InfoHub Logo

Abylaı han ózine-ózi emin-erkin kelgen soń «atajurtym Buharany alamyn» dep, úsh júzdiń balasy qazaqtyń «sen tur, men ataıyn» degen batyrlaryn jıyp, attandy. Munan barǵannan áýeli Túrkistan baryp, oǵan óziniń bel balasy Sydyq sultandy ıe qyldy. Shymkent, Saıram baryp, oǵan Ǵabdalrahman degen sartty qoıdy. Tashkent baryp, oǵan Myrzahmet degen sartty qoıdy. Tashkentti keshe orys alar ýaqytysynda bir Myrzahmet degen jáne bıledi. Bul Myrzahmet qartaıyp aljyp ólse, jańadan óldi. Abylaıdyń qoıǵan Myrzahmet degeni munan kóp buryn ótken kisi. Onan Sozaq ústine baryp túnep jatqanda, Qońyrat elinde bir baıdyń kelini ul taýyp, atyn Abylaı qoıǵan eken. Bul Abylaı da ósip-ónip, bir taıpa el bolypty. Abylaı han onan ótip, Samarqan shaharynyń bet aldyna, Jupar qoryǵyna baryp túsipti. Sol túni qasyndaǵy qarıasyna:

— Búgin sáýe kór! — depti.

— Men de qarap jatpaıyn, jurt bılegen hansyń ǵoı, óziń de kór! — depti.

Erteń tań atqan soń qarıa men han bas qosyp otyryp, kórgenderin aıtysypty. Áýeli han aıtypty:

— Búgin túnde túsimde bir jolbarys shatyrymnyń aldyna kelip shókti, basyn bir kótermedi, tómen saldy da jatty.

«Bu ne qylǵany?» dep qarap edim álgi jolbarys degenim aıý boldy. «Jańa jolbarys edi ǵoı, qalaısha aıý bolyp qaldy?» dep qarap edim, qasqyr boldy. onymen te turmady, qoıan ba, qarsaq pa, sol syqyldy bolǵan ýaqytta oıanyp kettim, — deıdi.

Onda qarıa aıtty:

— Men kórgenimdi aıtsam, Buharadaǵy tamam áýlıe Samarqan darbazasynyń túbine kelip shókti. Ol Samarqandy saǵan alǵyzbaımyn dep kelgeni. óziń kórgen jolbarys — óziniń baq-talaıyń. Baq-talaıyńnyń jetip jyǵylǵan jeri osy bolǵany. Endi munan bylaı baqtalaıyń kóterilmeıdi.

«Baıaǵydan beri Abylaı júrip-júrip sarttan ólipti» degen atqa ushyramaı, uryspaı, soǵyspaı, osy jerden typ-tynysh qaıta ǵoı. Qarasań, aıý bolǵany — senen sońǵy balanyń zamany, «aıý zamany» degen zaman bolady. Aıýdaı alysyp ótedi. onan qarasań, qasqyr bolǵany — nemere urpaqtaryń zamany, «qasqyr zamany» degen zaman bolady, qasqyrsha julysyp ótedi. onan qarasań, túlki bolǵany — shóbereń zamany, «túlki zamany» degen zaman bolady. Túlkishe jortyp júrip jan saqtaıdy. Onan qarasań, qoıan bolǵany — onan sońǵy zaman qoıansha qara kebek qylyp, qorǵalap jatyp, jan saqtaıdy. Onan soń zamannyń ne bolaryn Qudiret ózi biledi. Qarsaq bolar, kúzen bolar, eń aıaǵy tyshqan, baqa-shaıan, qurt-qumyrsqa bolyp dúnıe sóıtip tozyp taýsylady daǵy, — deıdi.

Sonan soń han bul sózge qulaq qoıyp, Samarqan shaharyna elshi jiberdi:

— Urysym, soǵysym joq. Áýlıelerdi zıarat qyla keldim. Osy jerden qaıtamyn, — dep.

Samarqan, Buhara jurty qorqyp tur eken. Munan buryn qosyny qazaq bolyp on úsh patsha shaharlardy alǵan eken.

Qosyny qazaq boldy degenshe, bu dúnıepaz sarttarǵa azap bolady eken. Abylaı hannan bul sózdi estigen soń Samarqan halqy qýanyp, tartý-taralǵysymen kelip handy kórip, Abylaı han sonda: «Samarqannyń kók tasynan basyma qoıdyratuǵyn, jazý oıdyratuǵyn tas qazyp alamyn!» — dep, usta jınap, tas qazdyrdy. Sonda Abylaıdyń baqatysyna shyqqan tasty Samarqan halqy kórip, hannan súıinshi surady: «Bul tas ámir Temirden soń eshkimge shyqpaǵan tas» dep. Sol tasqa atyn sol jerde ustalarǵa jazdyrypty: «Abylaı ıbn Súıenish han» dep.
Sol sapardan qaıtyp, Tashkentke kelip Myrzahmettiń qyzyn alyp «endi urys, soǵys joq» dep, orta júz ben Kishi júzdiń batyrlaryn ruqsat berip, jerli jerine, mekendi sýyna qaıtarypty. Úsh aıdan soń ózi Tashkentten Arqaǵa qaraı shyǵypty. Qasynda biraz tóleńgit pen úısin, dýlattyń jalǵa etekteri bar. Muny Shymkenttegi Ǵabdalrahman sart estip, Turbat, Sultanrabat, Qarabulaq, Mańkenttegi eginshi sarttardy jınap alyp, qosyn qylyp Abylaı handy qamapty. Sonda dýlat halqy qashyp ketip «jalǵa etek dýlat» atanypty. Boza iship, dýlaǵannan basqa óneri az, tuzsyz kójeniń kúshinen bitken jasyq halyq qoı. Hannyń qasyndaǵy tóleńgitterdiń birsypyrasyn qyryp tastapty. Hannyń ózine qol tıgizýge bata almapty. Sonda han Arys degen ózenniń boıynda bir qyrdyń basynda turyp, joldastaryn tarqatyp jibergenine pushaıman bolyp, barmaǵyn shaınady deıdi.

Sonda bir qarıa aıtqan eken:

— Etek penen jeń bolǵan,
Ejelden saǵan el bolǵan
Orta júzden kisiń joq.
Naızasynyń ushy altyn
Kishi júzden kisiń joq.
Buǵan qarap turǵannan
Basqa isiń joq, — depti.

Sonan soń Abylaı sol Arystyń boıynda bir qorǵanǵa túsip, alpys segiz jasynda juma kúni dúnıeden qaıtyp, sol jer osy kúnde «Han qorǵany» atanypty. Súıegin teńge salyp, Túrkistan shaharyndaǵy haziret sultan Alǵarfın áýlıeniń kúmbezine alyp kelip qoıypty.
Estirtken kúni juma kúni eken. Saryarqaǵa qyryq kún buryn estilipti. «Búgin qyrqy» dep ordaǵa jıylyp, bala-shaǵa, úı-ishterine juma kún jıylyp esittirgen eken. Artynan qasyndaǵylary kelgen soń «qaı kúni óldi?» dep surasa, úıine esittirgen kúni ólgen eken. ólmesinen qyryq kún buryn óldi degen habardy Arqaǵa kelip qalǵany. Abylaı han ólgende Sozaq degen kentte Jalań aıaq Adurdur [Ashdúr, Ázder E.Q.] úsh kún, úsh tún jylaǵan eken. Mańaıyndaǵy sart-saýan:

— Taqsyr, bir qazaq óldi dep, munsha nege búlindińiz? — degende:

— Esil Abylaı Saryarqada ólmeı, sarttyń qorǵanynda óldi-aý! Endi handyq qorǵanda qaldy. Sol úshin jylaımyn, — degen eken.
Aıtqanyndaı, sodan soń qazaq ortasyna handyq joq, sart bılep ketipti.

Bes qoıǵa alǵan ógizdi
Tegin dersiń dep edi,
Egin egip, tarynyń
Sógin jersiń dep edi,
Jalań aıaq sarttardy
Begim dersiń dep edi, —

dep noǵaılydan shyqqan Móńke bıdiń aıtqany dál kelipti de turypty. Munan soń «balapan basyna, turymtaı tusyna» degen zaman boldy.
Baıaǵy atam zamanyndaǵy Buharekeńniń «qala salady, orys alady» degen jerlerine Abylaı hannyń nemeresi Kenesary zamanynda salynyp, Kenesary, Naýryzbaı barymtashydaı shettep, jyrmalap júrip, eki myńǵa anyq tolmaı-tuǵyn jigit-jeleńmen oǵan bir tıip, buǵan bir tıip, basy-kóti segiz jyl bir aýylǵa bolsa da han atandy.

Ereı men Esil basy taý bolypty,
Kápir kóp, musylman az, qaý bolypty.
Sarjan men Qońyrqulja quda bolyp,
Orys pen Kenesary jaý bolypty.
Tóskeıde mal jatady qaý bolǵanda,
Jigitke kedeılik joq saý bolǵanda.
Ushqan qus, júgirgen ań óte almady,
Oryspen Kenesary jaý bolǵanda, —

dep burynǵy aqyndardyń óleńinde aıtylǵan.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jánibek batyrdyń túsin Abylaıdyń jorýy (İ nusqa)

Abylaıdyń bir joryǵy (İİ nusqa)

Abylaıdyń bir joryǵy (İİİ nusqa)

---