InfoHub Logo

تورە اۋىلى جايلاۋدان قايتقالى، شوقاننىڭ ويىندا ومبى قالاسىنا دەگەن ءجۇرىس جولى ەلەستەپ، اسىعۋ دا بار. اسىرەسە سەرگەي اعايدىڭ قالا جايىنان قىزىقتىرىپ ايتقان اڭگىمەلەرى ەسىنە تۇسەدى. ال قالاعا جۇرسە مىنا اۋىل ومىرىنەن بولىنەدى. ويىنى ءبىر قۇرداستان، تەنتەك تە بولسا باۋىرلاس جاقىپتان بولىنەدى. ىرجيا كۇلىپ، قورعانا ءتىل قاتىپ، بالشىقتان ءمۇسىن جاساپ ويىنىنا تالشىق ەتكەن مىسىقتان كوز جازادى. قاتار وتىرىپ جازۋ سالىستىرعان، ويىن توبىندا ۇنەمى قاسىندا بولىپ، مۇرنىن تارتىپ قويىپ، «شوقا» دەيتىن قۇرداسى ءالىبايدان بولىنەدى. وسىنداي ويلارعا ورالعان شوقان كۇن ساناپ اناداعى باستاعان كۇندەلىك داپتەرىنە ءاربىر ويىن جازىپ ءجۇردى. ول جازداعى ناعاشى اۋلىنا بارعان ساپارىنان كورگەن-بىلگەندەرىن — ەتەكباي ءسوزىن، زەرەندى تۇسىنىگىن جازدى.

اۋىل قوسقيمىلعا كەلگەن كۇنى-اق شوقان بەلگىلى كۇزەك قۇدىقتا وتىراتىن جالعىز قارا لاشىق مىسىقتىڭ ۇيىنە كەلدى. جازداي ەل كورمەي، ەلەگىزىپ ەلسىز ومىردە بۇيىعىپ جۇرگەن مىسىقتى، ەكى بۇزاۋدى قايىرىپ كەلە جاتقان جەرىنەن، قورىق ىشىندە كەزدەستىردى. ىرجيىپ، قۇلاعى دەلديىپ تۇرا قالعان مىسىققا شوقان قۇنانىنان ءتۇسىپ، قاسىنا كەلدى دە:

— نەمەنە، مىسىق، امان با!؟ — دەدى. مىسىق ۇندەمەدى، تەك كۇلە بەردى.

— سەن، نەمەنە، ءسوزدى ۇمىتىپ قالعانسىڭ با؟

— جوق، ءسوزدى بىلەم. امان با، شوقان!

— ءيا، امان. ءوزىڭ، نەمەنە، قانداي ءمۇسىن جاسادىڭ؟

— تۇك تە جاساعانىم جوق.

— نەگە؟

— بۇزاۋىمدى باعىپ، اپامدى كۇتەم.

مىسىقتىڭ مىنا ءسوزى شوقانعا ەرەكشە ءبىر وي سالدى. «ءيا، الدىمەن تىرشىلىك ءومىر جابدىعى» دەدى ىشىنەن.

— مەن ەندى قالاعا وقۋعا جۇرەم. سەن ەرتەڭ ءبىزدىڭ، اۋىلعا كەل. جانە جاڭا سۋرەتىڭ بولسا، الا كەل.

— جاڭا ءمۇسىنىم جوق. جالعىز قالاي بارام، قورقام. اپامدى جالعىز قالدىرا المايمىن.

— نەگە؟

— اپام ورنىنان تۇرا المايدى.

— اكەڭ قايدا؟

— تورە ءۇيىنىڭ ءشوبىن شاۋىپ ءجۇر. الىستا، اناۋ وزەن جاقتا.

مىسىقتىڭ مىنا كەيىنگى ءۇي جايىن ايتقانداعى مۇڭايعان تۇرىنە كوزى تۇسكەن شوقان ونى اياپ كەتتى. «اناسى اۋرۋ، اكەسى بىرەۋدىڭ جۇمىسىندا، ءوزى جالعىز. مىنا بۇزاۋلار ونىڭ ءارى كورەر ازىعى، ءارى ەرمەگى. قانداي قيىن».

— وندا ەرتەڭ مەن ءوزىم كەلەيىن، جاراي ما؟

مىسىق باسىن يزەدى.

شىڭعىس وزىندە قوناقتا جاتقان داباشينسكيي مەن شوقاندى ەرتىپ ايعانىم اۋلىنا كەلگەندە، قانعوجا، مامەكە — ءبارى دە حانىم ۇيىندە ەدى. شوقاندى ومبىعا وقۋعا اپارادى دەگەن ءوز وسى كۇزەككە قونىسىمەن-اق تورە اۋىلىنا حابارلانعان. بۇگىن حانىم ۇيىندە بولاتىندىقتارى دا ولارعا ايتىلعاندى. سۇيىكتى نەمەرەسىن قاسىنا الىپ، قايتا-قايتا ماڭدايىنان يىسكەپ، ويلانا الىسقا قاراعان ايعانىم:

— مىنا شوقانجاننىڭ توقىم قاعارىن ءوزىم ىستەيىن دەپ ادەيى مىنا اعا، اتالارىن شاقىرتىپ الدىم. باتالارىن بەرسىن. انا اۋىل اقساقالدارى دا كەلەدى. شىڭعىستى ورىسشا وقۋعا بەرگەنىمدە، تورە، قارا بولىپ — «ايعانىم ەندى ءوزى شوقىنعانىمەن قويماي، بالاسىن دا ورىس وقۋىنا شوقىندىرۋعا بەرىپتى. اتالارى ورىسشا وقىماي-اق ءۇش ءجۇزدى بيلەپ ەدى عوي. بۇل قاي بۇزىلعانى»، — دەپ ايتپاعان وسەگى بار ما ەدى. سول شوقىندىرۋعا بەردى دەگەن شىڭعىس، مىنە ورتالارىڭدا. ءدىنىن بۇزىپ پا؟ حالقىنىڭ قاعيداسىن بۇزىپ پا؟ ءبىلىم الدى، ءبىلىمدى ەلدىڭ ادامىمەن تىزەلەسە وتىرۋعا، ءوز ويىن باسقاعا تاۋەلسىز-اق ورىسشا جەتكىزۋگە جەتتى. ال شوقانجان ەندى ودان دا ۇلكەن وقۋعا بارادى. جاڭا زاماننىڭ ءبىلىمىن الادى، — دەدى ايعانىم.

ءارقايسىسى ايعانىم ءسوزىن وزىنشە تۇسىنگەن تۋىسقاندار ءۇنسىز تىڭداپ، ادەپپەن انا الدىنداعى قۇرمەتتەرىن ىستەدى. ايعانىمنىڭ الگى ايتقان ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان داباشينسكيي:

— تورەلەر، حانىم انالارىڭىز وتە دۇرىس ايتادى. سىزدەردىڭ باعىنعان ۇكىمەتتەرىڭىز ورىس پاتشالىعى، ونىڭ ءتىلىن ءبىلىپ، زاڭىن ۇعۋ سىزدەرگە پارىز. ەگەر ونى بىلمەسەڭىزدەر، مەن سياقتى ءتىلماشقا تاۋەلدى بولىپ وتىراسىڭدار. ءسىزدىڭ قازاقتىڭ ماقالى بار عوي: «شايناپ بەرگەن بالاعا اس بولمايدى» دەگەن. سونداي-اق بىرەۋ ارقىلى تىلدەسكەن ەل باسشىسى ۇلىققا قاي ويىن جەتكىزەدى. ال مىنا شىڭعىس ءۋاليحانوۆيچ پاتشانىڭ وزىمەن دە سويلەسە الادى. شوقان كورپۋسقا ءتۇسىپ وقىسا، شىڭعىستان دا وقىمىستى بولادى. ەندى ءسىزدىڭ ەلدىڭ جاستارىنا وقۋ كەرەك، — دەپ وتە ءبىر دوستىق ويلار ايتتى. بۇل سوزگە ريزا بولعان ايعانىم:

— شىراعىم، شوقانىمدى ءوز قولىڭا بەرەمىز. ۇيىڭدە ۇستا، زەرىكتىرمە، وقۋىن جاقسىلاپ وقىت. سەن دە دوس-جار بالامنىڭ ءبىرى بول، — دەدى.

— حانىم اپاي، سەنىمىڭىزدى اقتارمىن. شوقانىڭىزدى ءوز بالام ەتىپ تاربيەلەرمىن.

— جولىڭ بولسىن، شىراعىم، — دەپ ايعانىم قاسىنداعى شوقانعا، — سەن انا اعاڭنىڭ ايتقانىن تىڭدا. وقۋىڭدى جاقسى وقى، — دەدى. شوقان ۇندەمەي باسىن يزەدى.

وسى كەزدە ايعانىم حابارلاعان اۋىل اقساقالدارى: ىقىلاس، سال، ءاجىبايلار، تاعى باسقالارى كەلدى. ءماجىلىس قىزدى. قانعوجانىڭ قوبىزى دا، نۇرتايدىڭ ءانى دە شىرقالدى. ءتۇس اۋا حانىم اۋىلىنان اتتانعان توپتىڭ ىشىندە كەلە جاتقان شوقان، ءوز اۋىلدارىنا تايانعاندا:

— اتەكە، مەن كەشە مىسىققا كەلەم دەگەم، سوعان بارىپ كەلەيىن، — دەدى.

— ە، دوسىڭ عوي، الگى شەبەر بالا عوي، بار، بار، — دەپ شىڭعىس رۇقسات ەتتى.

شوقان تاقىرباس بار قاسىندا، مىسىققا كەلگەندە، كۇركەسىنىڭ قاسىندا وت جاعىپ ءجۇر ەكەن.

ول شوقاندى كورىپ، ىرجيا كۇلىپ الدىنان شىقتى.

— ال، مىسىق، ءجۇر، ءبىزدىڭ اۋىلعا ءجۇر.

— اپام جالعىز قالادى عوي.

— كوپ بولمايسىڭ، اپاڭا ايت.

— جارايدى، ءقازىر، — مىسىق اپاسى جاتقان قارا لاشىققا جۇگىرىپ كەتتى. ءبىرازدان سوڭ ۇستىنە انادا شوقان بەرگەن كونەتوز شاپانىن كيىپ شىقتى.

— كانى، مەنىڭ ارتىما ءمىن، — دەپ تاقىرباس ونى قولىنان تارتىپ، ارتىنا مىنگەستىرىپ الدى. مىسىقتى وزىنە ىلەستىرە ۇيگە كىرگەن شوقانعا زەينەپ:

— شوقانجان-اۋ، مىنا سارى سۇڭقاردى تاعى تاۋىپ العانسىڭ با؟ — دەدى تاڭدانىپ.

— ءيا، اپەكە، شەشەسى اۋرۋ ەكەن. جازدا سۋرەت جاساي الماپتى. اكەسى اتام ءۇيىنىڭ ءشوبىن شاۋىپ، ۇيىندە جوق. سونداي ايانىشتى، — دەدى.

— شەشەسى نە اۋرۋ ەكەن؟ — دەپ زەينەپ ەجىكتەي سۇرادى. ونى بايقاپ تۇرعان مىسىق قورقىپ كوزىن جىپىلىقتاتىپ، تومەن قاراپ كەتتى.

— اپا، ءسىز ۇرىسپاڭىز، ونىڭ جازىعى جوق. مەن ەرتەڭ قالاعا وقۋعا جۇرەمىن عوي، انا مەنىڭ قازاقى كەمزال، شالبارىمدى مىسىققا بەرشى، تۇك كيىمى جوق. وزىنە تاماق بەرگىزشى. شەشەسىنە دە تاماق بەرىپ جىبەر، — دەدى ءوتىنىش ەتىپ.

— ءيا، جول ساداقاڭ بولسىن، بەرەيىن، — دەپ زەينەپ قانيپاعا، — شوقانجاننىڭ كەمزال، شالبارىن انا بالاعا بەرشى. وزىنە تاماق بەر. شەشەسى اۋرۋ بولسا، شاي، قانت ءتۇيىپ بەرشى، — دەدى، قانيپا جىميا كۇلىپ:

— وسى ءبىر سارى شەگىر جۇگىرمەككە شوقانجاننىڭ مۇلدە ىقىلاسى ءتۇستى-اۋ. مىنا كەمزال، شالبارىن قالاعا جۇرەردە ءوزىم سۇراپ الىپ، باۋىرىما كيگىزەيىن دەپ ءجۇر ەدىم.

— قانيپا، وعان رەنجىمەي-اق قوي. سەنىڭ باۋىرىڭا دا شوقاننىڭ ءبىر كونەسى تابىلار، — دەپ زەينەپ قانيپا كوڭىلىن دە جۇباتىپ قويدى. كيىم كيىپ شاي، قانت الىپ، ولجالى بولعان مىسىق قۋانىشى قوينىنا سىيماي، ۇيىنە جەتۋگە اسىعىپ شوقاننىڭ قاسىنا كەلىپ، نە ايتارىن بىلمەي، ىرجيىپ تاناۋىن تارتىپ تۇرىپ قالدى.

— نەمەنە، ۇيىڭە قايتاسىڭ با؟ — مىسىق باسىن يزەدى. — تاقا، مىسىقتى ۇيىنە اپارىپ تاستاڭىز، يتتەن قورقادى، — دەپ شوقان مىسىقپەن حوش ايتىستى. تاقىرباستىڭ ارتىنا مىنگەسىپ جۇرە بەرگەن مىسىققا:

— مىسىق، ءمۇسىن جاساۋىڭدى ۇمىتپا. ماعان جاقسىلاپ كوپ ءمۇسىن ىستەپ قوي.

مىسىق تاقىرباستىڭ بەلبەۋىنەن ۇستاپ، تىرمىسىپ بارا جاتىپ، ارتىنا بۇرىلىپ:

— جارايدى، ىستەپ قويام، — دەدى.

شوقان تاقىرباستىڭ ارتىنا مىنگەسىپ بارا جاتقان مىسىققا قاراپ ءبىراز تۇرىپ قالدى. تەك، ارتىنان كەلىپ جاقىپتىڭ:

— ءوي، اناۋ الگى مياۋ مىسىق پا؟ — دەگەن سوزىنە بۇرىلىپ:

— ءيا، سوتقار، ءبىر ايقاساتىن ەدىڭ، كورە الماي قالدىڭ-اۋ، - دەدى.

جاقىپ شوقاننىڭ قالاعا جۇرەتىن حابارىن ەستىگەلى بەرى بۇرىنعىداي سوقتىقپاي، وزىنشە ءبىر ويعا تۇسكەندەي بولىپ جۇرگەن. بۇل جەردە دە سول مىنەزىن ىستەدى.

داباشينسكيي شىڭعىس اۋىلىنا كەلىسىمەن-اق شوقاننىڭ جاڭا دوسى بولىپ الدى. شەكاراشىلار مەكەمەسىنىڭ ءتىلماشى، قازاق دالاسىن كوپ ارالاعان، تاپقىر دا ءدىلمار داباشينسكيي شىڭعىستىڭ كوپتەن بەرگى دوسى ەدى. شوقاندى وقۋعا الىپ جۇرەردەگى قالاداعى شوقانعا سايلاعان پاتەر ءۇيى دە وسى داباشينسكييدىكى بولاتىن. سوندىقتان كوكتەم كەزىندەگى قالاعا قاتىناسقانىندا، داباشينسكييدى قوناققا شاقىرا كەلگەن. داباشينسكييدىڭ بۇل كەلۋىندەگى سەبەپتەر دە وسى بولاتىن. داباشينسكيي شىڭعىستان بىر-ەكى جاس ۇلكەن بولعاندىقتان، شىڭعىس ونى ءۋاسىل اعاي دەپ وزىمسىنە سويلەيتىن. شىڭعىستىڭ ءوزىن قازاقسىنا اتاعانىنا داباشينسكيي اسا رازى بولىپ، كوڭىلدەنىپ قالۋشى ەدى. اكەسىنىڭ اتاۋىمەن شوقان دا ونى ءۋاسىل اعاي دەپ اتايتىن بولدى.

— كورپۋسقا بالا قابىلداۋ كەزى بولىپ قالدى. الدىن الا بارعانىمىز جاقسى، — دەپ داباشينسكيي شىڭعىسقا ءجۇرۋ جايىن ءبىر ەسكەرتىپ قويدى.

— ءيا، ءيا، ول راس. ەرتەڭ ەرتە اتتانامىز، — دەپ شىڭعىس جول اتتارىن، قاسىنا الار جولداسىن ازىرلەتتى. تۇڭعىش بالاسىن باۋىرىنان شىعارىپ، الىس جولعا، ءشاھارلى جەرگە جىبەرۋگە ازىرلەنگەن زەينەپ الدەنەدەن ءبىر اۋىر ويدا. انانىڭ كوز الدىنا كىشكەنە شوقاننىڭ جات ۇيدە جالتاڭداپ وتىرعان ءتۇرى ەلەستەيدى. قالانىڭ قاماۋ كوشەسى، ءوزى ءتىلىن تۇسىنبەيتىن جۇرتتىڭ ىشىندە بالاسىنىڭ جابىعىپ تۇرعان بەينەسى كەلەدى. ءىشى ەلجىرەگەنىمەن ءبىر سەنىمدى مەدەۋ بار. ول انادا كەلىپ جاتقان سەرگەي، مىنا ءۋاسىل اعايلار كوڭىلىنە تياناق تارىزدەنىپ كەتەدى. بىلىمگە، وقۋعا اتتانادى، ول ءبىر مەرەي عوي، دەگەن جاقسىلىق ويدىڭ جارقىن ساۋلەسى جىگەر تۋعىزىپ تۇرعانداي بولادى. وسىنى ويلايدى دا بويىن شيراتادى.

ءۇش ات جەگىلگەن پاۋەسكەنىڭ كۇيمەسىن شالقالاتا اشىپ، بەيسەن كولدەنەڭ تارتقاندا، ايعانىم باستاعان انالار توبى شوقاندى كەزەكپە-كەزەك بەتىنەن ءسۇيىپ، اسىل نيەتتەرىن ايتۋدا.

الدىمەن پاۋەسكەگە كەلىپ وتىرعان شىڭعىس:

— كانى، ءۋاسىل اعاي، كەلىڭىز، — دەپ ءوز قاسىن نۇسقادى.

تەنتەك جاقىپ جىلامسىراپ شوقاندى قۇشاقتاپ، باۋىرلىق جىلى مىنەز كورسەتىپ تۇر. جاقىپتىڭ سىرت جاعىندا ءالىباي، مۇقاندار تۇر. بۇلار ىرجيا كۇلىپ، «شوقان، قوش، امان بول» دەسىپ، جولداستىق قيماس دوستىق لەبىز بىلدىرۋدە. بەيسەننىڭ دەلبە ۇستاعان قولى قوزعالعاندا، پاۋەسكە ۇزەڭگىلىگىنە اياعىن سالعان شوقاندى ۇستاپ، قولتىعىنان الىپ، زەينەپ ءوز قولىنان اتتاندىرىپ جىبەردى. شوقاننىڭ پاۋەسكە تۇتقاسىنا جارماسقان قولىنان ۇستاپ، ءۋاسىل اعاي كوتەرىپ الدى. جان-جۇيەسى بوساپ، كوزىنە جاس العان زەينەپ: «جولىڭ بولسىن، قۇلىنىم»، — دەپ ورامالىن كوتەرىپ قالا بەردى. پاۋەسكەنىڭ ارتىنان كوزى جاساۋراپ قاراپ تۇرعان ايعانىمعا:

— اپاسى، ۇيگە ءجۇرىڭىز، شوقانىڭىزدىڭ جول شاشۋىنا باتاڭىزدى بەرىڭىز، — دەدى زەينەپ.

— جارايدى، زەينەپجان، شوقانىمنان ايار تىلەگىم بار ما، — دەپ ايعانىم قاسىنداعى كۇتۋشىلەرىمەن ۇيگە كىردى.

اۋىلدان شىعا بەرە تاقتا جولعا تۇسكەن پاۋەسكەنى، ەرىگىپ تۇرعان ءۇش كۇرەڭ ات زىرلاتا ۇشىرىپ كەلەدى. ارتىنا جالتاقتاي قاراعان شوقانعا:

— شوقانجان، ەندى ارتىڭا ەمەس، الدىڭا قارا. ءومىرىڭنىڭ ءورى الدىڭدا، — دەدى شىڭعىس.

— ءيا، شوقان، شىڭعىس ءۋاليحانوۆيچ وتە دۇرىس ايتادى. الدىڭا قارا. قىزىق تا، ءبىلىم دە، ونەر دە الدىڭدا، — دەدى داباشينسكيي، شوقاننىڭ اۋىلعا قيىلا قاراعان ويىن ءبولىپ. قۇسمۇرىن جازىعىنان سوزىلا قۇلاش ۇرعان جىڭىشكە قارا جول، توبىل بويىن كەمەرلەي تارتىپ كەلەدى. اندا-ساندا كۇزەكتە وتىرعان كيىز ءۇيلى ازاق اۋىلدارى، كەي جەردە نەكەن-ساياق قىسقى قورا ەلەسى كورىنەدى. سولتۇستىكتەن ەسكەن قوڭىر جەل لەبى ءارى سالقىن، ءارى ءبىر كوڭىلسىزدىكتى سۇيرەتىپ جۇرگەندەي، ءبىر ىزعار سەزدىرەدى. اسپان الەمىندەگى بۇلتتىڭ ءتۇرى دە، قوڭىر كۇڭگىرت تارتقان كۇن جىلۋى دا اۋىلدان الىس جولعا اتتانعان شوقاننىڭ بالا كوڭىلىنە سولعىن بولىپ سەزىلەدى.

شوقاننىڭ وسى سياقتى كوڭىلسىز كۇيىن سەزگەن داباشينسكيي ادەيى اڭگىمەگە الداندىرعىسى كەلىپ:

— شوقان، سەن ورىستىڭ ۇلى وقىمىستىسى ءارى اقىنى لومونوسوۆ جايىندا ەستىمەگەن بولارسىڭ. ءبىلىمدى ىزدەگەن ادامعا ونىڭ ءامىرى ۇلگى، مەن ساعان سونى ايتىپ بەرەيىن، — دەدى.

— ءيا، ءۋاسىل اعاي، شوقانعا ايتىڭىز. لومونوسوۆتى پۋشكيننىڭ: «لومونوسوۆ ءبىزدىڭ ءبىرىنشى ۋنيۆەرسيتەتىمىز»، دەگەنى انشەيىن ايتىلماعان. ۇلى اقىن ونى وتە جوعارى باعالاعان، — دەپ شىڭعىس لومونوسوۆ جايىنداعى كوڭىلىندە قالعان پۋشكين ءسوزىن ەسىنە الدى.

— شوقان، سەن ءالى ورىسشا وقىپ حات تانىعان كەزىڭدە پۋشكيننىڭ دە، لومونوسوۆتىڭ دا ءومىربايانىن، شىعارمالارىن وقىپ تانىساسىڭ. مەن ساعان تەك لومونوسوۆتىڭ وقۋدى قالاي ىزدەنىپ، ۇلى عالىم بولعانىن ايتىپ بەرەيىن.

پاۋەسكەگە وتىرعىزارداعى زەينەپتىڭ ەلجىرەي بەتىنەن ءسۇيىپ، انالىق ماحابباتپەن قاراعان جانارى؛ تەنتەك جاقىپتىڭ پاۋەسكە قوزعالعان ساتتەگى قولىن بۇلعاپ اڭىرا تۇرىپ قالعانى كوز الدىنا ەلەستەپ مۇڭايا ويلانىپ وتىرعان شوقان ءۋاسىل اعايدىڭ جىلى لەبىزىنەن ويى سەرگىپ:

— ءۋاسىل اعا، ول قانداي ادام، ايتىڭىز، تىڭدايىن، — دەپ كوڭىلى جادىراي داباشينسكييگە، اكەسىنە جالتاقتاي كەزەك قاراپ كوتەرىلە وتىردى.

— ميحايل ۆاسيليەۆيچ لومونوسوۆ روسسيانين، شەت جاعىنداعى ارحانگەل گۋبەرنياسىنداعى ءبىر قارا شارۋانىڭ بالاسى. 1711 جىلى تۋعان.ول كەزدە ورىس قالالارى مەن دەريەۆنيالارىندا وقۋ اسا ءورىس الماعان كەز عوي. دەريەۆنياداعى باستاۋىش مەكتەپتە وقىعانىمەن ونشا ءونىمدى ءبىلىم الا الماعان. جيىرما جاسقا كەلگەن كەزىندە تالاپتى جاس وقۋ ىزدەپ جاياۋ، جالعىز موسكۆاعا ءجۇرىپ كەتكەن. ازىقسىز، كولىكسىز الىس جول ءجۇرىپ، اشىپ-ارىپ موسكۆاعا جەتىپ، ىزدەگەن وقۋىنا تۇياعىن ىلەدى. ءبىر جاعىنان ەڭبەك ەتىپ جانە وقىپ جوعارى دارەجەلى ءبىلىم الادى. لومونوسوۆتىڭ زەرەكتىگىنە سۇيسىنگەن ۇستازدارى ونى گەرمانياعا ۇلكەن وقۋعا جىبەرەدى. ول گەرمانيادا ۋنيۆەرسيتەتتى ءبىتىرىپ، ۇلكەن عالىم بولىپ قايتادى. ءارى عالىم، ءىرى اقىن دانىشپان لومونوسوۆ ءبىزدىڭ ورىس ەلىنىڭ ارداقتى ۇلى، تۇڭعىش عالىمدارىنىڭ ءبىرى بولعان. شوقان، كوردىڭ بە، ۇلى ادامدار ءبىلىمدى قالاي ىزدەپ تابادى.

سەن مىنا سياقتى سالتاناتپەن وقۋعا اتتانىپ كەلە جاتىپ، اۋىلىڭدى قيماي مۇڭاياسىڭ. اسىقپا، ءالى-اق قالا تۇرمىسىنا ۇيرەنىپ كەتەسىڭ، — دەدى.

— ۇقتىڭ با، شوقان، ءۋاسىل اعايدىڭ ايتقانىن وزىڭە اقىل دەپ ءبىل. ەندىگى سەنىڭ اقىلشىڭ وسى كىسى بولادى، — دەگەن ءسوزىن شىڭعىس شوقاننىڭ قۇلاعىنا قايتالاپ ايتتى.

ارادا بىرنەشە كۇن ءجۇرىپ ومبى قالاسىنا دا تايانىپ قالدى. الدىمەن ۇزىننان قاراۋىتا توعايعا بولەنگەن ەرتىس وزەنىنىڭ ارناسى كورىندى. جازىق دالانى قاق جارا بەلدەۋلەنگەن وزەن ولكەسىنە كوز تاستاعان شوقان داباشينسكييگە بۇرىلىپ:

— ءۋاسىل اعا، اناۋ قاراۋىتقان نەمەنە؟ — دەپ سۇرادى.

— ول قاراۋىتقان ۇلكەن ەرتىس دەگەن وزەننىڭ بويى. وزەن جاعاسىن كەمەرلەي ەسكەن تال، قايىڭ اعاشتار عوي قاراۋىتىپ تۇرعان. ەرتىس اسا ۇلكەن وزەن، ءالى قاسىنا بارعاندا كورەسىڭ. ومبى قالاسى وسى ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىندا.

— نەمەنە، ءبىز قالاعا جاقىندادىق پا؟

— ەندى قالا جاقىن، ءبىز قوناعا بارامىز، — دەدى بالاسىنىڭ جول جۇرۋدەن جالىققانىن سەزىپ وتىرعان شىڭعىس. اتتاردىڭ ۇزدىكسىز جۇرىستەن سالماقتانا جورتقان باياۋ قيمىلىنا ىڭىلداي تەڭسەلە عانا قولىن قوزعاپ وتىرعان بەيسەن، شىڭعىستىڭ «بۇگىن قوناعا قاراي قالاعا بارامىز» دەگەنىن ەستىگەننەن كەيىن قوزعالاقتاپ اتتارعا قامشى ءۇيىرىپ قويدى. دەلبەنى جۇلقي جورتقان ءۇش كۇرەڭ دالا اپشىسىن قۋىرا جۇيتكىدى. ويناقشىعان ات ءجۇرىسى كوڭىلدەندىرىپ شوقان، العا ۇمتىلا، بەيسەننىڭ يىعىنا اسىلا اينالاعا كوز تاستايدى. ول انە كورىنىپ، مىنە كورىنىپ قالادى دەگەندەي قالا ەلەسىن كوزدەيدى. الدەن ۋاقىتتا قاراۋىتقان وزەن ولكەسىنىڭ ارعى جاعىنان بيىك مۇنارالاردى كوردى. كەشكى باتار كۇننىڭ شاپاعىنا شاعىلىسقان شىركەۋ كرەستەرىنىڭ التىنداعان بوياۋلارى جالتىلداپ كوز تارتادى.

— اتەكە، اناۋ كورىنگەن نە؟ — دەپ شوقان ءۇنسىز قالا ەلەسىنە كوز تاستاپ كەلە جاتقان شىڭعىسقا قارادى.

— ول، ول قالانىڭ شىركەۋلەرىنىڭ مۇناراسى. اناۋ قاراۋىتىپ كولبەگەن قالانىڭ ءوزى. انە كوردىڭ بە، اعاراڭداعان ۇيلەر، جىلتىڭداعان وتتار دا كورىنە باستادى، — دەپ شىڭعىس بالاسىنا قالا كورىنىسىنەن بايىپتى حابار بەردى.

شىركەۋ دەگەن ءسوزدى بۇرىن ەستىمەگەن شوقان، ول ەرەكشە مۇنارا ورناتقان قانداي ءۇي دەگەندەي ويلانسا دا، قۋالاپ سۇراي قويعان جوق. وسىنداي اڭگىمە سۇراۋمەن الدانىپ كەلە جاتقاندا ەرتىستىڭ قالاعا قاتارلاسقان قاباعىنا دا جەتىپ قالدى. ءبىرازدا قالا اپ-ايقىن ۇلكەن-ۇلكەن ۇيلەرىمەن، ءساندى كوشەلەرىمەن ساڭلاقتانىپ كەرىندى. سونشا بولمادى، بەيسەن جەلدىرتە ايداپ اتتارىن ەكپىندەتە، ەرتىستەن وتەتىن ۇلكەن قايىقتىڭ اۋزىنا دا كەلىپ توقتادى.

— مىنا وزەننەن ءبىز قالاي وتەمىز؟ انا ارعى جاققا بارامىز با؟ — دەپ شوقان ءوزى تۇسىنبەگەن جايلاردى سۇراي باستادى.

قايىق اۋزىنا كەلىسىمەن پاۋەسكە كۇيمەسىنەن جەرگە ءتۇسىپ، بوي جازىپ جۇرگەن قالا تۇرعىنى داباشينسكيي:

— ال، شوقان، قالا دەگەن وسى، انا سۋ جيەگىنەن كوتەرىلە سالىنعان بيىك ۇيلەر — كەڭسەلەر. سولاردىڭ بىرىندە سەن وقيسىڭ، — دەپ قالا جايىنان تۇسىنىك ايتىپ تۇردى. ارعى جاققا كەتكەن پاروم قايىق كەپ كەشىگىپ تۇرىپ قالدى. قالا كورىنىسىنە قىزىققان شوقان:

— اتەكە، ءسىزدىڭ جول داپتەرىڭىز قايدا، ماعان بەرە تۇرىڭىزشى؟ — دەپ سۇراپ الدى. شىڭعىس تا جەرگە ءتۇسىپ بوي جازىپ جۇرگەن. شوقان داپتەرگە قىستىرۋلى قارىنداشتى الىپ، قالا كورىنىسىنەن ءبىر ءۇش سۋرەت سالدى. اسىرەسە شىركەۋدىڭ بەينەسىن، بيىك ۇيلەردىڭ ەرتىس قاباعىنان كورىنىسىن سالدى.

بۇلار پاروم توسىپ تۇرعاندا، ەرتىستىڭ باس جاعىنان سۋدى قاق جارا ءجۇزىپ ءبىر پاروحود كەلدى. اتوي بەرىپ ايقايلاپ سۋدى كەشىپ جۇرگەن كەمەگە شوقان تاڭدانا قاراپ قالدى. بۇرىن ونداي سۋ كەمەسى — پاروحودتى كورمەگەن وعان سونداي جاڭالىق بولدى. شوقاننىڭ تاڭدانىپ وتىرعانىن كورگەن داباشينسكيي:

— شوقان، مىنا كەمەنى كوردىڭ بە، بۇل وسى ەرتىس وزەنىمەن جوعارى ورلەپ، تومەن قۇلديلاپ باسقا قالالارعا بارىپ كىسى مىنگىزىپ جۇرەتىن، جۇك تاسيتىن پاروحود. بۇل بۋدىڭ كۇشىمەن جۇرەدى. ءالى وسىعان دا مىنەسىڭ، — دەپ پاروحود جايىن ءتۇسىندىردى. ءبىزدىڭ پارومنىڭ ارعى جاقتا بوگەلىپ تۇرعانى دا وسىنىڭ كەلەتىنىن ءبىلىپ، كولدەنەڭ جۇرۋگە رۇقسات بولماعاندىقتان ەكەن عوي، ءقازىر كەلەدى، — دەپ ونىڭ دا ءتارتىبىن ايتىپ قويدى. شوقان الدىڭعى سالعان سۋرەتتەرىنە قوسا قارىنداشپەن سىزعىلاپ الگى پاروحودتىڭ دا بەينەسىن جازدى.

ءبىرازدا پاروم دا كەلدى. شوقانداردىڭ پاۋەسكەسى كەلىپ ۇلكەن قايىققا ءتۇستى. داباشينسكيي مەن شىڭعىس تا كۇيمەگە جايلانا وتىرىستى. شوقاننىڭ جول داپتەرىن قولىنا العان شىڭعىس جاڭا عانا سالعان سۋرەتتەردى كوردى.

— ءۋاسىل اعاي، شوقانجاننىڭ قالانى كورگەندە سالعان سۋرەتىن قارا. بالا دەگەن ەلىكتەگىش، اۋەسقوي بولادى-اۋ. مىناسى قالا كورىنىسىنە ۇقسايدى، — دەپ داپتەردى داباشينسكييگە ۇسىندى.

— ءسىز قالانى ايتاسىز، مىنا الگى وتكەن پاروحودتى قاراڭىز، شىڭعىس ءۋاليحانوۆيچ، — دەپ شوقاننىڭ شيمايلاعان پاروحود بەينەسىن كورسەتتى. — پاروحودتىڭ وزىنەن ءتۇتىنى ۇلكەن بولىپ كەتىپتى، — دەپ شوقانعا قاراپ قىزىقتاي كۇلدى. شوقان قىسىلعاننان تومەن قاراپ، اياعىنىڭ باسىمەن جەر شۇقي بەردى.

— سەن، شوقان، ۇيالما، بۇل تاماشا تالاپ. ورىس تىلىندە مىناداي سۋرەت سالۋشىلاردى حۋدوجنيك دەيدى. بۇل تاماشا ونەر، — دەپ داباشينسكيي قايىق ۇستىندە سۋرەتشىلىك جايىندا ءبىراز اڭگىمە ايتتى. «وقىعان ءبىلىمدى ەلدىڭ اتى ءبىلىمپاز، وسى ءۋاسىل اعايدىڭ ءتىپتى بىلمەيتىنى جوق» دەپ ويلادى شوقان وزىنە ەرەكشە بولىپ كورىنگەن داباشينسكييگە رازىلانا.

بۇلار قالانىڭ ورتا شەنىندەگى الاسا عانا شاتىرلى ۇيگە كەلىپ توقتادى. ات، اربا قوراعا كىردى. ءالى كوزى ۇيرەنىپ بولماعان شوقان ۇيگە، اينالاعا جاتىرقاي قارايدى. قالا ءۇيى بىرىنە ءبىرى تىركەلە سالىنعان، ۇزىننان-ۇزاق قۇيمالار. «ال، ۇيگە كىرەلىك» دەگەن ءۋاسىل اعايدىڭ شاقىرۋىمەن شىڭعىس باستاپ، ءبارى ۇيگە كىردى. ورتا جاستاعى جالاڭ باس سارى ايەل شىڭعىسقا تانىس ءۇيىر ادامشا قول بەرىپ: «شىڭعىس ءۋاليحانوۆيچ»، — دەپ امانداستى. ولاردىڭ قاسىندا تۇرعان كىشكەنە شوقاندى كورىپ:

— شىڭعىس ءۋاليحانوۆيچ، بۇل جىگىت ءسىزدىڭ بالا ما؟ اتى كىم، تانىسۋعا بولا ما؟ — دەپ كۇلىپ شوقاننىڭ قولىنان ۇستاپ، — مەنى ماريا ميحايلوۆنا دەيدى. سەنى كىم دەپ اتايىن؟ — دەدى. شوقان اقىرىن عانا:

— شوقان، — دەدى.

— ءا، شوقان شىڭعىسوۆيچ ەكەن عوي. جاس قوناق، جوعارى تورلەتىڭىز، — دەپ قازاقشا جاتىق تىلمەن ۇيىرىلە سويلەدى.

— ماريا ميحايلوۆنا، شوقاندى ءسىزدىڭ بالاڭىز بولسىن دەپ الىپ كەلدىم. ەندىگى بيلىگى سىزدەردە، وقىتىڭىز، تاربيەلەڭىز، — دەپ شىڭعىس وسى ساتتە ءوزىنىڭ ويىن دا ايتىپ سالدى.

— ءتىپتى جاقسى، شىڭعىس ءۋاليحانوۆيچ، ماعان مىنا سياقتى جاقسى بالانى سىيلاعانىڭىزعا راقمەت ايتام. وندا، شوقان، بەرى كەل، مىنا جەرگە شەشىن، — دەپ ماريا ميحايلوۆنا شوقانعا سول ساتتە-اق ەزىنىڭ ورنىن كورسەتىپ تارتىپتەي باستادى.

الىس جول ءجۇرىپ كەلگەن شىڭعىس، ۆاسيليي داباشينسكيي قالا تارتىبىمەن جاقسىلاپ دەمالىس ەتتى. تاماق، ارتىنان جولدان شارشاپ كەلگەن شوقان ماريا ميحايلوۆنا ارناپ كورسەتكەن كەرەۋەتكە جاتىپ ۇيقتاپ قالدى. شوقاننىڭ قالا قاقپاسىن اشقان كۇنى وسىلاي باستالدى.

تاڭەرتەڭ شوقان ويانعاندا اكەسى دە، ءۋاسىل اعاي دا ۇيدە جوق ەدى. تەك ماريا ميحايلوۆنا مەن بەيسەن ۇشەۋى وتىرىپ شاي ءىشتى. شاي ارتىنان قورا ىشىنە شىعىپ، بەيسەنمەن بىرگە اتتاردى كۇتىسىپ، ەرتىسكە سۋارۋعا اپارىستى. ءتۇس كەزىندە شىڭعىس پەن ۆاسيليي كەلدى.

— ال، شوقان شىڭعىسوۆيچ، سەن ەندى كادەت كورپۋسىنىڭ وقۋشىسى بولاسىڭ. جولىڭ بولسىن، ۇلكەن ادام بول، — دەپ داباشينسكيي شوقاننىڭ قولىن الدى.

— ءيا، شوقانجان، مىنا ءۋاسىل اعاڭ ەكەۋمىز سەنىڭ وقيتىن مەكتەبىڭە بارىپ، سويلەسىپ قايتتىق. سەنى ەرتەڭنەن باستاپ قابىلدايتىن بولدى. ءساتى تۇسكەندە، سەرگەي سوتنيكوۆ سوندا كەزدەستى. بارلىق جۇمىستى ءوز قولىنا الىپ، ءوزى يە بولىپ كەتتى. — سەرگەي سوتنيكوۆتىڭ اتىن ايتقاندا، قۇربىسىن اتاعانداي شوقان سەرگەكتەنىپ:

— اتەكە، سەرگەي اعاي قايدا، ول نەگە مۇندا كەلمەدى؟ — دەدى.

— سەرگەي اعايىڭ قىزمەتىندە. ەرتەڭ سونىڭ كەڭسەسىنە باراسىڭ، — دەپ شىڭعىس شوقاننىڭ كوڭىلىن جۇباتىپ قويدى. كەلەر كۇنى شىڭعىس، ءۋاسىل اعاي ەكەۋى شوقاندى پاۋەسكەمەن كورپۋس ۇيىنە الىپ كەلدى. كۇلىمدەپ الدارىنان شىققان سەرگەي سوتنيكوۆ:

— ءا، شوقان شىڭعىسوۆيچ، وقۋعا كەلدىڭ بە، قازاقشا ايتقاندا، جولىڭ بولسىن، — دەپ شوقاندى قۇشاقتاپ امانداستى. مەكتەپ كەڭسەسىنە ءوزى ەرتىپ كەلىپ، وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىنا:

— مەنىڭ سىزگە ايتىپ جۇرگەن شاكىرتىم وسى بالا، — دەپ شوقاندى تانىستىردى. شوقانعا جىلى ءجۇزدى شەندى كيىم كيگەن ۇلىق كىسىنىڭ جىميا قاراعانى سونداي ۇنادى. شەندى ۇلىقتار ىزعارلى، ءتۇسى سۋىق بولادى دەپ ەستيتىن ەدى. ال مىنا كىسى ونداي ەمەس، قازىرگى شوقان ويىنداعى بار توپشىلاۋ وسى عانا. ءبىراز ورىسشا سويلەسكەننەن كەيىن شىڭعىس، ءۋاسىل اعاي، سەرگەي ۇشەۋى وقۋ ءبولىمىنىڭ ۇيىنەن شىعىپ، پاۋەسكەگە وتىردى.

— ەندى شوقاندى كادەت كورپۋسىنىڭ وقۋشىسى دەي بەرۋگە بولادى. الگى كىسى ايتتى عوي، قاعازىن دايىندا دەپ. وزىمەن بىرگە وقيتىن بالالارمەن قازىنالىق ۇيدە جاتادى. ءتىل ۇيرەنۋىنە، ساباق، دايىنداۋىنا دا جاقسى، — دەپ سەرگەي سوتنيكوۆ الداعى ءتارتىپتى دە ءتۇسىندىرىپ ءوتتى.

— ازىرشە شوقان ءبىزدىڭ ۇيدە بولار. بالالاردىڭ جاتاق ءۇيى ابدەن تارتىپكە كەلتىرىلسىن. مەن ءوزىم شوقاندى جاقسى سەرىك تاۋىپ ورنالاستىرام. ءسىز الاڭ بولماي قايتا بەرىڭىز، — دەپ داباشينسكيي شىڭعىسقا قايتۋىنا كەڭەس بەردى.

— ول دا دۇرىس، ءبىزدىڭ بوس جاتا بەرۋىمىزدىڭ ءمانى جوق. ەرتەڭ ەرتە ءجۇرىپ كەتەرمىز. مۇنداعى جولىعاتىن كىسىلەرگە تەگىس جولىقتىم، — دەپ شىڭعىس شوقانعا جايىن ءتۇسىندىردى.

— جارايدى، اتەكە، قايتىڭىز. ەندىگى جۇمىستى ءۋاسىل اعاي ورىندايدى عوي، — دەپ شوقان ريزالىعىن ءبىلدىردى.

وسى ازىردە سىرتتان كىرگەن جاس بالاعا ماريا ميحايلوۆنا:

— ءا، گريشامىسىڭ؟ جاقسى كەلدىڭ. بەرى ءجۇر. مەن سەنى ءبىر جاقسى بالامەن تانىستىرايىن، — دەپ شوقاندار وتىرعان بولمەگە ەرتىپ كەلدى. وتكىر ۇلكەن كوك كوزدى گريشا باتىل باسىپ كەلىپ، ورىسشا سالەمدەستى.

— ءا، گريگوريي ەكەن عوي. كانە، سەن مىنا شوقانمەن تانىسىپ قوي. ەكەۋىڭ بىرگە وقيسىڭ، — دەپ داباشينسكيي شوقان مەن گريگوريي ءپوتانيندى قول الىستىرىپ امانداستىردى.

— شوقان، مىناۋ بالا گريگوريي پوتانين دەگەن، سەن تۇسەتىن كادەت كورپۋسىنا بىلتىر كەلىپ تۇسكەن. ءوزى قازاقشا بىلەدى. بۇل بالانىڭ اكەسى پوتانين سەنىڭ ناعاشى اتاڭ مۇسا شورمانوۆتىڭ دوسى، مۇنىڭ ءۇي-ىشىنىڭ ءبارى دە قازاقشا بىلەدى، — دەپ شوقاندى جاڭا دوس قۇربى بالامەن تانىستىردى.

تاڭ سىبىرلەي شىڭعىس ورنىنان تۇرعاندا، بەيسەن اتتاردى جەمدەپ، پاۋەسكەگە جەگىپ، ءازىر تۇرعان بولاتىن. كوڭىلشەك اكە شوقاننىڭ ۇيقىدا جاتقان كەزىندە وياتپاي ءجۇرىپ كەتۋدى ويلاپ ەدى. ول جۋىنىپ، كيىنىپ، ۇيقتاپ جاتقان شوقاننىڭ قاسىنا كەلدى. ويلانا، قيماي ءبىراز تۇرىپ، ەڭكەيىپ كەلىپ، ماڭدايىنان يىسكەدى.

— ءا، شىڭعىس ءۋاليحانوۆيچ، شوقانىڭدى قيماي تۇرسىڭ- اۋ. سەن ەندى ەلجىرەگەندى قوي. بۇل بالا بىزدىكى. ويانسا، تاعى بوساڭسيسىڭ. ءوزىڭ جۋىردا قايتا كەلەم دەپ وتىرسىڭ، ال، اتتان! — دەدى داباشينسكيي بالاسىن قيا الماي تۇرعان شىڭعىسقا.

— ال، ءۋاسىل اعا، وزىڭە تاپسىردىم. دۇرىس ايتاسىز، بالا سىزدىكى. انشەيىن، انشەيىن، — دەپ ءسوزىن قايتالاپ شىڭعىس دالاعا شىقتى. ول پاۋەسكەگە وتىرىپ، قورادان جونەلگەندە، داباشينسكييدىڭ ءوزى شىڭعىستى قيماي، كوپكە دەيىن ارتىنان قاراپ تۇردى.

---