Орта ғасырда мұсылмандық және христиандық

Мұсылмандық

Исламда ғылым, техника, өнер, сауда, егін шаруашылығы және әділдік, адал болу әмір етілген. Көптеген қайырымдылық мекемелер құрылған. Адамдарды мәжбүрлеп дінге кіргізу болмаған. Жаулап алынған жерлердің халқы дін мәселесінде еркін болған. Зекет, пітір, ұшыр және садақа діннің әмірлерінде қоғамдық көмек болып табылады. Көптеген жерлерде обсерваториялар, ауруханалар және медреселер құрылған. Ойлау еркін, пікірлер ашық, кітапханалар кітапқа толы болған. Құлдық жүйесінің жойылуы үгіттелді. Заң алдында патша да, шопан да тең құқылы болған. Әркім өз ісіне Аллаһқа жауапты деп қабыл етілген. Тіпті жануарларды да отта жағу үлкен күнә деп есептелген. Ауылды жерлерде де монша жасалып, тазалыққа аса мән берілген. Тіпті 9 ғасырда-ақ Андалусия мемлекетінің көшелері бастан аяқ жарық болып тұрған.

Христиандық

Бұзылған інжілдерінде мемлекеттің және жеке адамдардың құқықтары, өнер, сауда, егін шаруашылығы, мәдениет деген нәрселерден жұрдай еді. Шіркеудің 15 миллион адамның қанын төккені христиан тарихшылары тарапынан да жазылған. Ешбір қоғамдық көмек көрсетілген емес. Дұрыс білімдердің орнына халық арасында әсіресе сиқырлық кең тараған еді. Ой-пікірлер шектеулі, ғалымдар арыстандарға жәукемделетін. Байлар кедейлерді құл қылып, жануарлардай жұмыс істеткізген. Еркіндік халыққа емес, белгілі адамдарға және дін адамдарына ғана берілген. Дін, иман мәселесі тоқырауға ұшырап, жәннат зат сияқты алып сатылған. Тек Еуропаның өзінде ғана 30000 адам тірідей өртелген. Еуропа қалаларында монша жоқ еді және көшелері қоқысқа толып кеткендігі соншалық, адамдар көшеден өте алмайтын.