InfoHub Logo

قاي حالىقتى الساق تا، ونىڭ وزىنە ءتان تۇرمىس-تىرشىلىگى، كۇنكورىسى، ادەت-عۇرپى، ءسالت-داستۇرى بولادى. ءسالت-داستۇر سول حالىقپەن بىرگە جاساسىپ، ونىڭ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرادى. ءبىراق ۇمىت بولىپ بارا جاتقان ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز دە جوق ەمەس. ەندەشە، سالتىمىز سانامىزدا ماڭگىلىك جاڭعىرىپ تۇرۋى ءۇشىن ءداستۇر سويلەيدى.

اتبايلار (سالت). مۇنىڭ  دا ەكى ءتۇرى بار. جاس وتاۋدىڭ شاڭىراعى كوتەرىلگەن سوڭ اعايىن-تۋىستار وعان شاشۋ شاشىپ، «كەرەگەسى كەڭ بولسىن»، «بوساعاسى بەرىك بولسىن» دەگەن تىلەك ايتادى. بايعازى بەرەدى. ەت جاقىنى بوساعاعا جىلقى بايلايدى. مۇنىڭ اتى «اتبايلار».

«اتبايلاردىڭ» ەكىنشى ءتۇرى – كادە. قۇدا-قۇداعيلار كەلگەندە نەمەسە كۇيەۋ قالىڭدىعىن الۋعا كەلگەندە ولاردىڭ جەڭگەلەرى الدىنان شىعىپ ءتۇسىرىپ الىپ، اتىن بايلايدى. بۇل «اتبايلار» دەپ اتالاتىن توي سالتى. وعان ارنايى كادە بەرىلەدى. ول كادەدەن تاعى ءبىر ايەل تابارىك سۇرايدى.

اۋشاديار (ءداستۇر). ۇيلەنۋ تويى كەزىندە ايتالاتىن ءداستۇرلى ولەڭ، جىر. جانە جاي ولەڭ ەمەس، وزىندىك ايتىلار ءانى، ەرەكشە ۇلتتىق تاربيەلىك ماڭىزى بار. كوركەم شىعارماشىلىقپەن ايتىلاتىن توي كوركى، سالتانات ءسان، ونەگەلى ونەر. مۇنى ىزدەپ تاۋىپ ومىرگە اكەلگەن جازۋشى ۋاحاپ قىدىرحانوۆ ەكەن. اۋشاديار جىرىنىڭ ۇلگىلەرىن شەتەلدەگى قازاقتار ساقتاپ، بىزگە جەتكىزگەن. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل قازاقستان ەلىندە ايتىلمايدى، حالىق جادىنان مۇلدە شىعىپ كەتىپ ۇمىت قالعان.

اۋشاديار ۇيلەنۋ تويى ۇستىندە ايتىلادى:
اۋشاديار ءبىر بولار،
جاماننىڭ كوڭىلى كىر بولار.
اتا-اناسىن سىيلاعان.
اق شالمالى بي بولار.

اۋشاديار ەكى دەر،
ەرجەتكەننىڭ ەركى دەر،
ومىراۋى تولعان ون تۇيمە،
قىز بالانىڭ كوركى دەر…

اۋشاديار ءتورت بولار،
قىزدىڭ قوينى ءورت بولار.
ەكى جاقسى قوسىلسا،
ولە-ولگەنشە سەرت بولار.

جىر جاڭا قوسىلعان جاستارعا ارنالادى. مۇندا اقىل، ۇلگى، ونەگە، تالىم-تاربيە تۋرالى تولعاۋدى سانامالاپ ايتۋدىڭ حالىقتىق تازا باي ءداستۇرى بار. ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى ادەت سالتىنىڭ بۇل ءتۇرىن ومىرگە ەنگىزەتىن بولساق، مادەني قازىنامىز دا، ونەرىمىز دە وسە تۇسەر ەدى.

ءبىز شانشار (سالت). كەڭ-بايتاق قازاقستان دالاسىندا سالت-داستۇرلەردىڭ قىزىقتى تۇرلەرى كوپ. ءبىراق ولار بىر-بىرىنەن ونشا الشاق ەمەس. سونىڭ ءبىرى – «ءبىز شانشار». ەلىمىزدىڭ شىعىس، وڭتۇستىك جاقتارىندا «جاۋشى» ورىنىنا وسى «ءبىز شانشار» سالتى قولدانىلادى. اقساقال-قاراساقالى ارالاس ءبىر توپ ەر ازامات بويجەتكەن قىزى بار ۇيگە تۇسە قالادى. قانداي شارۋامەن جۇرگەنىن ايتپايدى، ەل شارۋاسىن، اماندىق بىلگەن بولىپ، قوناقاسىن ءىشىپ اتتانىپ كەتەدى. ادەپ بويىنشا ەل ىشىندە ءبىر توپ ادام بۇلاي جۇرمەيدى. ولار كەتكەننەن كەيىن وتاعاسى مەن اناسى قوناقتار وتىرعان جەردى قاراپ، ودان شانشۋلى ءبىزدى تاۋىپ الادى. بۇل «بىزدە ۇل، سىزدە قىز بار» قۇدا بولايىق دەگەندى بىلدىرەدى.

قىز قاشار (ءداستۇر). «بىلايشا قىز قاشار ءداستۇرىن وتكىزەتىن ءۇيدى «بولىس ءۇي» دەيتىن كورىنەدى. (ح. ارعىنبايەۆ). كۇيەۋدىڭ كەلۋىن «ۇرىن كەلۋ» دەسە، قىزدىڭ اتاستىرىلعان كۇيەۋىن كورۋى «قىز قاشار» دەيدى. بۇل «ۇرىن تويى» وتەتىن كۇنى بولادى. «ۇرىن توي» – جاستار ءۇشىن كوڭىلدى، دۋماندى تويلاردىڭ ءبىرى. بۇعان جاس جەڭگەلەر مەن جاستار قاتىناسادى. كۇيەۋدەن الىناتىن «قول ۇستاتتار»، «شاش سيپاتار»، «قىز قۇشاقتار»، «ارقا جاتار»، «كورپە قيمىلداتار» تاعى سول سياقتى كادەلەر وسى جولى بەرىلەدى. ەكى جاستىڭ ءبىرىن-بىر كورىپ، تىلدەسۋى دە وسى تويدا بولادى. ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى ۇناتىپ، قالىڭدىق جىگىتكە قىز بەلگىسى ورامالىن جانە ونىڭ ءىنى-قارىنداستارىنا دا ءتۇرلى سىيلىقتار بەرەدى.

كۇيەۋ ۇرىن بارعاننان كەيىن قۇدالىق بۇزىلاتىن بولسا، ول قازاق زاڭىندا وتە اۋىر ءىس سانالدى. ونىڭ ارتى ۇلكەن داۋعا ۇلاسىپ جاتادى. كۇيەۋ سەبەپسىز باس تارتسا، بۇرىنعى بەرىلگەن مال قايتارىلمايدى جانە ايىپ سالىنادى. باتانى قىز جاعى بۇزاتىن بولسا قالىڭ مال تولىق قايتارىلادى جانە ايىپ تولەيدى.

ابىلاي حان اتىنداعى حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 2 كۋرس ستۋدەنتى التىناي جۋنۋسوۆا

---