تۇركيا-كەڭەس دوستىعى
(ءۋالي نۇرالدين بەكتىڭ ماقالالارىنا وراي)
ىستامبۇلدا شىعاتىن «حابار» اتتى گازەتىنىڭ (14 جانە 15 ءى جەلتوقساندا شىققان) ەكى سانىندا ءۋالي نۇرالدين بەكتىڭ ماقالاسى باسىلىپ شىقتى. ولاردىڭ ەكەۋى «دۇنيە جۇزىندەگى تۇرىكتەر ...تانىسىڭىز!»، بىرەۋى «50 ميلليون تۇرىك بۇقاراسى ءقاۋىپ استىندا» دەپ اتالادى.
اتالعان ماقالالاردىڭ مازمۇندارى ولاردىڭ اتتارىنان دا انىق كورىنىپ تۇر. بۇلار نۇرالدين بەكتىڭ كەزىندە «ياش تۇركىستانعا» كوشىرىپ باسىلعان (48-سانىنا) ەكى ماقالاسىنىڭ جالعاسى ىسپەتتى. ءۋالي نۇرالدين بەك تۇرىك ءباسپاسوزى بەتتەرىندە تۇرىكشىلىك ماسەلەسىن ءوز دەڭگەيىندە كوتەرىپ، جۇرگەن ءبىرىنشى جانە قازىرگى كەزدە بىردەن-بىر تۇرىك قالامگەرى...
تۇركيا سىرتىندا ءامىر ءسۇرىپ جاتقان تۇرىكتەردىڭ جاعدايلارىنان حابار الىپ تۇرۋ، ولارمەن قالىپتى قارىم-قاتىناس جاساۋ ماسەلەسى الدەكىمگە نەمەسە تۇركيانىڭ الدەبىر ەلمەن ورناتقان ساياسي بايلانىستارىنا قارسى باعىتتالعان دۇشپاندىق ارەكەت ەمەس. وسىلاي دەپ ەسەپتەلەتىن بولسا، مۇنداي كوزقاراس تۇركيانىڭ تاياۋداعى، وتكىنشى مۇددەلەرىنە بولسا، ونىڭ الىس بولاشاقتى كوزدەيتىن يدەولوگيالىق نەگىزدەرىنە نەمقۇرايدى قاراعاندىق بولىپ شىعار ەدى. كەڭەس وداعى شەكاراسى ىشىندەگى تۇرىك اۆتونوميالارى باستان كەشىرىپ وتىرعان قايعى-قاسىرەتىن كەڭەستىك قۇرىلىم مەن تۇركيا اراسىنداعى دوستىق - ىنتىماق ارقىلى ۇيلەستىرمەك بولىپ جۇرگەن ءۋالي نۇرالدين بەك مۇنى جاقسى بىلەدى.
كەڭەس قۇرىلىمى مەن تۇركيا رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى دوستىق»... بۇل ماقالامىزدا ءبىز وسى جونىنەن ءبىر-اق ءسوز قوزعاۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. ءۋالي نۇرالدين بەك تاۋەلسىزدىك» گازەتىندە (47-سانىندا) «كەڭەستىك قۇرىلىم مەن تۇركيا رەسپۋبليكاسى اراسىندا ەشقانداي دا دوستىق بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ پايىمداعان مىرزابالا بەكتى قىرىنا الىپ بىلاي دەيدى: «ءبىز كورشىمىزبەن (كەڭەس وداعى) دوسپىز... بۇل دوستىق ەكى جاققا بىردەي پايدالى. وعان ءبىز ىلعي دا سەنۋمەن كەلەمىز...»
تۇركيا — كەڭەس دوستىعى بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى ەكەنى راس. ونى تەرىسكە شىعارۋ ءجون ەمەس. نۇرالدين بەك ەڭ جاقسىسى تۇركيا — كەڭەس قاتىناسىن قوزعاماعانى دۇرىس بولار ەدى. «تۇركيا مەن كەڭەس وداعى اراسىندا ەشقانداي دوستىق بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ جازعاندا، مىرزابالا بەك نۇرالدين بەكتىڭ ماقالاسىنا ارقاۋ بولعان تۇرىكتىك ماسەلەسىنە نەگىزدەلگەن ەدى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، مىرزابالا بەككە كىنا تاعۋ بەك قيىن. كەڭەستىك قۇرىلىم مەن تۇركىلىك ءبىر - بىرىنە مۇلدە جاناسپايتىن ەكى باسقا ۇعىمدار.
بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىن. 1919 جىلى مامىر ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە تاشكەنتتە تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ «كوممۋنيستىك ۇيىمدارى» وزدەرىنىن، ءبىرىنشى قۇرىلتايىن شاقىردى. بۇل ۇيىمدار كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان قۇرىلعان جانە ونىڭ جاۋاپتى ورىندارىنا كەڭەستىك يدەولوگياعا شىن بەرىلگەن ادامدار قويىلعان بولاتىن. وسى جولداردى جازىپ وتىرعان ءبىز جانە باسقا دا ءبىرقاتار تۇركىستاندىقتار تۇركىستان ۇلتتىق كۇشتەرىن ۇلتتىق اۆتونوميا تۋى استىنا جيناعانىمىز ءۇشىن زاڭنان تىس دەپ جاريالانىپ، ءۇشپۋ قۇرىلتايدان بۇرىن مەملەكەتىمىزدى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتىلگەن ەدىك. قۇرىلتايعا شارتاراپتان كەلگەن كوممۋنيست — تۇرىكتەر، تاتارلار، باشقۇرتتار، قازاقتار، قىرعىزدار، وزبەكتەر، تۇركىمەندەر وكىلدەرى وزدەرىنىڭ ۇلىستىق اتتارىنان باز كەشىپ، ءبىرتۇتاس تۇرىك كوممۋنيستىك پارتياسى دەگەن اتپەن بىرىگۋگە جانە تۇركىستاندى كەڭەستىك رەسەيدىڭ شەڭبەرىندە تۇرىك كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى دەپ جاريالاۋعا قاۋلى قابىلداعان بولاتىن. بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ەزىلگەن ۇلتتاردى ءوز تاعدىرىن وزدەرى ايقىنداۋعا شاقىرىپ وتىرعان كەڭەس ۇكىمەتى مىنا قاۋلىنى قالاي قابىلداعانىن، مۇمكىن، ءسىز بىلمەيتىن بولارسىز؟!
كوپتەگەن دالەلدەردىڭ اراسىنان مەن تەك بىرەۋىنە عانا، ورىس بولشيەۆيكتەرىنىڭ تۇرىكتەرگە قاتىناسىن بارىنشا ايقىن كورسەتىپ تۇرعان بىرەۋىنە توقتالىپ ەتەمىن. مۋرايەۆسكيي (لوپۋحوۆ) دەگەن بىرەۋدىڭ «ورتا ازياداعى توڭكەرىستىك قوزعالىستار تاريحى جونىندە» دەگەن ماقالاسىن مىسالعا الامىن. بۇل كىتاپشا وزبەكستان مەملەكەتتىك باسپاسى تاراپىنان تاشكەنتتە 1926 جىلى باسىلعان. كەڭەس پارتيا مەكتەپتەرى مەن ساۋدا وقۋ ورىندارى ءۇشىن وقۋلىق رەتىندە بەكىتىلىپ بەرىلگەن. وسى كىتاپتىڭ 26-بەتىنەن ءبىز مىنالاردى وقيمىز. «جەرگىلىكتى (ياعني تۇركىستان) حالىق بۇقاراسىنىڭ ۇيىمى ۇلت ماسەلەسى توڭىرەگىندەگى ايتىستارىمىزدى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق اۆتونوميا ساياساتىنا وراي قوزدىرىپ، اۋىر زارداپتارعا اپارىپ سوعۋى ىقتيمال اسا ءقاۋىپتى جولعا ءتۇستى. بۇل «ۇلتتىق قوزعالىستار» تەز ارادا پانتۇركيزمگە، شىعىستىڭ ەزىلگەن تۇرىكتەرىنىڭ باسىن قوسىپ ءبىرتۇتاس تۇرىك ۇلتىن قالىپتاستىرۋعا باعىت ۇستادى».
بولشيەۆيكتەردىڭ مۇنداي پايىمداۋلارىنا تالداۋ جاساپ وتىرمايمىز. كەڭەستىك ءتۇزىم تۇرىكتەردىڭ ۇلت رەتىندە بىرىگۋىنە جانە مۇنداي بىرىگۋلەرىن كەڭەستىك رەسەيدىڭ قول استىندا جۇزەگە اسىرۋعا دا جول بەرگىسى كەلمەيتىنى وسى مىسالدان - اق كورىنىپ تۇر. جول بەرمەۋدىڭ ناتيجەلەرى بۇل كۇندە تۇركىستاندىقتاردىڭ كوز الدىندا. تۇركىستاندىقتار بولشەكتەلدى. ءبىرتۇتاس تۇرىك ۇلتىن بىر-بىرىنەن ايىرىپ، ارالارىنا « جۇڭگو قورعاندارى» سوعىلعان بەس بىردەي «ۇلتتىق رەسپۋبليكالار» جاسالدى.
ەكىنشى دالەل: وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىر تۇركىستاندىق تۇرىك تۇركيا حاقىندا ءبىر ماقالا جازعان بولاتىن. انكارا كورىنىسىن اسا ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن سۋرەتتەگەن، تۇركيا ۇلت ءماجىلىسىن حالىقتىڭ شىنايى ەركىن بىلدىرەتىن ساياسي قۇرىلىمى رەتىندە زور ىلتيپاتپەن اتاپ كورسەتكەن وسى ماقالانىڭ اۆتورى پانتۇركيزممەن جانە كەماليزممەن ايىپتالىپ، قۋدالاۋعا تۇسكەن ەدى .
ءۇشىنشى دالەل جاقىندا عانا بولىپ وتكەن ءبىر وقيعاعا بايلانىستى. تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ كەڭەستىك دوستارى تۇركيانىڭ ۇلتتىق مەرەكەسىنە وراي تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ، ياعني وزدەرىنىڭ قانداس باۋىرلارىنىڭ ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتىپ قۇتتىقتاۋ جولداۋىنا دا رۇقسات ەتپەدى (بۇل تۋرالى دا «ياش تۋركىستاننىڭ» بۇرىنعى ساندارىن قاراڭىز).
بۇلارعا قوسىمشا ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ءجايت بار. تۇركىستاندا «تۇركيا تۇرىكشەسىندە» قولدانىلاتىن گەوگرافيالىق تەرميندەر مەن اتاۋلارعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. ال «كەماليزم» بولسا ول جەردە «باي قۇلاقتىڭ» ماعىناسىندا تۇسىندىرىلەدى. مۇنىڭ ساياسي ماعىناسى نۇرالدين بەككە جاقسى ماعلۇم دەپ ويلايمىز. جوعارىدا ايتىلعانداردان كەڭەس - تۇركيا دوستىعىنىڭ ءمان-ماعىناسى ايقىن اڭعارىلسا كەرەك. قورىتا ايتقاندا، ول: تۇركيا تۇرىكتەرى مەن ونىڭ سىرتىنداعى تۇرىكتەر اراسىنداعى تابيعي بايلانىستاردىڭ السىرەتىلۋىنە كونىپ، كەڭەس قول استىنداعى تۇرىكتەر مەن انا - دولى تۇرىكتەرى اراسىنا سوعىلىپ جاتقان «جۇڭگو قورعانىنا» ماقۇل بولىپ، «كەماليزمدى» «تۇرىكشىلدىكتەن» ايىرۋعا دا كەلىسىپ، شاعىن عانا ءازىربايجاندا 17 ءتۇرلى ءتىل، تەگى ءبىر تۇركىستاندا 5 بىردەي «ۇلتتىق رەسپۋبليكا» جاسالىنعانىنا دا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، تۇتاس تۇرىك بىرلىگى تۋراسىندا جۇمعان اۋىزدى اشپاي ءوتۋ دەگەن ءسوز.
بۇگىن ساياساتتىڭ وتكىنشى مۇددەلەرى مۇنداي «جۇرىستەردى» تالاپ ەتەدى. ءتىپتى ءماجبۇر دە ەتەدى. ءۋالي نۇرالدين بەكتىڭ ماقالاسىنا وراي تۇركيا باسپاسوزىندە ەشقانداي ءبىر پىكىر ايتىلماۋى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى بولسا كەرەك.
نۇرالدين بەك الدىڭعى ەكى ماقالاسىنا («ياش تۇركىستاننىڭ» 48-سانى) «ورىس دوستارىنان» جاۋاپ كۇتكەنىن ءبىلدىرىپ «حابار» گازەتىنىڭ 15 جەلتوقسان سانىنا بىلاي دەپ جازادى: «...سوز سويلەسەم دە، مالىمدەمە جاساسام دا، ماقالالار جازسام دا ورىس دوستارىمىزدان قانداي جاۋاپ بولار ەكەن دەپ كوپ كۇتتىم... ءبىراق ءبىر اۋىز جاۋاپ بولمادى...» — دەيدى.
ءۋالي نۇرالدين بەك «نەلىكتەن جاۋاپ بولمادى؟..» دەپ سۇراق قويادى.
«ورىس دوستار» وزدەرىنىڭ باسپاسوزدەرىندە نۇرالدين بەكتىڭ ماقالالارىنا جاۋاپ قايىرا قويار ما ەكەن؟ كۇماندى. جاۋاپ قايىرعان كۇننىڭ وزىندە، ول جاۋاپ «دوستاردان» كۇتكەن سوز بولا قويارى تاعى دا ەكىتالاي. «بولشيەۆيك ورىس دوستارى» تۇرىكتەردىڭ ۇلتتىق جانە مادەني تۇتاستىعىن كورگىسى كەلمەيتىنىن، تۇرىكتەر الەمىنە تۇرعىزىپ جاتقان «جۇڭگو قورعانىن» ەشقاشان بۇزبايتىنىن، قايتا ءبۇل قورعاندى ۇزارتا، قالىڭداتا بەرۋگە ولار شىن مۇددەلى ەكەنىن ءۋالي نۇرالدين بەك پەن ونىڭ پىكىرلەستەرى قالاي عانا بىلمەي، سەزبەي وتىرعانىنا ەرىكسىز تاڭعالاسىڭ...
ءۋالي نۇرالدين بەككە ءوزىنىڭ وي-پىكىرلەرىن نە دە بولسا اشىق ورتاعا سالعانى ءۇشىن شىن جۇرەكتەن راحمەت ايتامىز. ونىڭ وسىلايشا كورىنۋى ەكى جاقتان پايدالى. ءبىرىنشى، ءوزىنىڭ «ورىس دوستارى» تۇركيانىڭ ۇلتتىق جانە مادەني يدەولوگياسى — تۇرىكشىلدىكتىڭ بىتپەس جاۋلارى ەكەنىن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنداعىلار سەزىنۋلەرى ءتيىس. ەكىنشى، ءبىز — تۇركيانىڭ ورىس دوستارىنىڭ تەپكىسىندە جاتقان تۇرىكتەردىڭ مۇعاجىرداعى وكىلدەرى — تۇرىكشىلدىك ءۇنى اتامەكەنىمىزدە ءالى وشپەگەنىن انىق كورۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ وتىرمىز.
«ءبىر قارلىعاش كوكتەم بولماس» دەگەن ءسوز بار. دەگەنمەن، كوكتەم لەبى سەزىلمەيىنشە قارلىعاش تا كەلە قويمايدى...
1934 جىل، №50
You Might Also Like
-
قازاق حالقىنىڭ كەڭىنەن تانىمال بولعان سپورتشىلارىنىڭ ءبىرى — گرەك-ريم كۇرەسىنەن وليمپيادا ويىندارىنىڭ جەڭىمپازى، بالۋان ۇشكەمپىروۆ جاقسىلىق ءامىرالى ۇلى. 1951 جىلى 6 مامىردا جامبىل وبلىسى بايزاق...
-
قازاق تاريحىندا شاقشاق جانىبەك دەگەن اتپەن بەلگىلى جانىبەك قوشقار ۇلى 1693 جىلى تورعايدىڭ توسىن قۇمىندا دۇنيەگە كەلگەن. ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان. 1740-41 جىلدارى ابىلاي جوڭعارلارعا تۇتقىن...
