InfoHub Logo

         Ertede Kishmúr shaharynda bir patsha bolǵan. Aty belgisiz patsha halqyna ádil, ǵarip-músápirlerge kóp qarasatyn bolǵan. Biraq patsha ózi balasyz bolǵan.

         Patsha óziniń saraıynda birneshe ýázirlerimen májilis quryp otyrǵanda, boryshy basynan asqan, sol boryshtan qysylyp jantalasqan, ár túrli kemshiliktiń bári de óz basynda, ústi-basy alba-julba jyrtyq bir qaıyrshy kirip keldi.

         Patsha otyr edi májilis quryp,

         Ústine sol músápir keldi kirip.

         «Qudaıdyń kemshiligi bári mende» dep,

         Patshaǵa sóz sóıledi jylap turyp.

         «Ýaǵalaıkúmassalam, taqsyr hanym,

 

         Joqtyqtan shyǵar boldy ǵarip janym,

         Júz dilda qysyp júrgen boryshym bar,

         Sol edi sizge kelgen meniń halim».

 

         Patsha júz dildany sýyryp berdi,

         Músápir qolyn jaıyp qarap turdy.

         «Dúnıede sizde qajet bar ma eken» dep,

         Patshadan ol músápir jaýap sýyrdy.

Patsha aıtty:

         Bitti me, aı, beıshara, kelýiń seniń,

         Qajetim dúnıede bardúr meniń.

         Aıtýǵa kóp ishinde qamyǵamyn,

         Bir perzent dúnıede meniń muńym.

 

Qaıyrshy aıtty:

         Qudaı-aı, kózim jasyn kórgin dedi,

         Bir perzent patshaǵa bergin dedi.

         Aǵynan yrza bolyp, bata berip,

         Músápir úıden shyǵyp ǵaıyp boldy.

 

         Munan keıin kóp uzamaı-aq músápirdiń duǵasy qabyl bolyp, patshanyń áıeli bala kóterdi. Kámil toǵyz aı, on kúnin bitirip, patshanyń áıeli bosandy. Týǵan balasy qyz boldy. Patsha otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn jasady, úlken qýanyshqa bólendi. Endi ol qyzdyń atyn qoıý kerek boldy.

         Padısha jurtyn jıyp qyldy toıdy,

         Burynǵy qapalyqtyń bárin joıdy.

         Jınap ap elindegi ǵulamasyn,

         Ol qyzdyń Kúlshahar dep atyn qoıdy.

 

         Munan patsha qyzyn dárejelep baǵa berdi, balanyń balalyqtaǵy nendeı kereginiń bárin de daıar etti. Kúlshahar óte jaqsy, óte sulý bolyp ósip kele jatty. Qyzdyń sulýlyǵy sondaı, adamnyń aıtyp aýzy jetpesteı, sol zamanda ol qyzdan sulýlyq ótpegen. Kúlshahardyń sulýlyǵy dúnıeniń tórt buryshyna jaıyldy. Er jetti, on alty-on jeti jasqa keldi. On tórt jasyna deıin Kúlshahardy mektepke oqýǵa berdi.

         Bul solaı jata tursyn. Endi Baǵdat shárindegi Shahınshah patshanyń Shahzada degen jalǵyz balasy bolǵan. Bul balanyń dárejesi jáne óziniń jaqsylyǵy, sulýlyǵyna óz shárinde eshkim teń bolmaǵan. Shahzada er jetti. Jigit boldy. Jigitshilik oılap, óz qataryndaǵy qyzdarǵa kózin saldy. Biraq qyzdyń bári de Shahzadaǵa unamady.

         Bir kúnderi Kishmúrdegi Kúlshahardyń dybysy qulaǵyna tıdi. Aıtýshylardyń aıtýy boıynsha qyzdyń sulýlyǵyna Shahzada ǵashyq boldy. Endi sol qyzǵa baryp, dıdaryn bir kórmeı tynyshtalmaıtyn boldy. Ózi patshanyń balasy, pursaty mol. Birneshe basshy, birneshe qosshy alyp jáne qyryq túıege altyn, kúmis taǵy basqa asyl zattar artyp, bir kerýen bolyp Kishmúrge sapar shekti. Kóp kúnder jol júrdi. Jolda esh jerde toqtamaı Kishmúrge keldi. Qalanyń bir shetinen páter alyp, kópes, baı sáýdeger bolyp jata berdi. Shahzadanyń endigi jumysy araǵa kisi salyp, qyzǵa qaıtkende jolyǵý boldy. Biraq esebi tabylmady. Sóıtip júrgende sol jerdegi bir mystan kempirge jolyqty. Ol kempirden qyzdyń jaıyn surady. Jáne «sheshe, meni sol qyzǵa jolyqtyr» dedi. «Osy jumysty oryndasań, alǵanyńsha eńbek tóleımin», – dedi. Ol kempir ekeýin kelistirmek boldy. Endi kempir qyzǵa baryp, Shahzadanyń jaıyn baıandaıdy. Kempirdiń sózi:

         Shaharda jalǵyz bitken shynar deımin,

         Kóńiliń oǵan tıseń tynar deımin.

         Sizderdeı talaı qyzdy unatpaǵan,

         Ózińdeı bekzadaǵa qumar deımin.

 

         Munan da basqa kempir áńgimemen de kóp sıpattaıdy. Kempirdiń sózin qyz da maqul kórdi. Kempir qaıtyp Shahzadaǵa kelip, qyzdyń maqul kórgenin aıtty. Munymen qatar «jaqyn arada osy shaharda úlken bir toı bolady. Sol toıda jolyqtyramyn, onan bergi jerde bolmaıdy» dedi kempir.

         Az ǵana kúnnen keıin toı boldy. Toıǵa halyq kóp jıyldy. Toıǵa Kúlshahar da keldi, qasyndaǵy qyryq qyz nókerimenen, biraq syı qonaq bóten bólmede bolyp, qyzdy kóre almady, kórýge jóni bolmady. Toı taraǵasyn Shahzada kempirge jolyǵyp, qyz jóninde sóılesti. Kempir aıtty: «Bul toıda reti kelmedi. Endi jolyǵý qıyn, pursatyń kelse, óziń bir basqa úı saldyryp, úıdiń ishine óziń otyratyn kishkene tesigi bar bólme salsań, tesikten qyzdy kórseteıin. Sonan úlken toı jasap, toıǵa halyqtyń bárin de shaqyr, qyzdy da shaqyr, bir kórseń, sonda kórersiń», – dedi.

         Munan keıin Shahzada altyn, kúmisten birneshe sheber jınap úı saldyrdy. Biraq qashan kórgenshe, ózi de ǵashyqtan óte júdedi. Úıdi oıdaǵydaı salyp bolyp, toı jasap, Shahzada halyqty shaqyrdy. Toıǵa qyz da keldi. Biraq onda da úı ishinde kórýge bolmady. Shahzada kempirge jolyqty. Kempir toı taraǵasyn úıdiń syrtyndaǵy tasada jolyqtyratyn boldy. Adamnyń bári de tarady. Álgi tasada qyz kelip, Shahzadaǵa jolyqty. Shahzada kúlimsirep qyzǵa bir aýyz sóz sóıledi. Sonda qyz aıtty: «Sen óziń qalaısyń? Aqymaqtarsha kúlip sóıleıdi ekensiń»,– dedi.

         Munan soń Shahzadaǵa endi sóıleýge ýaqyt bolmady. Sebebi, «aqymaq» degen sóz oǵan óte aýyr tıdi. Sonyń úshin endi sózge kelmedi. Ekeýi eki jaqqa aıyrylyp júre berdi. Munan keıin Shahzada «meniń bir qyzǵa unamaǵanym-aı» dep, ekinshi jaǵynan ǵashyq bolyp aýyra bastady. Endi bul shaharda turýǵa bolmady. Barlyq joldasymen múlkiniń bárin túıege artyp, Baǵdatqa, óz eline kóship ketti. Biraq ǵashyqtyqtan aýyryp, kóp uzamaı-aq eline barǵasyn Shahzada óldi. Ákesi Shahınshah patsha jalǵyz balasynyń basyna sol ólgen saǵatynda altynnan kúmbezdegen tam saldyrdy. Ólikti qurmettep, qyrqy bitkenshe basyna shyraqshy otyrǵyzdy.

         Endigi áńgime Kishmúrden. Kúlshahar úsh kúnnen keıin tús kórdi. Túsinde Baǵdatqa barypty. Onda betine perde jamylyp, ólip jatqan Shahzadanyń betin ashyp jolyǵypty. Sonda Shahzada bylaı degen:

         — Áı, aqymaq, bul jerlerge nege keldiń,

         Sen meniń aqymaqtyǵymdy qaıdan bildiń?

         Ne izdep bul araǵa kelip júrsiń,

         Alyp ket sadaǵasyn tamam eldiń.

         — Áı, aqymaq, saǵan tússin meniń dertim,

         Kóresiń qaı sıqyńmen eldiń betin.

         Barǵanda aqıretke sóılesermin,

         Osyndaı kúıge saldy ǵashyq otyń.

 

         Oıana kelse, túsi eken. Kúlshahar oılady: «qoı, meniki uıat bolǵan eken, ne bolǵanmen, sol sıaqty adamǵa barmaı jóni kelmes» dedi de azyq-túlik alyp, er kıimin kıinip, shashyn jelkesine túıip, bir jaqsy atqa mindi de bir túnde adamǵa aıtpaı júrip ketti. Ákesi pálen kún suraý salyp, izdep taba almady.

         Kúlshahar sol júrýmen birneshe kún júrip, keshke jaqyn bir jardyń qasynda atynan túsip, tamaǵyn iship otyrǵanda, bir bólek adam kelip, «urysyń» dep, uryp-soǵyp ustap aparyp, dalaǵa darǵa asady da at-tonyn olja qylady. Biraq onyń áıel ekenin bilmeıdi. Sonan qyz darda keshke deıin turady. Óler boldy, jylady, kún bata dar túbine qoı jýsatýǵa bir qoıshy taz qoı jaıyp keldi. Qyz tazǵa jalyndy. Jaǵdaıyn aıtty. Tazsha aıap, qyzdy dardan bosatty. Qoıshy erteń menen kóredi dep, qoıdy basqa jaqqa aıdap áketti. Sonan keıin qyz qoıshymen qoshtasyp júrip ketti. Birneshe kún jaıaý júrip, bir jerge keldi. Keshke taıaý bir top adamǵa jolyqty, ishinde hannyń ýáziri bar eken. Bular kelip qyzdy teksere bastady. Bul «jolaýshymyn» dedi. Anaý adamdar sol kúni mal urlatyp, sony izdep júr eken. «Sen urysyń», – dep, hannyń ýáziri qyzdy aparyp abaqtyǵa saldy. Biraq urynyń áıel ekenin eshkim bilmedi. Abaqtyda birneshe kún jatty. Bir kúni ýázirdiń qatyny «ury dep júrgen jigit qandaı eken, kóreıinshi» dep, ýázir joqta labaqtynyń esigin ashyp, uryny kórdi. Kórse, kelbeti jannan asqan bir sulý jigit. Qatyn kórdi de uryǵa ǵashyq boldy. Munan sońǵy kúnderde de kúnine úsh ret kelip, jaqsy tamaq berip turatyn boldy.

         Munymenen qatar uryǵa óziniń unatqan nıetimen jaqyndasqysy kelip, keýil aıtty. Ury qatynǵa: «Kidire tur, tula-boıym jara, saýyǵyńqyraıyn», – dedi.

         Bir kúni ýázir keshkisin úıine kelse, qatyn joq, qarap taba almaıdy. Labaqtyny ashyp qarasa, qatyn urymen birge otyr. «Bul urymen oınas eken» degen keýlimen qatynnyń basyn qylyshpen shaýyp tastady. Uryǵa shabaıyn dep umtylǵanda, qyz emshegin shyǵardy. Sonda ýázir shappady. Ury aıtty: «Men qyz edim ǵoı. Sen qatyndy beker óltirdiń», – dedi. Ýázir aıtty: «Men bilgenim joq. Seni jigit shyǵar dedim. Olaı bolsa, men seni áıelimniń ornyna alamyn», – dedi. Qyz «maqul» dedi. «Biraq maǵan kemide kún pursat ber, men jaraqatymnan jazylaıyn», – dedi. Labaqtydan shyǵyp, ýázirdiń tamaǵyn istep berip, ýáde boıynsha jaqyndaspaı júrdi. Bir kúni ýázir sharshap kelip, túnde qatty uıyqtady. Qyz turdy da ýázirdiń óz qylyshymen basyn bir-aq shapty.

         Ýázirdiń qylyshpenen kesti basyn,

         Ah uryp, qaıǵymenen tókti jasyn.

         Astyna bir júırik at minip aldy,

         Saldy da altyn, kúmis gaýhar tasyn.

         Ǵarip qyz tún ishinde júrip ketti,

         Ýázirge qatyny men ajal jetti.

         Sol kúni túnimenen tynbaı júrip,

         Baǵdatqa tań atqasyn kelip jetti.

 

         Shahardyń ber jaǵynda bir qoıshyǵa jolyǵyp, qoıshydan eldiń amandyǵyn jáne jón surady. Qoıshy aıtty: «Patshanyń jalǵyz balasy Shahzada, Kishmúrge qyz izdep baryp, aýyryp keldi de óldi. Ólgenine on bes kúndeı boldy. Basqalar aman. Anaý jarqyrap turǵan Shahzadanyń tamy», – dedi. Qyz «kelgen eńbegim qaıtpady jáne armanda boldym-aı» degen jabyrqańqy keýilmen shárge júre berdi. Qyz oılanyp, «áýeli baryp quran oqyp, ǵashyǵymnyń betin ashyp kóreıin» degen keýilmen molaǵa kelip, attan túsip, quran oqyp, basyndaǵy adamnan ishine kirýge luqsat aldy. Tamnyń ishine kirip, qabirdiń betin ashyp, «Shahzada, men keldim» degende, jigit basyn kóterip alyp «ýh!» degende, aýzynan qyzyl jalyn lap-lap shyqty. Anyq ólmegen, ǵashyqtyqpen talyp jatqan eken. Kúlshahar Shahzadany arqalap bir úıge alyp barýdy oılady. Sonda Kúlshahar bylaı degen:

        

         Kishmúrden aýrý bolyp elge qaıttyń,

         On bes kún ǵashyqtyqtan ólip jattyń.

         Taǵdyrǵa myń shúkirlik tanystyrǵan,

         Qaıǵynyń men de bir aı dámin tattym.

         Taǵy da basqa kóp tolǵaýlar aıtady.

 

         Munan keıin bir úıge arqalap alyp bardy. Shahzada jazylyp, ekeýiniń de tilegi oryndaldy. Bireý baryp patshadan «balań tirildi» dep, súıinshi surady. Patsha oǵan nanbady. Jáne bireý baryp surady, oǵan da nanbady. «Balańnyń ǵashyǵy kelip, ol sosyn tirildi, ǵashyqtyqpen ólgen eken» dedi. «Qudaıda ekilik joq, bir ólgensin tirilmeıdi. Beker aıtpańdar» dep, patsha nanbady. Balasy men kelinin úıine aparyp, patshanyń kózine kórsetkende, patsha kózimen kórip nandy. Munan keıin patsha at shaptyryp, halqyna jar salyp, otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn jasap, úlken mereke istedi. Ólgen balasy tirilgenine Qudaıǵa shúkirlik qylyp, patsha oılady «maǵan osy qyzyq ta bolar» dep, halyq aldynda balasyna taǵyn berdi. Shahzada patsha taǵyna mindi. Halqyna óte jaǵymdy boldy. Kúlshahardan eki-úsh bala týdy. Basynan bir býyn jaqsy zaman ótkizdi. Munan keıin Kúlshahar aıtty Shahzadaǵa: «Men elden ketkeli birneshe jyldar ótti. Meniń qaıda ketkenimdi bir adam bilmeıdi. Ata-anam tiri me, óli me, bu da maǵan belgisiz. Ózim de ata-anamdy saǵyndym. Menen basqa balasy da joq edi. Endi óli bolsa duǵa istep, tiri bolsa baryp qýantaıyq», – dedi.

         Páýeski kúıme jegip, balalarymen Shahzada ekeýi Kishmúrge júrdi. Kidirmeı birneshe kún júrip Kishmúrge bardy. Kúlshahardyń ata-anasy tiri eken. Baıaǵy orynsha patsha bolyp tur eken. Biraq óte qartaıǵan eken. Joǵalyp ketken qyzy tiri tabylǵanǵa patsha júregi jarylǵandaı qýanyp, úlken toı jasap, sol toıda patsha: «Ózim úlkeıdim, jasym jetti, joǵalyp ketken jalǵyz balam tabyldy. Endi maǵan munan artyq dáýir bolmas. Taǵymdy halyq aldynda balama beremin», – dep, patsha taǵyn Shahzadaǵa berdi.

         Sóıtip, Shahzada eki jurtqa patsha bolyp, muratyna jetti.

---