InfoHub Logo

رۋستەنوۆ امانگەلدى رۋستەنوۆيچ – ا.ش.ع. دوكتورى، پروفەسسور
قوجامۇراتوۆا جانەركە ەربولات قىزى – بيولوگيا ماماندىعىنىڭ 1-كۋرس ماگيسترانتى
م.وتەمىس ۇلى اتىنداعى باتىس قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتى، ورال ق.

ەلىمىزدە نارىقتىق ەكونوميكا دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىندەردىڭ ءبىرى قۇس شارۋاشىلىعى. قۇس (تاۋىق، ۇيرەك) شارۋاشىلىقتارى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ەڭ جاڭا جانە ەڭ قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان سالاسى. ءونىمنىڭ قىسقا مەرزىمدە ءوندىرىلۋى نارىق سۇرانىسىنا باعىت-باعدار ۇسىنۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ۇيرەكتەر كەز-كەلگەن باسقا تۇرلەرگە قاراعاندا ەرەكشە نازىك ءدامى بار ساپالى ەت بەرەدى، ولار ادام اعزاسىنا وڭاي سىڭىرىلەدى جانە ۇيرەك ەتتەرىندە 25-30-دان استام ميكروەلەمەنتتەردىڭ تۇرلەرى كەزدەسەدى، سوندىقتان دا ولار جوعارى ديەتالىق تاعام بولىپ سانالادى. ۇيرەك بالاپاندارى تەز وسەدى، ولار 55-60 كۇندە شامامەن 2،5 كگ سالماققا جەتەدى، ال كەيبىر تۇقىمداردىڭ انالىقتارى 150-180 دانا جۇمىرتقا بەرە الادى. [1]

X-11 ۇيرەكتەرى كروسس. (1-سۋرەت) بۇل قۇستار رەسەي فەدەراسياسىندا ءوسىرىلدى. ح-11 كروسس الۋ ءۇشىن چەرري-ۆەللي ۇيرەكتەرىن پايدالانادى. شىن مانىندە، بۇل ءبىر تۇقىم، تەك «وزدىگىنەن» ۇزاق ىرىكتەۋ پروسەسىنەن وتەدى. سىرتقى قاسيەتتەرى بويىنشا X-11 كروسس ءىس جۇزىندە ونىڭ ارعى تەگىنەن ەرەكشەلەنبەيدى. ح-11 كروسس ۇيرەكتەرى ءونىمدى. ورتاشا جۇمىرتقالاۋى - جىلىنا 120 جۇمىرتقا.

1-سۋرەت. ح-11 ۇيرەكتەرى

ۇيدە ءوسىرۋ ءۇشىن ۇيرەكتەردى تاڭداعاندا، چەرري ۆەللي تۇقىمداسىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋىڭىز كەرەك. بۇل قۇستار جۇمىرتقانى كوپ وندىرۋمەن ەرەكشەلەنەدى جانە كوپتەگەن قورەكتىك، ءدامدى ەت بەرەدى. چەرري ۆەللي ۇيرەكتەر انگليادا وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا پەكين تۇقىمىنىڭ نەگىزىندە ءوسىرىلدى. بۇل ءتۇر فەرمەرلەر اراسىندا جاعىمدى قاسيەتتەرىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى ۇلكەن سۇرانىسقا يە. چەرري ۆەللي ۇيرەگى سىرتىنان پەكين ۇيرەگىنە ۇقسايدى. (2-سۋرەت) [2]

2-سۋرەت. چەرري-ۆەللي ۇيرەگى

انالىقتارىنىڭ ماسساسى 3،4-3،7 كگ، اتالىقتارىنىڭ ماسساسى 4 كگ-عا دەيىن جەتەدى. ولاردىڭ دەنەسى ۇزىنشا، كەۋدەسى كەڭ. اياقتارى قالىڭ، قىزىل نەمەسە سارعىش ءتۇستى، قۇيرىعىنا جاقىن ورنالاسقان. ەرەسەكتەرىندە ۇلكەن ماي قاباتى بار، بۇلشىقەتتەر بىركەلكى دامىماعان. مويىنى جۋان، باس مولشەرى ورتاشا. ماڭدايى دوڭەس. كوزدەر قارا كوك. تۇمسىعى قيسىق، سارى-سارعىش ءتۇستى. سىرت كەلبەتى اق ءتۇستى. [3]
سەلەكسيونەرلەر ەكى تۇقىم تارماعىن اجىراتادى. ولار انالىق جانە اتالىق تارماقتارى. انالىق تارماعى جوعارى جۇمىرتقالاۋشىلىق دەڭگەيىمەن، ال اتالىق تارماعى دەنە ماسساسىنىڭ تەز جينالۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. [4]
چەرري-ۆەللي ۇيرەكتەرى دامىپ، تەز ءوسۋى ءۇشىن تاماق راسيونىنىڭ تۇراقتى بالانسىن ساقتاۋ كەرەك. بۇل تۇقىمنىڭ تارماقتارىن ءار ءتۇرلى قورەكتەندىرەدى. قۇراما جەمدى، قۇرعاق استىق داقىلدارىنىڭ قوسپالارىن، ۆيتاميندەردى تۇيىرشىكتەلگەن كوكونىستەرمەن، اسكوكپەن قولدانۋعا بولادى. تاماقتى كۇنىنە  2-3 رەت بەرەدى. ەگەر ۇيرەك كۇندىز دالاعا شىعىپ سەرۋەندەسە، وندا تەك تاڭەرتەڭ جانە كەشتە 2 رەت تاماقتاندىرۋ كەرەك، ءبىراق كۇندىز سەرۋەندەمەسە، مىندەتتى تۇردە كۇنىنە 3 رەت تاماقتانداندىرۋ كەرەك. [5] [6]
ۇيرەك بالاپاندارى دامىعان يممۋنيتەت ارقاسىندا تەز وسەدى جانە كوپ اۋىرمايدى.

باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا ەكى ۇلكەن قۇس شارۋاشىلىقتارى «ورال قۇس» جانە كەيبىر جەكە قۇس  فەرمالارى جۇمىرتقا جانە قۇس ەتىمەن تۇرعىنداردىڭ 65%-ىن قامتي الادى. وبلىستىڭ سۋلى ايماقتارىندا ۇيرەكتەردى ءوسىرىپ، ولاردان ەت ءوندىرۋدى العا قويا  باستادى. ي. ستەپانچەنكو جانە ا.ا.سەننيكوۆتار ۇيرەكتەردى دەنە سالماعىنا، جۇمىرتقا بەرۋىنە بايلانىستى ەكى توپقا بولەدى: ەتتى باعىتىلى  جانە جۇمىرتقا بەرۋشى تۇقىمدىقتار.

رەيمەر ۆ.ا. جانە الەكسەيەۆا 3.ن، كوچيش ي زەرتتەۋلەرى بويىنشا ۇيدە وسىرۋگە ارنالعان ۇيرەك تۇقىمدارى كروسستارمەن اۋىستىرىلا باستالدى. ال B.ا. رەيمەر جانە 3.ن. الەكسەيەۆا زەرتتەۋلەرى بويىنشا پەكين تۇقىمدى ۇيرەكتەر كوپتەگەن ەلدە تاراعاندار، ولار ساپالى ەت ونىمدىلىگىمەن  ەرەكشەلەنەدى.

ەلىمىزدە د. ك. احمەتجانوۆ جانە ت. ح بۋحاربايەۆ، د. ا. كوۆينكو كورسەتۋلەرىنشە ەلىمىزدە ۇيرەكتەردى جازعى لاگەرلەردە ءوسىرۋ ارقىلى سەمىرتە ەت الۋ تەحنولوگياسى جەكە شارۋاشىلىقتاردا ەنىپ كەلەدى. سوندىقتان ماقالاداعى قوزعالعان ماسەلەلەر ديسسەرتاسيالىق زەرتتەۋدىڭ باعىتىن انىقتاۋعا نەگىز بولادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1. ق ر پرەزيدەتتىنىڭ حالىققا جولداۋى: جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭ. 2020 ج. 01.10.
2. قازاقستانىڭ ەت ءوندىرىسىن دامىتۋ باعدارلاماسى egemen.kz:  https://egemen.kz/article/240979-qazaqstanda-kunine-800-tonnadan-astam-qus-eti-ondiriledi
3. ابزالوۆ ا.ب. ۋتكا – پتيسا ۆىگودنايا /ا.ب. ابزالوۆ// فرۋنزە: كىرگىزستان، 1974. – 256 س.
4. احمەتجاتوۆ د.ك. تەحنولوگيچەسكيە پريەمى ۆىراششيۆانيا مۋسكۋسنىح ۋتيات: اۆتورەفەرات ديسس. كاند. س.−ح. ناۋك /د.ك. احمەتجاتوۆ. – الما-اتا. − 1991. − س. 21.
5. بۋحاربايەۆ ت.ح. ۆىراششيۆانيە ۋتيات نا مياسو /ت.ح. بۋحاربايەۆ، د.ا. كوۆينكو// نوۆوە ۆ سترويتەلستۆە، مەحانيزاسيي ي تەحنولوگيي پرويزۆودستۆا مياسا ۋتوك نا پرومىشلەننوي وسنوۆە. الما-اتا. − 1974. − س. – 305.
6. رۋستەنوۆ ا.ر. ونەركاسىپ نەگىزىندە قۇس ءوسىرۋ تەحنولوگياسى. زووينجەنەردىڭ انىقتامالىعى.  الماتى، 1984. 162-187 ب.

---