InfoHub Logo

Alǵash Abýlmansur hannyń qalmaq pen qazaq soǵysyndaǵy jekpe-jekte «Abylaılap» shaýyp, qalmaqtyń Charysh degen batyryn óltirip, Abylaı atanyp, han bolǵany halyqqa málim shyǵar.

Charysh – qalmaqtyń Haldan hanyna kúıeý eken. Haldan «Charyshty Abylaı óltirip, han bolypty» degendi estip, qaharlanyp, «Abylaıdy ustap ákel» dep jıyrma myń ǵasker attandyrypty. Abylaı el shetine qaraýyl qarap, Ulytaýda uıyqtap jatqan jerinde qalmaqtyń qoly ustap alypty.

Abylaı qoldan jón surasa, bir ǵana ózi úshin attanǵan qol ekenin bilgen soń, kútinbegen eldi shaptyrtyp qaıtemin dep: «Men – izdegen Abylaıyń», – depti. Qalmaqtyń qoly Haldannyń tapsyrǵan Abylaıyn tapqan soń elge tımeı qaıtypty. Bul mándi el estip, Abýlhaıyr hanǵa habar jetkizgen soń, Abýlhaıyr járdem suraı Orynbordaǵy Neplúev degen generalǵa: «Biz orysqa qaraǵaly júr edik, meniń inim Abylaıdy Haldan ustap áketti, osyǵan járdem qylyp, bosatyp ber» depti. Haldannan surata Mıller degendi jiberipti.

Qazaqtan toqsan kisi suraı barsa, Abylaıdy aryq atqa jaıdaq mingizip, saýyt-saıman kıgizip [...] aınaltyp, jetektetip qoıǵan eken. Suraýshylar jıylǵan soń, Haldan Abylaıdy aldyna shaqyrtyp alyp: «Men seni Charysh syqyldy batyrdyń ornyna óltirgeli otyrmyn, ne armanyń bar», - depti. Abylaı aıtypty: «Úsh armanym bar: birinshi, men ań syqyldy josyp júrgen qazaq degen halyqqa han bolyp edim; bir jerge qala salyp, irge tepkize almaı josyǵan kúıinde qaldyram-aý dep arman qylamyn». Haldan «jón» depti. «Ekinshi, men Charyshty qan maıdanda jekpe-jekte óltirip edim, sen aty qalmaqqa saýyn aıtyp ásker jibergende, men din musylmanǵa habar aıtyp, Charyshsha maıdanda ólmeı, qapyda uıyqtap, ustatyp óldim-aý dep arman qylamyn». Haldan «jón» depti. «Úshinshi, men tórt atadan jalǵyz edim, balam joq edi, men ólsem tuqymym quryp ketedi-aý dep arman qylamyn» degende, Haldannyń basy tómen túsip ketip, qalmaqsha «Men úsh atadan jalǵyz edim, bu-daǵy meniń Kóbegenim syqyldy eken ǵoı», - dep balasyn kórsetkende, Abylaı: «Aldıar!» – depti. Haldan: «Nege qýandyń» dese, Abylaı: «Meni balańa teńediń, balańdy óltiresiń be», - depti. Haldan: «Jaraıdy, otyr!» – degende, olaı-bulaı jan-jaǵyna jaltaqtap tursa, bosaǵada qol-aıaǵy qulyptaýly, ań aýlap júrgen ýaq Ótegendi ustap alyp baılap qoıǵan eken. Ótegen eńbektep kelip jaýyrynyn tosqanda, Abylaı kótin qoıyp otyrypty. Haldan Ótegenge: «Munyń qalaı?» dese: «Mynaý tuǵyrsyz jerge qonbaǵan aq suńqar edi, men altyn tuǵyr bolsam, az ba!» – depti.

Haldan kıgiz, kórpe salǵyzyp Abylaıdy otyrǵyzyp: «Elińde qoı kóp pe?» – dese, Abylaı: «Kóp», – dep jaýap beredi. Haldan: «Qoıshy – ótirikshi, qoı – ury» degen, aýyl úıdiń arasynan usaq janjal, berekesizdik qalmaıdy deseńshi», – depti. Haldan: «Sıyr kóp pe?» – dese, Abylaı: «Kóp», – depti. Haldan: «Qazaqtyń balasy aıranǵa súıenip, eńbekke erinshek, aqymaq bolady deseńshi», – depti. «Qazaq egin sala ma?» – dese, Abylaı: «Joq, egin salmaıdy», – depti. Haldan: «Adam egin salyp, jer emshegin embeı, jerge baýyr baspaıdy, áli de neshe tóńkerilersiń», – depti.

Abylaıdyń alǵashqy armanyn, Haldannyń dolbaryn estimegen el joq, biraq iske asyrǵan da adam kórinbeıdi. Árne is bastaýshydan bir bolsa, qostaýshydan eki dep bilýge bolady-aý.
Qazaqqa Abylaıdan ókimetti han boldy ma? Alǵashqy han bolǵandaǵy armany – qala salǵyzbaqqa 70-ke kelgenshe jetpis úıdiń basyn bir jerge qosa aldy ma? Eli bilmeı, ózi bilgen er – darıanyń júzindegi jańqadaı aǵynǵa amalsyz aıdalyp joǵaldy-daǵy.

«Saryarqa», 1917, 5 qazan, 12-nómir

---