InfoHub Logo

زيالىلىق جانە ۇلت زيالىسى ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق پوتەنسيالىن قالىپتاستىرۋدا زيالىلار الەۋمەتتىك كۇش رەتىندە اسا زور ءرول اتقارادى. بۇل تۇجىرىمنىڭ شىندىقتان الىس ەمەستىگىن قازاق تاريحىنان، اسىرەسە ونىڭ حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى كەزەڭىنەن انىق بايقاۋعا بولادى. وكىنىشكە وراي، بۇل تاقىرىپ، ياعني ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇلتتى جانە ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق مۇمكىندىگىن قالىپتاستىرۋ ارەكەتى تاجىريبە رەتىندە تەرەڭ تالداۋعا الىندى دەپ ايتۋ قيىن، انىعىراق ايتقاندا كەشەۋىلدەپكەلە جاتقان ءىس. وسى رەتتە سول العاشقى بۋىن زيالىلار قاتارىندا بولىپ، سوڭىندا تەرەڭ ءىس قالدىرعان جەكە تۇلعالاردىڭ پىكىرى مەن تۇجىرىمىدارىنا كوڭىل اۋدارۋ قاجەت-اق. ماقالامىزدى مۇستافا شوقايدىڭ زيالىلىق پەن ۇلت زيالىسى جونىندە جاساعان تالداۋلارىنا ارنايى توقتالۋدان باستاعانىمىز مىنە وسى قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىرعاندىعىن مويىندايمىز.

«3يالى» بۇل اراب ءسوزى [1]. وقىعان، ءبىلىمدى ازامات دەگەن ويدى بىلدىرەدى. ياعني ول ماعىناسى جاعىنان ورىس تىلىندەگى «ينتەلليگەنت» سوزىنە جاقىن. ال ورىس تىلىندەگى «ينتەلليگەنسيا» ءسوزىنىڭ الەۋمەتتىك جۇگى بار. ول باسىم تۇردە قوعامدىق ومىردە ءوز ورنى مەن ۇستانىمى ارقىلى تانىلعان الەۋمەتتىك كۇشتى ەسكە سالادى. تۇپ-توركىنى ەۋروپالىق بۇل سوزگە ءحىح-حح عاسىرلارداعى ورىس شىندىعى دەربەس مازمۇن جانە سيپات بەردى. رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە قوعامدىق كۇش رەتىندە ورىس ينتەلليگەنسياسىنىڭ شىنايى قىزمەتى XIX عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى مەن XX عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى ارالىعىنا تۇس كەلەدى [2]. وسى تاريحي كەزەڭدە ول ءوسۋ، جىكتەلۋ جانە داعدارىس ساتىلارىنان ءوتىپ، سوسياليستىك قوعام تۇسىندا ءوزىنىڭ بۇرىنعى بەلسەندى قوعامدىق قىزمەتىنەن ىعىستىرىلدى.

بەلسەندى قىزمەتىنىڭ ورلەۋ تۇسىندا ول قوعامداعى «ۇشتىكتىڭ» (حالىق - بيلىك - ينتەلليگەنسيا) ءبىرى رەتىندە مويىندالدى. قوعامدىق كوزقاراسى رەسەيلىك شىڭدىق جاعدايىندا قالىپتاسكان م. ءىىىوقاي تۇجىرىمدارىنان زيالىلىققا بايلانىستى رەسەي قوعامىنداعى ۇستانىم جانە پىكىرلەردىڭ ىقپالىن بايقاماۋ، ارينە، مۇمكىن ەمەس. سونىمەن بىرگە، زيالىلار قىزمەتىنە قاتىستى ونىڭ تالداۋلارىنا نەگىز رەتىندە سول تاريحي كەزەڭدەگى تۇركىستاندىق ءومىر الىنعاندىعى دا داۋسىز. م. شوقاي تۇسىنىگىندە «زيالىلىق» بۇل ناقتى تاريحي قۇبىلىس. باسقاشا ايتقاندا، ۇلت زيالىسىنىڭ قىزمەتى ول ءومىر سۇرگەن تاريحي كەزەڭدەگى ەلىنىڭ مۇددەسىمەن وزەكتەس، ءوزارا ۇيلەسىمدى بولعاندا عانا بەلگىلى ءبىر مانگە يە بولماق. سول سياقتى «زيالىلارسىز ۇلتقا اينالگان ساياسي، الەۋمەتتىك حالىق بۇقاراسى بىرلىگى ەشقاشان بولعان ەمەس» [3]. ياعني ۇلت پەن زيالى ءوزارا ورگانيكالىق بايلانىستاعى ءبىرىنسىز-بىرى جوك قوعامدىق قۇبىلىستار. مىنە وسى ارادا مىناداي جاعدايدى ەسكەرگەن ءجون.

رەسەي يمپەرياسىندا بولىپ وتكەن 1917 جىلعى تاريحي وزگەرىستەر جانە ونىڭ ءىزىن الا 20-30-شى جىلدارى جۇرگىزىلگەن تۇبەگەيلى كەڭەستىك رەفورمالىق شارالاردان سوڭ وسى مەزگىلدە زيالىلار ءجۇرىپ وتكەن جولدى، ولاردىڭ ءىس تاجىربيەسىن ەركىن تالداۋعا العان بىردەن-بىر زەرتتەۋشى تۇلعا م. شوقاي بولدى. سونداي-اق ونىڭ بۇل مىندەتى جوعارى دارەجەدە ءارى ادال ورىنداپ شىققانىن اتاپ ايتقان ءجون. م. شوقاي ءوزىنىڭ «ۇلتتىق زيالى» اتالاتىن ماقالاسىندا «زيالى» دەگەن ۇعىمگا مىناداي انىقتاما بەرەدى: «ۇلتتىق زيالى دەپ كىمدەردى ايتامىز. ءبىر قاراعاندا جەڭىل كورىنگەنىمەن، شىن مانىندە بۇل سۇراۋعا دۇرىس جاۋاپ قايىرۋ وڭاي ەمەس. وقىعان، تاربيە كورگەن ادامنىڭ ءبارىن زيالى دەپ اتاپ، ونى سول ادام ءوزى ءتان بولعان ۇلتتىڭ «ۇلتتىق زيالىسى» قاتارىنا قوسا بەرۋگە بولادى دەپ ويلاساق، ءسوزسىز قاتەلەسەمىز. بىزدىڭشە، بەلگىلى ءبىر مۇرات-ماقساتتاردىڭ سوڭىندا جۇرگەن جانە سول بەلگىلى مۇرات-ماقساتتارى توڭىرەگىنە جينالعان وقىمىستىلاردى عانا زيالى دەپ ايتۋعا بولادى. ۇلتتىق زيالىلار قاتارىنا تەك ءوز حالكىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىك جانە الەۋمەتتىك دامۋىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتە الاتىن ادامدار عانا كىرە الادى [4]. م. شوقاي بەرگەن انىقتامادان انىق بايقالىپ تۇرعانداي، بۇل الەۋمەتتىك توپقا جاتقىزۋعا بولادى دەگەن كىسىنىڭ ءبىلىم دارەجەسى نەمەسە العان تاربيەسى زيالىلىقتىڭ باستى ولشەمى نەمەسە كورىنىسى بولا المايدى. م. شوقاي تۇسىنىگىنشە زيالىلىقتىڭ باستى ولشەمى ونىڭ قىزمەتىنىڭ ۇلت ءومىرىنىڭ نەگىزگى سۇرانىستارىنا سايكەس بولۋىندا، ولارمەن ۇيلەسىمدى جۇرۋىندە. م. شوقاي وسى اتالعان ماقالاسىندا «حالىق» جانە «ۇلت» ۇعىمدارىنىڭ ءوزارا ايىرماشىلىعىنا توقتالىپ، «حالىق ءبىرىن-بىرى جانە ءوزىن-وزى باسقارا المايتىن، باسقالاردىڭ باسقارۋىندا عانا بولاتىن توبىرلار»، ال «ۇلتباسقالارعا تاۋەلدى بولماعان، ءوزىنىڭ مەكەمەلەرىنە يە جانە ءوزىنىڭ ءبىرىڭعاي مۇددەسى بار حالىقتار جيىنتىعى.

فيلوسوفيانىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، حالىق - وبەكت (object)، ۇلت - سۋبەكت (subject) [5]، دەگەن ويدى بىلدىرەدى. مىنە وسى حالىكتىق ساپادان ۇلتتىق ساپاعا وتۋدە اسا زور مىندەت زيالىلار ۇلەسىنە تيمەك. «حالىقتى ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ، ياعني جەرى، سۋى، قازىناسى، ءتىلى مەن ءدىنى ءبىر بولعان حالىق بۇقاراسىن بىرلەستىرىپ، ولاردىڭ ساناسىن ءبىرتۇتاس ساياسي، الەۋمەتتىك، ۇلتتىق ساناعا جەتكىزۋدە ۇلى تاريحي 3 مىندەتتىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى زيالىلاردىڭ ۇستىنە جۇكتەلەدى [6]، - دەپ كورسەتەدى ول.

قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە ۇيۋ پروسەسى رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ۇستانىمداعى كۇشتەرمەن ارپالىستى يدەولوگيالىق كۇرەس جاعدايىندا ءجۇردى. ال وتارلاۋ ىسىندە باتىستىق مەملەكەتتەردىڭ ءتۇرلى قۇيتىرقى ءادىس-ايلاسىن ابدەن مەڭگەرىپ العان رەسەي بيلىگى قازاق قوعامىن ءتۇرلى يدەولوگيالىق قۇرالدار ارقىلى يلەۋ ءىسىن XIX عاسىردا-اق باستاپ كەتكەن بولاتىن. مۇنداي يلەۋگە الدىمەن ۇلتتىڭ بيلەۋشى توبى، اسىرەسە، ورىسشا ءبىلىم العان العاشقى وقىعاندارى ءتۇستى.

وتارلاۋشى اكىمشىلىك ەندى عانا قالىپتاسا باستاعان قازاق وقىعاندارى مەن شەنەۋنىكتەر توبىنان ورىس بيلىگىنە شەكسىز بەرىلگەندىكتى تالاپ ەتىپ قانا قويعان جوق، سونداي-اق ول بەرىلگەندىگىن كۇندەلىكتى ىسىمەن بەكىتىپ وتىرۋلارىن دا باقىلاۋعا الدى. بۇل تالاپقا سايكەس كەلمەگەن قازاق وقىعاندارى بىردەن قىزمەتىنەن شەتتەتىلدى، نەمەسە قىزمەت ساتىسىمەن جوعارى ءوسۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى. سونداي كۇيدى ەڭ العاشقىلاردان بولىپ ءوز باسىنان كەشىرگەندەردىڭ ءبىرى شوقان ءۋاليحانوۆ ەدى. العان ەۋروپالىق ءبىلىمىن ءوز وتانداستارىنىڭ تۇرمىس جاعدايى مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتىن تۇزەتۋگە جۇمساماق بولعان ول اتباسار وكرۋگى بويىنشا اعا سۇلتاندىق قىزمەتكە سايلاۋعا ءتۇسىپ، ەكى جاقتىڭ دا (رەسەيلىك اكىمشىلىك جانە قازاق سايلاۋشىلارى) قولداۋىن الا الماعان كۇيدە سايلانباي قالادى.

وسى وقيعادان كەيىنگى ءوزىنىڭ كوڭىل كۇيىن ول دوسى ف.م. دوستويەۆسكييگە جازعان حاتىندا مىناداي سوزدەرمەن بىلدىرگەن ەدى: «سەن ءبىزدىڭ (مەن رەسەيدە تاربيە العان قازاقتار جونىندە ايتىپ وتىرمىن) جاعدايىمىزدى كوز الدىڭا كەلتىرىپ كورشى. جەرلەستەرىمىز ءبىزدى جولىنان جاڭىلعان كاپىر دەپ بىلەدى، ويتكەنى، ءوزىڭ دە كەلىسەرسىڭ، ىشتەي سەنىم بولماعان سوڭ تەك ساياسات ءۇشىن عانا كۇنىنە بەس مارتە اللاعا ماداق ايتۋ قيىن، ال گەنەرالدار بولسا شىعىسقا ءتان مايموڭكەلىگىم كەمشىن بولعاندىقتان دا جاقتىرمايدى. شايتان العىر، وسىدان سوڭ قۇلا-دۇزگە كاڭعىپ كەتكىڭ كەلەدى [7]. بۇل حاتتى 1862 جىلى جازعان جيىرما جەتىدەگى شوقاننىڭ الدىندا بۇدان دا ۇلكەن سىندار كۇتىپ تۇرعان ەدى. 1864 جىل ورىس اسكەرىنىڭ باس شتابى شوقان ءۋاليحانوۆتى ورتالىق ازيانى رەسەي قۇرامىنا قوسۋ ءىسىن ءبىرجولا اياقتاۋعا ءتيىس بولعان پولكوۆنيك چەرنيايەۆ وتريادىنا جەرگىلىكتى حالىقپەن ارا قاتىناستى «جۇمسارتۋشى» مىندەتىن اتقارۋعا ءتيىس وفيسەر رەتىندە ەنگىزەدى. تاپسىرىلعان مىندەتتى ادال ورىنداپ كەلە جاتقان شوقان پولكوۆنيك چەرنيايەۆتان اۋليە-اتا قالاسىن بەيبىت جولمەن الۋدى ۇسىنىپ، قالانى زەڭبىرەكپەن اتۋدى توقتاتۋدى تالاپ ەتەدى. پولكوۆنيكتەن دورەكى جاۋاپ ەستىپ قورلانعان شوقان وتريادتى تاستاپ، التىن ەمەلدەگى (جەتىسۋ) تەزەك تورە اۋىلىنا جەتىپ، سوندا 1865 جىلى باقيلىق بولادى. ءسويتىپ زور اقىل يەسى شوقان دا ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي تۋعان ەلىنىڭ وتارشىلدىقتىڭ اۋىر قامىتىن كيگەلى تۇرعانىن كوزىمەن كورىپ، جانىمەن سەزىنەدى [8].

ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا بايلانىستى بۇل ارادا كوڭىل اۋدارۋعا لايىق نارسە ينتەلليگەنت شوقاننىڭ وتارلاۋشى ورىس اكىمشىلىگى مەن ونىڭ يلەۋىنە تۇسۋدەن ۇرەيلەنگەن قازاق قوعامى اراسىنداعى جاعدايى ەدى. III. ءۋاليحانوۆ ەندى عانا باستالعان وسى ەكى قوعام اراسىنداعى قاتىناستىڭ باستاپقى كەزەڭىندە تولىق تابيعي دا نەگىزدى بەلسەندىلىك تانىتىپ، ءبۇل ەكەۋارا قاتىناستان حالقىنىڭ الار ۇلەسىنىڭ مولىراق بولعانىن قالاپ، وسى ماقساتقا قۇلشىنا قىزمەت تە جاسادى. بۇل رەتتە شوقان كازاق حالقىنىڭ دەموكراتيالىق ورىس مادەنيەتىنە دەگەن ۇمتىلىسى مەن سەنىمىنىڭ جيناقى كورىنىسى دەسە دە بولعانداي ەدى. سونىمەن بىرگە شوقان فەنومەنى وسى كىرشىكسىز ۇمتىلىستىڭ العاشقى جەمىسى بولۋمەن بىرگە، ونىڭ العاشقى وپىق جەۋى، ياعني بۇل پروسەستىڭ الداعى اۋىر سالدارىنان قاۋىپتەنۋى، ءىش تارتۋى دا ەدى. جوعارىدا اتالعان «ۇلتتىق زيالى» اتالاتىن ماقالاسىندا م. شوقاي شوقان تاجىريبەسىنە توقتالىپ «شوقان ورىس (باتىس) حالقىنىڭ رۋحىمەن ءوز حالقىن باقىتتى ەتۋ مۇمكىندىگىن ىزدەدى. شوقان ءوزى باسىنان كەشىرگەن اششى ساباقتاردان، قايعىلى وقيعالاردان كەيىن بارىپ ءوز حالقىنا وگەي بولىپ بارا جاتقاندىعىن سەزىندى [9]، - دەپ جازدى. م. شوقايدىڭ شوقان تۇلعاسىنا بايلانىستى وي تولعاۋلارى نەگىزىندە تاريحيلىق (يستوريزم) كاتىناس جاتتى، ياعني ول شوقان ءومىر ءسۇpreن تاريحي مەزگىل مەن ءوزى ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتىڭ ءوزارا بايلانىسىن، سونىمەن بىرگە ايىرماشىلىقتارىن دا ەسكەرۋسىز قالدىرعان جوق ەدى. وسى رەتتە م. شوقاي «ورىس ميسسيونەرلىگى» اتتى ماقالاسىندا شوقان تۇلعاسىنا تاعى دا ورالىپ، گ. ءپوتانيننىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنىپ پىشپەك پەن اۋليەاتانى الۋ كەزىندە ورىس اسكەرىنىڭ قازاق پەن قىرعىزعا، جەرگىلىكتى حالىققا جاساعان قياناتىنىڭ شوقاندى تەرەڭ كۇيزەلىسكە، رۋحاني داعدارىسقا اكەلىپ تىرەگەندىگىن ايتا كەلىپ «شوقان ءۋاليحانوۆ شىنىندا ورىس مادەنيەتى مەن ورىس بيلىگىنىڭ ميسسيونەرى ەدى. ءبىراق ول ورىستاردىڭ ءوز حالقىنا ىستەگەن حايۋاندىعىن كورگەندە ولارعا قارسى شىعۋعا باتىلدىق جاساي المادى. شوقان ءۋاليحانوۆتى سىناۋعا تەك ءبىزدىڭ عانا قۇقىمىز بار. ال وزدەرى ورىس بولشيەۆيزمى مەن ورىس ديكتاتۋراسىنىڭ ميسسيونەرى بولىپ وتىرعانداردىڭ قۇقى جوق» [10]، - دەپ بولشيەۆيكتەردىڭ ۇلت ساياساتىمەن ىمىراعا كەلۋگە ءماجبۇر بولعان قازاق پارتيا جانە كەڭەس قىزمەتكەرلەرىن سىنعا الادى. «ءبىزدىڭ عاسىرىمىز، - دەپ جازدى ول، - شوقان داۋىرىنە قاراعاندا مۇلدە باسقا. شوقان ول كەزدە جالعىز ەدى. جانە ونىڭ الدىندا حالقىن ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ مىندەتى دە تۇرگان جوق بولاتىن. بۇل ماسەلەنى ويدان شىعارىپ العان جوقپىز. تاريح پەپ ءومىر قاجەتى، ويانعان حالىقتىڭ ماعىنالى تۇيسىنۋلەرى وسى ءبىر ماڭىزدى مىندەتتى ءبىزدىڭ الدىمىزدان شىعارىپ وتىر [11].

سونىمەن م. شوقايدىڭ بۇل جاساعان تۇجىرىمىنان ايقىن اڭعارىلىپ تۇرعانداي جاڭا زاماندا زيالىلاردىڭ الدىندا تۇرعان نەگىزگى مىندەت - «حالقىن ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ» بۇل رەتتە ونىڭ الدىندا تۇرعان باستاپقى مىندەت، ارينە، ءوز ەلىن «جات ۇستەمدىكتىڭ تەپكىسىنەن قۇتقارىپ ءوز مەكەمەلەرىنە يە، تاۋەلسىز ءبىر جەكە تۇلعاعا اينالدىرۋ»، ال بۇل مۇراتقا جەتەر جولدا «ۇلتتىق زيالى قاۋىم مەن ول ءوزى ءتان بولىپ وتىرعان حالىق بۇقاراسى اراسىندا ءبىر ورتاق سانا بولۋى ءتيىس» ەكەندىگىن دە ايتادى. ءوز ۇلتىن قالىپتاستىرۋ جولىندا تۇرگان زيالىلاردىڭ قىزمەتى وسى زامان سۇرانىسىنا ساي جالپىۇلتگىق ماقسات-مىندەتتەردى ايقىنداۋ، «حالىقتىڭ تىلەگىن دۇرىس جانە انىق ءبىر فورماعا كەلتىرۋ. اتالعان ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءىس پەن ارەكەت باعدارلاماسىن جاساۋ» بولماق. 5 كورىپ وتىرعانىمىزداي، م. شوقايدىڭ زيالىلىق پەن زيالىلار قىزمەتىنە بايلانىستى جاساعان تالداۋلارى مەن تۇجىرىمدارىنىڭ نەگىزىندە ۇلتشىلدىق يدەياسى(جاعىمدى ماعىنادا)جاتتى. XX عاسىردىڭ باسىندا قالىپتاسقان قازاق جانە تۇركىستان ۇلتشىلدىعى وسى تاريحي مەزگىلدە جالپى شىعىس ەلدەرىندە كورىنىس تاپقان ۇلتشىلدىق يدەولوگياسىمەن تامىرلاس جانە وزەكتەس، تولىق تابيعي، ومىرلىك نەگىزى بار قۋاتتى قۇبىلىس بولاتىن [12]. قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ جيناقى كورىنىسى بولعان قارقارالى پەتيسياسىندا، (1905) ماسەلەن، مىناداي تالاپتار قويىلدى: ىشكى رەسەيلىك گۋبەرنيالاردان قازاق جەرىنە جاپپاي قونىس اۋدارۋشىلىق تيىلسىن، جەرگىلىكتى حالىق ورنالاسقان جەرلەر ولاردىڭ زاڭدى مەنشىگى ەكەنى مويىندالسىن، ءدىني سەنىمدەردى اتقارۋدا، وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىن جۇرگىزۋدە حالىقتىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن شەكتەۋلەر جويىلسىن، قاجەت كولەم جانە دەڭگەيدە قازاق مەكتەپتەرىن اشۋعا قارسى كەدەرگىلەر بولماسىن، قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ەركىن تالقىلاۋعا مۇمكىندىك تۋعىزاتىن قۇرال-سەنزۋراسىز گازەت شىعارۋعا جانە باسپاحانا اشۋعا رۇقسات بەرىلسىن [13].

قازاق ۇلتشىلدىعى، كەيىنىرەك كەڭەستىك يدەولوگتار داقپىرتقا اينالدىرعانداي، ومىردە بولماعان قازاق «بۋرجۋازياسىنىڭ» مۇددەسىن قورعايتىن، اگرەسسياشىل ۇلتشىلدىق ەمەس-تىن. قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ وزەكتى ءجىبى، دىڭگەكتى ويى «مەنىڭ ۇلتىم وزگەدەن ەرەكشە، ارتىق» سياقتى مازمۇنداعى ۇران بولعان جوق. ول ەلىم دەگەن قازاقتىڭ وقىعان ازاماتىنىڭ ناداندىق پەن وتارلىق ەزگىنىڭ قۇرساۋىندا تۇنشىققان جۇرتىن ازاتتىققا شىعارۋ، وزگەمەن تەڭ ەتۋ جولىنداعى قىزمەتكە ازىرلىگىن بىلدىرەتىن شەشىمى جانە وسى ماقسات ءۇشىن كۇرەسكە شاقىرعان ۇندەۋى بولاتىن. قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كونسەپتۋالدىق دەڭگەيدە جانە جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتار ارناسىندا قالىپتاسىپ، ونى ۇلت زيالىلارىنىڭ سەنىم جانە كۇرەس قارۋى دارەجەسىنە جەتكىزۋ ىسىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ جەتەكشى ءرول اتقاردى. ونىڭ بۇل قىزمەتىن تىپتەن قارسىلاستارى دا مويىندادى. سونداي وپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى باقىتجان قاراتايەۆ بوكەيحانوۆقا 1910 جىلى 3 قىركۇيەكتە جولداعان حاتىندا: «مەنىڭشە، جالعىز سەن عانا حالىقتىڭ ىقىلاسىنا لايىقسىڭ. جالعىز سەن عانا حالقىم ءۇشىن قىزمەت جاسادىم دەپ ايتۋعا حاقىلىسىڭ» [14] - دەپ جازدى. سونىمەن بىرگە، ماسەلەگە بايلانىستى ءبىرجاقتىلىققا ۇرىنباۋ ءۇشىن ب. قاراتايەۆ بىلدىرگەن پىكىرگە مىناداي مازمۇنداعى كىشكەنە انىقتاۋ ەنگىزگەن دە ارتىق بولا قويماس.

قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ جالپى قازاق وقىعاندارىنىڭ سەنىمىنە اينالىپ، ناقتى كۇش دارەجەسىنە كوتەرىلۋىنە 1909 جىلى جارىق كورىپ، ۇلكەن بەدەل جانە ىقپالعا يە بولعان مىناداي ءۇش بىردەي كىتاپتىڭ ماڭىزىن ءبولىپ اتاعان ءجون. ولار پەتەربۋرگتە جارىق كورگەن ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعى مەن احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «قىرىق مىسالى» (كرىلوۆ شىعارمالارىنىڭ اۋدارماسى) جانە ۋفا قالاسىندا جارىق كورگەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ «ويان، قازاعى!» ەدى. بۇل اتالعان كىتاپتاردىڭ جاڭا مازمۇنداعى قازاق كوعامدىق ويىنىڭ قالىپتاسۋىنا جاساعان ىقپالىن اسىرا باعالاۋ مۇمكىن ەمەس. ولاردىڭ ارتىن الا ومىرگە كەلىپ، بىردەن جالپىۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن «ايقاپ» جۋرنالى (1911-1914) مەن «قازاق» گازەتى (1913-1918) قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كوزقاراس جانە ۇستانىم رەتىندە ءبىرجولا كالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتتى. قورىتا ايتقاندا، XX عاسىردىڭ باسىندا، ياعني م. شوقاي بەلسەندى قوعامدىق قىزمەتكە ارالاسىپ، رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسى جانىنداعى 6 مۇسىلماندار فراكسياسىنا حاتشىلىق قىزمەتكە تۇرعاندا (1914) قازاق زيالىلارى اراسىندا قازاق ۇلتشىلدىعى كوزقاراس جانە ۇستانىم رەتىندە ءبىرجولا قالىپتاسىپ قالعان ەدى. ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ 1921 جىلى «شىنىن ايتقاندا، كۇنى كەشە ءبارىمىز دە ۇلتشىل ەمەس پە ەدىك؟ قازاق وقىعاندارىنىڭ ەڭ اۋەلگى توبى ۇلتشىلدار ەمەس پە ەدى؟... «مەن ءالىمساقتان بەرى كوممۋنيست ەدىم... مەن 1905 جىلدان بەرى پارتيادا ەدىم...» دەۋشىلەردىڭ ەرتەگىسى ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا كىرىپ تە شىقپايدى. ات سىرى يەسىنە ءمالىم. ءبىز بىلمەيتىن قازاقتىڭ سىرى جوق! ال ۇلتشىلدارىمىز قانشا ەدى؟ شىن ۇلتشىلدىڭ ءوزى از ەدى. ۇلتشىل ەمەستەردىڭ كوبى ءوزىمشىل، دارەجە قۇمار، پاراشىل، شاعىمشىل، زورلىقشىل ەدى» [15]، دەگەن ءسوزى تۋرا وسى مەزگىلگە ءتان اقيقات بولاتىن. م. دۋلات ۇلىنىڭ بۇل پىكىرىنىڭ جالپى تۇركىستاندىق شىندىققا دا سايكەس كەلەتىندىگىن مۇحامەجدان تىنىشباي ۇلى دا قۋاتتايدى. ول 1932 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنە بەرگەن جاۋابىندا كەڭەستىك بيلىكتىڭ العاشقى جىلدارىنا بايلانىستى «تۇركىستان كوممۋنيستەرى وسى ءسوزدىڭ مازمۇنىنا لايىق دارەجەدە كوممۋنيستە» بولعان جوق ەدى، ول كەزدە كوممۋنيستەردىڭ بىزدەن (ياعني ۇلتشىلداردان-اۆت.) ايىرماشىلىعى دا تىم از-تىن، سونداي-اق ولاردىڭ يدەولوگياسى دا ءبىزدىڭ يدەولوگيامىزدان كوپ وزگەشە ەمەس-تىن [16]، دەگەن نەگىزدى پىكىردى اشىق تا انىق بىلدىرگەن بولاتىن. دەگەنمەن، كەڭەستىك بيلىك ءبىرجولا ورنىققاننان كەيىنگى ۋاقىتتا ۇلتشىلدىق يدەولوگياسىنىڭ ىقپالى دا مۇلدەم تارىلا تۇسكەندىگى ءمالىم.

قازاقستانداعى جانە باسقا تۇركىستان رەسپۋبليكالارىنداعى سوسياليستىك قۇرىلىس تاجىريبەسى كورسەتىپ بەرگەندەي، كەڭەستىك بيلىك ءوزىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن-اق ۇلتشىلدىق ۇستانىمىنداعى ۇلت زيالىلارىن «حالىقتى ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ» ىسىنەن ءبىرجولا ىعىستىرىپ تاستاعان بولاتىن. ۇلت زيالىلارى جونىندەگى ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىن 30-شى جىلدارى جازعان م. شوقاي وتانىنداعى مۇنداي جاعدايدان حاباردار ما ەدى؟ - دەگەن ساۋالدىڭ تۋۋى ابدەن مۇمكىن. م. ءىىىوقاي، ارينە، كەڭەستىك تۇركىستانداعى جەرگىلىكتى ۇلت زيالىلارىنا قارسى جۇرگىزىلىپ جاتقان رەپرەسسيالىق شارالاردى ءبىلدى جانە مۇنداي ساياساتقا دەگەن شەكسىز نارازىلىعىن تەز ارادا ۇلكەن جىگەرمەن ءبىلدىرىپ وتىردى. 1931 جىلى ول ءوزىنىڭ باسشىلىعىمەن بەرليندە شىعىپ تۇرعان «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ 15 سانىندا «اق-قىزىل» دەگەن ماقالاسىن بەرىپ، وندا «بولشيەۆيكتەر تۇركىستاندا ورىس ۇستەمدىگىنىڭ ەكىنشى ءبىر ءداۋىرىن» باستاپ كەتتى، ەندىگى ۋاقىتتا «ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز ۇلى ورىستىڭ رۋحاني مادەنيەتىن تاراتۋشى تەحنيكالىق قۇرالدىڭ» ءرولىن عانا اتقاراتىن بولادى» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. مىنە وسى ماقالاسىندا م. شوقاي كەڭەستىك بيلىكتىڭ مادەنيەت سالاسىنداعى ساياساتىن بىرنەشە باعىتتا سىنعا الىپ، جەرگىلىكتى مادەنيەتتىڭ ءىرى تۇلعالارى - زيالىلاردىڭ جاعدايىنا توقتالادى. بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن م. شوقاي سىنىنا ۇشىراعان «ءتۇرى - ۇلتتىق، مازمۇنى - پرولەتارلىق» اتالاتىن سوسياليستىك مادەنيەتتىڭ ىرگەلى ءپرينسيپى ەدى. ول بۇل قاعيدانى ورىس ەمەس حالىقتاردى ورىستاندىرۋ ىسىندە كولدانىلاتىن قۋلىق-سۇمدىقتاردىڭ «جاڭا فورمۋلاسى» رەتىندە باعالادى. «اسىلىندا، - دەپ جازدى ول، - حالىقتىڭ رۋحاني دۇنيەسى (مادەنيەتى) ءبىرتۇتاس نارسە.

ونى «مازمۇنعا» جانە «فورماعا» بولۋگە بولمايدى. كەز كەلگەن رۋحاني مادەنيەت ءوزىنىڭ مازمۇنىمەن ايقىندالادى. پۋشكين، تۋرگەنيەۆ، تولستويلار جاساعان «ۇلى ورىس تىلىنە» بولشيەۆيكتەر وزدەرى عانا تابىنىپ قالماستان، بارلىق يمپەريا حالىقتارىن دا باس يۋگە ۇندەپ وتىرعاندىقتارىن ايتا كەلىپ، ول «پۋشكين دۆورياندار» توبىنا جاتادى. تۋرگەنيەۆ تە قىرۋار مۇلىككە يە جوعارعى جىككە ءتان بولاتىن. تولستوي بولسا اسقان باي «گراف» ەدى. ورىستىڭ وسى اتتارى اتالعان اقىن-جازۋشىلارى جاساعان ۇلى ادەبيەتتىڭ ءىشى دە، سىرتى دا ۇلتتىق بولدى. وندا پرولەتارياتتىڭ ءيىسى دە جوق...» [17]، - دەپ جازدى ول. م. شوقاي سىنى، ۋاقىت كورسەتىپ بەرگەندەي كەڭەستىك بيلىكتىڭ مادەنيەت سالاسىنداعى ساياساتىنىڭ ءدال جۇرەگىنە اتىلعان وقتاي بولاتىن. ول وسى ماقالاسىندا وزىنەن بۇرىن دا، سونداي-اق كەيىن دە ەشكىم تەرەڭ بويلاپ اشا الماعان كەڭەستىك ۇلت ساياساتىنىڭ ەڭ باستى قايشىلىعىن كورسەتىپ بەرەدى. «لەنين ءبىر كەزدە، - دەپ جازدى ول - كەيبىر كوممۋنيستەردى شالعامعا تەڭەپ، «سىرتى عانا قىزىل، ءىشى - اپپاق دەگەن بولاتىن. ەندى، مىنە، ۇلت ماسەلەسىن شەشۋ ىسىندە لەنيندىك جۇيەنىڭ ءوزى شالعامعا ۇقساپ قالدى. ول سىرتتاي قاراعاندا «توڭكەرىسشىل»، - «ينتەرناسيوناليستشىل»، ال ءىشى بۇكىلدەي اپپاق. بۇرىن ورىس پاتشاسى اق پاتشا دەلىنگەنى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە بولسا كەرەك. ورىس پاتشاسىنىڭ «اقتىعى» ونىڭ قارا ساياساتىمەن ورالعان بولاتىن. ال بۇگىنگى بولشيەۆيك ورىستاردىڭ «اقتىعى» قىزىل بوياۋمەن بويالعان... وزگەشەلىگى وسى عانا» [18]. م. شوقاي سىنى تولىق نەگىزدەرى ءارى ءادىل سىن بولاتىن.

كەڭەستىك تۇركىستان مەن قازاقستاندا جاڭا بيلىك ورناي سالىسىمەن-اق ۇلت-ازاتتىق يدەولوگياسى ۇستانىمىنداعى زيالىلار ساياسات كەڭىستىگىنەن عانا ىعىستىرىلعان جوق، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ ەركىن شىعارماشىلىق قىزمەتىنە دە شەكتەۋ قويىلدى. قازاقستاندا بيلىككە ف.ي. گولوششەكين كەلگەن ساتتەن باستاپ الاشتىق زيالىلار اشىقتان-اشىق ساياسي قۋدالاۋعا الىنا باستادى. مىنە وسى ساياسي جاعدايدان جاقسى حاباردار م. شوقاي «ياش تۇركىستان» ارقىلى كەڭەستىك بيلىكتىڭ بۇل ساياساتىن اشكەرەلەپ، ءوز ماقالالارىن ءۇزىلىسسىز جاريالاۋمەن بولدى. بۇل رەتتە ەۋروپا تورىنەن تۇركىستان ومىرىنە قاتىستى ادىلدىككە اراشا تۇسكەن م.شوقاي ءۇنى - قاتقىل شىققان جالعىز ءۇن ەدى. كەڭەستىك بيلىكتىڭ رۋحاني مادەنيەت سالاسىندا تۇركىستاندا ورىس مادەنيەتى قۇندىلىقتارىن ورنىقتىرۋ ىسىنە الاڭسىز كىرىسىپ كەتكەندىگىن، سونداي-اق بۇل ساياساتقا قارسى تۇرا الاتىن جالعىز كۇش جەرگىلىكتى ۇلت زيالىلارىنىڭ جاعدايىنا توقتالىپ، ول «ال ءبىزدىڭ تۇركىستاندا ۇلتتىق ءتىلىمىزدى بايىتۋعا، دامىتۋعا قابىلەتتى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ قول-اياعىن بايلاپ-ماتاپ، اۋىزدارىن اشا الماس ەتىپ قويدى. ولاردى ماسكەۋدىڭ «ءتۇرىۇلتتىق، مازمۇنى-پرولەتارلىق» تۇجىرىمداماسىمەن كەلىسپەگەنى ءۇشىن سولاي ەتتى. ماسەلەن، احمەت بايتۇرسىن مەن شولپان* - ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ ەڭ ۇزدىك تۇلعالارى. ولاردىڭ شىعارمالارىنان ءبىز ورىس تەپكىسىندە قىسىم كورگەن ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ ولمەس، وشپەس ومىرشەڭ قۋاتىن كورەمىز»، - دەگەن تۇجىرىم جاساي وتىرىپ، ونىڭ ارتىن الا «ءقازىر احمەت پەن شولپاندار قايدا ءجۇر؟ ولار نەگە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى؟ ورىس ادەبيەتى مەن رۋحاني مادەنيەتىنە قاتىستى دۇنيەلەردىڭ ءبارى پۋشكين، تۋرگەنيەۆ، تولستويسىز شىعارىلمايدى. ال ءبىزدىڭ حالقىمىز ءوزىنىڭ بايتۇرسىنى مەن شولپاندارىن  نەگە وقي الماي وتىر؟ - دەگەن ساۋال تاستاپ، وعان «ونىڭ سەبەپتەرى ماسكەۋ «ءسوسياليزمى مەن كەڭەستىك ينتەرناسيوناليزمنىڭ» تالاپتارىندا جاتىر» [19]،- . دەگەن ءوز جاۋابىن بەردى. بۇل رەتتە دە م. شوقاي ەشنارسەنى اسىرا ايتقان جوق، ورىس وتارشىلدىعىنا قارسىلىق كورسەتىپ، ۇلت-ازاتتىق يدەولوگياسىن ۇستانعان تۇركىستاندىق زيالىلاردىڭ مۇراسى كەڭەستىك بيلىك تاريح ساحناسىنان ءبىرجولا كەتكەنگە دەيىن ءوز حالقىنىڭ قولىنا بەرىلگەن جوق. تۇركىستانداعى جەرگىلىكتى ۇلت تىلدەرىندەگى مەكتەپ باعلارلاماسىنىڭ ورىس ءتىلدى مەكتەپ باعدارلاماسىنان ايىرماشىلىعى دا وسى ارادا بايقالاتىن. ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردە جوعارىدا اتالعان ۇلى ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى ەركىن ءارى تەرەڭدەتىلگەن تۇردە وقىتىلاتىن بولسا، قازاق، وزبەك جانە باسقا جەرگىلىكتى ۇلت تىلىندەگى مەكتەپتەردە ا. بايتۇرسىن ۇلى، م.جۇمابايەۆ، شولپان جانە باسقا ۇلتشىل اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارى مۇلدەم اۋىزعا الىنبادى. ەگەر اۋىزعا الىنسا، تەك جاعىمسىز ماعىنادا عانا ايتىلۋعا ءتيىس بولدى. «سىرتتاي قىزىل، ىشتەي اق» شالعام ءتۇستى كەڭەستىك بيلىك قازاق جانە باسقا تۇركىستان حالىقتارىن ورىستاندىرۋ ساياساتىنا وسىلايشا جول اشۋعا تىرىستى. م. شوقايدىڭ ورىس ەمەس ۇلتتاردى ورىستاندىرۋ ۇستانىمىندا تۇرعان كەڭەستىك بيلىك جاعدايىندا ۇلت زيالىلارىن، ارينە، «كوزسىز ەرلىك» جاساۋعا شاقىرماعاندىعى تۇسىنىكتى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي ول كەڭەستىك بيلىكتىڭ تەز ارادا كۇرەس الاڭىنان كەتە قويمايتىندىعىن جاقسى تۇسىنگەن دە ەدى. سوندىقتان دا ول وتانداستارىن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن اۋىر دا ۇزاق كۇرەسكە دايار بولۋعا ۇندەۋمەن بولدى جانە بۇل ماقساتقا جەتۋدى جاس ۇرپاققا قاجەت مازمۇنداعى تاربيە بەرۋ ىسىمەن بايلانىستىردى. مىنە وسى ارادا كەزىندە م. شوقاي ەڭبەكتەرىندە ايتىلعان مىناداي ءبىر ماسەلەگە نازار اۋدارعان ءجون. ول اتالعان «ۇلتتىق زيالى» اتتى ماقالاسىندا [21] زيالىلار قاتارىنىڭ ۇلعايىپ كەلە جاتقانىن جانە زيالىلاردى دايارلاۋ ءىسىنىڭ ءۇش ورتادا ءجۇرىپ جاتقاندىعىنا توقتالىپ، ۇلتتىڭ بولاشاعىن وسى ءتۇرلى ورتادا دايارلانىپ جاتقان جاستاردىڭ ۇستانىمىنىڭ ورتاق ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىنە توعىسۋىمەن بايلانىستىردى. ول قانداي ورتالار ەدى؟ ءبىرىنشى ورتا - اتامەكەن. م. شوقاي مۇندا تاربيە جۇمىسىندا باسىمدىلىق «ۇلتتىق رۋحقا» ەمەس، «تاپتىق» جانە «ينتەرناسيونالدىق» كوزقاراسقا بەرىلىپ وتىرعاندىعىنا كوڭىل اۋدارادى. سوعان قاراماستان، ونىڭ پىكىرىنشە، اتامەكەندە جاستاردى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋ ىسىنە زور ءمان بەرەتىن زيالىلار دا از ەمەس. ولاي بولسا، وسى ۇستانىمداعى زيالىلار ىسىنە سانالى ءارى ماقساتتى تۇردە قولداۋ كورسەتىپ وتىرۋ ءلازىم. ەكىنشى ورتا - بۇل تۇركيا. م. شوقاي مۇستافا كەمال رەفورمالارىنىڭ ناتيجەلى بولۋىن «باتىس ءبىلىمىن» «شىعىس رۋحىمەن» ءساتتى ۇشتاستىرا الۋ *شولپان - تولىق ءاتى-جونى ابدۋلحاميد سۇلەيمەن ۇلى (1897-1937) وزبەك حالقىنىڭ ۇلى اقىنى، تۇركىستان (قوقان) اۆتونوم مەملەكەتىنىڭ ءانۇرانىنىڭ اۆتورى ارەكەتىمەن بايلانىستىردى. سوندىقتان دا م. شوقاي تۇركيادا دايارلىقتان ءوتىپ جاتقان بولاشاق تۇركىستاندىق زيالىلاردى وسى تاجىريبەنى ءوز ەلىندە ۇيلەسىمدى قولدانۋ جولدارىن قاراستىرۋعا ۇندەدى. ءۇشىنشى ورتا - بۇل باتىس ەلدەرى، سولاردىڭ ءبىرى المانيا (گەرمانيا). م. شوقاي پىكىرىنشە باتىس ەلدەرىندە ءبىلىم الىپ جاتقان جاستاردىڭ ءبارى بىردەي 9 ورىستانىپ كەتكەندەر ەمەس، ولاردىڭ باسىم بولىگى ۇلتتىق رۋحپەن سۋسىنداعان قابىلەتتى جاستار. ولار ۇلتتىق مۇراتقا قىزمەت ەتۋ جولىندا تۇر. ولاي بولسا وسى ۇستانىمداعى جاستارمەن ماقساتتى جۇمىس جۇرگىزۋ، ءسويتىپ ولاردىڭ باتىستىق ءبىلىمىن ۇلت مۇددەسىنە قىزمەتكە قويۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ىسكە اينالۋعا ءتيىس. م. شوقاي پىكىرىنشە، وسى ءۇش ورتادا ءبىلىم الىپ جۇرگەن جاستاردىڭ «ءبارى دە «ۇلتتىق زيالى» ساناتىنا ابدەن لايىق». ۇلت ولارعا ءۇمىت ارتۋعا ءتيىس، سونداي-اق ول ءۇمىتتىڭ ءمان-ماڭىزىن ەڭ الدىمەن ۇلتتىڭ ءوزى تەرەڭ سەزىنىپ، تۇسىنۋگە ءتيىس، ونداي بولماعان كۇندە «ءومىرىمىز بەن قىزمەتىمىزدىڭ ماعىناسى قالماعان بولار ەدى» [21]، - دەپ جازدى ول. سونىمەن، مۇستافا شوقاي مۇراسىندا «زيالىلىق» نەمەسە «ۇلت زيالىسى» تاقىرىبىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. قايراتكەردىڭ زيالىلاردىڭ باستى مىندەتى «حالقىن ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ» دەگەن تۇجىرىمى بۇگىنگى ۋاقىتتا دا ءوز وزەكتىلىگىن جويعان جوق. وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى جاسالعان بۇل تۇجىرىمدى ءبىز بۇگىن قانداي تۇرعىدان تۇسىنگەنىمىز ءجون؟ ءبىز XX عاسىردا ۇلى دەرجاۆالىق كۇشتەرمەن يدەولوگيالىق كۇرەستە ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە جەڭىلىس تاپتىق. مۇنى جاسىرۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس. م. شوقايدىڭ «حالقىن ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ» زيالىلاردىڭ مىندەتى دەگەن تۇجىرىمى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەن ۋاقىتتا جاڭا سيپات العان يدەولوگيالىق كۇرەس جاعدايىندا ءوز كۇشىن جويعان جوق.

ۇلت زيالىسى ءۇشىن مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتى جاقتاۋشى ءارى ونى نىعايتا ءتۇسۋ جولىندا تۇرعان كۇشتەردى قولداۋ نەگىزگى مىندەت بولىپ قالا بەرەدى. اعارتۋشىلىق – زيالىلىقتىڭ باستى ولشەمى. ءوسىپ-ونۋ جولىندا تۇرعان ۇلتتىڭ التىن عاسىرى، ياعني قارىشتى دامۋ جولىنا تۇسەر ءساتى بولادى. قازاق ەلى ونداي ءساتتى XX عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە باسىنان كەشىردى. وسى رەتتە مىناداي ءبىر ماسەلەگە كوڭىل اۋدارعان ءجون. ەۋروپاداعى اعارتۋشىلىق : انگليادا-17 عاسىردا، فرانسيادا-18 عاسىردا، گەرمانيادا-18-19 عاسىرلاردا ءجۇردى. سونداي-اق ەشقانداي دا سىرتتان ارالاسۋسىز، بارلىق قالىپتاسۋ جانە دامۋ ساتىلارىنان ەشقانداي دا تەجەۋسىز ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ ءوتتى. سونداي-اق ەۋروپالىق اعارتۋشىلىقتىڭ وكىلدەرى رەپرەسسيا قۇربانى بولعان جوق.. انگلياداعى اعارتۋشىلىقتىڭ ۇرانى: «كوكتەن كۇتۋ جەتەر، جۇمىرباستى پەندە وزىنە عانا سەنەر!» دەگەن ديەۆيز بولسا، گەرمانياداعى فيلوسوف كانت «ادامدارعا وتىرعان جايالىعىنان ءوز ەركىمەن شىعاتىن ۋاقىت جەتتى!»، سوعان بايلانىستى ونىڭ ديەۆيزى «تاۋەلسىز ويلاۋدان جاسقانبا!» [22] بولدى. قازاق اعارتۋشىلىعى اعارتۋشىلىققا ءتان بارلىق كورىنىستەرىمەن حح عاسىردىڭ باسىندا بايقالدى. ەگەر ەۋروپالىق اعارتۋشىلىقتىڭ باسىندا فرەنسيس بەكون، گەتحولت لەسسينگ، يممانۋيل كانت، فرانسۋا ماري ارۋە (ۆولتەر) سياقتى فيلوسوف جانە اقىن-جازۋشىلار تۇرسا، قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، عۇمار قاراش سياقتى جانە باسقا ءىرى شىعارماشىلىق يەلەرىنەن تۇردى. ونىڭ ديەۆيزى «ويان، قازاق! وركەنيەت كوشىنەن قالما!» بولدى. وكىنىشكە وراي وتارشىل بيلىك «قازاق ويانىپ كەتسە» مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن تالاپ ەتەدى» دەگەن 10 قاۋىپپەن بۇل ۇراندى كوتەرگەن ۇلت زيالىلارىن قۋعىن-سۇرگىنگە الىپ، تۇگەلدەي دەرلىك جويىپ تىندى. ياعني قازاق اعارتۋشىلىعى ءوزىنىڭ تابيعي ۇلتتىق نەگىزىندە بار بولعانى 20 جىلعا جەتەر-جەتپەس مەرزىمگە سوزىلدى. *مۇنداي قىسقا عۇمىردى بىردە-بىر بۇگىنگى ەۋروپالىق ۇلت باسىنان كەشىرگەن ەمەس. سوعان قاراماستان قازاق زيالىلارىنىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتتە بار بولعانى 20-30 جىلدىڭ ىشىندە ءجۇرىپ وتكەن جولى تاڭدانىس تۋدىرماي قويمايدى.

1905 جىلدان بەلسەندى ساياسي جانە اعارتۋشىلىق قىزمەتكە كوشكەن قازاق زيالىلارى 1906 جىلدان باستالعان قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان كەشىرە وتىرىپ، 1911-1913 جىلدارى «ايقاپ» جانە «قازاق» سياقتى جالپىۇلتتىق باسىلىمداردىڭ تۇراقتى شىعىپ تۇرۋىن جولعا قويىپ، قىسقا مەرزىم ىشىندە ۇلت-ازاتتىق كۇرەس يدەولوگياسىن قالىپتاستىرىپ ۇلگىردى. 1916 جىلعى بۇكىل قازاق جەرىن قۇشاعىنا العان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى قازاق اعارتۋشىلىعى قىزمەتىنىڭ العاشقى جەمىسى بولسا، 1917 جىلى قولعا الىنعان ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ ارەكەتى قازاق ساياسي باستاۋشى توبىنىڭ ينتەلەكتۋالدىق دەڭگەيىنىڭ قانشالىقتى بيىككە كوتەرىلگەندىگىنىڭ ناقتى دالەلدى كورىنىسى ەدى. ياعني قازاق زيالىلارى وسى بار بولعانى 20 جىلعا جەتەرجەتپەس ۋاقىتتا پەتيسيا جازۋدان ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرۋ ماسەلەسىن قويۋ جانە ونى ىسكە اسىرۋ ارەكەتىنە كوشۋ دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. بۇل تاريحتا ءجيى كەزدەسە بەرمەيتىن قۇبىلىس ەدى. وسى رەتتە، ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا قاتىسى بار مىناداي ەكى ماسەلەگە كوڭىل اۋدارۋ قاجەت. ولار قازاق اعارتۋشىلىعى مەن قازاق ۇلتشىلدىعىن تەوريالىق تۇرعىدان تۋرا قورىتۋ جونىندە. بۇل ماسەلەلەردى تۋرا تۇسىنبەي قازاق توپىراعىنداعى زيالىلىق جونىندە نەگىزدى وي قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ قوعامدىق قىزمەتىندەگى باستى ەكى باعىت وسىلار بولاتىن. كەزىندە كەڭەستىك يدەولوگيا قازاق اعارتۋشىلىعىن شوقان، ىبىراي جانە ابايدىڭ قىزمەتىمەن شەكتەۋگە تىرىستى. ال قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ ۇرانى - ديەۆيزى رەتىندە ۇلى ابايدىڭ «ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى-دۇنيەنىڭ كىلتى، ...بالاڭا ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەت!» [23] دەگەن تۇجىرىمى الىندى. اباي سوزىندە تاريحي شىندىقتىڭ تابى بار. وسى تاريحي مەزگىلدە ورىس مادەنيەتى مەن ءتىلىنىڭ قازاق ءۇشىن ونى الەمدىك وركەنيەتپەن جالعاستىرار جالعىز كوپىر بولعانى داۋسىز شىندىق. سونىمەن بىرگە ۇلى اباي ءسوزىن ديەۆيز رەتىندە العان كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ اعارتۋشى ابايدىڭ شاپانىنان شىققان ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ «ويان، قازاعىن!» كولەگەيلەپ، كورسەتپەۋگە كوپ كۇش جۇمساعانداعىن ۇمىتا الامىز با؟** بۇل ارادا ماسەلە مىنادا. ابايدىڭ ورنى قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە. ال ەگەر ءبىز اعارتۋشىلىقتى ۋاقىت ارناسىنداعى پروسەسس * كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قۇرالى مىندەتىن اتقارعان رەسمي تاريحناما ۇلت تاريحىنداعى الاشتىق زيالىلار بۋىنىمەن بىرگە كەلگەن اعارتۋشىلىق قىزمەتتى تانىپ بىلۋگە تيىم سالدى. مۇنداي ۇستانىم بىرىنشىدەن، سوۆەتتىكبىلىكتى حالىققا جاپپاي ساۋاتتىلىق جانە ءبىلىم بەرۋ يدەياسىنىڭ العاشقى جانە جالقى اۆتورى رەتىندە كورسەتۋ نيەتىنەن جانە ەكىنشىدەن، الاشتىق اعارتۋشىلىق پەن كەڭەستىك اعارتۋشىلىق اراسىنداعى مازمۇندىق ەرەكشەلىكتەردى كولەگەيلەپ كورسەتپەي قويۋ ارەكەتىنەن تۋىنداعان ەدى.

كەڭەستىك ءبىلىم جۇيەسى امبيۆالەنتتىك سيپات الدى. ءبىر جاعىنان ول ءوزىن شىن مانىندە دەموكراتيالىق ۇستانىمدا ەكەنىدىگىن تانىتسا، ەكىنشى جاعىنان، ول ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ قۇرالى مىندەتىن اتقارۋعا ءتيىس بولدى. رەتىندە قاراستىرار بولساق، ونىڭ، شوقان، ىبىراي جانە اباي زامانىندا العاشقى قادامىن جاساپ، حح عاسىر باسىنداعى زيالىلار قىزمەتى تۇسىندا قوعامدىق قۇبىلىس رەتىندە ناقتى شىندىققا اينالىپ، ناتيجەلەرىن بەرە باستاعانىن بايقايمىز. قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ ۇرانى رەتىندە اباي ءسوزىن العانيدەولوگيانىڭ ماقساتى قازاق مادەنيەتىن ىلعي دا ۇيرەنۋشى شاكىرت جانە ەلىكتەۋشى مادەنيەت دارەجەسىندە ۇستاۋ بولاتىن. بۇل ۇستانىمداعى قازاق مادەنيەتى ءوزىنىڭ ءتۇپنۇسقالىق (وريگينال) مازمۇنىن كۇن وتكەن سايىن جوعالتىپ، ەڭ سوڭىندا كوشىرمە مادەنيەت دارەجەسىنە تۇسۋگە ءتيىس ەدى. مۇنداي تاعدىردان ءبىزدى 1991جىلى كەلگەن مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ساقتاپ قالدى. وسى تۇرعىدان العاندا مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك بىرنەشە عاسىرلاردان بەرى حالقىمىزدىڭ ەڭ وزىق، ويلى ازاماتتارى اڭساعان باستى قۇندىلىق ەكەندىگى ايقىن. قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ مىناداي ءبىر ەرەكشەلىگىنە توقتالعان ءجون. قازاق اعارتۋشىلىعى ۇستانىم جانە كوزقاراس رەتىندە مىندەتتى تۇردە قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتپەي قويمايتىن ەدى. ال قازاق ۇلتشىلدىعى قوعامدىق ويداعى اعىم رەتىندە «ايقاپ» جانە «قازاق» باسىلىمدارى ارقىلى تولىق كورىنىس تاپتى. بۇل رەتتە «ايقاپتىڭ» ورنى مەن ءرولى (1911-1915) قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ باستاپقى قالىپتاسۋ كەزەڭىنە تۋرا كەلسە، ال «قازاق» گازەتىنىڭ قىزمەتى ونىڭ، ياعني قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ قوعامدىق ويداعى قالىپتاسقان اعىم رەتىندە ورنىعۋىنا تۇس كەلدى. اكادەميك س.زيمانوۆ، ق.ىدىرىسوۆپەن اۆتورلىق بىرلىكتە جازعان ەڭبەگىندە: «ۇلتتىق قوزعالىستار كەزەڭىندە جالپىۇلتتىق مۇددەلەر مەن ۇراندار ىلگەرى شىعىپ ۋاقىتشا بولسا دا باسقا قوعامدىق مۇددەلەر مەن يدەيالاردى كەيىنگە ىعىستىرىپ، الەۋمەتتىك مۇددەلەر جۇيەسىندە باسىمدىلىق الماق. بۇل دامۋدىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە بارلىق ەلدەرگە ءتان قۇبىلىس، ءبىراق بۇل جاعداي جەكە الەۋمەتتىك توپتار مەن تاپتاردىڭ مۇددەسى شايىلىپ، جوق بولادى دەگەندى بىلدىرمەيدى»، [24] - دەگەن نەگىزدى تۇجىرىمعا كەلەدى. باسقاشا ايتقاندا، ۇلتشىلدىق (اعىم، ۇستانىم رەتىندە) - بۇل جالعىز قازاق زيالىلارىنا عانا ەمەس، جالپى بارلىق وتار ەلدەرىنە ورتاق قوعامدىق قۇبىلىس بولاتىن. سوندىقتان بولسا كەرەك، دج. نەررۋ وسى تاريحي كەزەڭدە ۇلتشىلدىق «بۇكىل ازيا ەلدەرىندە ۇستەمدىك قۇرعان پروگرەسشىل كۇش بولدى»، [25] - دەپ كورسەتتى.

حح عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامى جاعدايىندا ءبىلىمدى جانە سانالى ازاماتتىڭ ۇلتشىلدىق ۇستانىمىندا بولماۋ مۇمكىن ەمەس-تىن. ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ايتقانداي سول تاريحي كەزەڭدەگى قازاق قوعامىندا «شىن ۇلتشىلدىڭ ءوزى از ەدى. ۇلتشىل ەمەستەردىڭ كوبى ءوزىمشىل، دارەجەقۇمار، پاراشىل، شاعىمشىل، زورلىقشىل ەدى» [26]. بۇل مەزگىلدەگى قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ءوزى اعارتۋشىلىق سيپات الدى. بۇل تۇرعىدان العاندا ول اباي مەكتەبىنەن شىققان ۇلتشىلدىق، ياعني ءوز ۇلتى-قازاق ەلىنىڭ كەمشىلىگىن اشىق سىنعا الىپ، ونىمەن ىمىراسىز كۇرەسكە شىققان سىنشىل (ءوز ىشىندە) ءارى قورعانىس ۇلتشىلدىق (سىرتتان تونگەن قاۋىپكە بايلانىستى) بولاتىن. 12 سونىمەن بىرگە، وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىن، ونىڭ رۋحاني الەمىن بيلەگەن ەكى قۇدىرەتتى كۇشتىڭ بولعانىن ءبولىپ ايتقان ءجون. ونىڭ ءبىرى ءسوز، **م.دۋلات ۇلىنىڭ «ويان قازاعى!» 1909 جانە 1911 جىلدارى باسىلىپ شىققان سوڭ، اراعا سەكسەن جىل سالىپ 1911 جىلى قايتادان جارىق كوردى. ياعني شىعا سالىسىمەناق، پاتشالىق بيلىك تاراپىنان تيىم سالىنعان بۇل كىتاپ، كەڭەستىك بيلىك جاعدايىندا باسپا كورگەن جوق جانە ونى وقۋعا تاعى دا رۇقسات بەرىلمەدى. ياعني قازاق تىلىندە ءبىلىمدىنىڭ اۋزىمەن ايتىلعان ورىندى پىكىر، ەكىنشىسى قوعام ءومىرىنىڭ ساحناسىنا الگىندە عانا كوتەرىلگەن الەۋمەتتىك كۇش، ەلدىڭ جوعىن جوقتاعان زيالىلار شوعىرى ەدى. ال «ايقاپ» جانە «قازاق» سياقتى باسىلىمدار وسى ەكى قۇدىرەتتى كۇشتى حالىقپەن جالعاستىرۋشى كوپىر مىندەتىن اتقاردى. قازاق قوعامى بۇرىن بىلمەگەن «زيالىلار» اتالعان الەۋمەتتىك توپ جالپىۇلتتىق باسىلىمدار ارقىلى، ءتۇرلى باسپا ورىندارىنان شامامەن 2 ميلليون تيراجبەن جارىق كورگەن كىتاپتارى ارقىلى سوزگە، ءسوز ارقىلى قازاق تىلىنە جاڭا كۇش، قۋات، سالماق بەردى، ونى حالىققا جاقىن ەتە ءتۇستى. ءوز رەتىندە ءسوز، زيالىلار توبىنىڭ ەل ومىرىندەگى ورىنىن انىقتادى. مىنە وسى ءۇش قۋاتتى كۇش - ءسوز، زيالىلار، مەرزىمدى باسىلىم - ۇلت ءومىرىن وزگەرتتى. ۇلت ومىرىنە جاڭا مازمۇن، جاڭا ساپا بەردى. قازاق اتالاتىن جۇرت وسى كۇشتىڭ قىزمەتى ارقىلى ءوزىن ورتاق ماقسات-مۇرات توڭىرەگىنە بىرىككەن ءبىرتۇتاس قاۋىم رەتىندە سەزىندى، ادامزات قاۋىمداستىعىنداعى ءوز ورنىن ىزدەۋ جولىنا ءتۇستى. كەزىندە كەڭەستىك يدەولوگيا حح عاسىر باسىنداعى العاشقى زيالىلار بۋىنىن قازاق قوعامىن ىلگەرى ەمەس، كەيىن سۇيرەيتىن كۇش رەتىندە كورسەتۋگە تىرىستى. بۇل تاريحي شىندىققا، ۇلتتىق رۋحانياتقا جاسالعان قيانات ەدى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى العاشقى بۋىن ۇلت زيالىلارى وزدەرىنە اسا زور دا جاۋاپتى تاريحي مىندەت جۇكتەدى، قازاق دەگەن «حالقىن ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرۋ»، وسى مۇراتقا جەتۋ جولىندا حالىق بۇقاراسىمەن ارادا ورتاق سانا قالىپتاستىرۋعا كۇش سالدى. «ايقاپ»، «قازاقستان»، «قازاق» باسىلىمدارى وسى ۇلى ماقساتقا جەتۋ جولىندا نەگىزگى كۇرەس قۇرالى مىندەتىن اتقارۋعا ءتيىس بولدى. «ايقاپتىڭ» ترويسكىدە، «قازاقستان» گازەتىنىڭ ورالدا، «قازاق» گازەتىنىڭ ورىنبوردا جارىق كورۋى، ارينە، كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس-تىن. پاتشالىق بيلىك اتالعان قالا ورتالىقتارىندا تاتار ساۋدا جانە ءىس ادامدارىنا ءبىراز ەركىندىك بەرىپ، سولار ارقىلى قازاق قوعامىنا تەرەڭدەپ ەنۋدى كوزدەدى. ءوز كەزەگىندە مۇنداي مۇمكىنشىلىكتى تاتار ساۋدا ادامدارى مەن اعارتۋشى-زيالىلارى تەككە جىبەرمەي، تۇرىك-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ازاتتىق قوزعالىسىنا جاڭا ءورىس جانە قۋات بەرۋ ماقساتىندا باسپا ءىسىن جولعا قويا ءبىلدى. دەرەكتەردىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ جارىق كورۋىنە ترويسكىلىك تاتار كوپەسى ياۋشيەۆ پەن ونىڭ پريكازچيگى ف. گانييەۆتىڭ قازاق ءمۇعالىمى مۇحامەدجان سەرالينمەن قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە گازەت شىعارۋ جونىندە جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەرى نەگىز بولعان ەدى. 1910 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي وكىمەت ورىندارى م. سەرالينگە «ايقاپ» جۋرنالىن شىعارۋعا كەلىسىم بەرەدى. جۋرنالدى شىعارۋعا قاجەت العاشقى قارجىنى جوعارىدا اتالعان كوپەس ياۋشيەۆ بولەدى. كەيىنىرەك 13 جۋرنالدى قارجىلاندىرۋشىلار قاتارىنا قازاق اۋقاتتىلارى تاڭىربەرگەن تۇرىسبەكوۆ، ءسادۋاقاس شورمانوۆ، ءعابدىلراحمان ءجۇسىپوۆ سىندى ازاماتتار قوسىلدى. جۋرنالدى شىعارۋعا قاجەت قارجىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى جازىلۋشىلاردىڭ ەسەبىنەن دە بولعاندىعى بايقالادى. دەگەنمەن، جۋرنالدى قارجىلاي قولداۋ ءىسىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە بولماۋى، تۇپتەپ كەلگەندە ونىڭ جابىلىپ قالۋىنا سوقتىرعاندىعى بەلگىلى. بەس جىلدىڭ ىشىندە (1911-1915) جۋرنالدىڭ 88 سانى جارىق كوردى. تۋرا وسىنداي كۇندى «قازاقستان» گازەتى دە باسىنان كەشىردى. گازەتتىڭ اشىلۋىنا نەگىز بولعان ءازىربايجانداعى باكۋ قالاسىنىڭ بايى زەينەلعابيدەن تاعييەۆ دەگەن ازامات ەدى. ول گازەتتى شىعارۋعا قاجەت 1 مىڭ سوم قارجى بولەدى. وسى فاكتىگە بايلانىستى م. دۋلات ۇلى: «مىڭدى ايداعان قازاق بايلارىنىڭ قولىنان مۇنداي ورىنعا 5-10 سومنان شىعۋى قيىن بولىپ تۇرعاندا، الدەقايداعى ءبىر شەركەستىڭ مىڭ سوم سۋىرىپ بەرۋى قالاي! سول «قازاقستان» گازەتى اقىرىندا قازاقتان مىڭداپ جاردەم الماق تۇگىل جىلىنا 3 سوم تولەپ الۋشىنىڭ كەمدىگىنەن توقتاپ قالدى» [27]، - دەپ جازدى. بۇل ەكى باسىلىم دا مەملەكەتتىڭ ەسەبىنەن ءبىر تيىن دا العان ەمەس. ەسكەرەتىن جاعداي، كەڭەستىك كەزەڭگە دەيىن جارىق كورگەن قازاق تىلىندەگى مەرزىمدى باسىلىمدار (وكىمەتتىك ەمەس) مەن كىتاپتاردىڭ ەشقايسىسى دا مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاي قولداۋ تاپقان جوق. ال ءبىراق رەسەيلىك بيلىك ورىندارى قازاق تىلىندەگى باسىلىمداردىڭ ۇستىنەن سەنزورلىق باقىلاۋ ورناتۋدى ۇمىتقان ەمەس. ورىنبورداعى گەنەرال-گۋبەرناتور كەڭسەسى جانىنان بۇل ءىستى اتقاراتىن ارنايى شتات ءبولىنىپ، ول مىندەتتى 1906-1917 جىلدارى ارالىعىندا مۇحامەديار تۇنعاچين اتقاردى [28]. ال قازانداعى باسپا ءىسى بويىنشا ۋاقىتشا كوميتەت رەسەي يمپەرياسى كولەمىندە جارىق كورگەن قازاق اۆتورلارىنىڭ كىتاپتارىن ساياسي تۇرعىدان تالداۋعا الىپ، سەزىك تۋدىرعاندارىن اينالىمنان شىعارىپ وتىردى. مىنە وسى كەلتىرىلگەن فاكتىلەردەن-اق كەزىندە رەسەي بيلىگىنىڭ قازاق قوعامىنداعى «اعارتۋشىلىق» ميسسياسى جونىندەگى تۇجىرىمنىڭ قانشالىقتى نەگىزدى ەكەندىگىن اڭعارۋ قيىنعا تۇسپەيدى. ءوز رەتىنە قاراي ايتا كەتەلىك، كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا دا «ايقاپ»، «قازاقستان»، «قازاق»، «بىرلىك تۋى»، «سارىارقا» سياقتى ۇلتتىق مەرزىمدى باسىلىمداردى، «ويان، قازاق!»، «ماسا» سياقتى ونداعان كىتاپتاردى وقۋعا تىيىم سالىندى. باسقاشا ايتقاندا، پاتشالىق بيلىك ورىندارى سياقتى كەڭەستىك جۇيە دە قازاق ەلىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق ءومىرىن باقىلاۋدا ۇستاۋعا كوپ كۇش جۇمسادى. ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەرگە دەيىنگى قازاق باسىلىمدارى قىراعى سەنزۋرانىڭ بولۋىنا قاراماستان ۇلت ومىرىنە قاتىستى قوعامدىق ماسەلەلەردى باتىل كوتەردى. ماسەلەن، «ايقاپ» اۆتورلارى العاش رەت اشىق، كوپشىلىك الدىندا «قازاق حالقى جوعالا ما، جوعالماي ما؟» [29]، - دەگەن ماسەلە قويىپ، وعان قاۋىم بولىپ جاۋاپ ىزدەدى. ارينە، بۇل ساۋالعا جاۋاپ بىركەلكى بولعان جوق، دەگەنمەن ماسەلەنىڭ قويىلۋىنىڭ ءوزى قازاق قوعامىنا وي سالدى، سىلكىنىس تۋعىزدى. قازاق اعارتۋشىلىعى ارينە حالىقتى ءبىلىم الۋعا ۇندەگەنى راس، دەگەنمەن ونىڭ تۇسىنىگىندەگى ءبىلىم قازاق ەلىن مۇلدەم جاڭا ساپاداعى ومىرگە باستاۋعا ءتيىس ەدى. ال جاڭا ساپاداعى ومىرگە، ماسەلەن، ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تۋرا ايتىپ 14 كورسەتكەنىندەي، ومىرشەڭ مادەنيەت قانا الىپ بارا الادى. سول سياقتى دامۋدا ىلگەرى كەتكەن ەلدەرمەن تەڭدىككە قۋاتتى مادەنيەت ارقىلى عانا جەتۋگە بولادى. ال ءبىلىمى مەن عىلىمى تومەن ەلدەر مادەنيەتى كەمەل ەلدەرگە كىرىپتارلىققا ۇشىراماق، ولاردىڭ شيكىزات كوزى مەن ارزان جۇمىس كۇشىنە اينالماق. باسقاشا ايتقاندا، ءومىر سۇرانىسىنا لايىق مادەنيەت پەن ءبىلىم قازاق قوعامىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مەشەۋلىكتەن جانە وتارلىق تاۋەلدىلىكتەن قۇتقارا الاتىن باستى قۇرالعا اينالۋعا ءتيىس-تىن. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ، اسىرەسە «قازاق» گازەتىنىڭ بار مۇمكىنشىلىگىن اعارتۋشىلىق ماقساتتا كەڭ پايدالانا وتىرىپ، قازاق زيالىلارى سونىمەن بىرگە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىن جاسادى. انىعىراق ايتقاندا، ول يدەولوگيالىق پرينسيپتەر وتارشىل اكىمشىلىكتىڭ وكتەم ساياساتىنا قارسى دەموكراتيالىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ كۇندەلىكتى ارەكەتى ناتيجەسىندە ومىرگە كەلىپ، بىرتىندەپ ءومىر تالقىسىنان ءوتىپ، قوعامدىق قوزعالىستىڭ باعىتباعدارىن ايقىنداۋشى نەگىزگە اينالدى. 1913—1918 جىلدار ارالىعىندا «قازاق» گازەتى ىسكە اسىرعان بۇل قىزمەت نەگىزىنەن مىناداي ەكى باعىتتا ءجۇردى. بىرىنشىدەن، بۇل مەزگىلدە ۇلتتىق بەلسەندى زيالى قاۋىمنىڭ الدىندا تۇرعان ەڭ باستى مىندەت وتارلىق ەزگىگە قارسى ۇلتتىق بوستاندىق ءۇشىن كۇرەستىڭ باعىتباعدارىن جانە كۇرەس ادىستەرىن ايقىنداۋ بولدى. ەكىنشىدەن، ساياسي بوستاندىققا جەتۋ ءۇشىن كۇرەس ىشكى فەودالدىق تارتىپتەر مەن قاتىناستارعا، كۇنى وتكەن سالتداستۇرگە، قوعامدىق مەرەزدەرگە كارسى بىتىسپەس كۇرەسپەن قاتار جۇرۋگە ءتيىس ەدى. جاڭا سۇرانىس جانە سىندارعا شىداس بەرە الاتىن ۇلتتى قالىپتاستىرۋ مىندەتىن كوزدەگەن اعارتۋشىلىق قىزمەتىنىڭ وتارلىق تاۋەلدىلىكتەگى قازاق قوعامى جاعدايىندا ۇلتشىلدىق ۇستانىمىن اينالىپ ءوتۋى مۇمكىن ەمەس-تىن. ءوز رەتىندە ۇلتشىلدىق كوزقاراستىڭ كۇش الۋى ناتيجەسىندە ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ ماسەلەسىنىڭ كۇن تارتىبىنە قويىلۋى دا تولىق تابيعي قۇبىلىس بولاتىن. قازاق جەرىن تۇتاس كۇيىندە ساقتاۋ، ونىڭ مادەنيەتى مەن ءتىلىن، ءسالت-داستۇرى مەن مىنەزىن جاڭا سۇرانىستارعا بەيىمدەۋ سياقتى مىندەتتەردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمسىز ىسكە اسۋى، ارينە، مۇمكىن ەمەس-تىن. مەملەكەتشىلدىك - زيالىلىق بەلگىسى. سوڭعى جىلدارى ءداستۇرلى تاريح عىلىمىنىڭ بارعان سايىن ساياساتتانا ءتۇسۋى بايقالادى. بۇل ءۇردىس، ماسەلەن، ماسكەۋدەگى روسسپەن باسپاسى ارقىلى جارىق كورگەن كوپتومدىق «ستالينيزم تاريحى» سەرياسىنان دا كورىنىس تاپتى. وسى رەتتە XX عاسىرداعى قازاقستان تاريحىنا قاتىسى بار «گوسۋدارستۆو ناسيي: يمپەريا ي ناسيونالنوە سترويتەلستۆو ۆ ەپوحۋ لەنينا ي ستالينا» اتتى جيناققا جانە امەريكالىق اۆتور تەرري ءمارتيننىڭ «يمپەريا «پولوجيتەلنوي دەياتەلنوستي». ناسيي ي ناسيوناليزم ۆ سسسر. 1923-1939» [30] مونوگرافيالىق ەڭبەگىنە كوڭىل اۋدارماۋ مۇمكىن ەمەس. جيناقتا جاريالاعان ماقالاسىندا جانە كولەمدى مونوگرافيالىق زەرتتەۋىندە گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ت.مارتين «كەڭەستەر وداعىن الەمدەگى ەڭ العاشقى جاعىمدى قىزمەت يمپەرياسى» رەتىندە باعالاپ، رەسەي ەۋروپالىق كوپۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ اراسىنان ءبىرىنشى بولىپ «باس كوتەرە باستاعان ۇلتشىلدىققا قارسىلىق كورسەتتى»، سونداي-اق ونىڭ ودان ارى ءورىس الۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن «ورىس ەمەس ازشىلىقتارعا ۇلتتىق ساناسىن دامىتۋعا 15 قولداۋ جاساپ، ولاردىڭ ءبىرازىنا جالپىۇلتتىق مەملەكەتتىلىككە ءتان ينستيتۋسيونالدىق وشاقتاردى قۇرىپ بەردى» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ونىڭ پىكىرىنشە ي. ستالين 1923-1932 جىلدار ارالىعىندا كەڭەستەر وداعىنىڭ ۇلت ساياساتىن باسقارۋ ىسىندە «باستى ءقاۋىپ ۇستانىمىن» باسشىلىققا العان. ت.مارتينگە كەڭەستەر وداعىن ونىڭ قۇرامىنداعى شىعىس، مۇسىلمان حالىقتارى تاريحىندا جارىلقاۋشى مەملەكەت رولىندە كورسەتۋ ۇنايدى، سونداياق مۇنداي ۇستانىمنىڭ ونىڭ عىلىمي وبەكتيۆتى ىزدەنىسىنەن گورى، سۋبەكتيۆتى ساياسي مۇددەسىنە جاقىندىعى بايقالادى [31]. ت.مارتين مۇنداي تۇجىرىمعا كەلگەن جالعىز زەرتتەۋشى ەمەس. سوڭعى جىلدارى مۇنداي پىكىر باتىس جانە رەسەي زەرتتەۋشىلەرى اراسىندا قولداۋشىلارىن تابۋدا. قازاقستان تاريحىنا بايلانىستى مۇنداي تۇجىرىم جونىندە نە ايتۋعا بولادى؟ قويىلعان ماسەلە تىم اۋقىمدى، ال وعان ماقالا كولەمىندە ەگجەيتەگجەيلى جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، ءبىز بۇل تاقىرىپقا كەڭەستىك يمپەريانىڭ باستاپقى جىلدارىنا بايلانىستى تالداۋ جاساپ كورەيىك. بۇكىل يمپەريا كولەمىن قامتىعان ازاماتتىق سوعىس جاعدايىندا 1919 جىلدىڭ كوكتەمىندە كەڭەس ۇكمەتىنىڭ باسشىلىعىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن ماسكەۋگە قىزىل كوميسسار ءالىبي جانگەلدينمەن بىرگە قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتتاندى. وسى مەزگىلدەن باستاپ قازاق كەڭەستىك اۆتونوميالىق بيلىگى ورناعانعا دەيىنگى (1920) ۋاقىتتا ا. بايتۇرسىن ۇلى ماسكەۋدەگى ورتالىق بيلىك الدىندا قازاق ازاتتىق قوزعالىسى ۇستانىمىن ءبىلدىرۋشى ساياسي تۇلعا مىندەتىن اتقاردى. ونىڭ 1920 جىلى لەنيننىڭ اتىنا جولداعان حاتتارىن وسى تۇرعىدان عانا تۋرا تۇسىنۋگە بولادى. ومىردە ورىن العان وقيعالاردىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرىپ بۇل تاريحي كەزەڭنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قىسقاشا بولسا دا توقتالىپ وتەيىك. بۇل كەزەڭ (1919-1920 ج.ج.) كەڭەستىك جوعارعى بيلىك پەن قازاق ۇلتازاتتىق قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ العاش رەت بەتپە-بەت كەلىپ، مەملەكەتتىك قۇرىلىس ماسەلەسىندە وزدەرىنىڭ ۇستانىمىن انىقتاۋ ءساتى بولدى جانە ول نەنى بايقاتتى؟ قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جاڭا قالىپتاسقان ساياسي جاعدايدا ءوزىنىڭ تولىق تابيعي تاريحي ارناسىندا، ياعني ءوزىن-وزى بيلەۋ قۇقىنا قول جەتكىزۋ (ناسيونالنوە سامووپرەدەلەنيە -اۆت.)، وسى نەگىزدە قورلانىپ قالعان ىشكى الەۋمەتتىك-ساياسي ماسەلەلەرىن شەشۋ ارەكەتىنە كوشۋ پلاتفورماسىندا تۇرعاندىعىن انىق كورسەتتى. ال ماركسيستىك تەورياعا سۇيەنگەن سوۆەتتىك باسشىلىق يمپەريا كۇرامىنداعى ۇلتتاردىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋ ماسەلەسىندە ريەۆوليۋسيالىق يمپەريالىق ديكتات (قازاقشا «ريەۆوليۋسيالىق زورلاۋ»-اۆت.)، ياعني ۇلتتىق ازشىلىقتارعا وزدەرىنە قولايلى بيلىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرۋ ورنىنا سوۆەتتىك بيلىك جۇيەسىن كۇشتەپ ەنگىزۋ ۇستانىمىندا تۇرعاندىعىن بۇكپەسىز اشىق اڭعارتتى. ءسال كەيىنگى ۋاقىتتا بۇل ۇستانىم سوۆەتتىك عىلىمدا «كاپيتاليستىك ەمەس جول» كونسەپسياسى تۇرىندە نەگىزدەلدى. وسى تاريحي مەزگىلگە تيەسىلى تاريحي فاكتىلەرگە سۇيەنىپ اتالعان ۇستانىمداردى تالداۋعا الىپ كورەيىك. جاڭادان بيلىككە كەلگەن بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ۇلت ماسەلەسىندە ومىرلىك شىندىققا نەگىزدەلگەن ناقتى باعدارلاماسى بولعان ەمەس. بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ باسشىلارى پرولەتاريات ديكتاتۋراسى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ كەز-كەلگەن كورىنىسىنە كارسى، سوندىقتان دا وسى ۇستانىمعا سايكەس ول ۇلت ماسەلەسىن بىردەن جانە تۇبەگەيلى 16 شەشەتىن بولادى دەپ ءتۇسىندىردى. يا، راس، ولار وتارلىق تاۋەلدىلىكتەگى ەلدەردىڭ ءوز ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەسىن زاڭدى دا تابيعي كۇبىلىس رەتىندە مويىندادى. سونىمەن بىرگە بولشيەۆيكتەر پارتياسى يمپەريانىڭ قازاقستان سياقتى شەت ايماقتارىنداعى ازاتتىق قوزعالىستارعا بار بولعانى مەتروپولياداعى پرولەتارلىق ريەۆوليۋسيانىڭ قوسىمشا كۇش قورى (رەزەرۆى) رەتىندە قارادى. جاڭا بيلىكتىڭ ۇلت ماسەلەسى بويىنشا باس تەورەتيگى جانە كوميسسارى ي.ستالين ءوزىنىڭ بەلگىلى «لەنينيزم نەگىزدەرى جونىندە» اتتى لەكسياسىندا ۇلتتاردىڭ قۇقىعى تۋرالى ماسەلە «وقشاۋ جانە دەربەس مانگە يە ماسەلە ەمەس، پرولەتارلىق ريەۆوليۋسيا تۋرالى ماسەلەنىڭ بولىگى، ياعني بۇتىنگە تاۋەلدى جانە وزىنە وسى ءبۇتىن تۇرعىسىنان قاراۋدى تالاپ ەتەدى» [32]، - دەپ كورسەتتى. ي.ستالين ءوز رەتىندە ۆ.ي. لەنيننىڭ «دەموكراتيانىڭ كەيبىر تالاپتارى، سونىڭ ىشىندە ءوزىن-وزى بيلەۋ ماسەلەسى شەكسىز نارسە ەمەس، بار بولعانى الەمدىك جالپىدەموكراتيالىق (قازىرگى: جالپىسوسياليستىك) قوزعالىستىڭ بولىگى عانا، مۇمكىن، كەيبىر ناقتى جاعدايلاردا ءبۇل بولىكتىڭ جالپىعا قايشى كەلۋى ىقتيمال، ونداي جاعدايدا بولىكتىڭ تالابى ورىندالماق ەمەس»، - دەگەن تۇجىرىمىنا سىلتەمە جاسايدى. باسقاشا ايتقاندا، بولشيەۆيزمنىڭ تەوريالىق نەگىزىن قالاۋشىلار ءۇلتازاتتىق قوزعالىستاردى الەمدىك ريەۆوليۋسيالىق پروسەستىڭ بولىگى، سونداي-اق وعان تاۋەلدى رەزەرۆتىك كۇش رەتىندە قاراستىردى. ياعني ولار پرولەتارلىق ريەۆوليۋسيانىڭ الەمدىك دەڭگەيدە جەڭىسكە جەتۋىن وتار ەلدەردىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن الۋىنىڭ العىشارتى رەتىندە ءتۇسىندىردى. ال ەندى سوۆەت ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ بۇل ۇستانىمىنا بايلانىستى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى جەتەكشىلەرى قانداي كوزقاراستا بولدى؟ ماسكەۋگە 1919 جىلدىڭ كوكتەمىندە كەلگەن ا.بايتۇرسىن ۇلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ۆ.ي. لەنينمەن جانە ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسار ي.ستالينمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە اقگۆاردياشىلاردان قول ۇزگەن الاشتىقتارعا كەشىرىم (امنيستيا) جاريالانىپ [33]، سونداي-اق وسى جىلدىڭ 10 شىلدەسىندە ۆ.ي. لەنين «قىرعىز (قازاق-اۆت.) ولكەسىن باسقاراتىن ريەۆوليۋسيالىق كوميتەت جونىندەگى ۋاقىتشا ەرەجەگە» قول قويادى. 1919 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ شىلدە ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىنە دەيىن ماسكەۋدە ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسارياتتىڭ قازاق بولىمىندە قىزمەتتە بولىپ، ال وسى جىلدىڭ شىلدەسىنەن باستاپ قازاق ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان ا.بايتۇرسىن ۇلى ءۇشىن جاۋابى جوق سۇراۋلار از ەمەس-تىن. سولاردشش ءبىرى، مۇمكىن ەڭ نەگىزگىسى - ول جاڭا سوۆەتتىك بيلىكتىڭ قازاق سياقتى ۇلتتاردىڭ ءپىسۋى جەتكەن قوعامدىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە بايلانىستى بەلگىلى ءبىر باعدارلامالىق ۇستانىمىنىڭ جوق ەكەندىگى ەدى. بيلىككە كەلگەن بولشيەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ۇلت ماسەلەسىندە «ۇلتتار ءوزىن-وزى بيلەۋگە قۇقىلى!» سياقتى ۇراننان باسقا بەلگىلى ءبىر باعدارلامالىق ۇستانىمىنىڭ جوق بولعاندىعىن ت.مارتين سياقتى باتىستىق زەرتتەۋشىلەردىڭ وزدەرى دە مويىندايدى [34]. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇلت ماسەلەسىندە باعدارلامالىق ۇستانىمىنىڭ جوق ەكەندىگىن سىرتتاي ەمەس، ماسكەۋدەگى ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسساريات اپپاراتىنىڭ جانە قازاق ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتى قىزمەتىنە تىكەلەي ارالاسا ءجۇرىپ بايكاعان ا.بايتۇرسىن ۇلى 1920 جىلى 17 مامىردا ۆ.ي. لەنينگە جولداعان حاتىندا: «1) قازاك ولكەسىن باسقارۋعا قويىلعان ورتالىقتىڭ وكىلىنىڭ بەلگىلى ءبىر ۇستانىمى بولعان ەمەس، سونىڭ سالدارىنان ناقتى جۇمىس جوسپارى دا جوق؛ مۇنداي جاعدايدى ورتالىقتىڭ ءوزىنىڭ «رەسەي حالىقتارىنىڭ قۇقىق دەكلاراسياسى مەن رك(ب)پ باعدارلاماسىنداعى پرينسيپتىك نۇسقاۋلارىنان باسقا قازاق ولكەسىنىڭ الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسەپكە العان قازاق ماسەلەسىنە قاتىستى ناقتى كوزقاراسىنىڭ جوقتىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى جانە 2) ورتالىق وكىلدەرى مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىندا ءوزارا سەنىم دە بولعان جوق» [35]، - دەپ كورسەتتى. ا.بايتۇرسىن ۇلى حاتىندا ورتالىق بيلىك قىزمەتىندەگى ونىڭ كەمشىلىكتەردى كورسەتىپ سىناۋمەن شەكتەلمەي، كۇردەلى جاعدايدان شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جولدى دا ايتقان ەدى. ونىڭ تۇسىنىگىندە بۇل جول ەسكى پاتشالىق بيلىك تۇسىندا قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەستە ءبىرشاما تاجىريبە جيناپ، حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرگەن ۇلتتىق زيالىلار توبىن جاڭا بيلىككە قىزمەتكە تارتۋ ەدى. «... قازاقتاردا ەلدىڭ سەنىمىنە يە بولعان زيالىلار توبى بار، - دەپ كورسەتتى ول، - ولاردىڭ قاتەلەسۋى نەمەسە اداسۋى مۇمكىن، ال ءبىراق ولار ءوز حالقىن سانالى تۇردە ەشقانداي دا جەكە باس مۇددەسى جانە پايداسى ءۇشىن ساتپايدى» [36]. بۇل، باسقاشا ايتقاندا، سوسياليستىك ريەۆوليۋسيانىڭ جەتەكشىسى جانە كەڭەستىك بيلىكتىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۆ.ي. لەنيننەن ۇلتتاردىڭ ءوزىن-وزى بيلەۋى تۋرالى ماسەلەنى دەكلاراسيا تۇرىندە قالدىرماي، ناقتى شىندىققا اينالدىرۋگا مۋمكىندىك تۋعىزۋدى تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى ەدى. ياعني ءسوز بەن ءىستىڭ اراسىنداعى الشاقتىققا جول بەرمەۋ، ولاردىڭ تۇتاستىعى تۋرالى ماسەلەنىڭ قويىلۋى بولاتىن. ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ۆ.ي. لەنينگە جولدانعان كەلەسى ەكى حاتى ماۋسىم ايىنا تيەسىلى. بۇل ەكى حات تا ۆ.ي. لەنيننىڭ 1920 جىلى III كوممۋنيستىك ينتەرناسيونالدىڭ II سەزىندە جاساماق بولعان «پەرۆوناچالنىي نابروسوك تەزيسوۆ پو ناسيونالنومۋ ي كولونيالنومۋ ۆوپروسام» اتتى بايانداماسىنا وراي جازىلعان. ۆ.ي. لەنين اتالعان تەزيستەرىن دايارلاپ، وسى جىلدىڭ 5 ماۋسىمىندا بىرنەشە پارتيالىق جانە سوۆەتتىك قىزمەتكەرلەرگە تاراتىپ، ولاردان «وتە قىسقا كولەمدە (2-3 بەتتەن ارتىق ەمەس) ءوز پىكىرلەرىن، تۇزەتۋلەرىن نەمەسە قوسىمشالارىن، نەمەسە ناقتى تۇسىنىكتەرىن بەرۋلەرىن» وتىنەدى. لەنيننىڭ اسىرەسە، مىناداي پۋنكتتەر بويىنشا دەپ ءبولىپ كورسەتكەندەرىنىڭ اراسىندا «باشكيرسكايا ي تاتارسكايا رەسپۋبليكي. كيرگيزستان. تۋركەستان، ەگو وپىت» دەگەن پۋنكتتە بار ەدى [37]. ەكى جاۋاپ حاتتىڭ بىرىنە ا.بايتۇرسىن ۇلى ءوزى جەكە، ال ەكىنشىسىنە تۇركىستاندىق قايراتكەرلەرمەن بىرگە قول قويعان [38]. ا.بايتۇرسىن ۇلى ءوزى جەكە قول قويعان 4 پۋنكتتەن تۇراتىن حاتىندا رەسەي يمپەرياسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار مەن ورتالىق بولشيەۆيكتىك بيلىكتىڭ ارا قاتىناسىنا قاتىستى ۆ.ي. لەنيننىڭ تەزيستەرىندەگى تۇجىرىمدارمەن ۇيلەسە بەرمەيتىن وتە ماڭىزدى پىكىرلەر ايتىلىپ، تۇجىرىمدار جاسالعان [39] سوندىقتان دا ول حاتقا بولەك توقتالعان ءجون. بۇل قۇجاتتا بولشيەۆيكتىك باسشىلىقتىڭ ۇستانىمىمەن ۇيلەسپەيتىن ا.بايتۇرسىن ۇلى بىلدىرگەن ءبىرىنشى پىكىرى مىناۋ: «وسى ۋاقىتقا دەيىن ەۋروپاداعى كاپيتاليزمنىڭ كۇش الۋىنا قىزمەت جاساپ كەلگەن شىعىسقا ەندىگى ۋاقىتتا ەۋروپاداعى ريەۆوليۋسيانى جاساۋعا جانە ونى كۇشەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن 18 پايدالانۋعا بولاتىن وتار رەتىندە قاراۋعا بولمايدى، ال ونى ەۋروپالىق كاپيتاليزم جانە يمپەرياليزم ەزگىسىنەن ازات ەتۋ كوممۋنيستىك ۇيىمداردىڭ دەربەس مىندەتى مەن ماقساتى بولۋعا ءتيىس». ياعني، ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ پىكىرىنشە، كوممۋنيستىك ينتەرناسيونال، كەڭەس ۇكىمەتى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارعا بار بولعانى الەمدىك پرولەتارلىق ريەۆوليۋسيانىڭ قوسىمشا كۇش قورى (رەزەرۆى) رەتىندە قاراۋدان باس تارتىپ، ولاردى دەربەس مانگە يە قوزعالىس رەتىندە مويىنداۋعا مىندەتتى. بۇل، ارينە ماسەلەنى مۇلدەم باسقا نەگىزدە قاراۋعا شاقىرعان باتىل ۇسىنىس بولاتىن. بۇل حاتتا ا.بايتۇرسىن ۇلى جاساعان كەلەسى تۇجىرىم ول بيلىككە كەلگەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ شىعىس ەلدەرىنە ءتان الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ەرەكشەلىگىن، كۇردەلىلىگىن جانە ارتۇرلىلىگىن تۋرا ەسەپكە الا وتىرىپ، سوعان لايىقتاپ ءوز ساياساتىن جۇرگىزە الۋى جونىندە. «ركپ جانە كومينتەرننىڭ مىندەتى، - دەپ كورسەتتى ا. بايتۇرسىنوۆ ءوز حاتىندا، - بۇل قوزعالىستىڭ (ۇلتازاتتىق دەپ وقىڭىز - اۆت.) دوڭعالاعىنا كەدەرگىلەر قويۋ ەمەس، كەرىسىنشە ونى باقىلاي جانە باسقارا وتىرىپ، مۇمكىن بولعانشا وعان قولداۋ جاساۋ، ءسويتىپ ونىڭ تازا ۇلتتىق نەمەسە بۋرجۋازيالىق سيپات الىپ كەتۋىنە جول بەرمەۋ». باسقاشا ايتقاندا، كوممۋنيستىك پارتيالار ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ تازا ۇلتشىلدىق نەمەسە كاپيتاليستىك سيپات الىپ كەتپەۋىنە ىقپال جاساعانى ءجون. رەسەيدەگى ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەردەن سوڭ قالىپتاسقان جاڭا جاعدايدا ورتالىك بيلىك پەن ورىس ەمەس ۇلتتاردىڭ جاڭادان قۇرىلعان ءوزىن-وزى باسقارۋ، ۇيىمدارىنىڭ ءوزارا قاتىناسىنىڭ شيەلەنىسىپ كەتۋى بايقالدى. تىپتەن، انىعىراق ايتقاندا، سوۆەت ۇكىمەتى جۇمىسشى، شارۋا جانە سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەسىنەن باسقا ۇلتتىق نەگىزدە قۇرىلعان ۇيىمداردى مويىنداۋدان ۇزىلدىكەسىلدى باس تارتىپ، ولاردى كۇش قولدانۋ ارقىلى تاراتىپ جىبەرۋگە كوشتى.

1917 جىلعى اقپان ريەۆوليۋسياسى جەڭىسىنىڭ قازاق جەرىندەگى العاشقى ناتيجەسى، سونداي-اق قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسىنىڭ كورىنىسى – بۇل بۇكىل قازاق وبلىستارى مەن ۋەزدەرىندە قازاقتاردىڭ وزدەرىن-وزى باسقارۋ ورگاندارى رەتىندە قازاق كوميتەتتەرىنىڭ ومىرگە كەلۋى بولدى. قازاق كوميتەتتەرى، بىرىنشىدەن، حالىقتىڭ جانە ونىڭ باستاۋشى ساياسي توبىنىڭ مەملەكەتتىك ەركىندىككە ۇمتىلىسى جولىنداعى شىعارماشىلىق ەڭبەگىنىڭ جەمىسى بولاتىن. اقپان ريەۆوليۋسياسىنان سوڭ قالىپتاسقان ساياسي جاعدايدا ول تەك وسىنداي قوعامدىق ۇيىمداسۋ ارقىلى عانا ءوز مۇددەسىن قورعاي الاتىن ەدى. ەكىنشىدەن، قازاق ساياسي توبى قازاق كوميتەتتەرىنە بولاشاق ۇلتتىق مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ العاشقى ۇلگىسى، وسى مۇراتقا جەتۋ، جولىنداعى ماقساتتى ارەكەتىنىڭ، باستاپقى كەزەڭى ەسەبىندە قارادى، سوندىقتان دا ولاردىڭ قالىپتاسۋى مەن قىزمەتىنىڭ مازمۇنىنا اسا ۇلكەن كوڭىل اۋداردى. قازاق قوعامىنداعى تابيعي وزگەرىستەر تولقىنىندا جانە ۇلتزيالىلارىنىڭ ماقساتتى قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە وسى جىلى ومىرگە كەلگەن قۇرىلىمدار الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتى ەدى. الاش پارتياسى سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قازاق ۇلتىنىڭ ورتاق ماقسات-مۇراتتارىن بىلدىرەتىن قوعامدىق ساياسي ۇيىم رەتىندە ومىرگە كەلسە، الاشوردا ۇكىمەتى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى مەن قازاق ۇلتىنىڭ ەركىن دامۋىن قامتاماسىز ەتە الاتىن 19 مەملەكەتتىك قۇرىلىم، ياعني قازاق مەملەكەتتىگىن جاڭعىرتۋ ءىسىن بەلگىلى ءبىر ارناعا سالۋ مىندەتىن اتقارۋعا ءتيىس ەدى. بۇكىل يمپەريا كولەمىندەگى كۇردەلى قوعامدىق ءومىردى ءبىر عانا تاپارالىق كۇرەس تۇرعىسىنان ءتۇسىندىرىپ، ونى ءبىر قالىپقا سالۋ ارەكەتىنە كوشكەن بولشيەۆيكتىك بيلىك قازاق كوميتەتتەرىن سوۆەتتەرگە، الاش پارتياسىن بولشيەۆيكتەر پارتياسىنا، ال الاشوردا ۇكىمەتىن كەڭەس ۇكىمەتىنە بالاما قۇرىلىمدار رەتىندە قاراستىرىپ، ەشقانداي دا ءوزارا تۇسىنىسۋگە، ىمىراعا بارماستان ولاردى «بۋرجۋازيالىق قۇرىلىمدار» رەتىندە جويۋ جولىنا ءتۇستى. بۇل، ارينە، بيلىك پارتياسى تاراپىنان كورسەتىلگەن ريەۆوليۋسيالىق تاكاپپارلىقتىڭ ناقتى كورىنىسى بولاتىن جانە ول ۇلتتىق دەموكراتيالىق كۇشتەر تاراپىنان ناعىز زورلىقتىڭ كورىنىسى رەتىندە باعالاندى. مىنە وسى جاعدايعا بايلانىستى ا.بايتۇرسىن ۇلى «بيلىك قۇرۋشى ۇلتتىڭ پرولەتارلىق جانە سوعان جاقىن كۇشتەرىنىڭ» «ۇلىدەرجاۆالىق، بوناپارتيستىك» «مەنمەندىكپەن جانە تاكاپپارلىقپەن قاناۋداعى ۇلتتاردىڭ ريەۆوليۋسيالىق ۇيىمدارىن» جويۋىنا بايلانىستى ءوزىنىڭ جانە سەرىكتەرىنىڭ شەكسىز نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ، بۇدان بىلاي دا شىعىس رەسپۋبليكالارىنىڭ ىشكى ومىرىنە ءجونسىز ارالاسا بەرۋ جاقسىلىققا اپارمايتىندىعىن ەسكەرتۋى ابدەن ورىندى ەدى. حات اۆتورىنىڭ استارلى ويىن ءتۇسىنۋ ونى مۇقيات وقىعان كىسىگە، ارينە، قيىنعا تۇسپەيتىن. قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ اتىنان ايتىلعان وسى جانە باسقا پىكىرلەردى رەسەي ريەۆوليۋسياسىنىڭ كوسەمى تۇسىنۋشىلىكپەن قابىل الدى ما؟ جوق. بۇل رەتتە ۆ.ي. لەنيننىڭ تەزيستەرىنە جاۋاپ رەتىندە جازىلعان ەكىنشى حات اۆتورلارىنىڭ ءبىرى زاكي ۆاليدي توعاننىڭ ەستەلىگىندە ايتىلعان مىنا جولدارعا نازار اۋدارعان ارتىق ەمەس: «لەنيننىڭ شىعارمالار جيناعىندا جاريالانعان بۇل تەزيستەر 12 باپتان تۇراتىن. ءبىز ولاردى تۇركىستاندىق جولداستارىمىزبەن بىرگە وقىدىق ... اراعا ەكى كۇن سالىپ مەن وعان ءوز ويلارىمدى ەركىن تەزيستەر تۇرىندە جازىپ جەتكىزدىم»، - دەپ كورسەتىپ، مىناداي تۇجىرىمعا كەلەدى: «ول ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزدى قابىلداۋعا نيەتتى ەمەس-تىن. بۇرىنعى وتار ەلدەردە ولار ەندى تەك ورىس پرولەتارياتىنا عانا سەنەتىن بولادى، ال بىزگە سەنىم دەڭگەيى ولاردىڭ باسشىلارىن تىڭداپ، ايتقاندارىن بۇلجىتپاي ورىنداپ وتىرۋىمىزعا بايلانىستى، سونداي-اق سوسياليزم رەسەيدە جانە الەمدە ءبىرجولا ورنىققاندا عانا بىزگە سەنۋگە بولادى. سوعان دەيىن شىعىستى مەتروپوليا پرولەتارياتى باسقاراتىن بولادى ... مەن بۇل پىكىردى ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم» [40]. كەڭەستىك ورتالىق بيلىكتىڭ ءبىز قاراپ وتىرعان مەزگىلدە قازاقستاندا جۇرگىزگەن ساياساتىندا ا. بايتۇرسىنوۆ قابىلداي الماعان، سوعان بايلانىستى قارسىلىق تا كورسەتكەن كەلەسى ماسەلە، ارينە، ول كادر ماسەلەسى ەدى. جاڭا ورناعان كەڭەس ۇكىمەتى باستاپقى 1-2 ايدا سول ۋاقىتقا دەيىن يمپەريالىق كەڭىستىكتە ءوزىن تولىق تانىتىپ ۇلگىرگەن قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى باسشىلارىمەن ءوزارا ءباتۋاعا كەلۋگە ىنتا تانىتقانداي بولعانىمەن كوپ ۇزاماي-اق بۇل ساياساتىنان جەڭىل تۇردە باس تارتىپ، بەلگىلى دارەجەدە، ۇلتتىك قوزعالىستان شالعاي تۇرعان، تىپتەن وعان قارسى ارەكەتتەرىمەن كوزگە تۇسكەن كىسىلەرمەن ىمىراعا كەلىپ، ولاردى جوعارى بيلىك ورىندارىنا قىزىمەتكە تارتۋى ەدى. 20 بۇل رەتتە ەڭ الدىمەن اۋىزعا ىلىنەر تۇلعا، ارينە ءالىبي جانگەلدين. ءالىبي جانگەلديننىڭ كەڭەستىك ساياسات ساحناسىنا كوتەرىلىپ، تانىلۋى 1917 جىلعا تيەسىلى. بۇل ۋاقىتقا دەيىن ول قازاق قوعامىندا بەلگىلى ءبىر قىزمەتىمەن تانىلماعان، بەيمالىم ادام ەدى. قازاق قوعامى اراسىندا كوزگە تۇسۋگە تىرىسقان جەكە تۇلعالار جونىندە مالىمەتتەر بەرۋ ىسىندە مەيلىنشە ءادىل بولعان. «قازاق» گازەتى ءا.جانگەلدين تۋرالى دا جازعان. سولاردىڭ بىرىندە (1917، قاراشا) [41]. بوكەيحانوۆ ناۋرىز ايىندا پەتروگراد جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارى سوۆەتىنىڭ جىبەرۋىمەن بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا تەك سوسيال-دەموكراتتاردىڭ وكىلدەرىن عانا سايلاۋعا ۇگىتتەۋگە تورعاي ۋەزىنە «ميسسيونەر» ءا.جانگەلديننىڭ كەلگەنىن، ءبىراق ونىڭ بۇل ارەكەتىنەن ەشتەڭە شىقپاعاندىعىن ايتىپ، سايلاۋ ناتيجەسىندە تورعاي ۋەزى بويىنشا «1- ءنشى ءنومىر الاش پارتياسى 54 مىڭ 978 داۋىس، ال 3ء-نشى ءنومىر سوسيالدەموكراتتاردىڭ 41 داۋىس» عانا العانداعىن جازدى. ال ونىڭ حالىق ءۇشىن اتقارعان ەشقانداي دا ءىسىنىڭ جوق ەكەندىگىن بايانداپ، سوعان بايلانىستى «جىبەرگەن ادامى مىناداي بولدى، وندا ۇكىمەتى قانداي بولعانى» دەگەن ويدى ءبىلدىردى. «قازاق» گازەتى جانە ونىڭ توڭىرەگىنە جينالعان ۇلت زيالىلارىمەن ارا قاتىناسى جاعىمسىز بولعان ءا.جانگەلدين بۇل كوڭىل-كۇيىن بۇكىل ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا بايلانىستى بايقاتىپ وتىردى. 1918-1919 جىلدارى كەڭەس ۇكمەتىنىڭ ۇلت ىستەرى بويىنشا كوميسسارى ي. ستالينمەن تىعىز بايلانىستا قىزمەت اتقارعان ول قازاق قوعامىنا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ىقپالىن السىرەتۋ ماقساتىندا بيلىككە الاشتىقتارعا قارسى تۇلعالاردى تارتۋ ۇستانىمىندا بولدى. ماسەلەن، ول كەڭەس وكىمەتىنىڭ تورعاي وبلىسى بويىنشا حالىق كوميسسارى قىزمەتىنە كىرىسكەندىگى جونىندە ي. ستالينگە جولداعان تەلەگرامماسىندا «كومەكشىلىك قىزمەتكە وزىمە تانىس جانە جەرگىلىكتى تۇرعىندار» اراسىندا ەڭبەكشى بۇكارانىڭ مۇددەسىن قورعاۋشى رەتىندە كەڭ تانىمال ءتۋنعاچيندى بەلگىلەدىم، ونى تەلەگراف ارقىلى بەكىتۋىڭىزدى وتىنەمىن»، - دەپ جازدى [42]. 1918 جىلى 11 مامىردا ۇلت ىستەرى بويىنشا حالىق كوميسسارياتى جانىنان قازاق ءبولىمىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانادى. ماسكەۋدەگى كەڭەس ۇكىمەتى جانىنداعى قازاق وكىلدىگى مىندەتىن اتقارعان بۇل ءبولىمىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە ءا.جانگەلدين تاعى دا ءوزىنىڭ پىكىرلەس سەرىگى مۇحامەديار ءتۇنعاچيندى ۇسىنىپ، كرەملدە ونىڭ بۇل ۇسىنىسى قابىل الىندى [43] ال وسى ءا.جانگەلدين قامقورلىعىنا العان م.تۇنعاچين كىم ەدى؟ 1888 جىلى قازىرگى اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز قالاسىندا ومىرگە كەلىپ، 1905 جىلى قازان قالاسىنداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن اياقتاعان مۇحامەديار حانگەرەي ۇلى تۇنعاچين 1917 جىلعى ريەۆوليۋسيالىق وزگەرىستەرگە دەيىن ۇزاق مەرزىم ورىنبورداعى تاتار جانە قازاق باسىلىمدارىنىڭ سەنزورى قىزمەتىن اتقارىپ، ۇلت-ازاتتىق ۇستانىمىنداعى قازاق زيالىلارىنا قارسى پاتشالىق بيلىككە قىزمەت جاساعان ادام رەتىندە تانىلعان ەدى [44]. 1917 جىلى 1-2 ءساۋىر كۇندەرى ورىنبور قالاسىندا، بولىپ وتكەن تورعاي وبلىستىق قازاق سەزى وعان قاتىناسۋعا كەلگەن م.ءتۇنعاچيندى م.دۋلات ۇلىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ماجىلىستەن كەتىرەدى. كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا بەلسەندىلىك تانىتقان م.تۇنعاچين ءا.جانگەلديننىڭ كولداۋىمەن ءتۇرلى باسشىلىق قىزمەتتەردى اتقارادى [45]. كەڭەستىك بيلىكتىڭ قازاقستانداعى كادر ساياساتىنداعى ءدۇدامالدىق جاعدايلار كەيىنگى كەزەڭدەردە دە بايقالدى. بۇل فاكتىلەردىڭ ا.بايتۇرسىن ۇلى سياقتى سەزىمتال تۇلعانىڭ ساياسي ۇستانىمى مەن كوزقاراسىنا جاعىمسىز اسەر ەتكەنى، ارينە، تۇسىنىكتى. مىنە وسى قىسقا تۇردە باياندالعان تاريحي فاكتىلەردەن سۇرانىپ تۇرعان تۇجىرىمدارعا كوڭىل اۋدارايىق. بىرىنشىدەن، ۆ.ي. لەنين باستاعان بولشيەۆيكتەر پارتياسى تاپتىق پارتيالىق مۇددەنى تىم ءبىرجاقتى ۇستانعانى سونشالىق، ول قورلانىپ قالعان ۇلتتىق ماسەلەلەردى كەيىنگە ىعىستىرىپ، ونى سوسياليزم جەڭىسى جاعدايىندا وزىنەن-وزى شەشىمىن تاباتىن ماسەلە رەتىندە قاراستىردى. رەسەي سياقتى كوپۇلتتى يمپەريا جاعدايىندا ساياسي باسشىلىقتىڭ مۇنداي ءبىرجاقتى شەشىمگە كەلۋىنىڭ از ۇلتتار ءۇشىن قانشالىقتى زارداپتى سالدارى بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن بولشيەۆيكتىك ليدەرلەر سول تاريحي كەزەڭدە تۋرا تۇسىنە المادى. بۇل جىبەرىلگەن قاتەلىك ي.ءستاليننىڭ جەكە باسشىلىعى تۇسىندا بىرنەشە مارتە ۇلكەيىپ، ورىس ەمەس ۇلتتار ءۇشىن ناعىز تراگەدياعا اينالدى. ەكىنشىدەن، بولشيەۆيكتەر پارتياسى بۇرىنعى پاتشالىق بيلىكتى ۇلت ماسەلەسىندەگى ۇلىدەرجاۆالىق ساياساتى ءۇشىن قانشاما سىنعا الىپ، ول ۇستانىمنان كەتەتىندىگىن مالىمدەگەنىمەن وزدەرى دە سول ساياساتتىڭ شەڭبەرىنەن شىعا المادى. كرەملدەگى باسشىلىق سوۆەتتىك بيلىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ اق قازاق قوعامىنان ويلى، ۇلت ماسەلەسىندە پروگرەستىك كوزقاراستاعى جانە بەرىك ۇستانىمداعى تۇلعالاردى ەمەس، كەرىسىنشە ورتالىقتىڭ كۋرسىن كوز جۇمىپ، باس شۇلعىپ ىسكە اسىرۋعا ءازىر قىزمەتكەرلەردى ىزدەپ، سولارعا قولداۋ كورسەتتى.

باسقاشا ايتقاندا، كرەملدىڭ جوباسى بويىنشا قازاقستاندا ورناۋعا ءتيىس ساياسي جۇيە، وداقتىق مۇددەلەر مەن جەرگىلىكتى مۇددەلەردى ۇيلەستىرۋشى مىندەتىن ەمەس، ءارقاشاندا ءبىرىنشى كەزەكتە وداقتىق، ۇلىدەرجاۆيالىق كۋرستىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن جۇيەگە اينالۋعا ءتيىس بولدى. بۇل جاعداي ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق وسۋىنە جاعىمسىز اسەر ەتپەي قويمايتىن ەدى. تۇجىرىمدار ءبىز ماقالامىزدا ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ باسىندا ۆ.ي. لەنين تۇرعان بولشيەۆيكتەر بيلىگىنىڭ بۇكىل يمپەريا اۋقىمىندا ورناتۋعا بەتالعان جاڭا تارتىبىنە كورسەتكەن قارسىلىى جونىندە باياندادىق. تاريحي تۇرعىدان العاندا بۇل ناعىز ازاماتتىق ارەكەتتىڭ جانە ۇستانىمنىڭ ۇلگىسى ەدى. ولاي بولسا بۇل ازامتتىق قارسىلىق بۇگىن ءبىز ءۇشىن ءوزىنىڭ قانداي مانىمەن قۇندى؟ سول تاريحي مەزگىل اعىمىندا ۆ.ي. لەنين باستاعان بولشيەۆيكتەر پارتياسى كوممۋنيستىك يدەيا ءۇشىن جۇرگىزگەن جانكەشتى كۇرەسىمەن وزدەرىن ەڭ از دەگەندە زامانىنىڭ الدىڭعى وزىق ويلى ساياسي كۇشى رەتىندە كورسەتە ءبىلدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ ساندىق جانە مورالدىق تۇرعىدان باسىم، سونداي-اق عاسىرلار بويى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ميلليونداعان ورىس جانە ورىس ەمەس ۇلتتاردىڭ شارۋا جانە جۇمىسشى حالقىنا اراشا ءتۇسۋى سونىڭ ايعاعى بولاتىن. سىرتتاي قاراعاندا ءوز باسىنا سونشالىقتى ءادىل دە بيىك 22 تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەگەن ساياسي كۇشكە قارسى شىعۋدىڭ ءوزى دە جەڭىل ەمەس-تىن. ويتكەنى بۇل مەزگىلدە ەۋروپانىڭ، تىپتەن الەمنىڭ دەموكراتيالىق كۇشتەرى بولشيەۆيكتەر كۇرەسىنە ەڭبەكتىڭ كاپيتالعا قارسى ادىلەتتى كۇرەسى ەسەبىندە ۇلكەن ۇمىتپەن قارادى. شىن مانىندە بولشيەۆيكتەر ريەۆوليۋسياسى دجون ريد ايتقانداي «الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن» وقيعا ەدى. مىنە وسى كونتەكستە العاندا ءا.بوكەيحانوۆ پەن ا.بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش زيالالارىنىڭ بولشيەۆيكتەر بيلىگىنە كورسەتكەن قارسىلىعىن قانداي ماعىنادا تۇسىنگەنىمىز ءجون؟ بۇل رەتتە بىزگە مىناداي تاريحي جاعدايعا كوڭىل اۋدارۋ تاريحي ويدىڭ مىندەتى كورىنەدى. ەڭ اۋەلدە قازاق بەلگىلى ءبىر گەوگرافيالىق كەڭەستىكتە ءوز ورنىن انىقتاعان، تاريحي جولى قالىپتاسقان كۇن - كورىس شارۋاشىلىعى، مادەنيەتى، ءسالت-داستۇرى بار، باسقاشا ايتقاندا ءوزىن - ءوزى سىيلاۋعا نەگىز بولارلىق قۇندىلىقتار جۇيەسىنە يە ەل بولاتىن. ءوزىن وركەنيەتتىك دامۋدىڭ جوعارعى ساتىسىندا تۇرعان كۇش رەتىندە سەزىنگەن (تاريحي شىندىق سولاي بولاتىن) پاتشالىق رەسەي گۋمانيزم پرينسيپتەرىن تارىك ەتىپ قازاق جەرىن ەركىن يەمدەنۋ، ال ونىڭ ءوزىن قاناۋ جولىنا ءتۇستى.

عاسىرلار بويى ەركىندىكتە ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن حالىق ۇلتتىق كەمسىتۋ مەن قورلاۋدى باسىنان كەشىردى، ەل رەتىندە جوق بولىپ كەتۋ ءقاۋىپىن اشىق تا انىق سەزىنە باستادى. رەسەي بيلىگىنىڭ قازاق قوعامىنا بايلانىستى 1867 جىلى جانە 1891 جىلى جانە باسقا جىلدارى قابىلداعان زاڭدىق قۇجاتتارى قازاق حالقىن ەڭ نەگىزگى قۇندىلىقتارىنان ايىردى. قازاق حالقى مەشەۋ فەودالدىق قاتىناستار جانە وتارلىق ەزگى جاعدايىندا ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. وسىنداي جاعدايدا ۇلت زيالىلارى باستاعان ازاتتىق ءۇشىن قوزعالىس ومىرگە كەلدى. 1917 جىلعا دەيىن-اق قازاق توپىراعىندا ۇلت تاريحىنداعى تۇڭعىش ينتەللەكتۋالدىق قوزعالىستىڭ تەوريالىق نەگىزى، ماقساتى، باعىت-باعدارى سونداي-اق باستاۋشى تۇلعالارى ايقىندالىپ قالعان ەدى. قازاق جەرىندە قالىپتاسقان بۇل ازاماتتىق قوزعالىس رەسەيدىڭ ىشكى وڭىرلەرىندەگى ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىستان مازمۇندىق تۇرعىدان ايىرماشىلىعى بار-تىن. ەگەر سولشىل پارتيالار باستاعان رەسەيلىك ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىس تاپتىق مۇددەلەردى نەگىزگە السا، قازاق ازاتتىق قوزعالىسى جالپى ۇلتتىق مۇددەلەردى تۋ ەتىپ كوتەرەدى. باسقاشا ايتقاندا قازاق ازاتتىق قوزعالىسى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ، قازاق قوعامىندا ەكونوميكالىق جانە مادەني شارالاردى ىسكە اسىرۋ سياقتى مىندەتتەرگە باسىمدىلىق بەردى.

ريەۆوليۋسيالىق ءادىس-قۇرالدار مەن شارالاردى قوزعالىس باسشىلارى قابىل العان جوق. ۆ.ي. لەنين باستاعان بولشيەۆيكتەر بيلىگى قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىكتەن تۋعان مۇنداي تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن مويىنداۋدان باس تارتتى. ولار بىرىنشىدەن، قازاق قوعامىندا كۇشتەپ تاپ كۇرەسى يدەياسىن تاڭدى، قازاق قوعامىن تاپتىق نەگىزدە جىكتەرگە ءبولدى، سول ارقىلى يمپەريالىق ۇستەمدىككە قارسى كوتەرىلگەن جالپىۇلتتىق كۇرەستى السىرەتتى، ەكىنشىدەن، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋ ىسىندە قازاق قوعامىندا ريەۆوليۋسيالىق ءادىس-قۇرالدارى مويىنداتتى. وسىنىڭ ءبارى ريەۆوليۋسيالىق تاكاپپارلىقتىڭ جاڭايمپەريالىق زورلىقتىڭ كورىنىسى بولاتىن. يمپەريا كولەمىندە قالىپتاسقان وسىنداي جاعدايدا ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىن ۇلى جانە ت.رىسقۇل ۇلى باستاعان ۇلتتىق باسقارۋشى توپتىڭ ۇلتتىق ازشىلىقتاردىڭ قوعامدىق ومىرىنە قاتىستى ۇسىنىستارى بۇل 23 حالىقتاردىڭ ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن قۇندىلىقتارىن شايىلىپ كەتۋدەن ساقتاۋ، قازاق حالقىنىڭ دارا تۇلعالىق سيپاتىنا اراشا ءتۇسۋ ارەكەتى بولاتىن. ويتكەنى قازاق ساياسي توبى ءبىر اقيقاتتى جاقسى ءتۇسىنىپ، بەرىك ۇستاندى. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ ناتيجەلى ءوسىپ-ونۋى ءبىرىنشى كەزەكتە سول تاريحي مەزگىلدەگى ونىڭ ىشكى سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋدان، سونداي-اق وسى جولداعى كەدەرگىلەردى جويىپ، ۇلتتىڭ ىشكى پوتەنسيالىنىڭ (مۇمكىندىكتەرىنىڭ) اشىلۋىنا جاعداي تۋعىزۋدان باستالماق. ال ۇلتتىڭ زامان تالابىنا ساي ىشكى سۇرانىستارى مەن مۇقتاجدىقتارىن انىقتاۋ بۇل ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق كۇشتەرىنىڭ قىزمەتىنە تاۋەلدى، ەڭ الدىمەن سولار ارقىلى جۇرەتىن پروسەسس.

مۇنداي جاعدايدى مويىنداماعان جانە ونى ەسەپكە المعان شەشىمدەردىڭ دۇرىس ناتيجە بەرۋى وتە داۋلى. جارايدى، بۇل جاعدايلاردىڭ ءبارى دە يمپەريا قۇرامىنداعى ۇلكەندىكىشىلى حالىقتاردىڭ ومىرىندە كورىنىس تاپتى دەلىك. دەگەنمەن، بولشيەۆيكتەر بيلىگى جاساعان قياناتتىڭ مىناداي ەكى كورىنىسى قازاق حالقى ەشۋاقىتتا ۇمىتا المايدى. ولار بىرىنشىدەن، جيىرماسىنشى عاسىر باسىندا پاتشالىق ساياسي جۇيە جانە ىشكى فەودالدىق مەشەۋلىكپەن كۇرەس بارىسىندا قۋاتتى سەرپىن العان قازاق اعارتۋشىلىعى قوعامدىق پروسەسس رەتىندە ءوزىنىڭ تابيعي ارناسىندا ەركىن ءورىس الا الماي، باستاپقى كەزەڭىندە-اق شەكتەۋگە ۇشىرادى. قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ ءتول قۇجاتى ورنىندا جۇرگەن «ويان قازاق!»، «قىرىق مىسال»، «ماسا» سياقتى كىتاپتارعا سەنزۋرالىق تيىم سالىندى، «قازاق»، «بىرلىك تۋى»، «سارىارقا» سياقتى باسىلىمداردىڭ ەركىن جارىق كورۋى ءقاۋىپتى دەپ تانىلدى، ۇلتتىق اعارتۋشىلىق ۇستانىمىنداعى زيالىلار ساياسي قۋعىنسۇرگىنگە ۇشىرادى. ءسويتىپ قازاق اعارتۋشىلىعىنىڭ ەڭ سوڭعى جانە ەڭ ماڭىزدى كەزەڭى بار بولعانى 10-15 جىلعا عانا سوزىلدى. بۇل جاعداي ۇلتتىق سانانىڭ وسۋىنە، ۇلتتىڭ دامۋ پروسەسسىنە تەرىس جاعىمسىز اسەرى بولدى. يمپەريالىق بيلىك قازاق مادەنيەتىن ءوز تامىرى بار تاۋەلسىز دە ەركىن قۋاتتى مادەنيەتتەن ءالسىز دە كوشىرمە مادەنيەتكە اينالدىرۋعا كوپ كۇش جۇمسادى.

قورىتا ايتقاندا، قازاق اعارتۋشىلىعى باسقا ەلدەردەگىدەي بارلىق دامۋ ساتىسىنان ەركىن ءجۇرىپ ءوتىپ، ۇلتتىق مىنەز بەن بولمىستىڭ جاڭا ساپاعا ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى. بيلىك تاراپىنان تۋرا وسىنداي شەكتەۋ جانە قۇعىن-سۇرگىنگە قازاق ۇلتشىلدىعى دا ۇشىرادى. بولشيەۆيكتىك يدەولوگيا قورعانىستىق مازمۇنىنداعى قازاق ۇلتشىلدىعىن، اگرەسسيۆتى پروگرەسكە قارسى ۇستانىمداعى كوزقاراس ەسەبىندە كورسەتتى. حالىقتار دوستىعى جانە ينتەرناسيوناليزمدى نەگىزگى ۇرانى رەتىندە كوتەرگەن بيلىك، شىن مانىندە ومىردە پارمەندى ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. بار بولعانى 20-30 جىلدىڭ ىشىندە عانا بىرنەشە مارتە سۇراپىل اشتىقتى (1921-22، 1931-33) ەكى بىردەي زيالىلار جانە ساياساتكەرلەر بۋىنىن جۇتقان ساياسي رەپرەسسيانى، ازامات سوعىسى مەن فاشيزمگە قارسى سوعىستاردى، قۋاتتى ورىستاندىرۋ پروسەسىن باسىنان وتكىزگەن قازاق قوعامى تەرەڭ رۋحاني كۇيزەلىستەردەن سوڭ وردەر مىنەزدى، ازاتشىل حالىقتان جاسىق تا جالتاق، جەتەكشىل حالىققا اينالدى. ەڭ نەگىزگىسى حح عاسىر باسىندا بارلىق ازيا ەلدەرىندە كورىنىس تاپقان ۇلتشىلدىق يدەياسى قازاق قوعامىندا ءوزىنىڭ تابيعي سورەسى – ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرۋمەن اياقتالعان جوق. قازاق ازاتتىق قوزعالىسىن تەوريالىق تۇرعىدان نەگىزدەپ، ساياسي كۇرەس ساحناسىنا الىپ ششىققان مەملەكەتشىل تۇلعالار تۇگەلدەي «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار» نەمەسە جاپون، نەمىس اگەنتتەرى رەتىندە ساياسي 24 رەپرەسسيا قۇربانى بولدى.

باسقاشا ايتقاندا، ومىرلىك نەگىزى بار تولىق تابيعي قۇبىلىس قازاق ۇلتشىلدىعى ساياسي قوزعالىس رەتىندە ءوزىنىڭ كوزدەگەن مۇراتى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ ىسىنە قول جەتكىزە المادى. مۇنداي فينالدى قوعامنان جەتكىلىكتى بەلسەندى قولداۋ تابا الماعان قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ السىزدىگى رەتىندە قاراستىرۋ ماسەلەنىڭ باسقا ەكىنشى قىرىنا ياعني سوسياليستىك يدەياعا بەرىلگەندەي سىڭاي تانىتقان بولشيەۆيكتىك باسشىلىقتىڭ تۇپتەپ كەلگەندە يمپەريالىق بيلىكتەن باس تارتا الماعاندىعىنا جەتە نازار اۋدارماعاندىق بولار ەدى. عاسىر سوڭىندا كەڭەستىك يمپەريانىڭ ىدىراۋى مۇنداي تۇجىرىمعا نەگىزدىڭ جەتكىلىكتى ەكەندىگىنىڭ ايعاعى. ۇلتارالىق تەڭدىكتى ءسوز جۇزىندە ەمەس شىنايى ومىردە جالپىادامزاتتىق گۋمانيزم تۇرعىسىنان شەشە الماعان بيلىك ەرتەلى-كەش ءوزىن ىدىراۋدان ساقتاپ قالۋى مۇمكىن ەمەس.

ماجيتحانوۆا ديانا ، جەتەكشى نويانوۆ ەدىل نويان ۇلى

---