InfoHub Logo

تاريح – ءبىزدىڭ ىستەرىمىزدىڭ وتكەنىنىڭ كۋاسى، قازىرگىمىزدىڭ ۇلگىسى مەن ونەگەسى، ال بولاشاعىمىزدىڭ اسىل قازىناسى.

ميگەل دە سەرۆانتەس

وسىدان 556 جىل بۇرىن، شۋ مەن تالاس وڭىرىندەگى قوزىباسى دەگەن جەردە، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالاندى. ارتىنان 200 مىڭ حالىقتى ەرتكەن كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار جەتىسۋدىڭ باتىسىنا كەلىپ قونىستانىپ، جەكە مەملەكەتتىڭ، قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ىرگەتاسىن قالادى.

مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي» ەڭبەگىنە سايكەس، 1465-1466 جىلدارى كەرەي مەن جانىبەك باستاعان قول موعولستاننىڭ  جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ باتىسىنا كەلىپ قونىستانادى. موعولستان باسشىسى ەسەن بۇعا ەكى سۇلتانعا قوزىباسى جەرىن ءبولىپ بەرەدى. قوزىنىڭ  باسىنداي عانا جەر  بولعاندىقتان سولاي اتاپ كەتكەن.

ءاربىر حالىقتىڭ قالىپتاسۋى، ۇلت بولىپ دامۋى ۇلكەن ءبىر سىناقتاردىڭ ارقاسىندا داميدى. سول سەكىلدى ءبىز دە ۇلت بولىپ دامۋىمىز ءۇشىن ۇلكەن سىناقتاردى باستان وتكەردى. قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ ءوزى قىسپاقتىڭ اسەرى ەدى. كوشپەلى وزبەك مەملەكەتىنىڭ حانى ءابىلقايىر حان ەل اراسىندا بەدەلى زور كەرەي مەن جانىبەكتى قاتتى قىسپاققا العان ەدى. ءوزىنىڭ كوپ كۇشىن جۇمساعان، شابۋىلدار كوپ ورىن الاتىن سىر ءوڭىرى مەن قاراتاۋ ايماعىنا قاساقانا كەرەي مەن جانىبەكتى ورنالاستىرادى. ونداعى بار ماقساتى ەكى سۇلتاننىڭ ساعىن سىندىرۋ. 1456-1457 جىلدارى سىعاناق قالاسىنىڭ تۇبىندە ۇز-تەمىر تايشى باستاعان قالىڭ ويراتتاردان جەڭىلىس تابادى. بۇل جەڭىلىس ءابىلقايىر حاننىڭ ەل اراسىنداعى بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەدى. وسى جاعدايدى پايدالانعان ەكى سۇلتان ارتىنان ءوز جاقتاستارىن ەرتە، موعولستانعا قونىس اۋدارىپ كەتەدى. موعولستان مەملەكەتىنىڭ باسشىسى ەسەن-بۇعا ەكى سۇلتاندى قۋانا-قۋانا قارسى الادى.  ءوز جەرىنە قاراستى جەتىسۋدىڭ باتىسىن كەرەي مەن جانىبەككە جەر ءبولىپ بەرەدى. وسىلاي ىرگەسى بيىك قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانادى.

مەملەكەت قۇرىلعاننان كەيىن، حان سايلاۋ ماسەلەسى بوي كوتەرەدى. جانىبەك حاننىڭ، كەرەي سۇلتاننىڭ بالاسى بولا تۇرا، ءوزىنىڭ تاربيەلىلىگىن كورسەتكەن جانىبەك سۇلتان، كەرەي سۇلتانعا جول بەرە، كەرەيدى حان ەتىپ سايلايدى. ال جانىبەك اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىراتىن ءۋازىرىنىڭ قىزمەتىن اتقارادى. قازاق حاندىعى حاندىق بولىپ قالانعاننان-اق، جاۋلارى پايدا بولا باستايدى. ەڭ العاشقى قارسىلاسى ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى مۇحاممەد شايباني ەدى. ەكى جاق اراسىنداعى نەگىزىگى قارسىلاسۋدىڭ ءمانى سىر بويىنداعى قالالاردى وزىنە قاراتۋ ەدى. ءبىراق وزدەرىنىڭ ەرجۇرەكتىلىگى مەن توزىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى بۇنى ەڭسەرە ءبىلدى. ءبىراق قارسىلاسۋ ەشقاشان تولاستامادى. وزبەك-قازاق، قازاق-بۇحار، قازاق-جوڭعار سوعىستارى ءوز لەگىن تاۋىپ، قاسىرەتتى از كورمەگەن حالقىمنىڭ موينىنا اۋىر جۇك بولا بەردى. قازاق ءۇشىن ەڭ ۇلكەن اۋىرتپالىقتاردىڭ باستاماسى بولعان جوڭعار مەملەكەتى ەدى. شاپقىنشىلىقتارىنىڭ اسەرىنەن قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى 150-200 جىلعا كەشەۋىلدەدى. جوڭعار مەملەكەتى 120 جىلعا جۋىق ءومىر سۇرگەن بولسا، سونىڭ 100 جىلىن قازاقتارمەن كۇرەسۋگە ارناعان ەتىن.

ەڭسەسى بيىك قازاعىم بۇل اۋىرتپالىقتى دا ەڭسەرە ءبىلدى. ءبىراق بار قيىندىق وسىمەن شەكتەلسە يگى ەدى. ءبىراق 100 جىل رەسەي وكىمەتىنىڭ قۇرامىندا بولىپ، اۋىر زارداپتاردى باستان كەشىرۋ ماڭدايعا جازىلعانداي ەدى... كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرامىندا بولعاندا قازاق حالقى وتە قاتتى قينالدى. ەلدىڭ باسى، تۇتقاسى بولاتىن زيالىلارىمىز بەن فەودالدارىمزدى جەر اۋدارىپ، قازاقتى قاراڭعى قىلىپ قويۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. ەڭ الدىمەن شىڭعىس تۇقىمدارىن بيلىكتەن شەتتەتىپ باستاپ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىن اتتىرىپ، باي-باعىلاندارىمىزدى جەر اۋدارىپ، حالىقتىڭ مالىن تارتىپ الا وتىرىپ، جەرىمىزدىڭ ەرروزياعا ۇشىراۋىنا اسەر ەتتى. قازاق قالىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىنان بەرى 400-گە جۋىق كوتەرىلىستەر بولعان. ەڭ العاشقىسى پۋگاچوۆ باستاعان كوتەرىلىس بولسا، ەڭ سوڭعى ەگەمەندىگىمىزدى كوكسەگەن «ازات» قوزعالىسى. وسى 400 كوتەرىلىستىڭ 372 ۇجىمداستىرۋ جىلدارىندا ورىن الدى. قولدان اشتىق جاسالىپ، 2،1 ميلليون حالىق اشتان قىرىلدى. ۇجىمداستىرۋدان بۇرىن رەسپۋبليكا بويىنشا 41 ميلليون مال باسى بولسا، ۇجىمداستىرۋدان سوڭ، 4،5 ميلليون مال عانا قالعان ەدى.

 وسى كەزدە ەسىمە قازىبەك ءبيدىڭ ءسوزى ەسىمە تۇسەدى. «الەم بويىنشا ەڭ كوپ قيىندىق كورگەن ەكى حالىق بولسا، وندا ونىڭ ءبىرى – قازاق. ال ءبىر عانا حالىق بولسا، ول دا قازاق». شىندىعىندا دا حالقىمىز وتە كوپ تەپەرىشتەر مەن اشتىقتى، قيىندىق پەن قۋانىشقا تولى زاماندى باستان وتكەردى. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە «ەلىم-اي» دەپ ەڭىرەي، ءوز تۋعان جەرىن امالسىزدان تاستاۋعا ءماجبۇر بولىپ، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا قارسى بولىپ، شەت ەلگە كەتۋە ءماجبۇر بولعان، ەشبىر ەلدىڭ تاريحىندا بولماعان 400-دەي كوتەرىلىستى جاساعان، ازاتتىق پەن بىرلىكتى تۋ ەتكەن قازاعىمنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسقانىنا وتكەن جىلى 555 جىل تولدى.  كەۋدەدە قۋانىش كەرنەپ، كوزىمە ىستىق جاس كەلەدى. ءبىراق ءبىر ءسات ويلاڭىزشى.  اتا-بابامىز اڭساعان زاماندى قۇرا الدىق پا؟ سەنىمىن اقتاي الدىق پا؟

ءسوزىمنىڭ قورىتىندىسىن ۇلى جازۋشىلاردىڭ ءبىرى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ سوزىمەن قورىتىندىلاسام. «قازاق ەلى – ءوز مۇڭىن ءوزى ويلاپ، ءوزى ىزدەنىپ، تىرشىلىك دەگەن مايداندا سىنالعان ەل».

---