InfoHub Logo

وڭتۇستىك قازاقستان وبىلىسى
شاردارا اۋدانى
№ 16 كوللەدج
ورىنداعان: تۇ-53 توپ ستۋدەنتى قانىبەك ەربولات اسان ۇلى
جەتەكشىسى: ايتەنوۆا نۇرگۋل ىدىرىس قىزى

گالليي ءۇش ءتۇرلى وكسيد تۇزەدى — Ga₂و، GaO جانە Ga₂O₃.  ىشىندەگى ەڭ تانىمدىسى — Ga₂O₃. بۇل وكسيد قيىن بالقيتىن اق كريستالدى ۇنتاق، ەكى موديفيكاسيا تۇرىندە بەلگىلى -  جانە. بالقۋ تەمپەراتۋراسى ءبىر مالىمەتتەر بويىنشا 1900°س، ال باسقا مالىمەتتەردە 1740°س. بۇل قوسىلىستىڭ ءتۇزىلۋ جىلىلىعى 256 ككال/مول. ونى Ga(OH)₃ گيدروكسيدىن قىزدىرۋ ارقىلى الادى. گالليي وكسيدى مەن اممونيي وكسيدتەرىنىڭ كەيبىر قاسيەتتەرى وتە ۇقساس. فوستەر مەن شتۋميف زەرتتەۋلەرىندە گالليي وكسيدتەرىنىڭ بارلىق تۇرلەرى اممونيي وكسيدىنە وتە ۇقساس ەكەنىن كورسەتكەن. ەگەر گالليي وكسيدىن تازا گاللييمەن قىزدىرسا گاللييدىڭ اسا توتىعى Ga₂O تۇزىلەدى:

Ga₂O₃ + 4Ga → 3Ga₂O

گاللييدىڭ اسا توتىعى - قوڭىر ءتۇستى ۇنتاق، بالقۋ تەمپەراتۋراسى 660°س-تان جوعارى. ونىڭ ءتۇزىلۋ جىلىلىعى - 82 ككال/مول. ول وتە كۇشتى توتىقسىزداندىرعىش - كۇكىرت قىشقىلىن كۇكىرتسۋتەككە دەيىن توتىقسىزداندىرادى.

مەتالدىق گاللييدى توتىقتىرعاندا Ga₂O₃ ەمەس، ەكى ۆالەنتتى گاللييدىڭ توتىعى - GaO تۇزىلەدى. ول سۇر ءتۇستى زات، سۋدا ەرىمەيدى، ءبىراق قىشقىلداردا جاقسى ەريدى. GaO كۇشتى توتىقسىزداندىرعىش (Ga³⁺/Ga²⁺ جۇيەسىنىڭ ە°=-0،65 ۆ تەڭ).

گالليي گيدروكسيدى امفوتەرلى، ول قىشقىلداردا دا نەگىزدەردە دە جاقسى ەريدى. Ga(GH)₃ء-تىڭ ەرىتىندىلەردەن تۇنۋى رن=3،4-تە باستالادى، ال اممونيي گيدروكسيدى ءۇشىن 4،1-دە. ياعني گالليي گيدروكسيدى اممونيي گيدروكسيدىمەن (ونىڭ انالوگى)سالىستىرعاندا قىشقىلدىلاۋ بولىپ تابىلادى. ي.ۆ.تانانايەۆ پەن ن.ۆ.باۋسوۆا العان تاۋەلدىلىكتە (سۋرەت) گالليي ءحلوريدى ەرىتىندىسىنەن ونىڭ گيدروكسيدىنىڭ تۇندىرىلۋى كورسەتىلگەن.

ءحلوريدتى ەرىتىندىلەردەن گالليي گيدروكسيدىن تۇندىرۋ

تۇنبانىڭ ءتۇزىلۋى NaOH: GaCl₃=2،6:l قاتىناسىڭدا عانا باستالاتىنى بايقالعان، الدىمەن ناتريي گيدروكسيدىنىڭ از مولشەرىندە ەريتىن نەگىزگى تۇزدار تۇزىلەدى: Ga(OH)Cl₂ جانە Ga(OH)₂Cl. NaOH:GaCl₃ قاتىناسى 3:1 بولعاندا Ga(OH)₃ تۇنباسى ەرىپ NaGaO₂ جانە Na[Ga(OH)₄] (گيدراتتالعان ءتۇرى) تۇزىلەدى.

سونىمەن قاتار ب.ن.يۆانوۆ-ەمين تولىق زەرتتەگەن Me₃Ga(OH)₆ ءتۇرلى گاللاتتار گيدرووكسوقوسىلىستار بەلگىلى. بۇل قوسىلىستاردىڭ تۇراقتىلىعى ءار ءتۇرلى: Li₃[Ga(OH)₆] كادىمگى جاعدايدا دەگيدراتتالادى، تۋرا سونداي ناتريي قوسىلىسى - 120°س تەمپەراتۋرادا جانە كاليي قوسىلىسى - 137°س-تا، ال سوندا تۇزىلەتىن ناتريي جانە كاليي مەتاگاللاتتارىن سۋمەن ارەكەتتەستىرسە،  كالييدان وڭاي گيدروكسوقوسىلىستارى تۇزىلەدى. سۋسىزدانعان  ليتيي گاللاتىن گيدراتتاۋ قيىنىراق جۇرەدى - 200°س تەمپەراتۋرادا اۆتوكلاۆتا جانە تولىق ەمەس.

ينديي توتىققاندا سارى ءتۇستى ينديي وكسيدىن تۇزەدى: In₂و₃. 850°س-تان جوعارى قىزدىرعاندا ينديي وكسيدى ونىڭ اسقىن توتىعىنا اينالادى - In₃و₄. In₃و₄ ءتۇزىلۋ جىلىلىعى — 240 ككال/مول قۇرايدى. ونىڭ تومەن وكسيدتەرى دە بەلگىلى — Inو جانە In₂و.

ءبىر ۆالەنتتى ءيندييدىڭ وكسيدىن — In₂و ونىڭ گيدروكسيدىن سۋتەكپەن 400-500°س-تا توتىقسىزداندىرعاندا الۋعا بولادى نەمەسە مەتالدىق ءيندييدى سو₂ اعىنىندا 850°س تەمپەراتۋرادا قىزدىرعاندا الۋعا بولادى. قارا ءتۇستى، ۇساق كريستالدى زات، اۋادا قاتتى قىزدىرعاندا سارى ءتۇستى ءۇش وكسيدكە اينالادى، سۋىق سۋمەن ارەكەتتەسپەيدى، تۇز قىشقىلىندا جاقسى ەريدى، ەرىگەندە ءبىرشاما مولشەرى ينديي گيدريدى تۇرىندە بولىنەدى.

ەكى ۆالەنتتى ينديي وكسيدى — Inو ۆاكۋۋمدا In₂و₃ء-تىڭ تەرميالىق ىدىراۋ كەزىندە تۇزىلەدى. ونىڭ الۋ جولدارى جانە قاسيەتتەرى تۋرالى تولىق مالىمەتتەر ءالى جوق، تەك ونىڭ سۋدا ەرىمەيتىنى جانە قىشقىلداردا ەريتىنى تۋرالى بەلگىلى.

In(ون)₃ — امفوتەرلى، ءبىراق ونىڭ قىشقىلدىق قاسيەتتەرى سا(ون)₃-پەن سالىستىرعاندا السىزدەۋ. In(ون)₃ء-تىڭ ءتۇزىلۋى جانە نەگىزدەردە ەرۋى تولىق زەرتتەلگەن. گالليي سياقتى ينديي تۇزدارىنىڭ ەرىتىندىلەرىن ناتريي گيدروكسيدىمەن ارەكەتتەستىرگەندە الدىمەن ەريتىن نەگىزگى تۇزدار تۇزىلەدى، سوسىن Sn(OH)₃ تۇنباسى تۇزىلەدى، العاشقى تۇزدىڭ انيونىنا (سۋلفات نەمەسە حلوريد) بايلانىستى نەگىزگى تۇزدىڭ قۇرامى دا ءار ءتۇرلى بولادى. گيدروكسيدتەرىنىڭ دە ءتۇزىلۋ رن-ى ءار ءتۇرلى، مىسالى ينديي ءحلوريدى ەرىتىندىسىنەن گيدروكسيدى رن=3،7 بولعاندا، ال سۋلفاتىنان - رن=3،4 بولعاندا تۇزىلەدى.

In (ون)₃ء-تىڭ ماكسيمالدى ەرىگىشتىگى (11 مگ/ل) ءسىلتى كونسەنتراسياسى 11،33 مول/ل بولعاندا جەتەدى، ەرىگىشتىك قيسىعىندا وتكىر شىڭ بار: سىلتىلىك 11،33 مول/ل-دەن تومەن بولعاندا گيدروكسيد از ەريدى، ودان جوعارى بولسا تەز تومەندەيدى، سەبەبى ناتريي گەكساگيدروينداتتارى تۇزىلەدى.

سونىمەن قاتار ءسىلتىنىڭ ارتىق مولشەرىندە گيدرووكسويونداردىڭ پوليمەرلەنۋى بولۋى مۇمكىن دەپ بولجامدايدى.

In(ون)₃ء-تىڭ سىلتىلەردە قيىنىراق ەرۋىن (ياعني از ەريتىن گەكساگيدروينداتتاردىڭ ءتۇزىلۋىن) ءىس جۇزىندە ءيندييدى قالايىدان ءبولۋ ءۇشىن قولدانادى، ناتريي گيدروكسيدىنىڭ 4-8 ەسە ارتىق مولشەرىندە قالايى ستاننيت تۇرىندە ەرىتىندىگە اۋىسادى، ينديي تولىق قاتتى فازادا قالادى. وكسيدتەر قوسپالارىن مۇنداي تاسىلمەن ءبولۋىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ولاردى الدىمەن 2-4 ساعات ىشىندە ءسىلتى ەرىتىندىسىمەن ارالاستىرعان.

تالليي اۋادا قىزدىرعاندا ەكى ءتۇرلى وكسيدتەردىڭ قوسپاسىن تۇزەدى — T1₂و جانە ت1₂و₃. ءتاللييدىڭ اسا توتىعى شامالاپ قىزدىرعاندا-اق ونىڭ وكسيدىنە اينالادى. سىرتقى سيپاتى بويىنشا ءتى₂و قارا ءتۇستى زات، كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا ءتى₂و — اقشىل-سارى ءتۇستى زات. ءتۇسىنىڭ سيپاتىنداعى مۇنداي ايىرماشىلىق مۇمكىن ونىڭ ىلعالدى وڭاي تارتىپ، سارى ءتۇستى ءتىون-قا اينالۋىمسن بايلانىستى بولار. ءتۇزىلۋ جىلىلىقتارى: ءتى₂و اسا توتىعى ءۇشىن — 42،3 ككال/مول، Tءى₂O وكسيدى ءۇشىن — 120 ككال/مول.

ءتى₂و₃ 100°س-تا ءتى₂و مەن وتتەككە ديسساسياسيالانادى. ءبىراق ۆ.ي. بيبيكوۆا مەن ي.ي.ۆاسيليەۆسكايا ءتى₂و₃ بۋىنىڭ سەرپىمدىلىگىن ديسسوسياسيا بولمايتىن جاعدايدا (وتتەك اعىنىندا) ولشەگەن. ولار سونىمەن قاتار، ءتاللييدىڭ اسا توتىعىنىڭ بۋىنىڭ قىسىمىن (ازوت اتموسفەراسىندا) ولشەپ، كەلەسى مالىمەتتەردى العان:

تەمپەراتۋرا، °س	600	700	900
بۋىنىڭ سەرپىمدىلىگى، مم.سىناپ باعاناسىمەن: ءتى2و3	جوق	7،4	102
ءتى2و	20	-40	-120

ءتى₂و₃ سۋدا ەرىمەيدى، ءبىراق قىشقىلداردا جاقسى ەريدى. ءتى₂و ءسىلتى مەتالداردىڭ وكسيدتەرى ءتارىزدى سۋدا وڭاي ەريدى.

تالليي تۇزدارىنىڭ سىلتىلەرمەن ارەكەتتەسۋىندە ءتى(ون)₃ وڭاي تۇنباعا تۇسەدى، ال ءبىر ۆالەنتتى تالليي ءسىلتى مەتالدار سياقتى وڭاي ەريتىن ءتىون گيدروكسيدىن بەرەدى (254 گ/ل - 0°س-تا جانە 1483 گ/ل 100°س-تا)، ءتى(ون)₃ رن=3،5 بولعاندا تۇزىلەدى دە نەگىزگى قاسيەت كورسەتەدى، ءبىراق نەگىزگى تۇزدار تۇزبەيدى. ءسىلتىنىڭ ارتىق مولشەرىندە ءتى(ون)₃ ەرىمەيدى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. فەرسمان ا.ە. رەدكيە مەتاللى. 1932، № 4-5.
2. ساجين ن.پ.، مەەرسون گ.ا. رەدكيە ەلەمەنتى ۆ نوۆوي تەحنيكە // حيم. ناۋكا ي پروم.، 1956. ت.ءى، № 5.
3. مەەرسون گ.ا. ي زەليكمان ا.ن. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتياللۋرگيزدات، 1954.
4. زەليكمان ا.ن.، سامسونوۆ گ.ۆ.، كرەين و.ە. مەتاللۋرگيا رەدكيح مەتاللوۆ. مەتاللۋرگيزدات، 1954.
5. ترونوۆ ۆ.گ. ككلاد رۋسسكيح ۋچەنىح ۆ حيميۋ رەدكيح ەلەمەنتوۆ. يزد. زنانيە، 1952.
6. ۆينوگرادوۆ ا.پ. گەوحيميا رەدكيح ي راسسەياننىح حيميچەسكيح ەلەمەنتوۆ ۆ پوچۆاح. يزد. ان سسسر، 1950.

---