InfoHub Logo

         Baıaǵy ótken zamanda Qurman qoıshy degen bir baıdyń qoıshysy bolypty. Qurman sol baıdyń on segiz-jıyrma jyl qoıyn baǵypty. Alatyn aqysy bir jylǵa eki toqtyly qoı eken. Eger qoı joǵaltsa, aqysyn bermeı sonyń esebine alady eken. Qurman qoıshynyń tapqany kıimine jaramaı sol baıdyń qoıyn baǵyp júre beripti. Qurman qoıshy bir kúni qoıyn baǵyp júrgende, tórt-bes shaqyrym jerden janǵan ot kóredi. Ot janǵan qalpynda tura qoımaǵan, qoıshyǵa qaraı tartady. Qurman qoıshy oılaıdy, «apyrym-aı, mynaý ot qalaı júredi. Ot bolsa jan-jaǵyna tarap janar edi jáne qara tútin shyǵar edi. Al myna ot jaıylyp janbaı, týra tartyp kele jatyr» dep turǵanda, ot ta taıanyp, Qurman koıshyǵa jaqyndap keledi. Anyqtap qarasa, ottyń aldynda uzyndyǵy bir qulashtaı aq jylan qashyp keledi eken. Ot qaıtsem de seni kúıdirem dep keledi eken, al jylan qashyp keledi eken. Jylan qashqan qalpynda Qurman qoıshynyń shalbarynyń balaǵynan kiredi. Ol jylandy balaǵynan kirgizbeýge úlgire almaıdy. Ot ta kirýge yńǵaılanǵanda sabap sóndiredi. Jylan jorǵalaı omyraýynan shyǵyp, ottyń óshkenin kórip, jerge túsedi.

         Jerge túskennen keıin adam tilimen sóıleı bastaıdy: «Sen meni ólimnen qutqardyń, men seniń jaqsylyǵyńdy ómiri umytpaımyn, sen myna qoıdy tasta da meniń sońymnan er, men saǵan ózimniń qyzymdy beremin»,— deıdi. Qoıshy baıǵus qýanady, biraq «qoıdy tastap kete almaımyn» deıdi. Sen qoıǵa qam jeme, qoıdyń ózderi keshke aman-esen úılerine barady,— deıdi. Qoıshy amalsyzdan jylanǵa ilesip kete barady, bir jerge barǵanda, bir tesikke túsirip alady, sonan ekeýi jer astymen kete barady, bir jerge kelgende tóbedeı úıilgen kóp jylanǵa kez keledi. Qurman qoıshy «osynsha jylanǵa jem qylýǵa alyp kele jatyr eken» dep, záresi zár túbine ketip, óńi qashyp tura qalady. Jylan onyń qorqyp turyp qalǵanyn bilip, «júr, saǵan olar tımeıdi» dedi. Ol amalsyz ere berdi, jylan úıilgen jylanǵa kelgende qatty baqyryp edi, jylandar eki jaqqa aıyrylyp, ortasynan qaq bólinip jol berdi. Ekeýi biraz júrgennen keıin aldarynan úlken aq úı kórindi, biraz júrip aq úıge keldi. Jylan aıtty: «Osy úı - bizdiń úı»,— dedi. Ekeýi úıge kirdi. Qurman qoıshy: «Bul meni qyzymdy beremin dep ertip kelip edi ǵoı, bunyń qyzy turmaq eshteńesi kórinbeıdi» dep oılap otyra berdi. Bir ýaqytta as daıyndap alyp keldi. Otyryp as iship bolǵannan soń, jylan úıinde bir aq, bir qara qalaıy sandyq bar eken, ekeýin tór aldyna jınap qoıypty, aq qalaıy sandyqty qoıshyǵa alyp berdi. «Jer betine shyqqan soń, alty qanat aq úıdiń ornyndaı jerdi dóńgelektep syzyp, sonyń ortasyna osy qalaıy sandyqty basyńa jastaı uıyqta», – dep, jylandardan ótkizip jiberip qosh aıtysyp qala beredi.

         Qurman qoıshy jer betine shyqkannan keıin bir jerdi tańdap alyp, alty qanat aq úıdiń ornyndaı jerdi dóńgelektep syzyp, sandyqty basyna jastaı jatyp uıyqtaıdy. Erteńgisin oıansa, appaq aq úıdiń ishinde jatyr eken, oń jaǵyna qarasa, appaq sulý qyz uıyqtap jatyr eken, qoıshy qorqyp qalady, qoryqqanynan aıǵaılap jibere jazdaıdy. «Bul páleniń qasyna qalaı, qaıdan jattym» dep, bildirtpeı tósekten túsip, óziniń jaman shalbary men tonyn izdese, ondaı jaman nárse ol úıden tabylmady, ylǵı asyl kıimnen basqa eshteńesi joq, asyl kıimdi kıip, úıden shyqsa, mal degen jerdiń júzin, kúnniń kózin alady. Bul jerde eshqandaı mal joq bolatyn, baryp qoıshydan surasa, «Qurmannyń qoıy» deıdi, «qaı Qurman?» dese, óziniń ákesin jáne elin aıtady, «apyrym-aı, bul jyndanǵan qoıshy ǵoı, meniń atymdy basqa bireýdiń atyna shatastyryp tur» dep, sıyrshyǵa baryp surasa, ol da sony aıtady, jylqyshyǵa barsa, ol da sony aıtady. Bul qaıtyp úıge kele jatyp oılaıdy, «bul qalaı, maǵan munsha mal qaıdan bitti?» deıdi. Oılap kele jatyp, «bul álgi jylan bergen aq qalaıy sandyq eken ǵoı, ana úıdegi qyz sonyń berem degen qyzy eken, myna mal sonyń enshisi eken» deıdi. Sonymen oılanyp úıine keledi, úıine kelse, áıeli shaı qoıyp júr eken. «Baıeke, qaıda baryp qaıttyńyz?» – deıdi. «E, myna malshylar jer jaıyn bilmeıdi ǵoı, solarǵa jer jaǵdaıyn túsindirdim», – dep shynyn aıtpaıdy. Sonymen birneshe ýaqyt ómir súredi. Bir kúni «bul úıde kim bar» degen daýys estıdi. Áıel dalaǵa shyqsa, patsha kıimin kıgen jáne ýázir kıimin kıgen birneshe adam esik aldynda tur eken. Áıeldi kórip patshanyń degbiri qalmaı, kózi alaqtap, birese áıelge, birese joldastaryna qarap ne aıtaryn bilmeı qalady. Sonymen «bul kimniń úıi?» dep suraıdy.

Áıel: «Qurman baıdyń úıi», – deıdi.

«Kúıeýiń qaıda ketti?» – deıdi. «Ań aýlaı ketti», – deıdi áıel. Patsha aıtady: «Men osy eldiń patshasy bolamyn, kúıeýiń erteń bizdiń ordaǵa kelsin», – dep ketip qalady. Keshke Qurman keledi, áıeli bolǵan jaǵdaıdy aıtady, «patsha erteń ordaǵa kelsin dep ketti» dedi.

Ertemen erte turyp atyna minip, patsha ordasyna barady. Patsha Qurmannyń kelýin tosyp otyr eken. Qurmandy óte jyly júzben qarsy alady, dastarqan jaıǵyzyp, as pen sharap quıǵyzyp tamaqtandyrady. Tamaqtanyp bolǵan soń, patsha: «Áı, Qurman, ekeýimiz buǵynshaq oınaımyz, úsh kún men tyǵylam, úsh kún sen tyǵylasyń, úsh ret men tapsam, sen maǵan áıelińdi, malyńdy beresiń, sonan soń basyńdy alamyn, – deıdi. — Eger men seni úsh ret tappasam, men saǵan qyryq áıelim bar, sony jáne patshalyǵymdy, mal-múlkimdi berem de atyma minip kete berem», – dedi.

         — Osyǵan qalaı qaraısyń, eger sen oınamasań da áıelińdi tartyp alam, – dedi.

Sonymen amaldyń joǵynan kónip, úıine baryp bolǵan jaǵdaıdy aıtady. Áıeli onan soń «oına» dep qarsy bolmaıdy. Patsha artynan habarshy jiberipti. «Erteń men buǵynamyn, meni izdesin», – dep habar beripti. Erteńgisin erte turyp, bir atty minip handy izdeýge ketedi. Áıeli artynan shyǵyp qarasa, atqa minip handy izdemekke ketip barady eken. Áıeli aıǵaı salyp erin shaqyryp alyp: «Qaıda barasyz?» – dep suraıdy. «Keshe patsha buǵynshaq oınaımyz dep edi ǵoı, sony izdeýge bara jatyrmyn», – deıdi. Áıeli: «Siz olaı barmańyz, siz qazir jylqydan tańdatyp eń júırik at minińiz, qolyńyzǵa temir quryq alyńyz, sonymen han aýylyna baryńyz, aýylyna jaqyndaǵanda tóbeniń ústinde úlken qara tóbet ıt jatyr, siz jaqyn barǵanda sizge úrip júgiredi, siz ony jaqyndatpaı qashyńyz, sonan siz bet aldy qasha berińiz, bir ýaqytta sizdi qýyp jetedi, sol ýaqytta qaıta burylyp ıtti siz qýyńyz, sol ıtti óltirip, patshany sonan soń izdeseńiz, – dedi. Habarshy jiberip jylqyshylardan «eń júırik at ustap ber» dep suraıdy, jylqyshylar júırik at ákep beredi. Qolyna temir quryq alyp, patshanyń saraıyna qaraı kete beredi. Patshanyń aýylyna jaqyndaǵanda, aıtqandaı, tóbeniń ústinde úlken qara ıt jatyr eken. Qurman jaqyndap kelgende, arsyldaı úrip tura umtylady. Qurman jalt berip bet aldy qasha jóneledi, ıt te qýady, qasha-qasha talaı jerge barǵanda, ıt qýyp jete bergende, atyn kilt buryp, ıtti qaıta qýady, ıt qashady, ol qýady, ári-beri qýǵannan soń ıt sharshaıdy, ıtti qýyp jetip quryqpen soǵyp, innen-inge tyǵyp óltire sabaıdy. It ólermen bolyp, bir qýysqa tyǵylady, atynan túsip, ıtti quryqpen túrtkilep óltirýge jaqyndaıdy, ólýge taıaǵanda, «eı, óletin boldym, endi qoı» dep, adam qalpyna kiredi. Qarasa, álgi buǵynam degen patsha eken, «erteń taǵy tyǵylamyn, kelip taýyp al» dep úıine ketedi.

         Erteńine ertemen turyp keshegi atyna minip, quryǵyn qolyna alyp, patshany izdeımin dep ketip bara jatqanda, áıeli shaqyryp alyp: «Qaıda barasyń?» – dep suraıdy. «Patshaǵa baram, keshegi ıtti qýam, áıtpese, bir jerde júrgen shyǵar», – deıdi. «Joq, sen olaı etpe, quryǵyńdy tasta da úıine bar, «patsha qaıda?» dep, áıelderinen sura, áıelderi «bilmeımiz» der, sen úıinen shyǵyp taýǵa qaraı biraz júrseń, aldyńnan úlken ker jol shyǵady, sonymen batysqa qaraı júre berseń, sol úlken ker joldan taýǵa qaraı jalǵyz aıaq jol shyǵady, sol jolmen biraz júrseń, saıǵa túsesiń, saıdyń arǵy qabaǵynda bir túp tobylǵy tur, sol tobylǵynyń ishinde qamshy sapqa jaraıtyn úsh tobylǵy bar, ekeýi sary, biraq túzý, al qalǵan bireýi qısyq, biraq óte qyzyl, «myna kısyq tobylǵy qamshyǵa shydamdy, berik sap bolýshy edi jáne ózi qyzyl eken» dep, sol qısyq tobylǵyny kesip al, sonan soń patshany izdeseń, patshany taýyp alasyń», – deıdi.

Qolyndaǵy quryǵyn tastap patshanyń aýylyna keldi. Kelip patshanyń qatyndarynan: «Patsha qaıda ketti?» – dep suraıdy, qatyndary: «Bilmeımiz», – dep jaýap beredi. Aýylynan shyqqan úlken ker jolǵa túsip júre beredi. Biraz júrgennen keıin aldynan taýǵa qaraı jalǵyz aıaq jol shyǵady. Sol jolǵa túsip alyp taýǵa qaraı júredi. Bir saıǵa túskende, arǵy betinde bir túp tobylǵy kóredi. Barlyq tobylǵydan bıik úsh tobylǵy kórinedi. «Osy tobylǵyda qamshy sapqa jaraıtyn tobylǵy bar ma eken, kóreıinshi» dep, atynan túsedi, álgi sapqa jaraıtyn úsh sapty kórip, «osylardyń bárin (úsheýin de) alýǵa bolmaıdy, munyń qaısysyn alaıyn» dep, biraz oılanǵan bolady da «osy qısyǵy qamshyǵa myqty bolýshy edi ǵoı» dep, bákisin alyp, qısyq tobylǵyny ustap kese bergende: «Eı, Qudaı atqyr, bul men edim» – dep patsha shyǵa kelipti, sonda Qurman: «Oı, taqsyr, munda neǵyp júr ediń», – depti.

Patsha qabaǵy salyńqy aýylyna qaıtady. Aýylyna jaqyndaǵanda, Qurman aýylyna ketetin bolady, sonda patsha: «Áı, Qurman, sen meni eki ret taptyń, erteń taǵy buǵynam, kelip meni izde», – dep úıine júre beripti. Qurman úıine kelip, erteńgisin atyna minip ketip barady eken, áıeli kórip: «Qurman, atyńnyń basyn bura ket, qaıda barasyń?», – depti. Qurman patshany izdeıtinin aıtady, áıeli: «Sen patshanyń úıine barǵan soń, áıelderinen sura, «patsha qaıda?» dep, áıelderi «bilmeımiz» deıdi. Sen qora-qopsysyn, jer asty-jer ústindegi qazynasyn tegis kór, sonda birtalaı qyzyq kóresiń, sonan soń úıin qara, patsha jatatyn tósektiń bas jaǵynda úsh aq semser (qylysh), aıaq jaǵynda úsh semser jatyr, ekeýin de ashyp qoıyp, «oıpyrym-aı, mynaý ne degen semser, munyń qaısysy ótkir boldy eken?» dep, bárin bir-bir ustap kór de bas jaǵynda jatqan úsh semserdiń ortasyndaǵysyn alyp dalaǵa shyǵyp, úıiniń aldynda úlken tas bar, sol tasqa qylyshtyń ótkirligin bilý úshin shaýyp jiber, sonan soń handy tez tabasyń», – dedi. Qurman patshanyń úıine baryp kilet, qorasyn qarap, onan jer ústindegi qazynasyn kórip, onan jer astyndaǵy qazynasyn kórip, tús qaıtqansha serýendep, tús qaıta patshanyń úıine kelip, qatyndarynan suraıdy. Qatyndary «bilmeımiz» deıdi. «Osy han taptyrmaıtyn jaqqa shyqty» dep, tósegin aqtara bastaıdy. Aıtqandaı, tóseginiń aıaǵynda úsh, basynda úsh aq semser jatyr eken.

Solardy kórip árqaısysyn bir ustap kórip, «oıpyrym-aı, mynanyń qaısysy asyl boldy eken, shamasy narkesken degen semserler osy bolǵany ǵoı» dep, bas jaǵyndaǵy úsh semserdiń ortasyndaǵyny alyp, dalaǵa shyǵa úlken bir tasqa endi shabaıyn degende, «aǵataı-aı, men edim ǵoı» dep, patsha shyǵa kelipti. «Al endi sen meni úsh ret taptyń, erteńnen bastap sen tyǵyl, men izdep seni tabamyn», – dep Qurmandy úıine qaıtarady.

Qurman erteń erte turyp aýyl qasynda úlken jar bar edi, soǵan qaraı bezip bara jatqanda, áıeli shaqyryp alady da: «Qaıda barasyń?» – dep suraıdy. «Álgi patsha kelmek edi, ol maǵan sen búgin tyǵyl, men izdeımin degen, sol endi ana jarlardyń bir jerinen oryn daıyndap qoıyp edim, soǵan tyǵylaıyn dep baramyn», – dedi.

Áıeli aıtty: «Han keshe kisi jibergen, erteń tyǵylmaı-aq qoısyn, izdemeımin depti. Úıde otyra ber», – dep, úıine otyrǵyzyp qoıypty. Áıeli shaı qaınatyp ákelip, ekeýi shaı iship otyrǵanda, patshanyń aýyl jaǵyna qarasa, patsha kele jatyr eken deıdi. Qurman iship otyrǵan shaıyn tastaı salyp kebejeniń ishine kirip ketipti. «Úı, saǵan ne bolyp qaldy?» dese, «oıbaı, patsha kelip qaldy» deıdi. «Endeshe, kebejeni saldyrlatpaı beri kel, myna jerge tyǵyl», – depti. Kózi jáýteńdeı «qaı jerge tyǵylamyn» dep, áıeliniń qasyna kelipti. Áıeli aýzy kúbirlep «tfý» dep edi, urshyq bolyp ketti. Áıeli shaıdy jınap, urshyq ıirip otyra beripti.

         Patsha kelip: «Qurman qaıda ketti?» – dep, áıelinen suraıdy, áıeli «bilmeımin, taqsyr» deıdi. Patsha úıin túgel qaraıdy, biraq úıinen tappaıdy. Aýyl tóńiregin qaraıdy, esh jerden tappaı úıin qaıta qaraıdy. Biraq tappaıdy, han qaıtar bolyp atyna minip turyp, «tappadym» dep aıǵaı salady, áıeli urshyqty shanshı salyp edi, «mundamyn» dep, Qurman úıden shyǵa keldi. «Erteń taǵy tyǵyl», – dep, han aýylyna ketedi.

Han kele jatyp oılaıdy. «Bul qaıda tyǵyldy, osynyń ózi alańǵasarlaý eken, bul Qurmanda eshqandaı qasıet joq, osy káptiń bári áıelden-aý» dep oılaıdy da «bul úıinen basqa jerge tyǵylmaıdy, erteń tań ata adam jiberip baqtyraıyn, eger úıinen eshqaıda shyqpasa, buny erteń qaıtsem de tabam degen qorytyndyǵa kelip, úıine kele ózi epti bir qýdy shaqyryp alyp: «Saǵan men jumys tapsyramyn, sony oryndasań, at basyndaı altyn beremin, biraq muny óziń jáne menen basqa eshkim bilmeıtin bolsyn», – deıdi. «Qup, taqsyr, ne buıyrsańyz oryndaýǵa men daıyn», – dep, eki kózi altyndy estigen soń jasaýrap, patshanyń aldyna júginip otyra ketedi. Sonda patsha: «Sen kórinbeı Qurmannyń aýylyna baryp, Qurman qaıda barar eken sony baq, biraq kórinip qalyp júrme, erteń erte men aýyldan shyqqanda, qaıda ekenin maǵan aıtyp, óziń kórinbeı aýylǵa qaıtatyn bol», – dep tapsyrady.

Erteń erte turyp patsha Qurmandy izdeýge kele jatqanda, aldynan óziniń tyńshysyn kezdestiredi, tyńshysy aıtady: «Qurman úıinen eshqaıda shyqqan joq, qazir de úıinde júr, taqsyr», – deıdi. Patsha: «Jaraıdy, bara ber», – deıdi de Qurmannyń úıine kete beredi. Qurman áıeli ekeýi shaı iship otyrǵanda, patshanyń kele jatqanyn Qurman kóre salyp, kúndegideı qaıda bolsa sonda tyǵylmaı, áıeliniń keremeti baryn bilip, «patsha meni taýyp alýǵa kele jatqanyn qara» dep kúledi, óziniń abyrjyp otyrǵanyn sezdirmeı. Áıeli patshany kórip, dastarqanyn tez jınap «tfý» deıdi. Sonda Qurman ıne bolyp ketedi. Ineni kamzolynyń jaǵasyna túıreı salyp, urshyǵyn qolyna alyp, jip ıirip otyra beredi. Patsha kelip: «Qurman qaıda?» – dep suraıdy. «Bilmeımin, keshe keshke taman ketken, sonan áli oralǵan joq», – deıdi. Patsha erteńgisin úıinde júrgenin biledi. Úıdi qaraı bastaıdy, biraq úıden kúdikti eshteńe tabylmaı ábden sandalady, keshke deıin anany bir ustap, mynany bir ustap tappaı, tappasyna kózi jetken soń, «Qurman, men tappadym» dep aıǵaı salady. Sonda áıeli ıneni jerge qadaı salǵanda, «men mundamyn» dep, úıinen shyǵa keledi. Patsha: «Erteń taǵy buǵyn, tappasam, patshalyǵymdy berem», – deıdi de kete barady.

Qurman ertemen turyp sharýasyn istep, erteńgi asyn iship otyrǵanda, úı artyna bildirtpeı kelip túsip jatqan patshany áıeli sezip qalyp, «tfý» dep jiberip edi, qaıraq bolyp ketedi. Qaıraqty áıeli kúldiń ishine tastaı salady. Sol kezde patsha jetip keledi. Kelse, qazir ekeýi sóılesip otyrǵanyn estigen bolatyn, qaqaıyp áıeli jalǵyz otyr eken. «Qurman qaıda?» dep suraıdy, áıeli «kórgenim joq» dep jaýap beredi. Úıdiń ishin ary-beri qarap, «tappadym» dep aıǵaı salady, «men mundamyn» dep, kúldiń arasynan shyǵa keledi. Sonymen han jeńilip patshalyǵyn bermek bolady. «Erteń kel túske taman men elimdi jınap otyramyn, el aldynda patshalyǵyńdy ótkizip al», – dep, atyna minip ketip qalady.

Qurman ertemen turyp atyn aldyryp minip, patshanyń aýylyna júrmek bolady. Sonda áıeli aıtady: «Siz baryp handyǵyńdy, qazynańdy ótkizip alǵannan keıin bir túnep qaıtyp kelińiz», – deıdi.

«Jaraıdy», – dep Qurman júrip ketedi.

         Qurman patshanyń aýylyna kelse, patsha eldi jınap Qurmanǵa qarap otyr eken. Qurmandy attan kóterip alyp, astyna kilem tósep tórge otyrǵyzyp, patsha jınalysyn ashady. Jınalysynda Qurman ekeýiniń buǵynbaq oınaǵanyn jáne pendelik jasap Qurmannyń áıeline qyzyqqanyn aıtady, «endi maǵan obal joq, turmaıtyn nársege áýrelenip» dep, óziniń kem aqyldyǵyn el aldynda jasyrmaı aıtyp, Qurmanǵa bylaı deıdi: «El bastaǵan adam dúnıege qyzyqpaý kerek, mine, men sıaqty qyzyǵam deseń, meniń qalpyma túsesiń, al, el-jurt, men patshalyǵymdy myna Qurmanǵa berdim, endi osy kisi sizderdiń patshalyryńyz bolady, qosh saý bolyńdar», – dep taǵynan túsip, Qurmanǵa táj kıgizip, taqqa otyrǵyzady. Patshanyń qazynasyn jáne malyn, qyryq qatynyn bárin alyp, orda kisilerine eski dástúrmen jańa kıim berip, keshke bir áıeldiń úıine túnep, erteńine qaıtaıyn dese, qalǵan áıelderi jibermeıdi, «anadan meni jek kóresiń be» dep. Qyryq qatynnyń úıine qyryq túnep, qyryq kúnnen keıin óz áıeline keledi. Kelse, áıeli burtıyp ashýlanyp otyr eken. «Saǵan men bir túnep qaıtyp kel degenim qaıda, sen qyryq túnediń, “ýáde - Qudaı sózi” degen ata-babamyz, sen ýádede nege turmaısyń?», – dep Qurmanmen ursa ketti. Qurman: «Sen nege aqshańdaısyń, men patshamyn, burynǵy Qurman eken deme», – dep qojańdady. «Sen nemene, meniń tilimdi alýǵa tıistisiń, seniń qolyńdy patshalyqqa jetkizgen men», – deıdi áıeli. Qurman: «Sen emes, meni patsha etken Alla taǵala, olaı dep byljyrama», – deıdi. Sonymen ekeýi ursysyp tósekke jatady. Tósekke jatqanda áıeli ashýlanyp jatady. Sonda Qurman: «Áı, ár taman jatshy, jylan ıisiń shyǵyp ketti», – deıdi. Áıeli: «Ras aıtasyń ba?» – deıdi. «Ras aıtpaǵanda», – dep Qurman teris qarap jatady. Áıeli: «Sonda sen meni tastaısyń ba, jylan ıisiń shyqty dep», – deıdi. «Tastaımyn, qaıtesiń?», – deıdi. «Ras aıtasyń ba?» – deıdi. «Ras aıtamyn», – deıdi Qurman. «Onda qaıtalap úsh ret aıtshy», – deıdi áıeli. «Ras, ras, ras», – dep aıǵaı salady Qurman. Áıel tór aldyna tósek salyp jata beredi.

Qurman erteńgisin uıqysynan oıanyp kózin ashyp qarasa, aıdalada úı de joq, burynǵy kıip júrgen asyl kıim de, shyqyrlaǵan saqtıan etik te joq, óziniń burynǵy qoıshy kúıinde kıip júrgen jaman tony men jaman shalbary, odan basqa eshteńe qalmapty. «Endi ne isteımin?» dep, ań-tań bolyp turyp artyna qarasa, art jaǵynda baıaǵy ózi baǵyp júrgen bir qora qoı men astyna minip júrgen qyzyl ógizi tur. Ógizine minip, qoıyn órgizip, «men patsha boldym, qyryq áıelim bar, bul qoıdy sonda aıdap baraıyn» dep qoıdy aıdap, hannyń ordasynyń janyna aparyp ıirip tastap, qurttaǵan bir qoıdy óńgerip, patshanyń ordasyna baryp: «Eı, qatyndarym, myna qoıdy túsirip alyńdar», – dep, ógizdiń ústinde turyp aıǵaı salady. Qatyndary daýsyn tanyp úıden júgire shyqsa, bir qoıshy qoı óńgerip kelip tur. Qurman ańyryp qarap qalǵan qatyndaryna aqyryp: «Al, myna qoıdy, neǵyp melshıip tursyńdar», – dep balaǵattaıdy. Qatyndar qoıshynyń balaǵattaǵanyna shydaı almaı, qyryq qatyn, qyryq soıyl alyp, Qurmandy soıyldyń astyna alyp beredi. Qurman qashady, ógiz jaıaýdan oza almaıdy. Esi tanyp ógizden ókire qulap jer qabady. Qatyndar: «Sendeı qoıshyǵa sol kerek, bizdiń baıymyzdyń daýsyn salyp, bizdi aldamaqshy», – dep, aldyndaǵy kúlge kómip ketip qalady. Bir ýaqyttar bolǵanda, Qurman esin jısa, kúldiń ishinde jatyr, kúlmen kómip aıaq jaǵyna bir jalpaq tas bastyryp ketip qalypty. Tasty aýdaryp tastap, kórden shyqqandaı ústi-basy julma-julma bolyp túregelip jan-jaǵyna qaraıdy, sol jerde qansha jatqanyn da bilmeıdi, qazir tań atyp kele me, ne kún batyp kele me, áıteýir, ala kóleńke ýaqyt, biraz turyp basy aınalyp qaıta qulap qalady. Biraz qozǵalmaı sol ornynda jatyp, azdap esin jıyp bolǵan soń, jaǵdaıdyń bárin kóz aldyna elestetip, Qurman oılaıdy:

«Qoı, búıtip ólýge bolmas, qaıtadan jylanǵa baraıyn, bolǵan kemshilikti aıtyp jalynaıyn, ony ajaldan alyp qalyp edim, meniń istegen bir kemshiligimdi nege bir jolǵa keshirmes eken», – degen oıǵa kelip, ornynan turyp ústi-basyn qaǵyp, qasynda aǵyp jatqan bulaqqa baryp jýynyp, aýyldan aýlaq baryp bir jerge jatyp, tań atýyn kútedi. Bir ýaqytta kútken tań da atady, tań atqan soń baıaǵy ózi kórgen jylannyń aýylyna tartady, soǵan kelip ózin jylan ertip kelgen shuńqyrdan túsip jer astyndaǵy úńgirmen júre beredi.

Baıaǵy úıilip jatqan jylanǵa keledi. Jylandardyń ústin basyp júrýge bolmaıdy. Aınalyp óteıin dep, aınalyp joldan shyǵyp bara jatqanda, jylandar ózinen-ózi qaq aıyrylyp ortasynan jol ashady, qaıta jolǵa túsip júrip ketedi. Ózi kórgen úlken aq úıge jaqyndap kelgende, ishinde kúbirlep sóılesken adam daýsyn estıdi, «bul ne boldy eken» dep, úı syrtynda tyńdap tursa, qyzben sóılesip otyrǵan álgi jylan eken. Qyzǵa sheshesi: «Nege qaıtyp keldiń?» – dep otyr eken. Qyz jylap, bolǵan ýaqıǵanyń bárin aıtady. «Sonan úıdiń bárin kóshirip, osy jer astyna kiretin esiktiń aldynda bir kún otyrdym, áli de artymnan keler dep, biraq ol kelmedi, sonan soń keldim endi, ol kelse, siz maǵan qaıta bar dep qınamańyz, men endi oǵan qaıta barmaımyn, ol meni almaımyn dep úsh qaıyra aıtty jáne men oǵan sonsha jaqsylyq jasadym, qoıshy basyn patshalyqqa kóterdim, ol sonda da jaqsylykty bilmeıdi», – dep solqyldap qyz jylap jiberdi. Qyz jylaǵanda, sheshesi ashýlanyp: «Eger endi ony kórsem shaǵyp óltiremin», – dep qaharlandy. Ol bárin estip turyp jańa kele jatqan adamsha tarsyldatyp úıine jaqyndady. Sonda «osy kele jatkan kúıeý ǵoı» dep, adam beınesinen jylan beınesine endi qyzdyń sheshesi. «Assalaýmaǵalaıkúm», – dep kirip barǵanynda, sheshesi qaharlanyp ornynan ysqyra tura keldi. Ol eki qolyn qýsyryp, bar-joqty aıtyp jalynyp, bolǵan kemshilikti keshirýin surady, jylan raıynan qaıtyp adam qalpyna tústi, kelbetti kelgen kempir eken. Sol kempir bolsa da oǵan bergen qyzynan on ese sulý eken, sonda kempir aıtty: «Qyzymdy nege qýyp jiberdiń?» – dedi. Qurman bolǵan jaǵdaıdyń bárin aıtty. Ekeýiniń sózin oı tarazysyna tartqandaı biraz úndemeı otyryp, álden keıin «jaraıdy, álde de tekserem» dep, as ázirleýge tysqa shyǵyp ketti. Daladan bir qaınap turǵan samaýyr ákeldi, ekeýi otyryp shaı ishti. Shaı iship otyrǵanda, ol sóz bastady. «Ene, anadaǵy sizdi qýǵan ot ne, sol maǵan jumbaq, sonyń syryn maǵan aıtyńyzshy», – dedi. Sonda kempir aýyr bir kúrsinip, bylaı dedi:

«Ol meni jastaıymnan oqytqan molda edi, ózi asa sıqyr adam edi, meni oqytyp óziniń moldalyq dárejesine jetkizip, biraq maǵan sıqyr oqýyn oqytpady. Sıqyr kitaby bar edi, sol kitapty ózinen tastamaıtyn, ol árbir aıda bir jeti uıyqtaıtyn edi, men sol uıyqtaǵanda sıqyr kitabyn alyp oqı beretin boldym, aıyna jeti kún sabaq oqımyn, ol oıanar aldynda kitabyn ornyna qoıamyn, sonan qoıshy, sıqyr kitapty túgel oqyp bitýge jaqyndadym, biraq jylan bolý jáne qaıta adam bolý ónerin ǵana tez úırendim, basqasyn tez úırene almadym. Meniń oqýym bitýge jaqyndaǵanda molda aıtty: «Oqýyń bitýge jaqyndady, endi sen úıińe qaıtasyń», – dedi. Men oqýdy bitirgennen keıin úıime qaıtpadym, sondaǵy oıym álgi sıqyr kitaptyń bárin jatqa bilip alý edi, oqýym bitti, «úıińe aparamyn dese», ázir osy jerde turam dep kónbedim. Sóıtsem, men bilmeımin, men qaıtpaımyn degenge álgi quzǵyn mende kóńili bar eken dep oılapty, bir kúni maǵan áıel bol degendeı sóz aıtty. Men ashýlanyp ony tyshqan etip jiberdim sıqyrmen, ol qap dep qapy qaldy, ol meniń nege qaıtpaı júrgenimdi sonda bir-aq bildi de barmaǵyn tistep qala berdi. Men kitapty alyp elime qaıttym. Ózimniń súıgen kisime qosyldym. Sonan eki-úsh bala týdy, biz qartaıdyq. Keıin álgi kitapty aq mataǵa orap, teńge salyp qoıdym. Sóıtsem, álgi quzǵyn molda sony baǵyp júripti de teńge tesip kirip, adam bolatyn qaǵazyn jep, adam qalpyna túsipti. Tún ortasy bolǵanda, ústime bireý ystyq sýdy shashyp jiberdi, kózimdi ashyp alsam, álgi molda shalyma pyshaq salyp óltirip, endi meni izdep júr eken, men dereý jylan bola kettim, sóıtkende álgi ot bolyp maǵan lap etti, men atylyp qashtym, ol meni qýdy, sonan tam boldym, sen ony óltirip, meni jaýymnan qutqardyń, ajaldan qutylǵan soń, men saǵan qyzymdy berdim, aqyry sen de qyzymdy tastadyń, búgin kelmeı qalǵanda, men seni shaǵyp óltiremin dep otyr edim, aldyńa kelse, atańnyń qunyn kesh degen, sondyqtan sen maǵan qaıta kúıeý bola alasyń», – dedi.

Ac iship bolǵan soń, bir qalaıy qońyr sandyq alyp qolyma ustatty da: «Jer ústine shyqqan soń, tórt qanat aq otaýdyń ornyndaı jerdi dóńgeletip syzyp alyp, mynany basyńa jastanyp jatyp uıyqta», – dedi.

Kempirmen qosh aıtysyp ketip qaldy, jer betine shyqqan soń tórt qanat aq otaýdyń ornyndaı, jer syzyp alyp uıyqtady, erteńgisin tursa, tórt qanat aq otaýdyń ishinde jatyr, qasynda bir qyz jatyr, anadaǵy qyzdaı sulý emes eken, dalaǵa shyqsa maly da shamaly, alǵashqy qyzyndaı kóp emes eken, úıge kelip kıineıin dep qarasa, álgi onyń patshalyq kıimin ala kelgen eken, patshalyq kıimin kıip baryp, óziniń taǵyna otyrdy. Sonan áıelin ordaǵa kóshirip alyp, birneshe jyl patshalyq ómir súrgen eken, tatý-tátti turyp, dúnıeden olar da ketken eken deıdi.

---