تۋعان جەر
I
و، داريعا، التىن بەسىك تۋعان جەر،
ءقادىرىڭدى كەلسەم بىلمەي كەشە كور.
جاتا الماس ەم توپىراعىندا تەبىرەنبەي،
اقىن بولماي، تاسىپ بولسام مەن ەگەر.
قاسىم
پويىز جۇرەر الدىنداعى ءساتتى ەسىڭە ءتۇسىرشى: قوڭىراۋ سوڭعى رەت سوعىلعان، جولاۋشىلار مەن شىعارىپ سالۋعا كەلگەن كىسىلەر ايرىلىسار الدىنداعى ءسوزىن اسىعا-ۇسىگە ايتىپ، قوشتاسىپ، قۇشاقتارىن ەندى عانا جازا، اجىراسا بەرەدى دە، الدەنەنى ۇمىتقانداي قايتا ورالادى، قايتا قۇشاقتاسادى، قىزىل بوياۋ جاققان ەرىن قايىس ەرىنگە قايتا جابىسىپ، باس-اياعى جوق ءبىر-بىر ءسوز، ءبىر-بىر اۋىز تىلەكتەرىن جولداپ، ابىر-جىبىر، ال كەش قالعان جولاۋشىلار ءدال ءبىر ورتتەن شىققانداي، ەسى-تۇسى قالماي ەتەك-جەڭى دالاقتاپ جۇگىرىپ كەلەدى.
جاسىراتىنى جوق، جىلجىپ بارا جاتقان پويىزعا ەكى ەتەگى دالاقتاپ جەتكەن جولاۋشىنىڭ مەن دە ءبىرىمىن. قارا تەرگە ءتۇسىپ، القىنىپ بارام. شىعارىپ سالعان جولداستارىم دا رەنىشتى. ءقايسىبىرى قۇرداستىعىن ارقالانىپ بوقتاپ جاتىر. ولارمەن قالاي قوشتاسقانىمدى دا بىلمەيمىن. قۇشاعىمداعى كىشكەنتاي بالامنان باۋىرىمدى جازىپ، قاسىمدا جۇگىرىپ كەلە جاتقان شەشەسىنە ۇستاتا سالدىم دا، كوك شولاق پويىزعا ءبىر-اق ىرعىدىم. «ءىسى قۇرسىن. ءار كەزدەگىسى وسى»، — دەگەن رەنىشتى بىرەۋدىڭ داۋىسىن قۇلاعىم شالدى. ءجيى-جيى ەسىتە بەرگەسىن اسەر ەتپەيتىن سوزدەر بولادى. كىسى ۇرىسقانعا دا ۇيرەنەدى. جولداستارىمنىڭ الگىندەي رەنىشىنە قىسىلۋ ورنىنا كۇلىمسىرەپپىن. كۋپەگە زاتتارىمدى كىرگىزە سالا قايتا شىقتىم. كىسى-قارالار ۇيمەلەپ تۇرعان تەرەزەگە.ەنتەلەپ بارىپ مەن دە ۇڭىلگەندە، كوك شولاق پويىز قۇنيىپ تارتىپ، سىپىرتىپ ۇزاپ تا كەتىپتى.
— ءجا، قايتەسىڭ،— دەدى سىرت جاعىمنان سالقىن داۋىس.
جولداسىم. جازۋشى. وسى ساپارعا بىرگە شىقتىق. ارال تەڭىزىنە بارامىز. بالىقشىلاردى ارالايمىز. ءبۇيىرىمىزدىڭ ءبىر جاعىندا بارساكەلمەسكە بارساق دەگەن وي دا جوق ەمەس. جولعا شىعار الدىندا اتاقتى ساياحاتشىلار مەن ۇلى جيھانگەرلەر جايىندا كوپ وقيتىن ءبىر جىگىتكە وسى ويىمدى الدەقالاي ايتىپ ەدىم، باسىم پالەگە قالدى. بارساكەلمەستىڭ اتىن ەسىتكەندە، ونىڭ ماعان ودىرايا قاراماسى بار ما. شاماسى، ءسىرا، وسى ساپارىمىز وعان ءدال ءبىر سينباد تەڭىزشىنىڭ شىرعالاڭ ساياحاتىنداي كورىنسە كەرەك. «ەستەرىڭ دۇرىس پا؟ وندا جىلان كوپ. ايداھار دا بار دەپ ءجۇر. ەكى-ۇش جىل شاماسىندا ءبىر ۇلكەن ساياحاتشى-عالىمنىڭ ماقالاسىن وقىعانىم بار. سول ارادا تەڭىزگە ءتونىپ تۇرعان بيىك قۇز جاردىڭ باسىندا پتيسەزاۆردىڭ ءبىر جۇمىرتقاسى ميلليون جىل جاتىپتى. جوق، سەن كۇلمە! ايتالىق، جۇمىرتقانى جارىپ شىعار كەزدە بالاپاننىڭ لەارگيالىق ۇزاق ۇيقىعا شومىپ كەتۋى مۇمكىن عوي»، — دەپ، جيھانگەرلەر جايىندا كوپ وقيتىن الگى اقىلگوي جىگىت ءبىزدى جىبەرمەي، حالىق اعىلىپ جاتقان كوشە ورتاسىندا تۇرىپ قالعانى بار ەمەس پە...
الماتىدان شىعىپ، كۋپەگە جايعاسىپ وتىرعاسىن وسى اڭگىمە ەسىمە ءتۇستى. ەزۋ تارتتىم. وزىنەن باسقا كىسى ەشتەڭە بىلمەيتىندەي-اق قىر سوڭىڭنان قالماي ءجۇرىپ اقىل ايتاتىن ءار قالانىڭ ءدال وسى جىگىتتەي ءبىر-بىر بىلگىشى بولادى. ونداي بىلگىشتەر بارساكەلمەستى ءالى كۇنگە پاپۋاستار ەكزوتيكاسىنان قالعان ەسكى كوزدەي كورەدى. وسىدان تورت-بەس جىل بۇرىن ءبىر ءجۋرناليستىڭ ماقالاسىن وقىدىم. و دا جاڭاعى جىگىتشە ەسىتكەن-بىلگەنىن اسىرەلەپ ءوسىرىپ ايتپاسا ىشكەن اسى بويىنا سىڭبەيتىن بىرەۋ بولۋى كەرەك. «جازاتايىم، بارساكەلمەسكە بارا قالساڭ تۇرعىن حالىقتار الدىڭنان شىعىپ، سالەم-ساۋقاتتان بۇرىن - ساقتانىڭدار، بۇندا ۋلى جىلان كوپ»، — دەپ ەسكەرتەدى. «شىنىندا دا، ۋلى جىلاننان اياق اتتاپ جۇرە المايسىڭ»، — دەپ جازىپتى. ءبىز بارساكەلمەستە، ءۇش كۇن بولىپ، سۋ ورتاسىنداعى الاقانداي ارالدىڭ باسى-اياعىن قانشا ارالاعاندا بۇتا تۇبىندەگى ىنگە كىرىپ بارا جاتقان ءبىر قارىستاي سۇر جىلاندى شاققا كەزدەستىردىم. بۇل جۇرت قىزىق، ۋلى جىلانعا تاقىمى تولماعان سوڭ، ەندى انەكەي، ايداھار مەن سامۇرىق قۇستى ويلاپ شىعارا باستاعانىن كورمەيسىڭ بە.
ىشىمە سىيماي بارا جاتقان رەنىشىمدى ايتقىم كەپ، جانىمداعى جولداسىما بۇرىلىپ ەدىم. بۇل شاقتا ول تەرىن باسىپتى. كوستيۋمىن شەشىپ، كويلەگىنىڭ جوعارعى تۇيمەلەرىن اعىتىپ تاستاپتى. ادەتتەگىدەي اۋزىندا تەمەكى. ءبىر اياعىن ءبىر اياعىنا سالىپ، سىرت جاعىنداعى جاستىققا جاۋىرىنىن سۇيەپ شالقالاپ اپتى. اقجارقىن، اشىق جىگىت. قاشان كەلسەڭ دە دۇنيە-مۇلكى جينالماي، شاشىلىپ جاتاتىن قاتىنى سالاق ۇيدەي، وسى جىگىت سىرت كوزدەن سىرىن بۇركەمەي، اشىق-تەسىك جۇرەتىن جاعاداي. راس، كەيدە قايداعى ءبىر كوڭىلسىز ويدى ىزدەپ تاۋىپ اپ، ءوز ىشىنە ءوزى ءۇڭىلىپ كەتكەندە انشەيىندەگى سىرشىل، سوزشەڭ مىنەزىنەن جاڭىلىپ، ءۇنسىز سارىلىپ كەتەتىن كەزى بولادى. وندايدا قاشانعى قاراسۇر ءجۇزى كەنەت كوكشىل تارتىپ، قاس پەن قارا بۇيرا شاشتىڭ اراسىندا جاتقان كەڭ ماڭدايىندا قاتپار-قاتپار ءاجىم جيىپ اپ، الدەنەگە ىشتەي جيىرىلعانداي بوپ جۇرەدى. قاسىنداعى كىسىدەن كوڭىلى قاشىقتاپ، ويىمەن انشەيىندەگى ءازىل-قالجىڭىنان، ويىن-كۇلكىسىنەن تىيىلىپ، مۇلدە باسقا ءبىر دۇنيە قامىن جەپ وتىرعانىن بايقايسىڭ دا، ءتىل قاتقىڭ كەلسە دە تارتىنىپ قالاتىنسىڭ.
ارالعا جەتكەنشە ول ءوزىنىڭ وي باسقان ەنجار كۇيىنەن سەرپىلمەي، سۇلىق ءجۇردى. قاتار وتىرىپ كوز قىرىمدى تاستاپ قويام. وسى جولعا شىققانىنا وكىنىپ وتىرعانداي. ءقوڭىلىن كوتەرگىم كەپ ونى رەستورانعا اپاردىم. ەسىكتى اشار-اشپاستان-اق الدىمىزدان نەشە ءتۇرلى تاعام ءيسى اڭقىپ قويا بەردى. ادام كوپ. ۆاگون ءىشى قاپىرىق، ىسسى. بايقايمىن، جولداسىما رەستوراننىڭ ىشىپ-جەمى ۇنامادى. قاپىرىق ىستىقتان دا مازاسى كەتىپ وتىر. سونى سەزگەسىن ونىڭ كوڭىلىن دەلبەمەك بوپ:
— ەرتەڭ ارالعا بارعاسىن جاس بالىققا تويامىز، — دەپ قۇلاق قاعىس قىپ ەدىم، جولداسىم جۇرە تىڭداپ، سالعىرت قانا باس يزەدى. ايتپاقشى، اس ءىشىپ وتىرىپ ول تەمەكى شەكتى. كورشى ستولدا وتىرعان بىرەۋلەر نارازىلىق ءبىلدىرىپ كۇڭكىلدەپ ەدى، بۇل قۇلاعىنا ىلمەي، وسىنداي جەردەگى ءوزىنىڭ ەجەلگى ءبىر كوكبەتتىگىنە باعىپ ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ وتىرا بەردى.
تۇركىستاننان وتتىك. كۇن ءتىپتى قاتتى ىسىپ، كۋپە ءىشى قايناپ كەتتى. تەرەزەنى ءسال-پال اشايىن دەسەڭ-اق سىرتتان ىستىق اپتاپ لاپ بەرىپ، بەتى-جۇزىڭدى جالىن شارپىپ الادى. جانىمدى قوياتىن جەر تاپپاي بارا جاتقان سوڭ مازام كەتىپ، ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرا باستادىم. جولداسىم بولسا وسىناۋ اسپان اينالعان ىستىقتى دا سەزبەيتىندەي، ءوزىنىڭ باياعى ءبىر بەيجاي قالپىندا بىلق ەتپەستەن جاتىر. ماڭدايىنداعى ءاجىم سايلارىنىڭ اراسىندا جىلتىراعان تەردى كورگەندە عانا مىنا ىستىقتىڭ وعان دا وڭاي ءتيىپ جاتپاعانىن بايقادىم.
— ارالعا بارعاسىن راحاتتى كورەمىز. شىركىن، نەسىن ايتاسىڭ، ارال سۋى اسىل عوي. تەڭىز تۇبىندە تابانىڭا باتاتىن نە تاس، نە ۇيىق جوق، كۇمىستەي اق قايىر باسساڭ سىقىر-سىقىر... —دەي بەرگەنىمدە، جولداسىم مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. مەن جىم بولدىم. وسى جولعا شىققاننان بەرى ىشىمە سىيماي كەلە جاتقان ارال ءوڭىرىنىڭ اسىل قاسيەتتەرى تاماعىما تىرەلىپ توقتاپ قالدىم. قاسىمداعى قايىس بەتتەنىپ العان قاراسۇر جىگىتكە ەندى قايتىپ جۇمعان اۋزىمدى اشقىم كەلمەدى. وسىدان باستاپ ونى ولەردەي جەك كەرىپ كەلەم.
ءمىنىن جاسىراتىن كىسىلەر بولادى. تۋىسىنان تىم اسا قۋىسشىل كەلە مە، الدە شامشىل، الدە سەكەمشىل كەلە مە، ايتەۋىر قالاي بولعاندا دا ونداي كىسىلەر ءوز نامىسىنا ءوزى ورتەنىپ، جۇرت بىلەتىن ءمىنىن شالعايىمەن جاپقانداي قىمتاپ بولادى. سو سياقتى تۋعان جەرىنىڭ ءمىنىن ءوز بويىنداعى مىنىندەي كەرىپ، وعان دا نامىستانىپ، ورتەنىپ، شاماڭ كەلسە ونى دا شالعايىڭمەن جاپقانداي بوپ جۇرەسىڭ. تۋعان جەرىڭ — تۋعان اناڭداي وزىڭە ىستىق. تاسى مەن توپىراعىنا دەيىن جۇرەگىڭدى شوقتاي كۇيدىرىپ تۇرعانىن، سەن وزگەلەردىڭ دە وسى جۇپىنى دالانى جانى ۇزىلە جاقسى كورىپ، ايداي الەمدەگى بار جەردىڭ بارىنەن دە شوقتىعىن اسىرىپ، ارقاداعى سول اناۋ كوكشەتاۋداي، نە الدە قارقارالىداي جەر جانناتى بولعانىن قالايسىڭ.
تۋعان جەرىڭدى ماقتاسا، تاپ ءبىر ءوزىڭدى ماقتاعانداي توبەڭ كوككە جەتەدى. كوڭىلىڭ ءوسىپ، ارۋاقتانىپ قالاسىڭ. ويتكەنى، ول شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلگەندە العاش رەت جاۋىرىنىڭ تيگەن، كىندىك قانىڭ تامعان جەر. باياعى بالا كەزىڭدە وسى دالانىڭ ماي توپىراعىن جالاڭ اياعىڭمەن بۇرقىلداتىپ باسىپ، زىرلاپ جۇگىرىپ قوزى-لاق قۋىپ ءوستىڭ. تابانىڭا وسى دالانىڭ شوڭگەسى كىردى. سارشا تامىز شىلدەدە وسى دالانىڭ توپىراعى قايناپ، تابانىڭدى شوقتاي قارىپ كۇيدىرىپ بارا جاتقاسىن، ەسىڭدە مە، سەن كەنەت تۇرا قالىپ كىر-كىر تۇمسىعىڭنىڭ ۇشىن قينالا كىرجيتىپ، ەكى اياعىڭدى الما-كەزەك كوتەرىپ جەلگە قاقتىرىپ الاتىن ەدىڭ دە، زىرلاپ جۇگىرە جونەلەتىنسىڭ.
ءيا، ءبارى-بارى ەسىمدە. كىسى ءوز ءومىرىنىڭ ونداي شاعىن ۇمىتا ما؟ تابانىڭنىڭ استىندا ماي توپىراق بۇرقىلداپ، سوڭىندا ءىزىڭ جوسىلىپ قالىپ بارا جاتادى. باسقا بالالاردان گورى مەنىڭ تابانىم جالپاعىراق بولاتىن. سوندىقتان ارەن سياقتى ءازىلقوي اعالارىم مەنى «مايتابان بالا» دەپ مازاقتايتىن. وسى اعام جۇرت جينالعان جەردە ۇنەمى ىزاما تيەتىن. «اياعىڭنىڭ ءىزىن سالايىن با؟» دەپ ءبىر اۋماق جەردىڭ قۇمىن الدىنا ءۇيىپ الىپ، توبەسىنەن الاقانىمەن باسا قالعاندا، ايتسا-ايتپاسادا ءوز اياعىمنىڭ ءىزىن كورەتىنمىن. ول كەزدە ىزالانىپ جىلاۋشى ەدىم. ءقازىر كۇلىپ جاتىرمىن. تەك، قاسىمداعى كوكبەتكە كوزىم تۇسسە، كۇلكىم تىيىلا قالادى. كىسى ۇلكەيگەن سايىن كەكشىل بولاتىن كورىنەدى. ال، جاس كەزىمىزدە نامىسشىل ەدىك. جاس كەزىڭدە اڭعىرت، الاڭعاسارسىڭ. الاڭعاسارلىق اقىل توقتاتۋعا مۇرساڭدى كەلتىرمەيدى. تەگى، ءسىرا، كىسى جاس كەزىندە اساۋ اتتىڭ ۇستىندەگى بالاداي، باستىقپاعان سەزىمىمەن الىسىپ قۇيقىلجىپ ءجۇرىپ، كوپ نارسەنى بايقاي بەرمەيتىن بولسا كەرەك. ءقازىر بالا ەمەسسىڭ. اقىل توقتاتپاعان جاس تا ەمەسسىڭ. سول سياقتى ءوز ومىرىڭدە جاماندىقتى كوپ كورىپ، ءجۇزى مايرىلىپ شار تارتقان شال دا ەمەسسىڭ. وسى كۇنى وزىڭە-وزىڭ قاتال سىنشى بوپ كولدەنەڭ كىسىدەن بۇرىن ءوز ءمىنىڭدى ءوزىڭ بايقايتىن حالگە جەتتىڭ.
ءجا، سەن وزىڭە قاتالسىڭ. كەمشىلىگىڭە كەشىرىمسىزسىڭ. جولداسىڭا جانە سولايسىڭ. سونان كەلە... تۋعان جەرىڭنىڭ ءمىنىن كورەتىن جەردە تۇك كورمەي، قۇددى كوزى بايلاۋلى كىسىدەي جۇرەتىنىڭ قالاي؟ سەنىڭ كوڭىلىڭە سالسا، تۋعان جەردىڭ توپىراعى دا التىن. وسىناۋ قايناپ تۇرعان قاپىرىق ىسسى جەلىنە دەيىن قىز قولىنداعى تورعىن ورامال جەلپىپ وتكەندەي، جانىڭ جاي تاۋىپ قويا بەرەدى.
ءجا، ونى قويا تۇرالىق. جاز ايىنداعى الاتاۋدىڭ قويناۋىن بىلەسىڭ عوي، قاراعايى كوككە ورلەپ، ال كوگى بەلۋاردان كەلەتىن، سۋلى، ساباتتى ساي... وي، نەسىن ايتاسىڭ، جەر جانناتى عوي. ماۋەسىندە بۇلبۇل سايراعان جاسىل اعاش ساياسىندا، تاۋدان اققان ءموپ-مولدىر تۇما بۇلاق سۋىنا اياعىڭدى مالىپ، راحاتتانىپ وتىرعاندا، شىنىڭدى ايتشى، ايداي الەمدە وسىدان اسقان جەر بار دەپ ويلايسىڭ با؟ سول ساتتە باسقا ەل، باسقا جەر، سۋ، ءسىرا، سەنىڭ ەسىڭە تۇسە مە؟
ە، تۇسكەندە قانداي! كەيىنگى جىلدارى ءدام-تۇز ايداپ كەڭ دۇنيەنىڭ قاي قيىرىندا جۇرسەم دە، ارال تەڭىزى مەن ارال دالاسى ءبىر ءسات ەسىمنەن شىعىپ كورگەن ەمەس. شىن ايتام. اقيقات شىنىم سول! ءجا، سەن دە قايداعى جوقتى سوعادى ەكەنسىڭ. سونداعىڭ شاڭى بۇرقىلداعان ارال ما؟! سول دا جەر بوپ پا؟ — دەپ قولىن سىلتەيتىن كىسىلەردى بىلەم، سونىڭ ءبىرى قاسىمدا كەلە جاتقان مىنا كوكبەت. بۇلارعا نە دەۋگە بولادى. اتاڭ قازاق: «كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» دەگەن. كوك شولاق پويىزبەن تۇسىنان سىپىرتىپ ءوتىپ بارا جاتقاندا مەنمەن تاكاپپارلىعى ۇستاپ تىجىرىنا قالاتىن كىسىلەرگە ارال ءوڭىرىنىڭ كوكتەمگى شاعىن ايتپاي-اق قويايىن. كوكتەمدە قاي جەردە جىگىتىن كۇتكەن قىزداي، جاسىل جەلەككە ورانىپ جاسارىپ تۇرادى عوي.
سوناۋ ءبىر جاز ورتاسى اۋىپ، ارال ماڭىنداعى ميداي جازىق سارى دالانىڭ قىلتاناق ءشوبى كۇيىپ، قۇپ-قۋ بوپ جۇدەۋ تارتقان كەزدە، سالت اتپەن جولعا شىعىپ كوردىڭ بە ءوزىڭ؟ اۋزىڭدى شىت ورامالمەن شارت بايلاپ تارتىپ العانسىڭ. اتىڭ مىقتى. تاقتايداي جازىق دالادا كوزىڭدى قياداعى قارايعان ءبىر نوقاتقا تىگىپ الىپ، سىلقىتىپ تارتىپ كەلەسىڭ. كوز ۇشىنداعى قارايعان نارسە جۋىق ارادا جەتكىزبەيدى. سەن ابدەن سىلەڭ قاتىپ شولدەپ، شارشاعان كەزىڭدە، كەنەت الدىڭنان ءبىر تەرەڭ ساي — ۇكىلى ساي، نە الدە توراڭقۇل سايى كەزدەسەدى. ساي بويىنىڭ كوگالى ىستىققا شالدىقپاعان. الا-بولە ات قاپتالىنان كەلەتىن قاراكوك جۋسان ساي بويىنا سىيماي، قاقالىپ تۇنىپ تۇر. ىق جاعىنان كەلگەن جولاۋشىعا جاقىندار-جاقىنداماستان-اق وسىناۋ كوك مايقارا جۋسان ءيسى بۇرقىراپ، مۇرنىڭدى جارىپ قويا بەرەتىنىن ايت! جەر اسىلىن جىلقى جانۋار دا كىسىدەي سەرگەك سەزەدى عوي. الگىندەي ساي الدىڭنان سىلاڭ ەتكەندە، كوك ءشوپ ءيسىن سەنەن بۇرىن اتىڭ سەزىپ، قوس قۇلاعىن تىگىپ وقىرانىپ قويا بەرەدى-اۋ! ارال جەرىنە پاپۋاس ەكزوتيكاسىنان قالعان ەسكى كوزدەي قاراۋىڭدى قويىپ، سەن ءوزىڭ، كانە اتتان ءتۇسشى. ات تۇسارلىعىنان كەلەتىن كوك مايقارا جۋسانعا كەۋدەڭدى باسىپ، كومىلىپ جاتا كەتسەڭ بولعانى، تاۋ باسىنان سىلدىراپ اققان سۋسىز دا، شامالىدان كەيىن-اق، دەنەڭ سالقىنداپ، بويىڭ سەرگىپ، جول سوعىپ شارشاعانىڭدى دا ۇمىتىپ، قۇددى ءبىر قىز قوينىنان شىققان جىگىتتەي قۇپ-قۋناق بوپ كوڭىلىڭدى شاتتىق كەرنەپ كەتەدى. ءان سالعىڭ كەلەدى. جيھانگەرلەر جايىندا جازىلعان ءبىر ماقالانى قازا جىبەرمەي قۋىپ ءجۇرىپ وقيتىنىڭدى بىلەم، ال، سەن ارال ماڭىنىڭ ميداي جازىق دالاسىمەن جالعىز كەلە جاتىپ ءان سالىپ كوردىڭ بە؟ ومىرىندە «ءاۋ» دەپ كورمەگەن كىسى دە وسى ارادا ءوزىن ءانشى سەزىنىپ كەتەتىنىن بىلەسىڭ بە؟ ءجا، سەن ونى قايدان بىلەيىن دەپ ەدىڭ. سىرتىڭا شىعارىپ ايتپاساڭ دا، سەنىڭ ارعى جاعىڭداعى بار ويىڭ الاقانىمدا سايراپ تۇر. ءسىز بەن ءبىزدىڭ ۇعىنىسۋىمىز قيىن. ءسىز بەن ءبىزدىڭ ءجونىمىز باسقا ەكەنىن باياعىدا-اق بىلگەم.
قىسقاسى: سەن، پويىز ۇستىندە دە تۋعان جەرىڭدى قاسىڭداعى جولاۋشىلارعا قالاي ماقتارىڭدى بىلمەي، جۇرەگىڭدەگى جىلىلىعىڭ ىشىڭە سىيماي الىپ ۇشىپ تۇرعاندا، تەرەزە الدىنا جينالعان كىسىلەردىڭ ىشىنەن الدەبىرەۋدىڭ كوڭىلسىز كۇڭكىلىن ەسىتەسىڭ. «ياپىر-اي، مىنا ارانىڭ حالقى قالاي تۇرادى ەكەن؟ كىسى سايالار ءبىر ءتۇپ تال جوق. كۇنى قانداي قايناپ تۇر!»
مىناۋ ەكى كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ، شارشى توپ الدىندا، ناسىرىڭدى شۇقىپ ايتقانمەن پارا-پار. ەكى كۇننەن بەرى شۇرقىراسىپ سويلەسىپ كەلە جاتقان كىسىلەردى سەن، ەندى ءبىر ساتتە جەك كورىپ كەتەسىڭ. بۇل ارادا ءبىر كۇن بولعان جوق، ءبىر كىسىمەن تىلدەسكەن جوق. سۇيتە تۇرا الگىندەي تۇرپايى، دوكىر سوزگە قالاي اۋزى بارادى؟ كۋرەر پويىزبەن سىپىرتىپ ءوتىپ بارا جاتقان كولدەنەڭ كوك اتتى سىرتى جۇدەۋ ولكەنىڭ قاي سىرىنا كوزى جەتتى ەكەن؟
كىسى وتىرىك ايتايىن دەپ ايتپايدى. كوڭىلىندە قيالى اجارلاپ العان اسەرىن عانا ايتادى. ءالى ەسىمدە: انە ءبىر جىلى ارالعا بارا جاتىپ ەل ۇستىندە جاتقان مۇقان يمانجانوۆقا سوقتىم. مارقۇم بالىقتى جاقسى كورەتىن. قوس شەكەسىندە كوك تامىرلار بادىرايعان قۋ سۇيەك ارىق ءجۇزىن ماعان بۇردى.
«جۇرەم دە؟»
«ءيا، جۇرەم».
«بالىقتى ارمانسىز جەيسىڭ-اۋ، ەندى».
«بۇيىرسا... تالايىنا ءتىسىمىز تيەر».
«سەندەردە سازان بولا ما؟»
«ە، بولعاندا قانداي. شاۋگىم باس، سارى سازان بىزدە بولسىن».
« ۇلكەنى قانداي بولادى؟ »
ازىراق ىركىلىپ قالدىم. مۇقان مارقۇمنىڭ ءوسىرىپ ايتقاندى دا، وتىرىك ايتقاندى دا ۇناتپايتىنىن بىلەم. مەيلىنشە ءدال ايتقىم كەلدى. جانە نەعۇرلىم كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاعانداي بولعانىن ءجون كورىپ، ءۇي ىشىنەن تەڭەۋ ىزدەپ وتىرعام-دى. كەنەت اۋىزعى بولمەدە اس ءىشىپ جاتقان مۇقاننىڭ ەكى بالاسىنا كوزىم ءتۇستى. اكەسىنە تارتقان سيراقتى ۇزىن بالانى كورگەندە ىزدەگەنىم تابىلعانداي قۋانىپ كەتىپ:
— ءدال انا ماقسۇتتاي سازاندار بولادى، — دەپ ەدىم، مۇقان مارقۇمنىڭ ۇزاق اۋرۋ قاجىتقان قانسىز بەتىندە كۇلكى ءبىلىندى.
— قوي، باۋىرىم، مىناۋىڭ ارتىڭ بولار. — قىسىلىپ قالدىم. قاتەمدى تەزىرەك تۇزەگىم كەپ:
— ماقسۇتتاي بولماعانمەن، انا رۇستەمدەي سازاندار بولاتىنى انىق، — دەپ كىشىلەۋ قوڭىر بالانى كورسەتتىم.
مۇقان مارقۇمنىڭ وڭىندەگى الگى كۇلكى ۇلعايا ءتۇستى.
بۇل تەڭەۋىمنىڭ دە ءدال ويىنان شىقپاعانىن بايقاپ، بۇرىنعىدان بەتەر قىزارىپ كەتتىم.
— باۋىرىم، بۇنان دا گورى كىشىرەيتە تۇسسەڭ قايتەدى.
— جو-جوق، مۇقا، بۇنان كىشىرەيتپەيمىن، — دەپ مەن دە قيتاباندانىپ جاتىپ الدىم.
كەيىن ارال تەڭىزىندە بولعاندا بالىقشىلاردىڭ اۋىنان شىعىپ جاتقان اناۋ-مىناۋ ەمەس، تاپ ءبىر كىسىدەي-كىسىدەي سارى باۋىر سازانداردى كورىپ، سول جولى مارقۇم مۇقان الدىندا بەكەر قىسىلعانىمدى ءبىلدىم. كورمەگەن كىسى قايدان سەنسىن. ايتپەسە، ارال تەڭىزىندە ءبىر سەنتنەردەن اسىپ تۇسەتىن بەكىرەلەر بار. ال، قارماققا تۇسكەن جايىندى جازىلى قاردىڭ بەلىنە كەسە كولدەنەڭ سالعاندا، جايىننىڭ باسى جەرگە ءتيىپ، قۇيرىعى سۇيرەتىلىپ جاتقانىن كوردىم. اسىرىپ ايتقانىم ەمەس، وسى ارال ءوزىم كورىپ جۇرگەن تەڭىزدەردىڭ كوبىنەن بالىقتى. اڭشىلىق سەكىلدى بالىق اۋلاۋدىڭ دا وزىنە ءتان قىزىعى مەن تاماشاسى بار.
ماسەلەن، كوكتەم كەزىندە يزەندى دەگەن جەردە شە مايا ماۋسىمى باستالادى. ءبىر كورىنگەن قىزعالداقتاي تەز وتەتىن ويىن بالىق. وسى يزەندىدە، سۋ ورتاسىندا جارلانىپ تۇرعان ۇيدەي بيىك تاس بار. وسى تاستى شۋلىعان دەپ اتايدى. ال، ەندى بار-اۋ ءوزى شۋلىعان دەسە شۋلىعان. جەل شىراداي تىنىپ، ۇلى تەڭىز سولىعىن باسىپ اپپاق بوپ جالتىراپ جاتقان اڭق تىمىقتا دا، سۋ ورتاسىنا تىككەن ورداداي بوپ تۇراتىن وقشاۋ ءبىتىمدى شۋلىعاننىڭ ماڭى اق جالدانىپ، وكىرىپ شۋلاپ جاتادى.
ءبىر قىزىعى، كوكتەمدە شەمايا اتاۋلى بالىق شۋلىعاننىڭ كوك تاسىنا جينالادى، وسى اراعا بالىقشىلار جىلدا-جىلدا ارال تەڭىزىنىڭ ءور تۇكپىرىنەن جينالىپ ءبىر ايداي ۇلى ءدۇبىر سالادى. نەشە ءتۇرلى ءانشى، ساۋىقشى وسىلاردىڭ اراسىنان شىعادى. ءسات سايىن وتتى، وتكىر ايتىستار بۇرق ەتىپ تۇتاپ، كينولار، كونسەرتتەر قايتا-قايتا قويىلىپ، بالىعىمەن بىرگە ويىن-ساۋىعى مازداپ تەڭىز ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر ەستەن كەتپەس قىزىق ساتىنە كۋا بولاسىڭ. بۇل كەزدەگى بالىقتىڭ كوپتىگى سونشا، كەيبىر قارىق قىپ تاستاعان جىلدارى بۇكىل بالىق زاۆودتارى مەن ارالداعى كومبينات جابىلىپ جاتقاندا يگەرە الماي، يزەندى باسى قان ساسىپ كەتەدى.
قولدان كەلسە كوزبەن كورگەنگە نە جەتسىن. پويىزدان تۇسكەسىن ءبىز دە كاتەرگە وتىرىپ، تەڭىزدىڭ شىعىس جاعىنا تارتتىق. وسى ساپارىمىزدا ءبىز — بوگەن، قاراشالاڭ، قاراتەرەڭ بارماقپىز. بۇل ارالار بالىقشىلاردىڭ كيىزدەي ۇيىسقان قالىڭ جەرى. جانە سىرداريانىڭ تەڭىزگە قۇيار ساعاسى.
II
تۇششى سۋى مول بولعاندىقتان بۇل ارانىڭ حالقى بالىقپەن قاتار ءۇي ىرگەسىنە باقشا-باۋىن قاتار ءوسىرىپ، جىلدا كۇزگە قاراي ارال قالاسىنا قاۋىن-قاربىزدى توگىپ تاستايدى. ەرتەرەكتە — ءبىر بولعانىمىزدا قىرىق ءبىر كيلولىق قارا قاربىزدى كورىپ جاعامىزدى ۇستاعانىمىز بار. كەيىن، موسكۆاعا بارىپ جۇرگەنىمىزدە قازاقستان پاۆيلونىنان وسى قاربىزداي ءبىر قاربىز كورە المادىق. كورمە سورەسىنەن كىل كوك تۇينەكتەردى كورگەندە كوڭىلىڭ جۇدەپ قويا بەرەدى. ءيا، كەيدە ءدال وسىلاي ماقتانارلىق نارسەڭمەن ماقتانا الماي قالاتىن كەزىڭ بولادى...
رەتتى جەرىڭدە ماقتانۋ كەرەك قوي. تەك، بوس شەلەكتى داڭعىر-داڭعىر قاققانداي، بەتالدى داۋرىقپاعان ءجون. باسقاسى باسقا. كەيبىر تۇزى جەڭىل باستىقتار ءشوبى شابىلماي، مالى باعىلماي، ەككەن استىعى شىقپاي قىسقا كۇيسىز كەلگەن جىلدا دا، الداعى اقيقات قيىندىقتى حالىقتان جاسىرماق بولادى. ىنتالى حالىقتى ءار كەز كوزەمەلدەپ جۇمىس ىستەتۋدىڭ ورنىنا الگىندەي تۇزى جەڭىل باستىقتار جۇرتتىڭ ءبارىن جەلوكپەلەندىرىپ، جۇرگەن جەرىن دىردۋ دۋمانعا اينالدىرىپ، داقپىرتپەن، داڭعازامەن تاڭ اتىرىپ، كۇن باتىردى. ىستەيتىن ءىس تابا الماعاندا ەرىككەن كىسىنىڭ ءبىر گالوشتى ءبىر گالوشقا سۇققان ەرمەگىندەي، الگىندەي تۇزى جەڭىل باستىقتار ءبىر كەزدەرى ءبىتىپ تۇرعان نارسەنىڭ ءوزىن ءبۇلدىرىپ، اۋدارىستىرىپ-توڭكەرىستىرىپ جاتتى-اۋ.
— مىناۋ نە تاۋ؟
— ءۇش شوقى عوي.
— شوقى؟!
— ءيا، شوقى.
— عاجاپ... ال، مىناۋ تاۋ عوي. ءۇش ءسۇيىر تاۋ. بۇلاردى نەگە ولگەنشە كىشىرەيتىپ شوقى دەپ اتادى ەكەن؟! — دەپ جولداسىمەن مىنا تاۋلارعا ات قويعان ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزعا رەنجىگەن رايىن تانىتىپ تۇردى دا: — اسىلى، باسقا قازاقتاي ەمەس، بالىقشىلار سوزگە ساراڭ، سۋىق كوڭىلدەۋ بولار، — دەپ ءتۇيدى.
— كورەسىڭ عوي.
— ءيا، كورەمىز.
ەرتەڭگىلىكتە ازداعان يرەك تولقىن بار ەدى، تەڭىزگە شىققالى جەل باسىلىپ شىراداي تىنىپ قالدى. كوك اسپاندا اداسقان سەڭدەي، الدەقانداي اق بۇلتتار كورىنەدى. شىلدە كۇنى تاس توبەگە كەپ شاقىرايىپ تۇرىپ السا دا ءبىر جاقسىسى تەڭىز ءۇستى قاعۋ. كۇن استىندا كەرىلگەن اشىق ايدىن جايىپ تاستاعان اپپاق اق اتلاستاي جالتىراپ، كوز قارىپ تۋرا قاراتپايدى. ارالدان شىققالى جۇردەك كاتەر ءبىر اۋەننەن تانباستان گۇرىلدەپ تارتىپ كەلەدى. ءسۇيىر تۇمسىعى قانجارداي. اق تىمىقتى اق شاربى مايداي جارىپ، ەكى جاعىنا جارپاق-جارپاق اۋدارىپ تاستايدى.
— تاماشا! راحات مۇندا ەكەن عوي! — دەدى جولداسىم. قانشا كوكبەت بولسا دا رايىنان قايتىپتى. كەشە جول ۇستىندە ونان كەرگەن ءجابىرىمدى ۇمىتاتىن ەمەسپىن. وسى ارادا جيھانگەرلەر جايىنداعى حيكايانى جانىنداي جاقسى كورەتىن الماتىداعى اقىلگوي جولداسى ەسىمە ءتۇستى. سىرت ءتۇرىم سابىرلى قالپىن ساقتاسا دا، ىشىمدە تۇيىلگەن دىڭ جاتىر. ءار جۋرنالدان ءبىر وقىپ، ءۇزىپ-جۇلىپ العان شىم-شىم اسەرلەرىن ءدال ءبىر ءوز باسىنان شىققان دۇنيەدەي عىپ ماڭعازسىپ جۇرەتىن سىرتى سۇلۋلارعا جىنىم كەلەدى. وزدەرىنە ارال تەڭىزىنىڭ وسى ءبىر كورىنىسىن كورسەتەر مە ەدى دەپ ويلايسىڭ. ارال دەسە تۇمسىعىن كوتەرىپ شىعا كەلەتىن كىسىلەردىڭ ءبىرى قاسىمدا تۇر. كەشە ول اۋدان ورتالىعىن ارالادى. بالىق توڭازىتاتىن كومبيناتتى، مەملەكەتتىك پاروحودستۆونى كوردى. بۇگىن... مىنە، ۇشان-تەڭىز ۇستىندە ءجۇزىپ كەلەدى. ەرتەڭ قاراشالاڭ كولىنەن موتورلى قايىققا ءمىنىپ، يت تۇمسىعى باتپايتىن نار قامىستى جارما كانالىمەن قاق جارىپ ءوتىپ، سىرداريا وزەنىنە شىققاندا ارال تابيعاتىنىڭ تالاي تاڭعاجايىپتارىن كورەتىنىنە كوزىم جەتەدى. ارال تەڭىزىندە تۋىپ وسسەم دە ءدال... وسى جارما بويىنداعى نار قامىستاي قامىستى كورگەن ەمەسپىن. جاپونياداعى بامبۋك ورمانىن كورگەن جوقپىز. ال، فەنيمور كۋپەر روماندارىنداعى كىتاپ بەتىنەن كىسى ۇرەيى ۇشىپ وتىراتىن نۋ قامىستار عانا وسىنداي بولار-اۋ دەپ ويلايسىڭ. جارمادان ءجۇزىپ وتكەن سايىن، تاپ ءبىرى ەرتەرەكتەردە ۇشىراساتىن حيكايالى دۇنيەنىڭ قۇپيا سىرىنا كىرىپ بارا جاتقانداي بولاسىڭ. قالىڭ قامىستىڭ ءارقايسىسى كىسى بىلەگىندەي جانە كوككە شانشىلعان قامىس باسىنا كوزىڭ جەتپەيدى. وسىنداي نۋ قامىستى ءبىر قايىق سىيعانداي كانالمەن قاق جارىپ كەلە جاتاسىڭ. نار قامىستىڭ اراسىنا قالىڭداپ كىرگەن سايىن ساعان ءوزىڭ دە، قايىعىڭ دا، قاسىڭداعى كىسىلەر دە قوراشتانىپ كىشىرەيىپ باراتادى. مىناۋ ەرتەگى دۇنيەلەردەگى جالعىز كوزدى ءداۋدىڭ مەكەنى ەمەس ەكەنىن بىلەسىڭ. ادام جەيتىن الىپ جىرتقىشتىڭ ءبىر قالتارىستا بولماسا ءبىر قالتارىستا قالىڭدى توسىپ اندىپ تۇرماعانىن بىلەسىڭ دە، ءبىر عاجابى، قاشان سىردارياعا جەتكەنشە نۋ قامىستىڭ كوز جەتپەي قاراۋىتىپ تۇكسيىپ تۇرعان اراسىنا ۇرەيلەنە قاراپ، جازاتايىم بولماشى بىردەڭە سىتىرلاسا دا شوشىپ كەتەسىڭ. سول كەزدە سەن كوزىن الدىنا قاداپ تىگىپ العان قايىقشىنىڭ مىنا نۋ قامىس اراسىنان جاڭىلىسپاي جول تاۋىپ، جارىق دۇنيەگە الىپ شىعاتىنىنا دا كۇمانداناسىڭ. جو-جوق، مىنا جارما بار ما، ارال تابيعاتىنىڭ وقشاۋ بىتكەن ءبىر عاجاپ دۇنيەسى!
ايتا بەرسەڭ ارالدا عاجايىپ نارسەلەر كوپ. سونىڭ ءبىرى ارالدان شىققالى تەمىر كاتەردى ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ، كاپيتان موستيگىندە قازديىپ تۇرعان انا كىشكەنتاي كەلىنشەك. ايەلدى شەبەر دەپ جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاعاندا، ءسىز بەن ءبىز، ادەتتە ونىڭ كەستە تىككەن، قولعاپ توقىعان، كيىم تىككەنىن ايتامىز عوي. ال، ەرەكشە كيىم كيىپ قانشىرداي قاتىپ العان مىنا كەلىنشەكتىڭ ءجونى باسقا. ونىڭ بويىنداعى شەبەرلىكتىڭ ءجونى دە باسقا. وعان ءبىز كەيىن كۋا بولدىق. ءبىر جولى ءبىز اۋان وزەگىنە قاس قارايا جەتتىك. ال، اۋان بالىق زاۆودى تۇرعان تار قولتىققا كىرۋ قيىن. تەڭىز كوكجالى اتانىپ كەتكەن نەبىر قارت كاپيتاندار كەمەسىن اۋان وزەگىنە ءتۇن تۇگىل، كۇندىز قينالىپ كىرگىزەتىن.
ال، مىنا كاپيتان كەلىنشەك قىلكوپىردەي ءارى تار، ءارى تايىز وزەكتەن كەمەنى قايىرلاتپاي سۋماق ەتكىزىپ وتكىزدى. ول ول ما؟! ول ءتىپتى تاستاي قاراڭعىدا تار وزەكتەن وتەر جەردە جازا باسىپ، كەمە باۋىرىن ءبىر جەرگە تيگىزىپ العان دا جوق. جولداسىم جاعاسىن ۇستادى.
— پاھ، شىركىن، ايەل بولساڭ وسىنداي بول! سەنىڭ ايەلىڭ عوي تۇندە ءۇي ىشىندە اداسىپ، ەسىكتى تابا الماي جارعا باسىن سوعىپ جاتادى، — دەدى ول. ارالدى ماقتاسا، ايەلىڭدى مىنەپ جاتقاندا دا مىڭق ەتپەيسىڭ!
جولداسىما ارال ۇنادى. ونى العاش رەت ارال قالاسىن ارالاپ شىققان كۇنى-اق بايقاعام-دى.
— ءبىزدىڭ حالىق تا ءۇي سالۋدى ۇيرەنە باستاعان ەكەن. اتتەڭ، تەك اعاش ەگىپ، قورا ءىشىن جاسىل باققا اينالدىرىپ جىبەرەر مە ەدى، — دەپ كەڭ كوشەنىڭ ەكى بەتىندەگى ەڭسەسى بيىك اق ۇيلەرگە سۇيسىنە قاراعان شات كەسكىنى كوز الدىمدا. سول ارادا ول كوپ جىلدان بەرى ەلگە كەلمەي، اۋىل ومىرىنەن ساياقسىپ قول ءۇزىپ كەتكەنىنە قىنجىلىپ، قوڭىرقايىپ قالعان-دى.
جولداسىم وڭىندەگى وكىنىشتىڭ سىرى ماعان دا تانىس. ءارقاشان سەن تۋعان جەرىڭە كەلگەن سايىن ۇزاق جىل كورمەگەن اياۋلى اناڭا قاۋىشقانداي اسەر الاسىڭ. ءيا، ەل وزگەرگەن. كىسىلەر قالاي وزگەرگەن؟! سەن بالا كەزدەگى جاس جىگىتتەر ءقازىر كەكسە تارتىپ، يەگىنىڭ استى ساقالعا سىيماي كەتكەن. جەر قالاي وزگەرگەن دە! باياعىدا قارابورباي بالالارمەن اسىر سالىپ، اقسۇيەك ويناعان، قوزى-لاق قۋالاعان جەرىڭدى ىزدەپ ءجۇرىپ، سەن كەنەت شيفەرلى اق ءۇيدى كورگەندە قايتەسىڭ؟ قۋاناسىڭ با؟ نە الدە شاڭداعى بۇرقىراپ جاتاتىن سۇر توپىراق بەتىنەن ءوزىڭنىڭ مايتابانىڭنىڭ ءىزىن تابا الماي مۇڭاياسىڭ با؟ ساعان مىنا ادەمى اق ءۇي قىمبات پا؟ الدە مايتابانىڭنىڭ ءىزى قىمبات پا؟ قالاي بولعاندا دا، كەشە جالاڭاياق بالالار اسىر ساپ ويناعان جەرگە ءقازىر ۇيلەر ورناپ، ادام بالاسى وزىنە مەكەن-جاي سالىپتى. جەرلەستەرىڭنىڭ كەشەگى شاڭداعى شىتىپ جاتقان ءشول دالانى گۇلدەنتىپ اي مەن كۇن نۇرىن توككەن وسى مىنا ون سەگىز مىڭ تالامتا تىرلىك تامىرىن جايىپ كەلە جاتقانىنا قۋاناسىڭ. تۋعان جەرىڭدى سەن تاعى دا ءبىر قىرىنان كورەسىڭ.
ءبىزدىڭ ولكەنىڭ ءقازىر قىرى دا، سىرى دا كوپ. ونىڭ ءبارىن بايانداۋعا شاما جەتپەيدى. تەك ءبىر ايتاتىن نارسە: ارال تەڭىزىنىڭ باتىس بەتى — ءۇستىرت اتالاتىن ەلسىز-سۋسىز جەرلەر وسىدان ەكى-ۇش جىل عانا بۇرىن قۇلان جورتپاس قۋ دالا بولاتىن. قانشا كۇن جۇرگەندە، ءتۇۋ-تۇۋ قاراقالپاق جەرىنە جەتكەنشە كوزىڭە ءبىر قارا شالىنبايتىن. ءۇستىرت ۇستىنەن قۇس تا ۇشپاۋشى ەدى-اۋ! كەيىنگى ءۇش-تورت جىلدىڭ ىشىندە بۇقارا گازىنىڭ تراسساسى وسى ءۇستىرت ءۇستىن باسىپ ءوتىپ، ءبىر كەزدەگى قۇلازىعان مەڭىرەۋ: جىم-جىرت دالاعا ءقازىر شاعىن-شاعىن قالالار ورناپ، حالىق كەلىپ، سۋ كەلىپ - جاپان تۇزدە تىرلىك جۇرەگى دۇرسىلدەپ سوعا باستادى. وسىنىڭ ءبارى ادام اكەلگەن تىرلىك. ادام اكەلگەن باقىت، ادام اكەلگەن قىزىق، قۋانىش!
سەن جارىق دۇنيەگە كەلگەن جاس نارەستەگە قۋاناسىڭ با؟ ال، جاڭا سالعان ۇيگە شە؟ بۇرىن ءۇي سالا بىلمەگەن حالىقتىڭ ءۇي سالعانىن كورگەندە شە؟ شىنىن ايتساق، جەركەپەدە وسكەن قازاق، سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا دا ساندەپ ءۇي سالۋعا شاماسى كەلە تۇرسا دا، موينى جار بەرمەدى. قۇنت ەتپەدى. كىم ايتسا دا قولىن ءبىر سىلتەدى. «اتا-باباڭ جەر ۇيدە وسكەن» دەپ كەرەڭدەنىپ قۇلاق اسپاي قوياتىن قيقارلار از با ەدى؟ ول كەزدە ەل ىشىندە بىرەۋ سەنى مەن سالتاناتىن وزدىرىپ ءۇي سالا قالسا، جەرگىلىكتى باسشىلار قاھارىن تىگە قوياتىن. ءقازىر «ءۇيىڭدى نەگە دۇرىستاپ سالمايسىڭ؟» دەپ ۇرساتىن بوپ ءجۇر. الدىمەن ادام ساناسىن وزگەرتىپ المايىنشا قانداي جاڭالىقتى دا، حالىق قانىنا ءسىڭىرۋ مۇمكىن ەمەس قوي. ارال قازاقتارىنىڭ ۇردىسىنە كىرمەي تۇرعان ءقازىر ءبىر عانا نارسە اعاش وتىرعىزۋ. كەي جەردە سۋ جەتىسپەي دىڭكەسىن قۇرتسا، ال سۋى بار جەردە قۇنت جەتپەيدى. ايتپەسە، كىشكەنە جەل تۇرسا سۋسىلداق سارى قۇم بوراپ قويا بەرەتىن ارال سياقتى قالادا تۇراتىن تۇرعىن كىسىلەر قوراسىن كوك تالعا تولتىرىپ، باققا اينالدىرىپ جىبەرسە قانداي تاماشا بولار ەدى! ءجا، امانوتكەلدەن تارتقان تۇششى سۋ قالاعا جەتكەن كورىنەدى. كەلەسى جىلى ءار ۇيگە كران كىرىپ، تۇششى سۋ سىلدىراپ اعىپ تۇرسا، جاڭالىق ءدامىن تاتقان حالىق، ءالى-اق كوشەسىن گۇلگە تولتىرىپ، ۇيلەرىنىڭ اينالاسىن سايالى باققا اينالدىرىپ جىبەرەر-اۋ!
— بوگەن مىناۋ ما؟
كەمە تۇمسىعىن تۋرالاپ كەلە جاتقان ىلگەرگى جاقتان اق ۇيلەر قىلاڭ بەرىپ قاپتى. ءيا، بوگەن وسى.
وسى ساپارىمىزدا تەڭىزدىڭ تالاي تۇكپىرىن ارالادىق. كاتەردەن تۇسە سالىپ، كەيدە باس جاعالاپ كولىكپەن جۇردىك. سىر بويىنىڭ سارى ماساسىنا تالانىپ، بەتى-قولىڭدى قامىسقا ءتىلدىرىپ، جاياۋ-جالپىلاپ تا كوردىك.
تەڭىزدىڭ شىعىس بەتىن ارالاپ شىققان سوڭ ءبىز تاعى دا كاتەرمەن باتىسقا تارتتىق. ۇلى تەڭىزگە وسى ارادا عانا شىقتىق. اشىق ايدىننىڭ تولقىندارى ۇيدەي-ۇيدەي، سۋى تەرەڭ. العاشقى كۇنگىدەي ەمەس بايقايمىن، ءقازىر جولداسىم بۇل ولكەنىڭ جەرى مەن سۋىنا قوراشسىنا قاراۋىن قويعان. كۇنى بويى كايۋتاعا كىرمەدى. اسقا دا، اڭگىمەگە دە زاۋىقسىز. قاشان ىزدەسەڭ دە كاتەردىڭ قارا قۇسىنا ورىندىق قويىپ الىپ، كوكشىل سۇيىق تەمەكى ءتۇتىنىن بۇرق ەتكىزىپ وتىرعانىن كورەسىڭ. شىعىس جاق شالقىعان كوك تەڭىز. شەگى-شەتى جوق. ال، باتىس جاق قاپتالىمىز تەڭىزگە مىنبەلەپ ءتونىپ تۇرعان قۇز جارلار. بىردە شىق، بىردە تاۋلار بوي كورسەتەدى. ءبارى دە بەتىن بۋ شالعانداي بوپ كوك قاتپارلانىپ، مۇنارتىپ تۇر. دۇنيە دۇنيە بوپ جارالعاننان بەرگىسى وسى، ءدال وسىلاي سىرىن بۇگىپ مەڭىرەۋلەنىپ، ءۇنسىز مەلشيىپ شوگىپ قالعان قۇزدارعا جولداسىم سارىلا قاراپ قاپتى. جاعاعا شىققان سوڭ دا ۇندەمەدى. كۇتىپ العان كىسىلەرمەن دە سامارقاۋ عانا بىرەر سوزبەن جاۋاپتاستى. كۇن قايناپ تۇر. قۇم قىزۋى بوتينكا ۇلتانىنان ءوتىپ، كۇيدىرىپ بارادى. يتتەر ەكەش يتتەر دە جان تيىشتىعىن باققانداي. اۋلىنا كەلگەن ءتۇسى باسقا بوگدە كىسىلەردى كورسە دە انشەيىندەگى يتتىگىن ىستەپ تۇرا جۇگىرمەي، كولەڭكەدە جاتىپ بىر-ەكى ءۇردى دە قويدى.
جاز بويى جاڭبىر تامباپتى. ءشوبى قۋراعان تاقىر جەرلەر ءدال ءبىر ۇيتىلگەن قۇيقاداي. مي اينالعانداي ىستىققا شىداماعان جالاڭاش تاقىرلار شىنىداي شىتىناپ جارىلىپ كەتىپتى. جولداسىم كۇتىپ العان كىسىلەرمەن جوندەپ تىلدەسكەن جوق. ءبىراق ەسەسىنە جاعاعا شىققالى جەر رەڭىنەن كوز الماي سۇلىق كەلەدى. وسى جىگىت كەيدە ءوز ويىنان ءوزى قارتاياتىن سياقتى. تال تۇستەگى ىستىقتا تالىقسىپ كەتكەن جەردەن نە سىر تارتادى؟ ادامزات سەكىلدى مىڭ-ميلليون جىلدار بويى تىرلىك تاۋقىمەتىن ارقالاپ، جىل سايىن ءبىر قارتايىپ، ءبىر جاسارىپ جاتاتىن وسىناۋ كونەكوز جەر جونىندە ويلاپ، تاعى دا ءوز ىشىنە ءوزى ءۇڭىلىپ كەتتى مە؟
وي دەمەكشى... وسى دۇنيەدە ءبىز ويلايتىن ەشتەڭە قالماي، سان سالالى شارۋامىزدىڭ ءبارىن ءبىتىرىپ العانداي الاڭسىز كوڭىلمەن الشاڭداپ جۇرەمىز. ويسىز ءومىر سۇرەمىز. كەي قىستا قورامىزداعى قويىمىزدى قىرىپ الاتىنىمىز ويسىزدىعىمىز ەمەس پە ەكەن؟ داڭعازا دىردۋعا، داۋرىقپاعا ەتىمىز ۇيرەنىپ الىپ، قىزۋ ءىس ۇستىندە دە بوس بەلبەۋلەنىپ، ەكى ەتەگىمىز دالپىلداپ، ەش نارسە بىتىرمەسەك تە، ۇلى كوشكە ىلەسىپ كەتە بەرەمىز-اۋ، تەگى. مەنىڭشە، قازىرگى جاستار ونداي ءومىردى ارمان ەتپەسە كەرەك.
ءارقايسىمىزدىڭ دا كوكىرەكتەگى كوكەيكەستى ارمانىمىز — قارىنى توقتىق قانا بولماس. ءبىز دە، بىزدەن بۇرىنعى اتا-بابالارىمىز دا سانالىلار ءومىر سۇرەتىن قوعامدى اڭساپتى. ەگەر وسى دۇنيەگە ويسىز ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن عانا كەلگەن بولساق، سان ادامعا سول كوممۋنيزمنىڭ دە تۇككە كەرەگى بولماس ەدى عوي.
ءبىز وسى ساپارىمىزدا تالاي داۋىلعا دا ۇشىرادىق. تالاي ابىرويدان ايىرىلدىم دا. ونىڭ رەتى بار. الماتىدان شىعار الدىندا جولداسىم: «سەن وسى تەڭىز ۇستىندە قالايسىڭ؟ داۋىلدا جۇرەگىڭ قوزعالماي ما؟» دەپ سۇراعاندا، شايتان ءتۇرتتى مە، قايدام، بەتىم شىمىرىكپەستەن، مەن ءوزىمدى «تەڭىز كوكجالىمىن عوي» دەپ تانىتقام-دى.
سول «كوكجالدىڭ» سيقىن وكىرگەن تەڭىز ۇستىندە كورسەڭ! ءتۇس جوق، ءوڭ جوق، بىر-ەكى رەت كوك زاپىران تاستاپ العاننان كەيىن كوزىنىڭ الدى كوگىستەنىپ، ولىكتەي قۋارىپ شىعا كەلدى. قاسىنان وتكەن قايىقشىلارعا: «اعاجاندار-اي، جەر كورىنبەي مە؟ قارا جەرگە قاشان شىعامىز؟» دەگەن جالىنىشپەن قارايدى. اق ەزۋلەنىپ ەسىرىپ العان جال-جال تولقىندار كىشكەنتاي كاتەردى تەنتەك بالا قولىنداعى دوپتاي بىرىنەن-بىرىنە لاقتىرىپ قاقپاقىلداي باستادى. قارا جەر كورىنبەيدى. قۇبىلا بەتتەن قاپتاي سوققان ەسىرىك، جىندى جەل بارعان سايىن قاھارىنا مىنە ءتۇستى. اشىق تەڭىز ۇستىندە سىرتقا شىقساڭ-اق سىپىرتىپ سوققان جەل باس كيىمىڭدى ۇشىرىپ اكەتە جازدايدى. ءتىپتى ءوزىڭدى دە تابان تىرەپ تۇرعىزباي دەدەكتەتىپ اكەتىپ بارا جاتقان سوڭ جالما-جان كاتەرگە جابىسىپ ۇستاي الاسىڭ. ۇيدەي-ۇيدەي اق جال تولقىندار ەس جيعىزباي، ءبىر وڭىڭنان، ءبىر سولىڭنان كۇركىرەپ كەپ كاتەردىڭ ۇستىنەن اسا لاپ بەرگەندە، سەن سۋدان شىققان تىشقانداي ءۇستى-باسىڭ سەلىگىپ شىعا كەلەسىڭ.
وسى كەزدە تۋ سىرتىمنان:
— ءاي، كوكجال قالايسىڭ؟ — دەگەن داۋىس شىقتى. ساق-ساق كۇلەدى. ناسىرىڭا تيسە دە نامىستاناتىن ءال قايدا؟ مەن تەك كوكبەت جىگىتتىڭ وسىناۋ وكىرگەن داۋىلعا دا قىڭباي، بۇيرا قارا شاشى جەل استىندا تۇتكەن جۇندەي بۇرقىراپ، ءىرى تىستەرى اقسيىپ ساقىلداپ كۇلگەن شات تۇرىنە قايران قاپ، ءوز ومىرىمدە ءبىرىنشى رەت ءىش تار قىزعانىشپەن قارادىم.
ادال شىنىم: تەڭىزدى قانشا جاقسى كورسەم دە، وسى شىركىننىڭ تۇگىن بەتىنە شانشىپ الىپ، تۇتىككەن دولى كەزىن كورگىم كەلمەيدى. تاي تىڭداعان قۋ قايىققا ءمىنىپ، تەڭىزگە شىققان دا ءبىر، باس بىلمەيتىن اساۋ اتقا مىنگەن دە ءبىر. كوك زاپىران كەۋدەڭدى قىسادى. كوزىڭ قاراۋىتىپ كەتە بەرەدى. قايناعان كوك تەڭىز ءوزىڭدى، كاتەرىڭدى ءۇيىرىپ، بىلعاپ سوعىپ جاتقاندا تاس توبەڭدەگى كوك اسپاندا وسىناۋ الاعاي دا بىلاعاي شىعىپ جاتقان دۇنيەمەن بىرگە توڭكەرىلىپ بارا جاتقانداي. ەكى قاپتالىمەن كەزەك سۋ سابالاپ، اۋتاڭداپ كەلە جاتقان كاتەر تابانىڭنىڭ استىندا تۇرماي قويدى. ۇيدەي-ۇيدەي اقباس تولقىنىڭ قىر ارقاسىنا ويناقتاپ شىعا كەلەدى. قاس قاعىم اراسىندا سەن كاتەرىڭمەن بىرگە الدەبىر قۇز باسىنان تومەن قاراي تۇمسىعىڭمەن شانشىلىپ كەلە جاتاسىڭ. مىنا قايناپ جاتقان قاپ-قارا تۇڭعيىققا تاپ وسى ءقازىر شىم باتىپ كەتەتىندەي سەزىنەسىڭ. جۇرەگىڭ اۋزىڭا كەلەدى. لوقسي-لوقسي ىشەگىڭ ۇزىلە جازداپ. جانىڭ كوزىڭە كورىنەتىن كەزىڭ بولادى-اۋ... ءيا-يا، تاپ سونداي كەزدە قولدان كەلمەيتىن شەرمەندە ويلار مازاڭدى الادى. سەن تەڭىز ۇستىنەن قاناتى سىپىلداپ ۇشىپ بارا جاتقان قۇس بولعىڭ كەلەدى. قاناتىڭ بولماعانعا كۇيىنەسىڭ. ونان سەن ءوزىڭدى وسى جولعا شىعارىپ سالعان تانىستارىڭدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ەسكە الاسىڭ. وسى ءقازىر سەن وكىرگەن دولى تەڭىزدە، ەس-تۇسىڭنەن ايىرىلىپ ازاپ شەگىپ جاتقانىڭدا، ولاردىڭ انا جاقتا قارا جەردى قارىشتاپ باسىپ راحاتتانىپ جۇرگەنىن ويلايسىڭ. ادام باسىنا نە كەلمەيدى؟! قاراپايىم كوپ درەسسيروۆششيكي قويعاندا، اتاقتى دۋروۆتىڭ ءوزى دە كۇشىك كەزىنەن قولدا وسىرگەن ارىستانعا جاقىنداعاندا، از دا بولسا ىشتەي سەسكەنەتىن شىعار دەپ ويلايسىڭ عوي. سو سياقتى بالا جاسىڭنان تەڭىزدە وسسەڭ دە، ءتىپتى شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلگەندە شەشەڭ جورگەگىڭدى تەڭىز سۋىنا جۋسا دا، ءبىر قىزىعى، تەڭىز داۋىلىنا توزە المايسىڭ. قانشاما مونتيىپ تىپ-تىنىق بوپ تۇرسا دا، تەڭىزگە شىعار الدىندا، ءوز باسىم، ۇنەمى جۇرەكسىنىپ، بەينە ءۇنسىز شوگىپ جاتقان ارىستانعا جاقىندارداعى بالا درەسسيروۆششيكتەي تىلەرسەگىم دىرىلدەيدى. «الدە قايتەدى؟» دەپ ويلاپ، قاشان قارا جەرگە اياعىڭ تيگەنشە كوك تەنتەك مىنەزىنەن كوز ايىرماي اڭدىسىپ بولام. سونان با، قايدام، تەڭىزگە شىقسام-اق وسى كوك تەنتەكتىڭ ءبىر ءسات قيقاڭدى باستايتىنىن باسقا جۇرتتان بۇرىن بايقاپ، بولماشى ءبىر مىنەزدەرىنەن تۇتىككەلى تۇرعان دولىلىعىن اڭعارىپ قالام. ماسەلەن، مەن تەڭىز ءۇستىنىڭ بوگەلەك جەلىن باسقادان بۇرىن بايقايمىن. كۇن ساۋلەسى استىندا اتلاستاي جالتىراپ جاتقان اق تىمىق تەڭىزدىڭ اپپاق بەتىنىڭ الدەنەگە تىجىرىنعانداي بوپ قاپەلىمدە كوك يىرىمدەنىپ، كىلەگەي بەتى جىبىرلاي قالسا دا باسقادان بۇرىن مەن ۇرەيلەنىپ، تىنىش جۇرەگىم ءدىر ەتەدى. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن: 1959 جىلى ارال تەڭىزىنە ءبىر جاس رەجيسسەردى ەرتىپ اكەلگەنىم بار. وعان دا ءبىراز جەردى ارالاتىپ، اقىرى ءبىر كۇنى تاڭ الدىندا بارساكەلمەسكە تارتتىق. ءبىز شىعاردا شىراداي تىنىق ەدى. الاڭسىز كوڭىلمەن ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەم. قانشا ۋاقىت وتكەنىن بىلمەيمىن، ءبىر كەزدە وزىمنەن-وزىم شوشىپ وياندىم. كوزىمدى اشار-اشپاستان سىرتتا تەڭىزدىڭ وكىرىپ جاتقانىن بىلە قويدىم. باسىم زىرق-زىرق ەتەدى. كوزىمنىڭ ءتۇبى سۋىرىپ، كەۋدەمدى كوك زاپىران قىسىپ بارا جاتتى. تۇرايىن دەپ ەم، تىزەم دىرىلدەپ قويا بەردى. سۇيرەتىلىپ سىرتقا شىقتىم. جەل نە الدىڭنان شىقسا ءبىر ءسارى. اڭىراعان اشىق تەڭىز ۇستىندە قاپتاي سوققان قارا داۋىل ءبىر بۇيىرىڭنەن شىعىپ الىپ، قادالىپ ۇرىپ تۇر. كوك تەڭىز قايناپ وكىرىپ جاتىر. قانشا جۇرگىش بولعانىمەن القا بەل ۇزىن كاتەر ءبىر بۇيىردەن ۇرعان تولقىنعا ءالسىز. ۇيدەي-ۇيدەي تولقىنداردىڭ ءارقايسىسى ءبىر كيلىگىپ كەۋدەسىمەن قاققان سايىن كەمە ءۇستىن سۋ شايىپ، القا بەل ۇزىن دەنەسىن جيا الماي، سوققى تيگەن يتتەي كيرەلەڭدەپ قالادى.
رەجيسسەردىڭ قاسىنا كەلدىم. نامىسىم ۇستاپ، ونىڭ الدىندا نىعىز كورىنۋگە تىرىستىم. بايقايمىن، ونىڭ ءحالى دە ونشا ەمەس. شيكىل سارى بەتى بوزارىپ كۇلدەي بوپ كەتىپتى. انشەيىندە بالا قورقىتقانداي عانا قاۋقارى بار جەلبەزەگى دەليگەن تاڭىرىق تاناۋ استىندا ەدىرەيىپ تۇراتىن جەز مۇرتىنىڭ شالعىسى جىعىلىپ، قازاقى كيىمىنىڭ جەڭىندەي سالبىراپ قاپتى. سوعان قاراماستان ونىڭ دا نامىسى ۇستاپ، سىر بەرمەگەنسيدى. تەك ءبىر رەت وكىرىپ شۋلاپ جاتقان كوك دولى تەڭىزگە كوز تاستاپ:
— دا-ا!.. — دەپ باسىن شايقادى. ونىڭ وسى ءبىر وسالدىعىن ۇستاي الدىم.
— شىداي الاتىن ەمەسسىڭ عوي، شاماسى. بالكىم، كەيىن قايتارمىز؟
ول ۇندەمەدى. ءبىز و جولى بارساكەلمەسكە جەتە الماي، كاتەردى كەيىن قاراي بۇرىپ الىپ قايتىپ كەتىپ ەدىك.
تەڭىزدىڭ وسىنداي تەنتەكتىكتەرى بولادى. تەنتەكتىكتى، اسىلى، بىرەۋ كوتەرىپ، بىرەۋ كوتەرمەيدى عوي.
III
بۇل جولى قالجىراپ كەپ، وزەك اۋزىندا جالعىز ءۇي وتىرعان بالىقشى شالدىڭ قوسىنا جەتتىك. جالعىز بال اسى سوعىستا ءولىپ، قارتايعان شاعىندا كەمپىرى ەكەۋى قاپتى. ونى شالدىڭ ءوزى ايتقان جوق. باسقا كەزدە دە ءبىر جانعا ايتپاي، تەك اندا-ساندا تەڭىز ۇستىندە ءجۇرىپ جالعىز ءوزى كۇڭىرەنىپ الادى ەكەن. ونى ءبىز كەيىن بىلدىك. ول ءتۇنى قارت بالىقشىنىڭ قوسىندا بالىق جەپ بولىپ، قيسايىپ جاتقاندا ءبىز مۇلدە باسقا ءبىر جايدى ويلاپ ەدىك.
ءۇي ءىشى جۇپىنى. جاز ايلارىندا عانا وتىراتىن قاقىرانىڭ كەي جەرىنىن سىلاۋى ءتۇسىپ، قامىستارى ىرسيىپ تۇر. ورتادا جالپىلداق شام. تۇتىندەپ جانىپ، كىشكەنتاي سارعىش جارىعى جالپ-جالپ ەتىپ تۇرعان. سىرتتان، اشىق ەسىكتەن قاڭعالاقتاپ ۇشىپ كوبەلەك كىردى. بۇل دا جارىققا تابىنباسا جۇرە المايتىن سورلى. بال اراسىن ۇستايتىن ءبىر ومارتاشى شالدان ەسىتكەن اڭگىمەسى بار-تىن. سونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا انا-ارانىڭ تانىنە ءتانى تيسە اتا-ارا سول ساتتە جان تاپسىرىپ، وزدەرى ۇشىپ جۇرگەن سوناۋ شىرقاۋ بيىكتەن جەرگە توپ ەتىپ قۇلاپ تۇسەدى ەكەن. مەيىر قانعان ءبىر لاززاتپەن كەيىنگى ۇرپاعى ءۇشىن اتا-ارا كورەر كوزگە ولىمگە باسىن بايلاپ بارا بەرەدى. اتا-ارانىڭ تاپ وسى جانقيار ەرلىگى كوبەلەك بويىندا دا بار! و دا ءوزىنىڭ قاناتى كۇيگەنىنە، ءتىپتى، ارىلەسە جارىق الدىندا ءتىل تارتپاي ءولىپ كەتكەنىنە دە پەيىل بوپ، وت ساۋلەسىنە تۇرا ۇمتىلادى. مىنا كوبەلەك تە جالپىلداق شامنىڭ جارىعىنا ءتۇسىپ، كۇيۋگە قالىپ ەدى. ءۇي يەسى شال كوبەلەكتىڭ جانقيارلىعىن ۇناتپاي: «مىنا شىركىن قايتەدى؟» دەپ قولىنىڭ ۇشىمەن قاعىپ جىبەردى.
جولداسىم ەزۋ تارتتى. باياعى بالالىق كەزىم ەسكە ءتۇسىپ، مەن دە الدەنەگە ءبىرتۇرلى بوپ كەتتىم. كەيىنگى ون-ون بەس جىلىڭ الماتى مەن موسكۆادا ءوتىپ جاتقانىنا قاراماستان ءالى كۇنگە ءبىر ءبۇيىرىڭ اۋىل ومىرىنە بۇرىپ تۇرادى. قانشا قاشىققا شىرقاپ كەتسەڭ دە بويىڭداعى كوپ تامىردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى تۋعان جەرىڭنىڭ توپىراعىندا بۇلك-بۇلك سوعىپ جاتادى. كەي كۇنى جيھازدى ۇيدە، جايۋلى توسەكتە، توبەدەن سالبىراعان ليۋسترا شامنىڭ، نە ەلدە قىزىل، جاسىل تورشەردىڭ جارىعىنا قاراپ جاتىپ تا، سەن الدەنەگە وزەك اۋزىندا جالعىز ءۇي وتىرعان بالىقشى شالدىڭ قامىس قوسىن، جۇپىنى جيھازىن، جالپىلداق شامىن ەسىڭە الاسىڭ. ۇستىڭدە ءۇيىڭ، الدىڭدا اسىڭ، سۋىڭ تۇرسا دا، ساعان وسىناۋ وزەك اۋزىنداعى كەمپىر-شالدىڭ بالىق ساسىعان كىشكەنتاي قامىس قوسى ىستىق. قازاق دالاسىنىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قاراپايىم جانداردىڭ، ەلەۋسىز كۇركە-قوستارى قانشا؟! وسىنداي كەمپىر-شالدار قانشا؟! ءومىر بويى كۇرەگى قولىنان تۇسپەگەن، الاقانى كۇس-كۇس ەڭبەك ادامدارى قانشا؟! اق يىق بولعان اۋىر ەڭبەكتەن ولار كۇندە كەشكىسىن قولى بوساپ، قاتىن-بالاسىنىڭ اراسىندا تىنىم الادى. كۇندىزگى اۋىر ەڭبەكتەن سىلەسى قاتىپ شارشاعان. كىرپىگى قايتا-قايتا جۇمىلىپ كەتە بەرەتىن كۇنگە كۇيگەن جىلتىر قارا بەتىندە قالجىراعان اجار بار. ءۇنى دە قالجىراپ اقىرىن شىعادى. وسى ءقازىر ەشتەڭەگە زاۋقى جوق جانشا وتباسىنىڭ وڭاشاسى مەن تىنىشتىعىن عانا قالاپ وتىرعان سياقتى ەدى. كەنەت سىرتتان جۇگىرىپ كىرگەن قارا پۇشىق بالا اي-شاي جوق الدىنا ءمىنىپ السا دا، سىركەسى سۋ كوتەرمەي جاتقان الگى شال ارى قاعىپ جىبەرۋدىڭ ورنىنا قالجىراعان ءاجىم-اجىم بەتى ىشتەي نۇرلانىپ ەلجىرەپ قويا بەرەدى. اكە جۇرەگىنىڭ قالعىپ كەتكەن ىستىق سەزىمىن مىنا سىرتتان جۇگىرىپ كىرگەن قارا پۇشىق بالا ءدۇر سىلكىنتىپ، وياتىپ جىبەرگەندەي. وسى كىسىنىڭ ءاتى-جونىن دە جوندەپ بىلە بەرمەيمىن. رابايسىز داليىپ جاتقان وسىناۋ باسى جوق، اياعى جوق قازاق دالاسىنىڭ قاي جەرىنەن، قاي ەلىنەن ەكەنى جونىندە دە حابارىم جوق. ول، بالكىم، اۋىل سىرتىنداعى قوڭىرلىققا كۇنى بويى قوي جايىپ قالجىراپ كەلگەن الدە قويشى، الدە تۇيەشى، جىلقىشى بولار، الدە جەر جىرتقان ديقانشى ما، الدە كۇنى ۇزىن كوك دولى تەڭىزدە قاسارىسا ەسكەك تارتىپ، ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ بوپ، ەكى قارى سالدىراپ قايتقان بالىقشى ما؟ كىم بولعاندا دا، ءقادىرلى دوستار، ولار ءسىز بەن ءبىزدىڭ اكەمىز. وسى كۇنگى قاناتى قاتار-قاتپاس-تا وزگە جاقتان ءورىس ىزدەپ ءوز ۇياسىن تاستاپ ۇشىپ كەتىپ جاتقان ءبىلىمدى، ونەرلى قازاق جاستارىنىڭ اكەسى. ساۋلەتتى ۇلكەن قالالاردا، ءساندى تەاترى، سالاۋاتتى ينستيتۋتى، اكادەمياسى، جازۋشىلار وداعى بار استانالاردا، ەڭسەسى بيىك ادەمى ۇيلەردە تۇراتىن قازاق عالىمدارى مەن جازۋشىلارىنىڭ اكەسى. وسى كۇنى قالا بولتان قالادا قولىنا ءبىر-بىر پورتفەل ۇستاپ، اياقتى الشاڭداپ باسىپ جۇرگەن قازاڭ ينتەلليگەنتتەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا ۇلان-عايىر قازاق دالاسىنىڭ قاشىق ءبىر تۇكپىرىندە مال باعىپ، ەگىن ەگىپ، بالىق اۋلاپ جۇرگەن سول كەڭ بالاق قارا شالدىڭ قوينىنان شىقتى. سەن تەك ءجۇن ساقال جىگىت بولعانعا دەيىن دۇنيە قامى قاپەرىڭە كىرمەي، سىپتۋىر شي بورباي شالبار كيىپ، جەلكە ءجۇنىڭ جەلكىلدەپ، قۇمىرسقا بەل ءبىر قالا قىزىن بىرەسە موينىنان قىلعىندىرىپ، بىرەسە مىقىنىنان قوس قولىڭمەن تاس قىپ قىسىپ الىپ جۇرگەنىڭ كىمنىڭ ارقاسى، سونى ويلادىڭ با؟ كوشەدە كەزدەسىپ قالعان تانىستارىڭا كەرگىپ امانداس، اياعىڭدى دا كەردەڭ-كەردەڭ باس، باسىڭدا قاۋقيعان قارا شاشتى قالاي قويساڭ ولاي قوي، شالباردى قالاي كيسەڭ ولاي كي، تەك انادان جاڭا تۋعانداي ابىرويىڭدى اشىپ، تىر جالاڭاش جۇرمەسەڭ بولعانى، اينالايىن! سەنىڭ شىققان تەگىڭ، ءتۇپ-تۇقيانىڭا دەيىن جازۋلى حاتتاي الاقانىمدا سايراپ تۇر عوي. شۇكىر، ءسىز بەن ءبىز ءبىر-بىرىمىزدىڭ ارعى جاق، بەرگى جاعىمىزدى ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا دەيىن بىلەمىز عوي. ءيا، ءسىز بەن ءبىزدىڭ ەكى اياعىمىز سالبىراپ كوكتەن تۇسە قالعانداي بوپ جۇرگەنىمىز ءقازىر عانا عوي. كەڭ كوشەدە ۋايىم جوق، قايعى جوق، تايتىڭداپ جۇرگەن ۇستىڭە الدەقانداي ءبىر ەل قازاعى تال بولىپ، تاياعىنىڭ ۇشىمەن كەۋدەڭنەن تىرەپ توقتاتىپ: «ءاي، بالام، قۇشاعىڭداعى قىز بەلىنەن قولىڭدى ءبىر عانا ساتكە جازىپ، سەن استاناعا كەلگەنگە دەيىن اۋىلدا وتكىزگەن ءوزىڭنىڭ باياعى بالا كەزىڭدى ەسىڭە ءتۇسىرشى» دەسە قايتەر ەدىڭ؟ جاڭاعى جارىمەس كىسىشە كوشەدە تايتاڭداعان جاركەلەش مىنەزىڭنەن تىيىلا قالار ما ەدىڭ؟ قالاعا كەلگەلى قاپەرىڭنەن شىعىپ كەتكەن ار-ۇيات ەل قازاعىنىڭ كەۋدەڭنەن تىرەپ تۇرعان اق تاياعىنىڭ ۇشىمەن ساعان قايتىپ ورالىپ، ەكى بەتىڭدى دۋ-دۋ قىزارتىپ ورتەر مە؟ الدە نە دەرىڭدى بىلمەي ىرجالاقتاپ كۇلە بەرەر مە ەدىڭ؟ الدەكىم بىلەدى، تار جەردە كەزدەسكەن تەنتەك شالدان قۇتىلعاسىن، كەشكە ۇيىڭە كەلگەسىن سەن دە ۇيات قيناپ، الدەقاشان ۇمىت بوپ جادىڭنان شىعىپ كەتكەن ەلىڭ مەن جۇرتىڭدى ەسىڭە الار ما ەدىڭ؟! بالكىم، باياعى بالا كەزىمىزدە تەر ءيسى اڭقىعان دەنەسىنە تقمسىعىمىزدى تىعىپ جاتاتىنىمىز ەسىڭە تۇسەر. ءيا، وسى قارا شالدىڭ تۇلا بويىنان اڭقىعان تەر يسىمەن دەم الىپ ءوستىڭ. تال بويىڭدا تۇيىردەي تالانت بولسا، ول قۇدايدىڭ قۇدىرەتى ەمەس، ءپىردىڭ قولداۋى ەمەس، ول وسى قارا شالدىڭ قانىنان تاراعان كيەلى قاسيەت. انا جاتىرىنىڭ اسىلدىعى. ءسىز بەن ءبىز عالىم بولىپ عىلىمدا جاڭالىق اشساڭ، جاقسى كىتاپ جازساڭ، و دا كەڭ بالاق شالدىڭ قۇدىرەتى. ەڭ ارعىسى، ءبىز، ءقازىر تار بالاق شالباردى تاڭداپ كيەتىن بولساڭ، ءسوز جوق، و دا وسى شالدىڭ كەڭ بالاق شالبارىنىڭ اسەرى.
قىسقاسى: ءسىز بەن ءبىزدىڭ بويىمىزدا سىركەدەي جاقسىلىق بولسا، سونىڭ ءبارى بار-اۋ... ءوزىمىزدىڭ وسىناۋ كەڭ دالامىزدا ەلەۋسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قارت اكەمىزدىڭ قۇدىرەتى. ال، جامان بولساق — ول وزىڭنەن... سەنىڭ وزىڭنەن... ءوزىڭنىڭ جاماندىعىڭ. ۇيتكەنى اتا-انا قانداي جامان بولعانمەن ىشتەن شىققان بالاسىن جاماندىققا تاربيەلەمەگەن. وسى كۇنى ءسىز بەن ءبىز ءورىسىمىزدى وزدىرىپ، استانادا تۇرىپ جاتساق تا، تۋعان جەردەن تامىرىڭدى ءبىرجولاتا ءۇزىپ كەتە الماي، كىندىگىڭنەن بايلانعانداي بوپ جۇرەتىنىمىز، مىنە، وسىلاردان بولار! ءبىر ءتۇيىر ۇرىقتىڭ العاش رەت تامىر جايىپ كوكتەگەن جەرى عوي، ول!
سونان... تەك قانا سونان. ايتپەسە، سەن سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا تۋدىڭ. سوۆەت مەكتەبىندە وقىدىڭ. اۋەلى وكتيابريات، پيونەر، ونان كومسومول ۇيىمىنان تاربيە العان كىسىنىڭ ءبىرىسىڭ. ات ارقاسى مەن تۇيە قومىندا وتكەن باياعى اتا-بابا ءومىرى ءۇش ۇيىقتاساڭ تۇسىڭە كىرگەن جوق. سونان كەلە، ءبىر عاجابى، قانىڭدا اتا-بابا قاسيەتىنىڭ كەي جۇقاناسى بارىن سەزەسىڭ. سىرت تۇرىڭنەن باستاپ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىڭنىڭ ءبورى جاڭاشا. ەۋروپا ۇلگىسىمەن تىگىلگەن سۋ جۇقپايتىن ءساندى كوستيۋم-شالبارىڭنان، قارا كوزىلدىرىگىڭنەن، ارينە، قوي باققان كۇپىلى قازاقتىڭ قۇلقى سەزىلمەيدى. ءوز ىشىڭدەگى وسالدىعىڭدى ءوزىڭ عانا بىلەسىڭ. ال، وسالدىققا بەرىلگەن كىسىنىڭ ءبارى بىردەي وسال ما؟ جو-جوق، كىسى بويىنان ءوزىنىڭ شىققان تەگى سەزىلىپ تۇرعانى دا بوتەن ەمەس. ارينە، زامانا جاڭالىعى مەن امالى جاعالاسىپ، ارتىڭا تاستاعان ءار بەل، بەلەس، ءاربىر اسۋدان جۇبىڭدى جازباي قاتار اسىپ وتىرۋدىڭ ورنىنا، سىن ساعاتتا سەن تال ءبىر ۇلى كوشكە ىلەسە الماي ەسكى جۇرتتا قالىپ قويعان اقساق تايلاقتاي، كەشەگى مەشەۋ زاماندا ىلگەرى باسقان اياعى كەرى كەتىپ جاتاتىن كەرتارتپا تەگىڭ جىبەرمەي جاتپاسىن. ەڭ جامان نارسە — جاس جىگىتتىڭ زامانا جاڭالىعىنا ىلەسە الماي قاتارىنان قارا ءۇزدىرىپ العان بويكۇيەزدىگى. كەرە قارىس ماڭدايدا قوس جانارى جارقىراپ ءجۇرىپ تە، وسى قازاقتا پەشەنەسىنە تيگەن ءبىر-بىر جاپىراق ءومىرىن اڭداماي ۇيقىدا وتكىزىپ الاتىن كىسى بولادى.
ماسەلەن، مەن ءوز حالقىم سەكىلدى وڭ مەن سولىمدى كەش تانىپ، كەنجە ءوستىم. ونىنشى كلاستى ءبىتىرىپ، مايدانعا اتتانعان ون سەگىز جاسار بالا، باسقانى قويعاندا، ورىس تىلىندە ون بەت شىعارما وقىماپتى. سوندا ون جىل نە وقىدى؟ ساۋات اشۋعا ون ايدا جەتپەي مە؟ ءجا، ءبىز — ءبىز بولايىق. وسى كۇنى ورتا مەكتەپ بىتىرگەن بالالار دا سول كەزدەگى وزىمىزدەي ون جىلدا ون بەت ورىسشا كىتاپ وقىماي، شالا ساۋاتتى بوپ شىعىپ جاتپاسا ءقايتسىن؟
ورتا مەكتەپتەن قالعان شالا ساۋاتتىلىقتان، ءوز باسىم قىرىققا كەلسەم دە قۇتىلا الماي ءجۇرمىن. باسقانى قويعاندا، 1946 جىلى اسكەر قاتارىنان بوسانىپ قايتقان شالا ساۋاتتى قالپىممەن نار-تاۋەكەل دەپ رومان جازدىم. ارينە، شالا ساۋاتتى بالادان شالا رومان شىعاتىنى بەلگىلى. ءقازىر ويلاپ قاراسام: ءبىر مەن ەمەس، سول كەزدەگى جازۋشىنىڭ كوبى وزىمىزدەي شالا ساۋاتتى بولعان سياقتى. ونى قويعاندا، سول رومان كەيىن كىتاپ بوپ باسىلىپ شىقتى. ءتىپتى، موسكۆادا ينستيتۋتقا تۇسكەن كەزىم. بىرگە وقيتىن جولداسىم ءبىر كۇنى مەنى كوڭىلدەس قىزىنىڭ تۋعان كۇنىنە شاقىردى.
باردىم. كوڭىلدىمىن. كوك الا اقشا بۇرقىراپ قالتاما سىيماي جۇرگەن كەزىم. اۋىل بالاسىنىڭ باياعى سول شالا ساۋاتتىلىعى ەمەس پە، تۋعان كۇنىنە ارنايى شاقىرىپ وتىرعان جاس قىزدىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، سىيلىق اپاراتىن ستۋدەنت جاستار اراسىنداعى ىرىمدى بىلمەپپىن. ونداي ىرىم اتا-بابامىزعا ءۇردىس بولماعان. دەمەك، اۋىلدىڭ جەردىڭ ادەت-عۇرپىنا ءولى سىڭىسە قويماعان. دەمەك ون جىل وقىعانىڭمەن ءبىزدىڭ دە قانىمىزعا سىڭە قويماعان جاڭا زاماننىڭ جاڭالىعى. ءجا، ءبىز — ءبىز بولالىق. قازىرگى جاستارعا قاراعاندا ءبىز كونە زامانعا ءبىر تابان جاقىن تۇرعان بولايىق. مادەنيەتتى قاۋىمنىڭ ادەت-عۇرپى قازىرگى اۋىل جاستارىنىڭ ساناسىنا قانشالىق ءسىڭىپ جاتىر؟ الدە، ولار دا ۇلكەن قالاعا بارىپ وقۋعا تۇسكەن جىلى ءبىر كەزدەگى ءوزىمىز ءتارىزدى تۋعان كۇنىن تويلاپ وتىرعان قىزعا ىرىم ەتپەستەن سولپيىپ قۇر قول بارىپ ءجۇر مە ەكەن؟
اسىلى، ونىنشى بىتىرگەن ورتا ءبىلىمدى بالانىڭ مادەنيەتتى كىسىگە كەرەك قاسيەتتى ورتالاپ بولسا دا بىلگەنىنە نە جەتسىن؟! تىرلىكتە كىسى بەتى قىزاراتىن جايلار كوپ... كوپ-اق. ساباق بىلمەي قىزاراسىڭ. ەرسى ءبىر قىلىعىڭمەن سۇيگەن قىزىڭنىڭ الدىندا قىزاراسىڭ. اتا-اناڭ الدىندا قىزاراسىڭ. كەيىن ەسەيىپ ەرجەتكەسىن قىزمەت بابىندا قىزاراسىڭ. سونىڭ ءبارى ەشتەڭە ەمەس. مەنىمشە، قازىرگى زامان كىسىسىنە ەڭ قيىن ءبىر نارسە — شالا ساۋاتتىلىعىڭا قىزارعان!
مەنىڭ اكەم — كەرىم، اڭشى كىسى، ىشەرى بولماسا دا، اتى مەن تازىسىن ءوز قاتارىنان وزدىرىپ ۇستاعان كىسى. بالا كەزىمدە اكەمنىڭ: «تۇلكىگە ەكى تازىنىڭ ءبىرى جەتەدى. اڭگىمە اڭعا جەتۋىندە ەمەس، اڭدى شالۋىندا دا ەمەس، الۋىندا. ال، تۇلكىنى قاپىسىز الۋ ءۇشىن ۇيىنە جەتكەن كۇشىكتى العاش رەت اڭعا قوساردا جاقسى تازىنىڭ قاسىندا ۇستاپ، قاپىسىز الاتىن ادىسكە داۋىزقاندىرۋ كەرەك »، — دەگەنىن ەسىتكەم-دى. بالكىم، بۇل مىسال ورىنسىز كورىنەر. كوڭىلگە كونە قويماس. ءبىراق، قالاي بولعاندا دا، تىلگە تيەك بولار ءبىر قيسىنىن كورەم. وقۋشى بالا وقىتۋشىسىنا قاراپ وسەدى. شالا ساۋاتتى وقىتۋشىدان شالا ساۋاتتى شاكىرت قانا شىعادى. بىلايعى تىرلىكتە بالانىڭ بار مىنەزى اتا-اناسىنا تارتقانمەن دە، ىلىم-بىلىمدە الدىنداعى ۇستازىنا ۇقسايتىنى انىق. وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن ءبىر جىگىت شالقار قالاسىندا ورتا مەكتەپكە ورنالاسىپ، ون ءبىر پاننەن ساباق بەرگەنىن كورگەم. ءتىل مەن ادەبيەت مامانى بولا تۇرا، ول قايداعى ءبىر ءوزىنىڭ ماماندىعىنا مۇلدە قاتىسى جوق پاننەن، ونىڭ ىشىندە استرونوميا، فيزيكا، حيميا، چەرچەنيە سياقتى پاندەردەن ساباق بەردى. بۇكىل قالاعا «ۋنيۆەرسال» وقىتۋشى اتاندى. سوندا ونى باياعى ورتا عاسىردىڭ ەنسيكلوپەديست عۇلاما وقىتۋشىلارىنداي ءبىلىمى بويىنا سىيماي بارا جاتقاننان ىستەگەن جوق. ول كوبىرەك اقشا تابۋ ءۇشىن ىستەدى. ءبىر كىسىنىڭ قالتاسى قالىڭداعانمەن قانشا كىسىنىڭ باسى ورتايعانىن دۇمشە وقىتۋشى دا، ءقادىرلى اۋداندىق وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى دا ويلاماپتى.
شالقار حالقى ءقازىر سول وقىتۋشىنىڭ ءتۇرى-تۇسىن ءاتى-جونىن بىردەي ۇمىتتى. ءبىر.عاجابى، ونىڭ «ۋنيۆەرسال» اتاعىن ۇمىتقان جوق. سول ءبىر جارامسىز قىلىقتى ءالى كۇنگە شالقارلىقتار وسى زامانداعى شالا ساۋاتتى وقىتۋشىنىڭ سيمۆولى ەسەبىندە سىقاق قىپ ايتىپ جۇرەدى.
IV
كۇنى بويى بالىقشىلارمەن بىرگە تەڭىز ۇستىندە بوپ، كەشكە قاراي جاعاعا قالجىراپ شىعىپ ەدىك. موتورىن الدەقاشان سوندىرسەك تە ار جاعىنان ەكپىنىن باسپاي قاتتى كەلگەن جەڭىل قايىقتىڭ ءسۇيىر تۇمسىعى كىرشىلدەك اق قايىرعا قارىس-سۇيەم كىرە توقتادى. قايىقتان قارعىپ تۇستىك. قايدان كەلگەنىن بىلمەيمىن، وسى ارادا مىرشاي سارى شال ساپ ەتە قالدى. وسى ۋچاسكەنىڭ پوچتالونى.
— ۋاي، نە بىلدىڭدەر، ارال تارتىلاتىن بوپتى عوي، — دەدى ول.
تۇلا بويىم تۇرشىگىپ كەتتى. «شىن ايتاسىڭ با» دەگەندەي جالت قارادىم. الگى سارى شال تۇكتەن قاپەرسىز، تۇيسىكسىز ادامنىڭ كەلەڭسىزدىگىنە باسىپ ىرجالاقتاپ كۇلىپ تۇر.
— سەنبەي تۇرسىڭ با؟ ەندەشە، ءما، وقى! — دەپ قولىنداعى گازەتتى ۇسىندى.
سەنبەي قايتەيىن. جاقسىلىققا كىسى ءشۇبالانۋعا بولادى. ال، جاماندىقتىڭ جالعان بوپ وتىرىككە شاپقانىن ءوز باسىم از كورىپتى. قالتىراپ كەتكەن قولىمدى گازەتكە سوزدىم. اشىپ قالساق — ەتەكتەي ۇلكەن ماقالا. مىنا سارى شالداي كەلەڭسىز بىرەۋ جيىرما جىلدان كەيىن ارال تەڭىزىنىڭ تارتىلاتىنىن دالەلدەپتى. مىرشاي سارىعا گازەتىن قايتارىپ بەردىك. شارشاعانىمىزدى جاڭا سەزگەندەي، جولداسىم ەكەۋمىز اياعىمىزدى ارەڭ باسىپ كەلەمىز. ال، قۇم تابانىڭنىڭ استىندا سىقىرلاپ، توبىعىڭا دەيىن كىرىپ كەلەسىڭ. تۋعان جەر! مىناۋ تۋعان جەرىڭنىڭ توپىراعى!
اتا-اناسىن دا اركىم ءار ءتۇرلى سۇيەدى عوي. بىرەۋ اقىنشا ءجان-تانى قالماي، كۇيىپ-جانىپ سۇيەدى. بىرەۋ ويلانىپ، اقىلعا جەڭدىرىپ سۇيەدى. جاڭاعى مىرشاي سارى قالاي سۇيەدى ەكەن دەپ ويلادىم.
مىرشاي سارىعا ولەردەي ىزالىمىن. تەڭىزدىڭ تارتىلۋى-تارتىلماۋى سونىڭ قولىندا تۇرعانداي نەگە ءماز بولادى دەپ ويلايسىڭ. تۋعان جەرىڭنىڭ كەلەشەگىنە قاي كىسى ءوزىنىڭ كەلەشەگىندەي قارامايدى؟! جاقسىسىنا سۇيىنەسىڭ. جامانىنا كۇيىنەسىڭ. باياعىدا، ورتا مەكتەپتە، وزىممەن بىرگە وقىعان ءبىراز جەرلەستەرىمدى بىلەم. ولار ءقازىر ءار قالادا، ءار ءتۇرلى ورىنداردا ىستەپ ءجۇر. تۋعان جەر دەگەندە ولاردىڭ دا جۇرەگى تۋ لاپ قويا بەرەتىنىن بىلەم.
ءوزىم سياقتى تۋعان جەر دەگەندەگى ولاردىڭ دا ويى، ارمانى، ىقىلاسى، تىلەگى وزىمە ايان. ولاردىڭ دەگەنىنە سالساق، دۇنيەدەگى بار جاقسىلىقتى ءبىر ارالدىڭ ۇستىنە ۇيىپ-توگۋگە بار. ولار ارالعا تۇششى سۋدىڭ تەزىرەك كەلگەنىن، كەلەسى جىلى كوشەسى تەگىس اسفالتتالعانىن، ءۇش قابات ينتەرنات-مەكتەپتىڭ ءبىتىپ، وعان ءبىلىمدى، مادەنيەتتى وقىتۋشىلاردى ساقاداي عىپ تاڭداپ العانىن، كەلەشەكتە ارالدان كوپ-كوپ تالانتتى جاستاردىڭ شىققانىن تىلەيدى. ولار ارال سۋىنىڭ تارتىلماعانىن تىلەيدى. تەڭىز جاعالاۋىنداعى سۋسىلداق اق قۇم اياعىما كىرىپ مامىرلاپ كەلە جاتىپ، جاڭاعى ماقالانى قايتا-قايتا ەسىمە الىپ: «اپىر-اۋ، تەڭىز قالاي تارتىلادى؟ وسى شىن با؟ شىن بولسا — جاقسىلىق پا؟ حالىق بۇنان ۇتا ما، ۇتىلا ما؟ » دەپ ويلادىم.
ارال جايىندا ءبىراز نارسە ءبىلۋشى ەدىم: باسقاسىن قويعاندا، بۇل ارالدىڭ سۋىندا وتتەگى كوپ دۇنيە جۇزىندەگى جالعىز تەڭىز. بەكىرە مەن قاياز سوۆەت وداعىندا ەكى-اق تەڭىزدە — اتىراۋ مەن ارالداعانا بولدى. بالتىق تەڭىزىندەگى اتى شۋلى سالاكانى ءقازىر ارالدا وسىرە باستادى. عاجابى: ارال سۋىندا وسكەن سالاكالار ءوزىنىڭ اتا-مەكەنىندەگى سالاكالاردان ەكى ەسە ءىرى بوپ شىقتى.
جولداسىم ەكەۋمىز ارال تەڭىزىنىڭ ءبىراز جەرىن ارالادىق. ساقال-شاشىمىز ءوسىپ كەتتى. جەل قاعىپ، كۇنگە كۇيدىك. جىلتىر قارامىز. كوڭىلدىمىز. ءبىر جاعىنان اۋىلعا قايتقان قۋانىشىما قوسىلىپ، كوڭىلىڭ الىپ ۇشىپ بارادى. كورىنگەن كىسىنى قۇشاقتاعىڭ كەلەدى. ەرتەڭگى كۇنى الدىڭنان شىعىپ كۇتىپ الاتىن بالا-شاعاڭ مەن جولداستارىڭا ديدارلاسقانشا تاعاتىڭ قالماي، ءار ستانسيانى ىشىڭنەن ساناپ: «ەندى ءجۇز شاقىرىم قالدى...»، «ەلۋ شاقىرىم قالدى...» مىنە، مىناۋ شامالعان!.. سوڭعى ستانسيا! ءبىرىنشى الماتىدان كۇتىپ السا جاقسى بولار ەدى؟.. بالالاردى الىپ شىعار ما ەكەن؟ نە بولىپتى، الىپ شىعار!» دەپ ويلاپ ەكى ەزۋىڭ ەكى قۇلاعىڭا جەتكەنشە كۇلىمسىرەپ، كەۋدەڭدە تايداي تۋلاپ كەتكەن جۇرەگىڭنىڭ ءدۇرسىلىن تىڭدايسىڭ. وسى ءقازىر الدىڭنان ساياحاتشىلار جۋرنالىنىڭ ءبىر نومەرىن جىبەرمەي وقيتىن اقىلگوي جىگىت شىقسا دا، انشەيىندەگى ۇناتپايتىنىڭدى ۇمىتىپ، قۇشاقتاپ الاتىندايسىڭ!
جولاۋشىلار اسىعىس جينالىپ، ابىر-سابىر. ءوزىمىز سياقتى شىدامسىزداۋ كىسىلەر قايتا-قايتا جۇگىرىپ تەرەزەگە ۇڭىلەدى. كوك شولاق پويىز سىپىرتىپ كەلەدى. انە ىلگەرى جاقتان كوككە شانشىلعان كوك تەرەكتەر قول سالاسىنداي ءتىزىلىپ اندىزداپ قويا بەردى. كوك تەرەكتەر تاساسىنان تاۋ ەتەگىندەگى قالانىڭ اق ۇيلەرى جىپىرلاپ كورىنە باستادى. كەلىپ تە قالعانىمىز با؟ كوزىڭدى ۋقالاپ جىبەرىپ قايتا قارايسىڭ. كوك ۇيلەر. ار جاعىندا اقباس الىپ تاۋ توبەسىمەن كوكتى تىرەپ «جەر شەگى وسى ارادا» دەگەندەي شىرەنىپ تۇر.
كوز جانارىڭدا قۋانىش ۇشقىنداپ كەتتى. جۇرەگىڭ دۇرسىلدەپ قاتتىراق سوعىپ جىبەردى. شىركىن، نەسىن ايتاسىڭ، ادامنىڭ تۇرعان جەرى دە تۋعان جەرىڭنەن ءبىر دە كەم ەمەس-اۋ!
1960 ج.
You Might Also Like
