InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-53 توپ ستۋدەنتى كەرتاي ءمادينا نۇرجان قىزى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

ۆ.ي. ۆەرنادسكيي مەن ا.ە. فەرسمان ەلەمەنتتەردىڭ "شاشىلۋ" قاسيەتىن، ياعني كونسەنترلەۋ قاسيەتىنىڭ جوقتىعىن زەرتتەي كەلە، ولاردىڭ كەلەسى تەوريالىق "شاشىلۋ" قاتارىن ۇسىندى: ن، Hە، Li، ۆ، F، Ne، Na، Cl، Ar، K، Y، Ga، As، Br، Kr، Rb، Ag، In، I، Xc، Cs، تا، Re، Au، نg، Tءى جانە راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەر. ەگەر بۇل قاتاردان بەيمەتالداردى، رادياكتيۆتى جانە سيرەك ەمەس ەلەمەنتتەردى الىپ تاستاساق شاشىراڭقى ەلەمەنتتەردىڭ قىسقاشا ءتىزىمىن الامىز: Li، ۆ، ءۇ، Ga، As، Rb، Ag، In، Cs، تا، Re، Au، Hg، Tl. 

"شاشىراڭقى ەلەمەنت" دەگەن تۇسىنىك تابيعاتتا كوپ كەزدەسپەيتىن، ياعني ءوز مينەرالدارى جوق ەلەمەنتتەرگە ءتيىستى قولدانىلادى. ولار باسقا ەلەمەنتتەردىڭ قوسىلىستارىنىڭ كريستالدىق تورىنا ەنەدى. مۇنداي شاشىراڭقى مەتالداردى وڭدەۋدە شيكىزات رەتىندە زاۋىتتاردىڭ جارتىلاي ونىمدەرى نەمەسە قالدىقتارى پايدالانىلادى. وڭدەۋ كەزىندە شاشىراڭقى ەلەمەنتتەر كونسەنترلەنەدى. مۇنداي مەتالدارعا رەنيي، گال­ليي، ينديي، تالليي (وعان بىرنەشە وتە سيرەك كەزدەسەتىن مينەرالدار بەلگىلى)، سەلەن جانە تەللۋر جاتادى. قالعان "شاشىراڭقى" ەلەمەنتتەردىڭ ءوز مينەرالدارى بار جانە دە ولاردى مەتالل نەمەسە قوسىلىستارى تۇرىندە وڭدەۋدە شيكىزات بولىپ  تابىلادى. سونىمەن، شاشىراڭقى ەلەمەنتتەردىڭ قىسقارتىلعان تىزىمىنە گالليي، ينديي، تالليي (رەنيي جوعارىدا قاراستىرىلدى) كىرەدى.

تاريحي ماعلۇماتتار

الدىڭعى تاراۋلاردا قاراستىرىلعان III توپتىڭ ەلەمەنتتەرى سكانديي توپشاسىنا جاتادى. گالليي، ينديي، تالليي بور مەن ءاليۋمينييدىڭ انالوگتارى بولىپ تابىلادى جانە ءۇشىنشى توپتىڭ ەكىنشى توپشاسىن - گالليي توپشاسىن قۇرايدى. بۇل ەلەمەنتتەر ءوزارا ءبىر توپ ەلەمەنتتەرىنىڭ ۇقساستىعىمەن بايلانىسقان جانە بارلىعى بىردەي ءبىر ادىسپەن — سپەكترالدى اناليز ارقىلى اشىلعان.

بۇل ءۇش ەلەمەنتتەردىڭ اشىلۋ تاريحى مىناداي: ەڭ الدىمەن تالليي اشىلدى. 1861 جىلى كرۋكس تەللۋر تابۋ ءۇشىن كۇكىرت قىشقىلىن وڭدەيتىن زاۋىتتاردىڭ شلاگىن زەرتتەي وتىرىپ، سپەكتروسكوپتان بەلگىسىز قانىق-جاسىل سىزىقتار تاپتى. تەرەڭىرەك زەرتتەپ، بۇل سىزىقتاردىڭ جاڭا ەلەمەنت بەرەتىنىن انىقتادى، ءسويتىپ وعان "تالليي" دەگەن ات بەردى، گرەكشە "تاللوس" (جاسىل بۇتاق دەگەن ماعىنا).

ينديي 1863 جىلى ءتاللييدى تابۋ ءۇشىن زەرتتەلگەن، قۇرامىندا سفالەريت، گالەنيت جانە ارسەنوپيريت بار كەندى ستەكترالدى اناليزدەگەندە اشىلدى. تالليي بەرەتىن جاسىل سىزىقتاردىڭ ورنىنا باسقا جاڭا ەلەمەنتكە ءتان اشىق-كوك سىزىقتار بايقالدى. جاڭا ەلەمەنتتى تۇسىنە سايكەس كوك بوياۋ اتىن "ينديگو" — ينديي دەپ اتادى.

ءيندييدى مىرىشتىڭ انالوگى رەتىندە ساناعان، تەك مەن­دەلەيەۆ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ءيندييدىڭ اتومدىق سالماعىن جوندەپ، اليۋمينيي انالوگى دەپ III توپقا ورنالاس­تىردى.

گاللييدىڭ اشىلۋى — د.ي.مەندەلەيەۆتىڭ پەريودتىق زاڭىنا نەگىزدەلگەن عىلىمي بولجاۋدىڭ تاماشا دالەلى بولىپ تابىلادى. گاللييدى 1971 جىلى د.ي.مەندەلەيەۆ (بولجانعان ەلەمەنت) "ەكا-اليۋمينيي" دەپ اتادى. 1975 جىلى فرانسۋز حيميگى لەكوك دە بۋابودران پيرەنەي مىرىش كەندەرىنەن سپەكترالدى ادىسپەن تابىلعان جاڭا ەلەمەنتتىڭ سيپاتتامالارىن جاريالادى. بۇل سيپاتتامالار 1971 جىلى د.ي.مەندەلەيەۆتىڭ ءوز زاڭىنا نەگىزدەلىپ بەرگەن "ەكا-اليۋمينييدىڭ" ساپالىق جانە ساندىق قاسيەتتەرىنە سايكەس كەلدى. مەندەلەيەۆ بۋابودران جۇمىستارىمەن تانىسىپ، ونىڭ گاللييدىڭ مەنشىكتى سالماعىن تابۋدا قاتەلىك جىبەرگەنىنە نازارىن اۋداردى، بۋابودراننىڭ تاپقان مەنشىكتى سالماعى  د.ي.مەندەلەيەۆتىڭ  ەسەپتەپ  تاپقانىنان ەداۋىر ايىرىمدى بولعان. بۋابودران گاللييدىڭ تىعىزدىعىن 4،7 دەپ انىقتاعان، ال د.ي.مەندەلەيەۆ 5،9-عا جۋىق دەپ ساناعان. بۋابودران ءوز مالىمەتتەرىن قايتادان تەكسەرىپ، د.ي.مەندەلەيەۆتىڭ مالىمەتتەرىمەن كەلىسكەن. ونىڭ العاشقى العان مەتالىندا قوسپا تۇرىندە ناتريي بولعان. ەرەكشە تازارتىلعان گاللييدىڭ تىعىزدىعى — 5،9-عا تەڭ بولعان.

2. فيزيكالىق جانە حيميالىق قاسيەتتەرى

گالليي، ينديي، تالليي III توپتىڭ ەلەمەنتتەرى بولعاندىقتان ەلەكتروندىق قاباتىنىڭ قۇرىلىسىنا سايكەس جوعارى ۆالەنتتىكتى 3 دەپ كورسەتەدى:

گالليي	2	8	18	3	-	-
ينديي	2	8	18	18	3	-
تالليي	2	8	18	32	18	3

بۇل ەلەمەنتتەردىڭ يوندىق كۇيىندەگى 18-ەلەكتروندى قاباتتىڭ بار بولۋى سكانديي توپشاسىنىڭ ەلەمەنتتەرىمەن سالىستىرعاندا ولاردىڭ گيدروكسيدتەرىنىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى تومەندەۋ بولۋىن قامتيدى؛ 18 ەلەكتروندىق يونداردىڭ پوليارلانۋى 8 ەلەكتروندىق يوندارمەن سالىستىرعاندا جوعارى، سوندىقتان گالليي، ينديي، ءتاللييدىڭ تۇراقتى قوسىلىستار ءتۇزۋ قابىلەتتەرى جوعارى.

گالليي مەن ينديي ءۇشىن ۆالەنتتىلىكتىڭ 3-كە تەڭ بولۋى ءتان، ال تالليي كوبىنەسە ءبىر ۆالەنتتى تۇردە تۇراقتى قوسىلىستار بەرەدى.

ۆالەنتتىلىك مانىنە بايلانىستى بۇل ەلەمەنتتەردىڭ باسقا ەلەمەنتتەرمەن ۇقساستىعى بايقالادى. مىسالى، ينديي ەكى ۆالەنتتى تۇردە (تۇراقتىلىعى تومەن ءتۇرى) مىرىشقا قاتتى ۇقساس، ال ءۇش ۆالەنتتى تۇردە اليۋمينيي مەن تەمىرگە ۇقساس. ءۇش ۆالەنتتى تالليي دە اليۋمينيي مەن تەمىرگە ۇقساس، ءبىراق ءبىر ۆالەنتتى كۇيىندە I توپتىڭ ەكى توپشاسىنىڭ ەلەمەنتتەرىمەن دس، قورعاسىنمەن دە ۇقساستىق بىلدىرەدى.

كەستەدە بۇل ەلەمەنتتەردىڭ فيزيكالىق كونستانتالارى جانە بۇل ەلەمەنتتەردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى تۋرالى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن.

گاللييدىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى 29،78°C، تازالىعى 99،999% مەتالل ءۇشىن ولشەنگەن. گالليي قاتتى سۋۋعا بەيىم: اسا تازا مەتالل ساعاتتاپ جانە كۇندەپ مۇزدا كريستالدانباي جاتا بەرەدى. وسىنداي قاتتى سۋىعان سۇيىق مەتالعا قاتتى گاللييدىڭ تۇيىرشىگىن ەنگىزسە بىردەن كريستالدانادى، مەتالل ءىرى ورتورومبتىق كريستالدار تۇزەدى.

1 كەستە

فيزيكالىق كونستانتالار جانە گالليي، ينديي، ءتاللييدىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى

قاسيەتتەرى	تالليي	ييديي	تالليي
اتومدىق سالماعى	69،72	14،76	204،39
رەتتىك نومەرى	31	49	81
تىعىزدىعى، گ/سم3	5،9	7،25	11،85
بالقۋ تەمپ-سى، °س	29،78	155	303
قايناۋ تەمپ-سى، °س	2516	2323	1745-5
ەلەكتر قارسىلىعى وم سم (0°س تەمپەراتۋرادا)	0،38 ∙10-4	8،2∙0-6	15،0∙0-6
اتومدىق راديۋسى، ا		1،57	1،71
مەتالدىڭ سىرتقى ءتۇرى	كوكشىل اق	كۇمىس ءتارىزدى اق جىلتىراق	اقشىل سۇر
قاتتىلىعى	جۇمساق سوزىلعىش	قورعاسىننان  جۇمساق
Ayاعa قاتىناسى	وزگەرمەيدى		وڭاي توتىعادى
Cyعa قاتىناسى	اسەر ەتپەيدى	Aۋa قاتىسىندا وڭاي توتىعادى (اسىرەسە تالليي)
قىشقىلدارعا قاتىناسى	كۇكىرت جانە تۇز قىشقىلدارىندا جاقسى ەريدى، ازوت قىشقىلىندا پاسسيۆتەنەدى	تۇز قىشقىل-ىندا جاقسى، كۇكىرت قىشقىلىندا باياۋ، ازوت قىشقىلىندا ارەڭ ەريدى.	ازوت قىشقى- لىندا جاقسى ەريدى، كۇكىرت قىشقىلىندا باياۋ، تۇز قىش- قىلىندا از ەري ءتىن تالليي حلو- ءريدىن تۇزەدى.
سىلتىلەرگە قاتىناسى	ەريدى	اسەر ەتپەيدى	اسەر ەتپەيدى
گالوگەندەرگە قاتىناسى	قىزدىرعاندا ەريدى	قىزدىرعاندا ەريدى	كادىمگى جاعدايدا ارەكەتتەسە بەرەدى.

ن.نەسمەيانوۆتىڭ ەسەپتەۋلەرى بويىنشا

قاتايعاندا ول باسقا مەتالداردا جوق (گەرمانيي مەن ۆيسمۋتتى ساناماعاندا) تاعى ءبىر قاسيەت كورسەتەدى: ول كەڭەيەدى (شامامەن 3%-كە). سوندىقتان مەتالدىق گاللييدى (تەمپەراتۋرانىڭ اۋىتقۋىن ەسكەرىپ) ارنايى ىدىستاردا — جەلاتين كاپسۋلالارىندا جانە رەزەڭكە باللونداردا ساقتايدى.

گالليي، ينديي جانە ءتاللييدىڭ بۋلارىنىڭ قىسىمى گاللييدان تاللييعا قاراي كۇرت وسەدى، ياعني ەڭ ۇشقىش — تالليي. ا.ن. نەسمەيانوۆ كەلتىرگەن كەستەلەردە مالىمەتتەر مىنانداي:

2 كەستە

گالليي، ينديي جانە ءتاللييدىڭ بۋىنىڭ قىسىمى

تەمپەراتۋرا، 0ك	بۋ قىسىمى، مم.سىناپ باعاناسىمەن
	گالليي	ينديي	تالليي
1000	5،12∙10-6	1.34∙10-4	1،55∙10-1
1200	9،96∙10-4	1،34∙10-2	4،51
1500	1،90∙10-1	1،33	124
1700	2،22	11،3	581
2000	34،6	127	-
2300	260	716	-
2500	700	-	-

 

بالقىتىلعان گاللييدىڭ بەتى جىلتىر اينا سياقتى (سىناپقا ۇقساس). اۋادا ول وزگەرمەيدى. تالليي جاڭادان كەسىلگەن كەزدە جىلتىر بەتتى بولادى، ءبىراق تەز كۇڭگىرتتەنىپ وكسيدتەر قاباتىمەن جابىلادى. سوندىقتان مەتالدىق ءتاللييدى ۆازەلين مايىنىڭ استىندا ساقتايدى.

ينديي جانە تالليي سۋتەكپەن قوسىلىستار تۇزبەيدى؛ گاللييدىڭ Ga₂H₆ قوسىلىسى بەلگىلى — ول بالقۋ تەمپەراتۋراسى -21°س ءتۇسسىز سۇيىقتىق. بۇل قوسىلىستىڭ تۇزىلۋىندە ديبوران سياقتى ۆ₂ن₆ گاللييدىڭ بورمەن ۇقساستىعى بايقالادى.

اتالعان مەتالدىڭ ۇشەۋى دە باسقا مەتالدارمەن بالقىمالار تۇزەدى. گاللييدىڭ يندييمەن، قالايىمەن، مىرىشپەن، اممونييمەن بالقىمالارى تازا گاللييدىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسىنان تومەن تەمپەراتۋرادا بالقيدى. مىسالى، قۇرامى 61-25-13-1 قاتىناستاعى گالليي-ينديي-قالايى-مىرىش بالقىماسى 3°س-دا بالقيدى. تۋرا وسى بالقىما ءبىراق مىرىشسىز - 5°س-تا، ال گالليي-ينديي-مىرىش (67-29-4) 13°س-دە بالقيدى؛ گالليي-قالايى (92-3) بالقىماسى 20°س-تەمپەراتۋرادا بالقيدى؛ ال گاليي-مىرىش (96-5) -25⁰س تەمپەراتۋرادا بالقيدى. بالقىمالارداعى گاللييدىڭ مولشەرى نەعۇرلىم جوعارى بولسا، سوعۇرلىم ونىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسى تۋرا گاللييدىڭ بالقۋ تەمپەراتۋراسىنا جاقىندايدى.

كەيبىر ەلەمەنتتەرمەن گالليي مەن ينديي ينتەرمەتالدىق قوسىلىستار تۇزەدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى جارتىلاي وتكىزگىشتىك قاسيەتىنە يە بولعاندىقتان ءقازىر ماڭىزى اسا زور بولىپ وتىر. مۇنداي قوسىلىستارعا، مىسالى ونىڭ مىشياكپەن، سۋرمامەن جانە فوسفورمەن قوسىلىستارى جاتادى. ءيندييدىڭ ءانتيمونيدى InSb ەرەكشە نازار اۋدارتادى. جارتىلاي وتكىزگىشتەرگە گالليي ءنيتريدى GaN جاتادى، ونىڭ قاسيەتتەرى جانە الۋ تاسىلدەرى جۇمىستا كەلتىرىلگەن. گال­ليي، ينديي جانە ءتاللييدىڭ سۋلفيدتەرى دە جارتىلاي وتكىزگىش قاسيەتتەر كورسەتەدى.

بۇل ەلەمەنتتەردىڭ سىناپقا قاتىناسى كەلەسىدەي: قالىپتى جاعدايدا گالليي سىناپتا از ەريدى - 1،54% (ماس.)، ال 200°س-تا 22%ء-تى ەريدى. بۇل جاعداي گاللييدىڭ باسقا مەتالداردان بولۋگە مۇمكىندىگىن بەرەدى: مۇنداي تەمپەراتۋرادا سىناپتى ەرىمەيتىن مەتالداردى فيلترلەۋ ارقىلى بولەدى دە امالگامانى سۋىتقاندا سىناپ بەتىنە گاللييدىڭ كريستالدارى قالقىپ شىعادى. كريستالدانۋدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن مەتالدىق گاللييدىڭ مولشەرىن ەنگىزەدى. امالگامادا جاقسى ەريتىن مەتالداردىڭ (قورعاسىن، تالليي، ينديي، كادميي، مىرىش، قالايى، ۆيسمۋت) جانە گاللييدىڭ 1،2% قالادى. قالىپتى جاعدايدا ينديي مەن تالليي سىناپتا جاقسى ەريدى: ءيندييدىڭ سالماعى بويىنشا، 55%، ال ءتاللييدىڭ - 42،8% .

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---