InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-53 توپ ستۋدەنتى جوراقۇل نازگۇل باقىت قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

سۋتەكپەن قوسىلىستارى

225-250ºس –دا مەتالدىق ۋران سۋتەكپەن گيدريت تۇزە وتىرىپ قوسىلادى.جوعارىدا گيدريت ۋراننىڭ سۋمەن جانە سۋ بۋىمەن ارەكەتتەسۋىمەن  تۇزەلەتىنى ايتىلىدى. سونىمەن بىرگە يزوتوپتارىمەن – ديتەريي جانە تريتييمەن  الماستىرىلعان قوسىلىستارى. ۋراننىڭ گيدريدى مەن ديتەرييدى كۋبتى تورعا يە. ۋران گيدريدىنىڭ تىعىزدىعى 10،92 گ /سم³. گيدريد -مەتالدىق جانە جىلتىر ەلەكتر وتكىشتىگى جوعارى، مەتالدىق ۋراننىڭ ەلەكتروتكىزدىگىنە جۋىق. 200ºس –دان جوعارىدا ۋراندى قىزدىرعاندا ىدىراي باستايدى، 436 ºس-دان سۋتەك اتموسفەرالىق قىسىمعا جەتەدى- گيدريد تولىق ىدىرايدى.

بۇل قاسيەتتەرىمەن تازا ۋراننىڭ ۇنتاعىن الۋدا جانە مەتالدىق ۋراندى قۇيمالارىنان بولۋدە كەم قولدانىلادى: سەبەبى ۋران گيدريدى وتە سىنعىش جانە ونىڭ ءتۇزىلۋى مەتالدىڭ بۇزىلۋىمەن جۇرەدى، وندا تۇزىلگەن ۇنتاقتى گيدريلەنبەگەن مەتالدىق بولىگىنىڭ نەمەسە ۋران قۇيمالارىنان يەلەنەدى. سۋتەكتىڭ ۋرانداعى ەرىگىشتىگى گيدريدتىڭ  ىدىراۋ تەمپەراتۋراسىنان  جوعارى تەمپەراتۋرادا جوعارى ەمەس:  ۋران گيدريدى ولشەگەن كۇيدە سىناپتا جانە باسقا مەتالدا جانە قۇيمالاردا بولادى. ول پيروۆورلى جانە  ءتۇرلى توتىقتىرعىشتارمەن وڭاي ارەكەتتەسەدى. ول سۋدى  300º-دا ۋران وكسيدىن تۇزە وتىرىپ ىدىرايدى، 200-300ºس-دا حلورمەن جانە بروممەن، 400-500ºس-دا كۇكىرتتەكتەس جانە فوسفورمەن ارەكەتتەسەدى. وسى جانە ۇقساس رەاكسيالار ۋران قوسىلىستارىن الۋعا قولدانىلادى.

وتتەكپەن قوسىلىستارى

اۋىسپالى ۆالەنتتىلىكتەرىنە بايلانىستى (3،4،،5،6) ۋران وتتەكپەن بىرنەشە قوسىلىستۇزە الادى: تۇراقتىراعى ءتورت جانە التى ۆلەنتتى ۋران وكسيدتەرى. ومەندەگى دارەجەلى ۆالەنتتى وكسيدتەرىنىڭ نەگىزگى سيپاتى بار التى ۆالەنتتى ۋران ششكسيدى قىشقىلدىق قاسيەت كورسەتەدى. ۋراننىڭ وكسيدى UO2-اۋىر (تىعىزدىعى10،82گ/سم³) قارا زات، بالقۋ تەمپەراتۋراسى جوعارى-2176ºس. سونىمەن بايلانىستى ۋران وكسيدى ەرتەرەكتە مەتالدىق ۋران رەتىندە قاراستىرىلعان.

UO₂ ءارتۇرلى ادىستەرمەن الىنادى، تومەندە كەلتىرىلگەن ۋراننىڭ ءتورت، التى ۆالەنتتى وكسيدىن ( U₃O₈) سۋتەكپەن توتىقسىزداندىرۋ نەمەسە ۋران قىشقىلىنىڭ تۇزدارىن  كومىرمەن قىزدىرۋ ارقىلى الادى. سوڭعى  جاعدايدا تەحنيكالىق،  ياعني قوسپالارمەن بىلعانعان UO₂  الىنادى.تازا UO₂  الۋ ءۇشىن ۋراننىڭ ورگانيكالىق تۇزدارىن كۇيدىرۋ ارقىلى الىنادى.بۇل جاعدايدا توتىقسىزداندىرعىش قوسۋدىڭ قاجەتى جوق، توتىقسىزدانۋ ورگانيكالىق قىشقىلدىڭ قالدىعىنىڭ  ەسەبىنەن جۇرەدى. 1824 جىلى بەرسەليۋس UO2ء-نى، ۋرانيل وكسالاتىن اۋا قتىسۋىنسىز العان.UO2ء-نىڭ ءتۇزىلۋ جىلۋى 256،6 ككال/مول؛ UO₂ قىشقىلداردا ەري وتىرىپ (ەرۋ وتە قيىن وتەدى) ءتورت ۆالەنتتى ۋران تۇزدارىن بەرەدى.

UO₂–ءنى ازوت قىشقىلىندا ەرىتكەندە UO₂(NO₃)₂-ۋرانيل   نيتراتىنا دەيىن توتىعادى. ۋراننىڭ گيدروكسيدى U(ون)₄ التى ۆالەنتتى ۋرانعا دەيىن وڭاي توتىعادى.

اۋادا قىزدىرعاندا توتىعۋ رەاكسياسى وتەدى:

(3UO₂+O₂→نەمەسە UO₂+2UO3)

U₃O₈- قويۋ  جاسىلعان قارا-سمولا تۇسكە دەيىن بولادى. ول تەك UO₂  كۇيدىرگەندە عانا ەمەس، UO3ء-تى نەمەسە اممونيي ۋراناتىن كۇيدىرگەندە دە تۇزىلەدى؛ سونىمەن بىرگە قاراپايىم ۋراندى اۋادا نەمەسە وتتەكتە كۇيدىرگەندە دە تۇزىلەدى. U3و8 ءتۇزىلۋ جىلۋى وتە جوعارى: 845،2 ككال /مول.

U3و8 ءتۇزىلۋىن ءتورت ۆالەنتتى ۋراننىڭ گيدروكسيدىن ۋران قىشقىلىمەن  ارەكەتتەستىرۋى رەتىندە دە قاراستىرۋعا بولادى.

U(ون)4+2H2UO4 →  U (UO4)2+4H₂O

ۋران قىشقىلىنىڭ  تۇزدارى (ۋراناتتار)ۋران ۇشوكسيدىن سىلتىمەن بالقىتۋ ارقىلى الىنۋى مۇمكىن:

UO3+2NaOH→ Na2UO4+H2O

سۋ قاتىناسىندا ۋراناتتار سۋدا ەرىمەيتىن ديۋراناتقا اۋىسادى:

2Na2UO4H2O→ Na2U2O7+2NaOH

ۋرانيل تۇزدارى

UO3-قىشقىلدارمەن ارەكەتتەسكەندە ۋرانيل تۇزدارى تۇزىلەدى، ياعني  UO2²+  يوندارى:

UO3+2HCI→ UO2CI2+H2O؛

نەمەسە

UO3+2HNO3 UO2(NO3)2+H2O.

ۋرانيل تۇزدارىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە كەلەسىلەرى ماڭىزدى.

ۋرانيل نيتراتى نەمەسە ۋرانيلنيترات، ۋران الۋدا، تازالانۋدا جانە ونىڭ قوسىلىستارىڭ اناليزدەۋدە كەڭىنەن قولدانىلاتىن  ۋراننىڭ ماڭىزدى تۇزدارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان ۋرانيلنيترات سوڭعى 20 جىلدا بىزدەگى سياقتى شەت ەلدەردە دە جان-جاقتى زەرتتەلدى.

ۋرانيل نيترات 2،3،6 جانە 24 سۋ مولەكۋلاسىمەن كريستالدىق حيميادا قولدانىلادى. ولاردىڭ قۇرامىن الۋ جاعىنان تاۋەلدى-ورتادان، ەرىتىندىنىڭ pH-نان، سىلتىلىك مەتال كاتيوندارىنىڭ  قاتىسىنان (فەروسيانيدتەر)، تۇنبا ءتۇزىلۋ تەمپەراتۋراسىنان جانە ونىڭ ۇزاقتىعىنان  جانە ت.ب.

گ.ا. كلەيبس ۋرانيل فەروسيانيدىنىڭ تۇنباسىن امپەرومەترلىە  ادىسپەن زەرتتەي وتىرىپ، كاليي ءحلوريدى جانە تۇز قىشقىلى  قاتىسىندا قوس تۇز 5(UO2)2Fe(سن)63ك4Fe(CN)6 تۇزىلەتىنىن تاپتى، ال ۆ.گ. سوچيەۆانوۆ  قىزمەتكەرلەرىمەن امپەرومەترلىك ءادىس قولدانا وتىرىپ ،كاليي نيتراتى ەرىتىندىسىندە pH 3 پەن 5 ارالىعىندا تۇنبا العان، ول تۇنبانىڭ قۇرامى قوس تۇزدارعا سايكەس كەلەدى:  ك4(UO2 )2 [Fe(سN)6]3 .

ۋرانيل نيتراتىنىڭ ناتريي تيوسۋلفاتىمەن ارەكەتتەسكەندە سارى ۋرانيل تيوسۋلفات تۇزىلەدى، تۇزىلگەن تۇنبا تيوسۋلفاتتىڭ ارتىق مولشەرىندە ەرىمەيدى.

ءۋرانيلدىڭ باسقا دا قوسىلىستارى تۋرالي مالىمەتتەر ي.ي.ليپيلينانىڭ يونوگرافياسىندا ايتىلعان.

ءتورت ۆالەنتتى ۋران تۇزدارى

ءتورت ۆالەنتتى ۋران يونى التى ۆالەنتتى يونعا قاراعاندا سۋلى ەرىتىندىدە  وزدىگىنەن ءومىر سۇرە الادى، توتىعۋعا دا بەيىم  بولىپ كەلەدى.

ءتورت ۆالەنتتى ۋران تۇزدارى  ۋرانيل تۇزدارىنان سۋتەك ءبولىنىپ جاتقان كەزدە توتىقسىزداندىرۋ ارقىلى الۋعا بولادى( مىسالى،سۇييىلعان كۇكىرت قىشقىلى  قاتىسىندا مەتالدىق مىرىشتىڭ اسەرىنەن) نەمەسە  ەلەكتروليتتىك توتىقسىزدانادىرۋ ارقىلى. U4+- تۇزدارى جاسىل ءتۇستى. ۋران سۋلفاتىن الۋ ءۇشىن ءار-تۇرلى ادىستەر قولدانىلادى. مىسالى ۋران سۋلفاتىنىڭ ەرىگىشتىگىن تومەندەتەتىن سپيرت قاتىسىندا كۇن جارىعىندا ۋرانيل سۋلفاتىنىڭ توتىقسىزدانۋىنا نەگىزدەلگەن فوتوحيميالىق ءادىس (بۇل ءادىس 1842 جىلى قولدانىلعان) نەمەسە تەرميالىق تۇردە ىدىراتىپ، سوسىن الىنعان قوسپانى، ياعني ۋران (ءىىى) وكسيدىن نە كۇكىرت وكسيدىن كۇكىرت قىشقىلىمەن سو2 توعىندا وڭدەپ ، الدىن الا UO2S الۋ. كۇكىرتتى فيلترلەپ، ەرىتىندىدەن ۋران سۋلفاتىن كريستاليزدەيدى.

بىرنەشە جىل بۇرىن ل.ي.ەۆتەيەۆ جانە گ.ي.پەترجاك رونگاليت ەرىتىندىسىنە (NaHSO4ء-تىڭ فورمالدەگيتپەن قوسىلىسى) ۋرانيلنيتراتى قوسا وتىرىپ رونگاليتتىڭ توتىقسىزداندىپعىش قاسيەتىن قولدانعان. مۇنداي ەرىتىندىنىڭ قوڭىر – قىزىل ءتۇستى بوياۋى پايدا بولادى، سودان كەيىن ن2SO4 قوسقاندا، ەرىتىندى جاسىل تۇسكە بويالىپ ۋران سۋلفاتتارىنىڭ كريستالدارى تۇنباعا تۇسە باستايدى. ۋران سۋلفاتى قويۋ جاسىل ءتۇستى رومبالىق پلاستيكا تۇرىندە كريستالدانادى. ۋران سۋلفاتىنىڭ ەكى كريستاللوگيدراتى بەلگىلى: U(SO4)2·4H2O جانە U(SO4)2·8H2O. ۋران سۋلفاتى بولمە تەمپەراتۋراسىندا  سۋدا20گ/ل مولشەرىندە ەريدى.

ۋران  وكسالاتى اۋادا تۇراقتى، سۋدا جانە قىشقىلداردا قيىن ەريدى: ونىڭ قانىققان ەرىتىندىسىندە 25مگ/ل 25ºس، ال مينەرالدى قىشقىلدارىندا ەرىگىشتىگى تومەن-10مگ/ل.

قوس تۇزدارعا ۇقساس ۋران وكسالاتىنىڭ سىلتىلىك جانە سىلتىلىك جەر يەتاودارمەن كومپلەكستى قوسىلىستارىنىڭ قاتارى الىنعان.

وسى ايماقتا ا.ا. گرينبەرگ  كوپتەگەن جۇمىستار جازعان. ۋراننىڭ (ءىىى) باسقا تۇزدارى وتە از زەرتتەلگەن.

Me4UO6 (مۇندا Me  – سىلتىلىك مەتال كاتيونى).                                                      

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---