InfoHub Logo

بايماعامبەتوۆ ەرلان رۋسلان ۇلى
داناباي وڭتالاپ اسقار ۇلى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى، اتىراۋ ق.

«ءۇش ءتىلدىڭ ءبىرىنشىسى، نەگىزگىسى، باستىسى، ماڭىزدىسى – مەملەكەت ءتىل، قازاق ءتىلى».
ن.ءا. نازاربايەۆ

اننوتاسيا. ماقالادا قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى، «Nur Otan» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى، ۇلت كوشباسشىسى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ «ءۇش تۇعىرلى ءتىل ساياساتى» بۇگىنگى جاس ۇرپاق ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنى ايتىلادى. ەلىمىزدىڭ ءار ازاماتى الەمنىڭ كەز كەلگەن مەملەكەتىندە قاجەتكە جارايتىن مامان بولاتىنداي دەڭگەيگە كوتەرىلۋ كەرەك. ءبىلىم بەرۋ رەفورماسىنىڭ باستى ناتيجەسى وسى بولۋى ءتيىس. ساپالى ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىنە قول جەتكىزە وتىرىپ، بولاشاق ىرگەسىن مىقتى ەتە الامىز. ارينە، ول ءۇش ءتىلدى يگەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى ەكەنى حاق.

نەگىزگى سوزدەر: ءۇش تىلدىلىك، ەلباسى، كوپتىلدىلىك، ءۇشتۇعىرلى ءتىل، عىلىم، شىعارماشىلىق، ءادىس، ءبىلىم.

ەلىمىزدىڭ بولاشاق باعدارىنىڭ وڭ ءارى تابىستى بولۋى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ «باسەكەلەستىك قابىلەت»، «ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋ»، «كومپيۋتەرلىك ساۋاتتىلىق»، «شەت تىلدەرىن ءبىلۋ»، «مادەني اشىقتىق» سياقتى فاكتورلارعا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋدى ۇسىنادى. ءححى عاسىرعا لايىقتى ىزگى قاسيەتتەرگە يە بولۋ – بۇگىنگى تاڭداعى ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ الدىندا تۇرعان اسىل مىندەت. قازىرگى كەزدە ءار قازاقتىڭ كاسىبي شەبەرلىگىنە، ءبىلىم ورىسىنە، زيالىلىق جانە تانىمدىلىق دەڭگەيىنە جاڭا تەحنولوگيا ءداۋىرىنىڭ ءوزى بيىك تالاپتار قويىپ وتىر. وتكەننەن ساباق الا وتىرىپ، بولاشاقتىڭ قورجىنىنا ءوزىمىزدىڭ حالىقتىق قاسيەتىمىزبەن، جاڭارعان بولمىسىمىزبەن، تەرەڭ وي-سانامىز، ساپالى دۇنيەلەرىمىزبەن ۇلەس قوسۋ – جاھاندانۋ كەزەڭىنىنىڭ تابالدىرىعىندا تۇرعان بىزدەر ءۇشىن اسا ماڭىزدى ءىس. ەلباسىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «ءبىلىمدى، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولۋعا ۇمتىلۋ – ءبىزدىڭ قانىمىزدا بار قاسيەت».

ءتىل قاي ۇلتتا، قاي ەلدە بولماسىن قاستەرلى دە قۇدىرەتتى. ول ءاربىر ادامعا انا سۇتىمەن دارىپ قالىپتاسقاندىقتان، «انا» دەگەن ارداقتى اتپەن «انا ءتىلى» دەپ اتايمىز. ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز - قازاق ءتىلى. قازاق ءتىلى - عاجاپ ءتىل، سان عاسىرلىق تاريحى بار ءتىل. اتا-بابالارىمىزدان ميراس بولىپ كەلە جاتقان باعا جەتپەس اسىل مۇرا. ەگەمەندىگىمىزدىڭ ارقاسىندا ەڭسەسىن تىكتەپ، كۇرەتامىرىن تەرەڭنەن بويلاعان ءتول ءتىل.

قازىرگى تاڭدا قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە بايلانىستى قوعام شىعارماشىل ارەكەت پەن شىعارماشىل تۇلعاعا مۇقتاج ەكەنىن كۇندەلىكتى ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەۋدە، وسىعان وراي بۇگىنگى كۇنى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى مەن ۇستازدارعا ۇلكەن تالاپ قويىلۋدا. اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ باستى ماقساتى – شىنايى ومىردە وقۋشىلاردىڭ اعىلشىن تىلىندە قارىم-قاتىناس جاساي الۋ نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ تاريحى ءجۇز جىلداپ ەسەپتەلىنەدى.ورتا مەكتەپتە اعىلشىن ءتىلىن وقىتۋدىڭ تاريحى 1947 جىلدان باستالادى. سودان بەرى قاراي كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ءححى عاسىر تابالدىرىعىن ءبىلىم مەن عىلىمدى يننوۆاسيالىق تەحنولوگيا باعىتىمەن دامىتۋ ماقساتىمەن اتتاۋىمىز ۇلكەن ءۇمىتتىڭ باستى نىشانى بولىپ
تابىلادى. جاڭاشا كوزقاراستاردىڭ دامۋى شەتەل ءتىلىن وقىتۋ، دامىتۋعا ىقپالىن تيگىزۋدە. ءبىلىم الۋشىلاردىڭ جان–جاقتى دامۋىنا، ساپالى ءبىلىم الۋىنا،ومىردە جاقسى كورسەتكىشتەرگە قول جەتكىزۋىندە اعىلشىن ءتىلىن جاقسى مەنگەرۋىنىڭ ماڭىزى ۇلكەن. وسىعان وراي قازىرگى زامانعا ساي اعىلشىن ءتىلىن ءتيىمدى ۇيرەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن كوپتەگەن ادىستەر پايدا بولدى.

سوندىقتان، ءار ءمۇعالىم ءوزىنىڭ شىعارماشىلىعىن دامىتا وتىرىپ وزىق ىس-تاجىريبەلەردى پايدالانا ءبىلۋى ءتيىس. سونىمەن، ەلىمىزدىڭ مەكتەپتەرىنىڭ وقۋ ءۇردىسى تۇبەگەيلى وزگەرىپ وقىتۋدىڭ جاڭا تۇرلەرى، ادىستەرى، جاڭا باعىتتاعى يننوۆاسيالىق پەداگوگيكالىق تەحنولوگيالار پايدا بولىپ، ولار ءبىلىم مازمۇنىنىڭ تولىعىمەن جاڭارۋىنا سەبەپشى بولۋدا. جەكە تۇلعالاردىڭ قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن دەڭگەيلەپ، سارالاپ وقىتۋ، جوبالاپ وقىتۋ، كوممۋنيكاتيۆتى وقىتۋ،اقپاراتتى-كوممۋنيكاسيالى وقىتۋدىڭ نەگىزگى-قاعيدالارى بالاعا ءوز بەتىمەن ىقپال ەتۋ،وزىندىك پىكىرلەرىن انىق جۇيەلى جەتكىزە الاتىن جەكە تۇلعا قالىپتاستىرۋ،وقۋشىلاردىڭ، تانىمدىق، شىعارماشىلىق قابىلەتىن جەكە تۇلعانىڭ دامۋىنا اسەر ەتۋشى فاكتور رەتىندە تانىلىپ، ادىستەمەلىك-تەوريالىق نەگىزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ انىقتالدى. سونىڭ ىشىندە ينتەراكتيۆتى، بەلسەندى وقىتۋ ادىستەرىنىڭ ماڭىزدى رول اتقاراتىنى انىقتالدى. جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە اقپاراتتىق كوممۋنيكاتيۆتىك تەحنولوگيالارمەن وقىتۋ ۇدەرىسىن ۇيىمداستىرۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى وسى باعىتتاعى اعىلشىن ءتىلى ساباقتارى جۇيەسىن نەگىزدەپ،ولاردىڭ پەداگوگيكالىق،پسيحولوگيالىق شارتتارىن جاساۋ ارقىلى ايقىندالدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرىندە ءۇش ءتىلدى ءبىلىم بەرۋ مودەلىن ەنگىزۋدىڭ وزەكتىلىگى مىنادا:

- بۇگىنگى قازاقستاندىق قوعامدا كوپتىلدى، كوپ مادەنيەتتى تۇلعاعا دەگەن سۇرانىستىڭ ارتۋى؛

- ۇلتتىق مەكتەپ بىتىرۋشىلەردى جالپى قازاقستاندىق جانە الەمدىك ءبىلىم جانە اقپارات كەڭىستىگىنە كىرىكتىرۋدەگى ماسەلەلەردى شەشۋ قاجەتتىلىگى؛

- بولاشاق ۇرپاقتى قازاقستاندىق پاتريوتيزمگە، ۇلتارالىق قاتىناس مادەنيەتىنە تاربيەلەۋدىڭ وزەكتى ماسەلەگە اينالۋى؛

- از ۇلت وكىلدەرىنىڭ ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋمەن بىرگە ولاردىڭ جالپى قازاقستاندىق ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-مادەني ۇردىستەرگە تولىققاندى قوسىلۋىنا جاعداي جاساۋ؛

- مەكتەپ بىتىرۋشىلەرىنىڭ كوممۋنيكاتيۆتىك جانە اقپاراتتىق قۇزىرلىقتارىنىڭ جەتكىلىكتى دەڭگەيىنە قول جەتكىزۋ؛

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋدىڭ 2011-2020-شى جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا كوپ ءتىلدى ءبىلىمى بار پەداگوگيكالىق كادرلاردى دايارلاۋ ىسكە اسىرىلۋدا. ونى جۇزەگە اسىرۋ مەملەكەتتىك جالپىعا مىندەتتى ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىندا بازالىق پاندەر سيكلىندا شەتەل تىلىنەن ساعاتتار سانىن ارتتىرۋ جانە وقۋدىڭ تيپتىك باعدارلامالارىندا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ارقىلى جۇرگىزىلىپ جاتىر، اسىرەسە، ءپاندى ءۇش تىلدە وقىتاتىن پەداگوگيكالىق كادرلاردى دايىنداۋعا بايلانىستى.

قازاق ەلى الەمدىك قوعامعا كىرگەن زاماندا ءبىلىمنىڭ ءرولى مەن ماڭىزى ارتتى. مادەنيەتى جوعارى ءححى-عاسىر ادامىن قالىپتاستىرۋ مىندەتى ءبىلىم بەرۋ ءىسىن ىرىلەڭدىرۋ قاجەتتى مەكتەپ پەن كوعام الدىندا جاڭا ماڭىزدى ماسەلەلەر قويىپ وتىر. جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە شەتەل تىلدەرىنىڭ مازمۇنى انىكتالىپ، وعان قويىلاتىن تالاپتار ناقتىلانۋدا. شەتەل ءتىلىن قازاق جانە ورىس تىلىمەن قاتار وقىتۋ ارقىلى ءمۇعالىم وقۋشىلاردىڭ تىڭداپ ءتۇسىنۋ، سويلەۋ، وقۋ جانە جازۋ ىسكەرلىكتەرى مەن داعدىلارىن جەتىلدىرىلىپ قانا قويمايدى، ولاردى ءوزىن قورشاعان اينالاسىنداعى ادامدارمەن قارىم-قاتىناس مادەنيەتىنە دە ۇيرەتەدى. وقۋشىلاردىڭ شەتەل تىلىندە سويلەۋ كابىلەتتەرىن جەتىلدىرۋ مەكتەپتە بەرىلەتىن بۇكىل ءبشىم مازمۇنىنىڭ نەگىزگى ماقساتى بولىپ تابىلادى. شەتەل ءتىلى ارقىلى وقۋشىلار الەمدى تانيدى، ءتىلىن وكىپ جاتقان ەلدىڭ مادەنيەتىمەن، ومىرىمەن تانىسادى. شەتەل تىلىندە وقۋشىلار دۇرىس قارىم-قاتىناە جاساي الۋ ءۇشىن، ولار اۋىزشا ايتىلعان ءسوزدى تىڭداپ تۇسىنۋلەرى ءتيىس. «ۇشتىلدىلىك - ناقتى تۇلعا، ۇجىم، حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر قوعامدا قارىم-قاتىناس ۇدەرىسىندە قاجەت بولعان جاعدايدا ءۇش ءتۇرلى ءتىلدى الما-كەزەك قولدانۋ قۇبىلىسى»،-ب. حاسان ۇلى انىقتاما بەرگەندەي، بۇگىندە ونى قولدانۋعا جان-جاقتى كۇش سالىنۋدا.

قورىتىندىلاي كەلە، جاھاندانۋ جاعدايىندا اعىلشىن ءتىلىن ەركىن مەڭگەرۋ يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالاردى يگەرۋگە، عىلىمي يدەيالاردى جانە ءبىلىم باعدارلامالارىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ۇلتتىڭ دامىپ، «ماڭگىلىك ەل» قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي وتىرىپ، جاھاندانۋ داۋىرىنە وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمەن دەندەي ەنىپ، الەم مويىندار باسەكەگە قابىلەتتى وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋ. ەلباسىمىزدىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» تۇعىرناماسىندا تاياۋداعى ون جىلدا ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىز، ادامي قاتىناس تاسىلدەرى، بارلىعى تۇبەگەيلى وزگەرۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ءارى قازاقستاندىقتاردىڭ ءاردايىم وسى ءتۇبىرلى وزگەرىستەرگە دايىن بولۋ قاجەتتىلىگى ەسكەرىلەدى. بۇل – بارشامىزدىڭ ءارقاشان جاڭا جۇيەلەر مەن وزگەرىستەرگە، جاڭارۋعا دايىن بولۋىمىزدى ەسىمىزگە سالادى. وسىدان كەلە جاھاندىق الەمگە ەركىن كىرۋىمىز ءۇشىن وسىنداي اتالمىش اۋقىمدى ماسەلەلەرگە نەمقۇرايلى قاراماۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. ەلباسى ايتقانداي: «وزىمدىكى عانا تاڭسىق، وزگەنىكى – قاڭسىق» دەپ كەرى تارتپاي، اشىق بولۋ، باسقالاردىڭ ەڭ وزىق جەتىستىكتەرىن قابىلداي ءبىلۋ، بۇل – تابىستىڭ كىلتى، ءارى اشىق زەردەنىڭ باستى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى».

ءسوز سوڭىندا، قانشا ءتىلدى مەڭگەرسەڭ دە، قانشا الەمدىك مادەنيەتتىڭ بيىك ونەرتابىسىنا قول جەتكىزسەڭ دە، ءوزىڭنىڭ ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاپ، ۇلتىمىزدىڭ ماڭگىلىك بايلىعى – تۋعان تۇعىرلى ءتىلىمىز بەن حالىقتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەكتىگى ءاربىرىمىزدىڭ جادىمىزدا جۇرۋگە ءتيىستى.

ءار قازاق ءوز ءتىلىن ارداقتاي وتىرىپ، زامان تالابى تۋدىرىپ وتىرعان ءۇش تىلدە ەركىن سويلەپ، الەمنىڭ كەز-كەلگەن جەرىمەن ەركىن بايلانىسقا ءتۇسىپ جاتسا ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنىڭ كوركەيتە تۇسەرى ءسوزسىز. ولاي بولسا بۇگىنگى تالاپكەرلەرگە الەمدىك كەڭىستىككە قانات قاعىپ، شەت ءتىلىن مەڭگەرسەم دەپ تالاپ بىلدىرگەندەرگە ساتتىلىك تىلەيىك.
 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. اقيقات. 2013 جىل، №1. «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋى.
2. اقيقات. 2011 جىل، №5. «قازاق ءتىلىن ءبىلۋ - انشەيىن ءبىر ۇران ەمەس»، ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ حVءىى سەسسياسىندا سӛيلەگەن سӛءزى.
3. www.egemen.kz
4. نۇرتازين ت. ءسوز قۇدىرەتى.- استانا: ەر-داۋلەت، 2007.
5. قاناتتى سوزدەر – لينگۆاارت 2006-2016. 6. وبلىستىق ―ايماقتىق ءۇش تىلدىلىكتى دامىتۋ باعدارلاماسى‖، وسكەمەن. 2015ج.

---