InfoHub Logo

اۋباكىر مولدادان تۇركىشە وقىپ حات تاني باستاعان كەزىندە-اق شوقان اكەسىنىڭ قويىن داپتەرلەرىندەگى جازۋلاردى وقىپ ۇيرەندى. بىردە ول سىرتىندا «ورىنباي ايتۋىنان «ەر كوكشە» جىرى» دەگەن جازۋ بار داستاندى وقىدى. وسىنى وقىعاننان كەيىن ونىڭ ويىنا اناداعى ارىستان اقىن جىرلاعان قوزى كورپەش جىرىنىڭ ءبىر شۋماعى ءتۇستى.

«قاراباي سارىبايمەن اڭعا شىقتى،
ەكى باي اتتاندى دەپ داڭعا شىقتى.
ەكى باي ءبىر جاپاندا كەلە جاتسا،
الدىنان بۋاز مارال اڭ قاشىپتى»، —

دەگەن ءبىر شۋماق جىردى ويىنا جاتتاپ قالعان-دى. ءوزىنىڭ جازۋ داپتەرىنە سونى كوشىرىپ، اياق جاعىنا ارىستان اقىننىڭ بەينەسىن، سوندا ايتىلعان قارقارالى تاۋىن، اياكوز وزەنىن، ونداعى قوزى كورپەش بەيىتىن جازىپ قويدى. بۇل شوقاننىڭ اكە ۇلگىسىمەن وزىنە سەرىك داپتەر ارناپ، كوڭىلىنە ۇناعان نارسەنى جازىپ قويۋ ادەتىنە جول سالدى.

اۋباكىر مولدا تۇركىشە، ارابشا كىتاپتار وقىتسا دا، ءدىن ساباعىن اسا قاداعالاپ مۇلگىگەن سوپىلىققا ۇگىتتەي بەرمەدى. بالانىڭ قانداي نارسەگە بەيىمى بار، سونى اڭعارىپ، سول جاعىنا كوپ كوڭىل بولەتىن ۇستاز ەدى. اسىرەسە ول كىسى پارسى، اراب اقىندارىنىڭ عازالدارىن، رۋباياتتارىن وقىپ بەرىپ، شوقانعا ماعىناسىن تۇسىندىرەتىن. شوقاننىڭ قيالشىل، العىر، ۇعىمدىلىعىنا قىزىعىپ، ءوزى بىلەتىن اقىنداردىڭ شىعارمالارىن ساباق رەتىندە وقىتتى. كەيبىر قىسقا رۋباياتتاردى جاتتاتىپ ءتىلىن جاتتىقتىردى.

شىڭعىس جانە كەلەشەك ءعىلىم-بىلىم ءورىسى ءوزى وقىپ ءبىلىم العان ورىس مەكتەبىندە ەكەنىن بىلە تۇرسا دا، بالام شىعىس ادەبيەتى مەن تاريحىنان حاباردار بولسىن دەپ اۋباكىر مولدانى ادەيىلەپ ورىنبوردان كەشىرىپ الىپ كەلگەن-دى. الدىمەن بالالارىن انا تىلىندە ساۋاتتاندىرۋدا نيەتى بولعان. سوندىقتان دا ول كەيدە قالجىڭداپ:

— شوقانعا ءوزىڭ بىلەتىن بارلىق وقۋىڭدى ۇيرەت. بۇلارعا ەندى جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك، — دەيتىن.

شىڭعىستىڭ بۇل تاپسىرماسىن اۋباكىر بۇلجىتپاي قولعا الدى. شىعىستىڭ اتاقتى اقىندارى ءابىلقاسىم فەردوۋسيدىڭ «شاھناماسىن»، ءجاميدىڭ، ومار ھاييامنىڭ رۋباياتتارىن، ناۋايدىڭ داستانىن، ازەربايجان اقىندارى نيزامي، عانجاۋي، فزۋليلاردىڭ شىعارمالارىمەن تانىستىردى. شوقاننىڭ وتە-موتە قىزىعا وقىعانى ءلايلى — ءماجنۇن جىرى، ھايامنىڭ رۋباياتتارى بولدى. اسىرەسە ومار ھايامنىڭ ءىسلام ءدىنى جونىندەگى جانسىز سوپىلىق، جالعان مۇلگۋشىلىككە قارسى جازىلعان وتكىر قيالي رۋباياتتارىن ۇناتاتىن.

ءبىر كۇنى شوقان ايعانىم اجەسىنىڭ ۇيىنە كەلدى. ەركەلەنە كەلىپ، اجەسىنە بەتىنەن يىسكەتىپ:

— اجە، مەن سىزگە بۇگىن ءبىر قيسسا الا كەلدىم، وزىڭە وقىپ بەرەم، — دەپ، شوقان اۋباكىر مولدادان ادەيى سۇراپ اكەلگەن

«بوز جىگىت» قيسساسىن وقىپ بەردى. ايعانىمنىڭ شوقان وقۋىنان ءبىرىنشى تىڭداعان قيسساسى وسى ەدى. سالماقپەن اسىقپاي، بايىپتى وقىپ، ءاربىر بولىمدەرىن ورنىمەن بايانداپ بەرگەنىنە سىنشىل دا ەستى اجە سونشالىق رازى بولىپ باتاسىن بەردى.

— شوقانجان، بۇل قيسسانى مەن بۇرىن ەستىمەگەن ەدىم. سونداي قىزىق ەكەن. ءبىزدىڭ قازاق اقىندارى ايتاتىن جىرلار بۇدان دا قىزىقتى، — دەپ ايعانىم ءوزى ادەتتەگى اڭگىمەشىل شەبەر تىلمەن شوقانعا «ەر تارعىن» جىرىن اڭگىمەلەپ بەردى. اجە اڭگىمەسىنىڭ ۇزىن وزەگىندەگى شوقانعا ەڭ ۇناعانى، ءاقجۇنىستىڭ جالعىز اتتى تارعىندى ءسۇيىپ، سوعان ەرىپ، ەلىنەن قاشقانى. ارتىنان قۋىپ كەلە جاتقان قارت قوجاققا، قىزدىڭ تاپقىر ءوز ايتىپ توقتاتقانى بولدى.

— اجە، بۇل اڭگىمەنى ماعان نەگە بۇرىن ايتپادىڭىز؟ — دەپ شوقان شۇعىلىنان سۇراپ قالدى.

— مەن بۇل جىردى ساعان ۇعىنۋعا ەرتەرەك قوي دەپ ءجۇر ەدىم. بۇگىن مىنا «بوز جىگىت» قيسساسىن وقىپ بەرگەننەن كەيىن، مۇنداي ۇلكەن جىردى ۇعاتىن بولعانىڭدى ءبىلىپ وتىرمىن. تاعى دا ۇزاق اڭگىمەلەرىم بار. كەيىن ايتام، — دەپ ايعانىم ونىڭ بەتىنەن ءسۇيدى.

شوقاننىڭ ءاربىر جاڭا كىتاپتى وقىعان سايىن وقۋ قۇمارلىعى ءورشي بەردى. اۋباكىر مولدانىڭ ورىنبورعا كەيىنگى بارىپ قايتقان جولى الىپ كەلگەن ءبىر كىشكەنە اڭگىمە كىتابىن وقىپ كورۋگە شوقان سونداي قۇمارتۋدا. ءبىراق مولدا ءوزى «وقى» دەپ بەرگەن جوق. ال رۇقساتسىز الىپ وقۋعا ادەپ ساقتاپ ءجۇر. ءبىر كۇنى مولدانىڭ ۇلكەن قىزى جاڭا جۇگىرىپ جۇرگەن كاكيما، سول كىشكەنە كىتاپتى قولىنا ۇستاپ وقىعان كىسى بولىپ وتىردى. شوقان كىشكەنە عانا سارشۇناق قىزدىڭ ءتىلىن قىزىق كورەتىن.

— كاكيما، معڭا بەر ءالى كىتابىڭنى؟ — دەدى قىزدىڭ ءوز تىلىمەن ويلەپ.

— ەي اللا، ءاتيىم ۇرشا، — كىتاپتى كەۋدەسىنە قىسىپ جىميىپ قويدى دا، — مع، وقىڭىز ءالى، — دەپ بەرە قويدى. بۇل يبراھيم ءال يۋنىستىڭ «جىگىتكە جەتمىش ءتۇرلى ونەر از» دەگەن حيكايا كىتابى ەكەن. شوقانعا بۇل كىتاپ سونداي قىزىقتى بولىپ كورىندى. ءبىراق بالانىڭ قولىنان الىپ ۇزاق وقي المادى.

— ءما، ءاتيىڭ كەلىپ قالار، ورنىنا قوي، — دەپ ءوزى ساباق كىتاپتارىن وقىپ وتىرا بەردى. ونشا ءدىندار بولماسا دا، ەل كوزىنە بەيناماز بولىپ كورىنبەۋ ءۇشىن اۋباكىر مولدا دارەتسىز وتىرمايتىن ادەتىمەن سىرتتان دارەتىن الىپ كەلدى دە، كورپە سالعان ورنىنا وتىردى. شىڭعىستىڭ ايتۋىمەن دوڭگەلەك جەر ۇستەلدىڭ اياعىن ەرەكتەۋ جاساتىپ، ءار بالا استىنا قويىپ وتىراتىن كىشكەنە تاعانشا ىستەتكەن. بۇل اسپاپتار، وقۋشى بالالاردىڭ جەرگە تالپايىپ وتىرماۋىنا، استى كوتەرىڭكى وتىرىپ ساباق وقۋىنا ىڭعايلى بولاتىن. كوشپەلى اۋىلدا الىپ جۇرۋگە دە، سىيىمدى ەدى. شوقاننىڭ قاسىندا ساباعىن وقىپ وتىرعان جاقىپ كىشكەنە تاعانىن سىرعىتىپ الىپ قۇلاپ كەتىپ، ۇستەلدى توڭكەرىپ، بالالاردىڭ كىتابىن شاشتى. مولدانىڭ سياسىن اقتاردى.

— ي-ي، جاقىپ، سەن ءبىر ءدا تىنىش وتىرا ءبىلمايسىڭ. بيك ءيامسىزسىن، — دەدى اۋباكىر قاباعىن ءتۇيىپ. ءوزى مازاسىزدانىپ، تاعانىنان جىعىلىپ ۇياتتى بولعان، ءارى مولدادان ءوز ەستىگەن جاقىپ ۇيدەن تۇرا جونەلدى.

— تۋقتا، جاقىپ، نيك شاياراسىن، — دەگەن اۋباكىر ءوزىن كەرەك ەتكەن جاقىپ جوق. ول تۋرا جەلى باسىنا جونەلدى. ونىڭ بۇگىنگى مازاسىزدانۋىندا ءبىر كومەسكى سىر بار ەدى. شوقان ءمىنىپ جۇرگەن جۇيرىك شۇبار قۇناننىڭ ءىنىسى شۇبار تاي ءوزى جورعالاي باساتىن، ءارى ۇيرەتىلمەگەن ەدى. سونى جىلقىشى جامپەيىسكە ايتىپ، كەشەدەن بەرى ۇيرەتتىرىپ جۇرگەن. سوعان ءبىر ءمىنىپ، شوقانمەن قاتارلاسا جۇرۋگە قۇمارتتى. ءوزى جازداي مىنگەن جيرەن قۇناندى شاپقىلاپ قولىن ءتۇسىرىپ اقساتىپ قويعان. ەندىگى ويى ات جاڭالاۋ. سوندىقتان وعان ءقازىر سىلتاۋ تاۋىپ، جەلى باسىنا كەتۋ كەرەك بولعان-دى. كەلەسى جۇمادا اۋىلدارى كوتەرىلە ءبىر ۇلكەن اسقا جۇرمەك. سول اسقا جاڭادان ۇيرەتىلگەن، جولبارىستاي شۇبار، سۋ توگىلمەيتىن جورعا تايمەن، حان بالاسى كيەتىن قارقارالى بوركىن كيىپ ءبىر ساندەنبەك ەدى. جاقىپتىڭ ءور كەۋدە، باسەكە قۇمار، وجار مىنەزدەرىن بىلەتىن جامپەيىس «مىنا شۇبار تاي تەك جورعا عانا ەمەس، جەل جەتپەس جۇيرىك بولادى» دەپ ونان سايىن جەلىكتىرىپ قويعان-دى.

بۇدان بۇرىن دا جاقىپتىڭ اۋباكىر مولداعا باعىنىپ ساباق وقىماي جۇرگەنىن شىڭعىس بىلەتىن. ءبىراق «ەركەلىك ەتىپ ءجۇر عوي، باسقا بالالاردى كورىپ وقىپ كەتەدى» دەپ سەنەتىن. سول كۇنى كەشكە ءدوڭ باسىنا شىعىپ وتىرىستا اۋباكىردەن شىڭعىس: «بالالاردىڭ وقۋى قالاي، مىنا كۇزەككە قونعالى سالاقسىپ كەتكەن جوق پا؟ » — دەپ سۇراپ قالدى.

— ءبىز ءالى سالاقلانبادىق، تيك جاقىپ شۋل ساباققا وتىرمي. انى ۇرشىپ بولمايدى، — دەپ شىڭعىسقا بالاسىنىڭ جايىن العاشقى رەت حابارلادى.

— ءيا، ول ءوزى تەنتەك، تەنتەك. ءسىز ونى ماقتاپ الداساڭىز، ءبارىن ىستەيدى. زەكىسەڭىز، ەرەگىسىپ كەتەدى، — دەپ شىڭعىس مولداعا ءادىس ايتتى. ءبىراق جاقىپ سول كۇننەن باستاپ وقۋعا بارماي قويدى. بۇل كۇزدە قاعاز بەتىنە قاراماي كەتتى. سول ءبىر ارەدىكتە كازاچيي ستاۆكەدەن حابار كەلىپ، شىڭعىس سونداعى ءبىر جۇمىس جونىنە ءجۇرىپ كەتتى. الگى جامپەيىسكە ۇيرەتتىرىپ العان شۇبار تاي، ول ايتقانداي سۋ توگىلمەيتىن جورعا دا، جەل جەتپەس جۇيرىك تە بولىپ شىقپادى. قيتىڭداعان جول جورعاسى ءارى جايسىز، ءارى بۇزىلمالى بولدى. ال شاپسا، كورىنگەن تايدان قالىپ قويادى. سونىمەن جاقىپتىڭ شوقانمەن باسەكەلەسە مىنبەك شۇبار تايى ويداعىداي بولماي شىقتى.

اۋىل كۇزەكتەن كوشەر الدىندا شوقان مىسىقتى ەركىنە قويماي ۇيىنە ەرتىپ كەلدى. ونىسىنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار ەدى. ءبىرى — كۇزەككە كەلگەلى ءۇيىر بولىپ ونەرىنە سۇيسىنگەن شەبەر بالا، ءبولىنىپ ءوزىنىڭ ۇيىندە قالادى. ەكىنشىسى — كۇزدىڭ سالقىن كۇنىندە اياعىندا ەتىگى جوق، ۇستىندەگى شاپانى دالبالانعان مىسىق جاعىنان بوزداعى شىعىپ توڭىپ ءجۇر ەكەن. جانى اشىپ كەتتى. اپاسىنا ەركەلەنە:

— مىنا مىسىققا مەنىڭ انا قوڭىر شاپانىمدى، جەڭىل ەتىگىمدى بەرىڭىزشى، كيسىن، — دەدى.

— ءا، شوقانجان، وسى بالانى وزىڭە دوس قىلىپ الدىڭ عوي. جارايدى، كوڭىلىڭ تۇسكەن ەكەن، السىن، — دەپ سارى بايبىشە جۇمىسكەر ايەلگە ايتىپ، مىسىققا شوقان ايتقان كيىمدەرىن العىزىپ، سول جەردە ۇستىنە كيگىزدى. كيەرىن كيسە دە، ءوزىنىڭ ەسكى كيىمىن قايتەرىن بىلمەي، مىسىق قىپىلىقتاپ ءبىراز تۇردى. شوقان بەرگىزگەن قىمىزدى ءىشىپ، باۋىرساقتى جەدى.

— قاعىندى، شوقانجان سەنى مۇلدە جارىلقادى-اۋ، — دەپ، قىزمەتكەر كەلىنشەك تە مىسىقتى يىعىنان نۇقىپ قويدى.

— كيسىن، شوقانجاننىڭ ساداقاسى عوي. ءوزى وسى بالانى ءتىپتى جاقسى كورىپ كەتتى. قولى شەبەر بالا كورىنەدى. كوردىڭ بە، انا بالشىقتان جاساعان ويىنشىقتارىن، — دەپ سارى بايبىشە بالا ونەرىن ەلەۋسىزدەۋ اۋزىنا الدى. زارەسى ۇشا قورقاتىن سارى بايبىشەنىڭ مىنا ءسوزى مىسىققا ات مىنگىزگەننەن كەم بولعان جوق. ول اقىرىن عانا كوزىنىڭ استىمەن ءوزى جاساعان بالشىق ويىنشىقتارعا قاراپ قويدى. مىسىقتىڭ وتىرىسىنا، ونە بويىنا قايتادان كوزى تۇسكەن سارى بايبىشە، ونىڭ ىشكى كويلەگىنىڭ جاعاسى دال-دال بولىپ جىرتىلىپ تۇرعانىن كوردى، الگى جۇمىسكەر ايەلگە:

— قانيپا، مىنا بالاعا انا ابدىرەدەگى كەزدەمەدەن كويلەكتىك شىت جىرتىپ بەرشى، شەشەسى بار شىعار، تىكتىرىپ كيسىن، — دەدى. كويلەكتىك كەزدەمەنى قوينىنا تىعىپ، ەسكى كيىمدەرىن بۇكتەپ قولىنا العان مىسىقتى شوقان ەرتىپ ۇيدەن الىپ شىقتى. قوتان شەتىندە جاتقان يتتەردەن قورعاپ، ءبىراز جەرگە ۇزاتىپ سالدى.

— ءبىزدىڭ اۋىل قىستاۋعا كوشەدى. سەن وسىندا قالاسىڭ عوي، ەندى امان بول، — دەپ شوقان مىسىققا ۇلكەن كىسىشە قوش ايتتى. مىسىق تومەن قاراپ جىلاپ جىبەردى.

— جولىڭ بولسىن، كوپ جاسا، شوقان، قوش، — دەدى مىسىق كەمسەڭدەپ، شوقان بۇرىلىپ ۇيىنە قاراي ءجۇرىپ كەتتى.

---