InfoHub Logo

(«Qazaq ádebıeti» gazetiniń tilshisimen áńgime)

— Aqyl oıdy baılap-matap ustaǵan toqyraý kezeńi ótti.

Qazir qaıta qurý prosesi qoǵamdyq, áleýmettik ómirimizdiń arna-salalarynda tolassyz júrip jatyr. Ol — eshkim joqqa shyǵara almaıtyn fakt. Biraq baıqaısyz ba , keıingi kezde anaý joq, mynaý joq, anaý jetpeıdi, mynaý jetpeıdi degen toryǵý kóbeıip bara jatqan sıaqty.

— Biz, shynyn aıtý kerek, kóbine ústirt sóılep, shuǵyl tujyrym jasaımyz. Áıtpese, toqyraý kezeńi ótti dep dabyl qaǵyp, dúnıeni dúńkildetip jibermes edik. Ras, elimizdiń qoǵamdyq-saıası ómiri uly ózgeristerge ushyrady. Ony eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Biraq men adamdarymyzdyń moraldyq, psıhologıalyq ómiri sondaı eleýli ózgeristerge ushyraı qoıdy dep aıta almas edim. Adamdarymyzdyń morali men psıhologıasy ondaǵan jyldar boıyna stalındik óktemdikten, hrýshevtik astamshyldyqtan, brejnevtik tymyrsyqtan búlinip, lastanǵan. Olardan tazaryp shyǵa kelý ońaı sharýa emes. Oǵan ýaqyt kerek. Aýrý, ádette batpandap kirip, mysqyldap shyǵady. Al ázirshe adamdar boıynda ótken kezeńderdiń áleýmettik dertteri jeterlik. Ol dertterden arylmaı turyp, toqyraý kezeńi ótti degen úzildi-kesildi tujyrymmen kelise qoıý qıyn. Ekonomıkalyq daǵdarys ta sony rastap otyr.

Endi suraǵyńyzdyń ekinshi bólimine keleıik. Ras, qazir barlyq jerde toryǵýshylyq bar. Meniń oıymsha, osy toryǵýshylyq ta toqyraý kezeńindegi toryǵýshylyqtyń kindik kesken perzenti.

Toryǵýshylyqtyń qashan da jaqsylyqqa kózi soqyr. Ol eshýaqta da bolyp jatqan qoǵamdyq-saıası ómirimizdegi uly ózgeristerge, demokratıaǵa, jarıalylyqqa, solardyń arqasynda ǵana múmkin bolǵan kóptegen ulttyq tilderdiń memlekettik statýs alýyna t.t. kózin ashyp qaramaıdy. Jalpy, toryǵýshylyq psıhologıa — bizdiń búkil rýhanı jaılaýymyzdy japyryp, rýhanı belsendiligimizdiń belin úzip jibergen ozbyr, obyr psıhologıa. Onyń kóńili tek úlde men búldege oranǵanda, shaıqap-tógip, shashyp ishkende ǵana kónshıdi. Al basqa nársege ol kúl bolmasa bul bolsyn dep qaraıdy.

Jalpy, meniń oıymsha, adamdardyń morali men psıhologıasyn ózgertýde úlken jumystar isteýimiz kerek. Árıne. oǵan elimizdegi qoǵamdyq-saıası ózgerister yqpal etpeı qoımaıdy. Degenmen, bul rette adamdyq, ımandyq jumystardyń áseri kóbirek pe dep oılaımyn.

— Qazirgi zamanda jazýshylar boıyndaǵy qandaı qasıetterdi qadir tutasyz?

— Árıne, belsendilikti. Qazirgi zamanda jazýshy belsendiligi aýadaı qajet. Onyń óziniń qoǵamdyq ómirdi jańǵyrtýda da, adam janyn jańǵyrtýda da yqpal etý koefısenti óte joǵary. Belsendilik degendi men áıteýir sýyrylyp sóıleı berý dep uqpaımyn. Belsendilik degendi men táýekel, batyldyq dep bilem. Árıne, meniń bul jerde táýekel úshin táýekeldi, batyldyq úshin batyldyqty aıtyp otyrǵam joq. Azamattyq táýekel, azamattyq batyldyqty aıtyp otyrmyn. Qudaıǵa shúkir, bizdiń qazaq jazýshylarynyń arasynda da táýekeli de, batyldyǵy da jeterlik, áleýmettik belsendiligi joǵary jazýshylar barshylyq. Máselen, Semeı polıgony degen sózdi eki adamnyń arasynda aıtýdyń ózi qıyn bolyp turǵan kezde Ábdijámil Nurpeıisov pen Ánýar Álimjanovtar Moskvada ótken bedeldi jıyndar men gazet betterinde sol týraly batyl áńgime qozǵady. Sonan keıin osy áńgimeni Oljas Súleımenov ári damytyp, qoǵamdyq deńgeıge kóterip áketti. Tarıhymyzdyń denesinde temiretkideı bop jatqan aqtańdaqtardy ashyp kórsetýde úlken eńbek sińirgen Sherhan Murtazaǵa, qoǵam boıyndaǵy áleýmettik dertter men áleýmettik ádiletsizdikter týraly, kisilik, eldik haqynda sóılep kele jatqan Ábish Kekilbaevqa, Aral taǵdyryn odaq bolyp oılanýǵa shaqyryp júrgen Muhtar Shahanovqa, ana men balanyń búgini men erteńine kóńili kúpti Farıza Ońǵarsynovaǵa, menińshe, jurt dán rıza. Sondaı-aq Dýlat Isabekov, Smaǵul Elýbaev, Tynymbaı Nurmaǵambetov, Baqqoja Muqaı, Sultanáli Balǵabaevtar da zamanmen, qoǵammen qoıan-qoltyq aralasyp júrgen qalamgerler.

Jazýshy belsendiligi qoǵamdyq pikir qalyptastyrýda úlken kúshke ıe. Al qoǵamdyq pikirdiń atqarar rolin ózińiz bilesiz. Halyq sanasy sol qoǵamdyq pikirge saı ósip, jańǵyrady ǵoı. Eń bastysy, jazýshy belsendiligi, halyqtyń tvorchestvolyq belsendiligin týdyrady. Qazirgi kezde munan ótken úlken mısıa bar ma?

— Óleń jetpeıdi nemese óleń ótpeıdi degen sózder kóp aıtylady. Ne bolǵanda, óleńniń búgingi hali kim kimdi bolsyn qatty alańdatatyny sózsiz.

— Óleń kitaptarynyń jer jerge jete qoıýy, jete qalǵan jaǵdaıda onyń óte qoıýy tómendep, jurttyń óleń oqýǵa degen qulqy da salǵyrtsyp ketkeni ras. Bul — birimen biri qoıyndasyp, shyrmatylyp jatqan másele. Sondyqtan onyń problemalaryn jalǵyz-jarym emes, kompleksti sheshý kerek. Jalǵyz-jarym sheshtik pe, onda bul máseleni odan saıyn qıyndatyp alýymyz múmkin. Máselen, óleń jetpeı jatyr eken dep, jer-jerge mashına-mashına óleńdi tógip tastaǵannan másele sheshilmeıdi. Óıtkeni onsyz da óleńniń ótýi nashar. Óleń ótýi úshin aldymen sýysyp ketken oqyrman qaýymynyń júzin óleńge qaraı burý kerek. Ol oqyrman qaýymnyń júzin óleńge qaraı burý úshin baspaǵa qaraı da, basqa jaqqa qaraı da jol taýyp kete beretin sýmańdaǵan surqaı óleńderdiń aldyn kesip tastaǵan jón. Jáne, sonymen birge, sol jaryq kórip kete beretin jaby óleńderdiń ústine kilem jabýdy toqtatý kerek. Jaby óleńderdiń jaby ekenin kózine shuqyp kórsetip, jaqsy óleńderdiń aıdarynan jel estirip qoımaı, óleńniń mańdaıy ashylmaıtyny taǵy belgili.

Mine, saǵattyń ishki qurylysy sıaqty birimen biri salalasyp, sabaqtasyp jatqan osy máselelerdiń bireýin ǵana bólip alyp aınaldyrǵannan qalǵandary qozǵalysqa túse qoımaıdy. Bárin de bólip-jarmaı, bir sátte birimen biri baılanystyra qozǵalysqa túsirý qajet. Bul máseleni kompleksti sheshý kerek deıtinimiz sondyqtan.

Óleńge qamqorlyq kerek, ony qorǵaý kerek degen ótinishimizdi, óleńdi oqýdy jurt sıreksitip ketti degen renishimizdi keıbireýler durys túsinbeıtin sıaqty. Olar óleńdi qorǵaý kerek degen ótinishimizdi tilemsektik dep, jurttyń óleń oqýy sıreksip ketti degen renishimizdi músápirlik dep uǵatyndaı. Al bul — bilgen adamǵa halyqtyq másele. Kerek bolatyn bosa, ulttyq problema. Óleńniń oqylmaýynan men óleńmen ósken halyqtyń ózin tabıǵı bolmysynan alshaqtap, sol halyq janynyń bir qaltarystary júdep, qasań tartyp bara jatqanyn kórgendeı bolam. Sondyqtan bizge óleńge qamqorlyqty sol halyqtyń bolmysyna qamqorlyq dep uqqanymyz jón. Óleńdi qorǵap, qamqor bop jatsaq, halyq janyn qorǵap, halyq janyna qamqor bop jatyrmyz dep oılaǵan maqul. Ne bolǵanda da, halyqtyń óziniń tabıǵı bolmysynan alshaqtap bara jatýyna salǵyrt qaraýǵa bolmaıdy.

— Qazir ádebıetimizde aqtańtaq kezeńderdi ıgerip nemese sol kezeńderde jazylyp, uzaq ýaqyt boıyna halyqtyń qolyna tımeı kelgen rýhanı ıgilikterimizdi oqyp-úırenýdemiz. Iaǵnı ádebı ómirimizde tarıhılyq beleń alyp, qazirgi zaman taqyryby umyt qalyp bara jatqan sıaqty.

— Mundaı tujyrymǵa kelmes buryn, aldymen bir máseleni anyqtap alaıyq. Menińshe, qazirgi zaman taqyryby degen uǵym shartty uǵym. Óıtkeni jalpy ádebıetti anaý taqyryp, mynaý taqyryp dep bólip-jikteýge bolmaıdy. Bul oıymdy men dálirek jınaqtap aıtar bolsam, tek osy zamandy beıneleıtin shyǵarmalar ǵana emes, talantty jazylǵan búkil taqyryp — meıli ol tarıhı bolsyn, meıli ol fantasıka bolsyn — qazirgi zaman taqyryptary. Nege deısiz ǵoı? Aıtaıyn. Árbir shyǵarma — eger ol talantty shyǵarma bolsa — qaı taqyrypqa jazylǵanyna qaramaı, osy zaman adamyn rýhanı jaǵynan baıytady. Ol adam boıyna izgilik rýhyn egedi, jańǵyrtyp, jańartady. Al adam janynda osyndaı prosesterdi týdyrý — tarıhı taqyrypta jazylǵan shyǵarmalardyń da, búgingi kún taqyrybyna jazylǵan shyǵarmalardyń da basty mindeti. Sondyqtan men qazirgi zaman taqyryby degen uǵymdy asa keń aýqymda qarastyrǵandy qalaımyn. Adam janyn jańǵyrtyp, jańǵyrtýǵa pármeni de, dármeni de jetpeıtin, kórkemdik qýaty álsiz shyǵarmalardyń qaı-qaısysy da, meıli ol tarıhı taqyryp bolsyn, meıli ol búgingi kún taqyryby bolsyn — bul uǵymǵa jat, bógde.

Sonymen birge tarıhı taqyryp pen qazirgi zaman taqyryby degen uǵymdardyń shartty uǵymdar ekenin, túptep kelgende, olardyń aǵaıyndas, atalas uǵymdar ekenin dáleldeıtin bir mysal keltire keteıin. Ózimiz jaqsy bilemiz, belgili bir kezeń kezinde jazylǵan talantty shyǵarmalar ýaqyt óte kele tarıhı shyǵarmalarǵa aınalyp ketpeı me?! Máselen, Lermontovtyń «Bizdiń zamannyń geroıyn» alaıyq. Kezinde ol shyǵarma sol kezeń úshin «qazirgi zaman taqyryby» bolatyn. Al qazir ol biz úshin tarıhı shyǵarma. Óıtkeni biz ol shyǵarmadan belgili bir zamannyń qulqyn, rýhanı bolmysyn tanımyz. Sonymen birge ol shyǵarma bir kezde «qazirgi zaman taqyrybyna jazylǵan shyǵarma» atalyp, endi búgin «tarıhı máni bar shyǵarmaǵa» aınalǵanmen, óziniń adamdarǵa qyzmet etý mindetin ózgertken joq qoı. Ataý ózgergenmen, mindeti sol qalpynda qaldy. B.Maılın áńgimelerin de, M.Áýezovtyń «Qıly zamany» men birqatar áńgimelerin de osy negizde túsingen jón.

Sondyqtan ádebıetti bólip-jikteýge bolmaıdy. Bólip-jiktedik-aq, shyǵarmaǵa qoıylar talapty álsiretip alamyz. Muny men tekten tek aıtyp otyrǵam joq. Shyny solaı. Bir kezde «qazirgi zaman taqyrybyn» jazý moda bop turǵanda teń-teń bolyp «mata atymen bózdiń» ótip ketkenin kózimiz kórdi. Tarıhı taqyrypty ıgerý bastalǵanda da, nesin jasyramyz, keıbireýlerdiń ony naýqanǵa aınaldyryp jibere jazdaǵandaryn jaqsy bilemiz. Al ondaı shyǵarmalardyń atyna bir syn aıtpaq bolsań, seni halyqtyń atyna kúl shashqysy kep júrgen adam dep kórsetýge júzi janbaıtyndar tabyldy. Qaıta,halyq qamyn oılaıtyn, halyq úshin qabyrǵasy qaıysyp, omyrtqasy maıysatyn adam halyq tarıhyn qabiletsiz, talantsyz adamdardan qorǵamas pa?

Jalpy, ádebı shyǵarma bir-aq ólshemmen — adam janyn baıytatyn, ony jańǵyrtyp, jańartatyn bıik rýhanı ólshemmen ǵana ólshenýge tıis. Sonda ǵana qaı taqyryp ta saýdaǵa túspeıdi.

— Qazirgi kezde qatty qaýiptenip qorqatynyńyz ne?

— Sóz. Sózden qorqam. Qazirgi kezde odan jalǵyz men ǵana emes, talaı adam qorqatyn bolsa kerek. Meniń bul sózim bireýlerge tosyn estilýi de múmkin. Óıtkeni ondaǵan jyldar boıy sózimiz tunshyǵyp ómir súrdi. Onyń erkindigi, bostandyǵy bolǵan joq. Endi ol qazir kóshelerge, alańdarǵa, qandaı bir bolmasyn bıik minbelerge emin-erkin shyǵa alatyn boldy. Ótken aqtańdaq kezeńderdiń aq shańdaǵynyń astynan ár halyq óziniń asyl sózderin arshyp alyp jatyr. Shákárim, Ahmet Baıtursynov, Maǵjan Jumabaev, Aımaýytov, Mirjaqyp Dýlatov shyǵarmalary sóz aldy. Al osyndaı jaǵdaıda sózden qorqam deý ersi qylyq, búırekten sıraq shyǵarý sıaqty bop kórinbeı me? Muny jurt sózdiń aıaq-qolyn qaıtadan baılap-matap tastaýǵa umtylýshylyq dep uqpaı ma?

Degenmen, men qazir sózden qorqam. Áligi aıtylǵandardyń bári ras. Sózimiz bostandyqqa da, erkindikke de ıe boldy. Bul — uly jeńis! Biraq baıqaısyz ba, keıingi kezde sózderimiz tym qatal, tym sýyq bolyp bara jatqandaı. Maǵan adamdar keıde bir birin sózben talap jatqandaı kórinedi. Qazir kóp adamdardyń sózderden jan-júregi qan josa. Sodan baryp adamdar qazir bir birine úrke qaraıdy. Sonymen birge, sóz, nesin jasyramyz, adam janyn, tipti, myna qoǵamdy rýhanı dertke shaldyqtaratyn vırýstardy taratýshy bop barady. Al budan saqtanbasa, bolmaıdy. Sózdiń quramynda qaıyrymdylyqtyń, meırimdiliktiń elementteri azaıyp bara jatyr. Sózderden qaıyrymdylyq, meıirimdilik azaıǵan kezde adam jany jadap-júdep, toza bastaıdy. Sondyqtan biz adam janyn qutqarý kerek dep bilsek, aldymen sózdi qaıyrymdylyq, meıirimdilikpen baıytýymyz kerek.

Bostandyq alǵan sózdiń qatal, ashýly, sýyq emes, qaıyrymdy, meıirimdi, shýaqty bolǵany durys.

Sondyqtan ár adam dál qazir óz sózine ózi ıe bolǵany jón. Óz sózińe óziń jaýap bere biletindeı bol. Sonymen birge, múmkindigińshe, aıtylar sózińdi jan-júregińniń qyzýymen aıt. Sóıtip, basqa adam janyn jylytýǵa asyq, qatal zamannyń qas-qabaǵyndaǵy qyraýdy jibitýge umtyl degim keledi.

— Tvorchestvońyz jaıynda, sońǵy bitirgen sharýalaryńyz jaıynda ne aıtar edińiz?

— Byltyr «Syrym bar saǵan aıtatyn» atty basylym qaıta shyqty. Árıne, ol baspa úshin qaıta basylym, al men úshin tańdamaly. Sondaı-aq sońǵy bes-alty jyl boıy jazyp júrgen «Ańqa keptirgen ańyzaq» atty kitabymdy bitirip «Jalyn» baspasyna tapsyrdym. Bul baspadaǵy joldastar ol kitapty eshqandaı kedergisiz qabyldap aldy. Meniń qazir soǵan kóńilim toq. Syn kitabym da daıyn tur. «Jazýshy» baspasyna tapsyrmaq oıym bar.

Bitken sharýalar osylar. Al áli jazylyp jatqan, oıda júrgen ister týraly, abzaly, úndemegen jón.

— Qazir qaıta qurýdyń revolúsıalyq jańarý kezeńiniń arqasynda dinge kózqaras múlde ózgerdi. Osyǵan siz qalaı qaraısyz?

— Ras, uzaq jyldar boıy biz dinge tek birjaqty ǵana qarap keldik. Al shyndyǵynda, dinniń kez kelgen halyq tarıhynda orny orasan zor bolǵan. Halyq terrıto­rıa­synyń túzilýi men onyń saqtalýynda, halyq óziniń bostandyǵyn alý jolynda, halyq basyn qosýda, kórshiles basqa halyqtarmen aýyzbirshilik, bitimge kelýde, tipti, belgili bir halyqtardyń dástúrlerin ózinshe qalyp­tastyrýda dinniń atqarǵan rolin eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Sondyqtan dinge qurmetti tarıhqa da qurmet dep qaraǵan jón sıaqty.

Árıne, dindegi dúmshelikkee eshýaqta tózýge bolmaıdy.

— Sizdiń urpaqty toqyraý zamanynyń urpaqtary deıdi. Osy sózden Sizdiń urpaqtyń adresine aıtylǵan kemsitý sezilmeı me?

— Bizdiń urpaq, negizinen, sonaý alpysynshy jyldardyń basyndaǵy tvorchestvolyq erkindik kezeńiniń aýasymen az da bolsa dem alyp úlgergen urpaq. Sonymen birge, bizdiń urpaq sol alpysynshy jyldary búkil ádebı, mádenı ómirimizge jańa serpilis ákelgen óziniń aldyndaǵy urpaqpen juby jazylmaı, tize qosyp qatar kele jatyr. Bizdiń urpaqtyń muńdasy da, syrlasy da sol aldyndaǵy urpaq.

Biraq solaı bola tura, alǵash ret Keńshilik marqum aıtqandaı, bizdiń urpaq — toqyraý zamanynyń urpaqtary. Óıtkeni bizdiń urpaq óziniń búkil tvorchestvolyq ósý kezeńin osy toqyraý kezeńinde ótkizdi. Tek bizdiń urpaq qana emes, sol alpysynshy jyldarda qubylys bolǵan urpaqtyń da kemeldený kezeńi osy kezeńge tap keldi. Biraq men budan eshqandaı da kemsitý sezinbeımin. Óıtkeni qandaı qıyn aýyr kezeńderde de tvorchestvolyq oı, tvorchestvolyq tirshilik belgili bir dárejede tejelýge ushyraǵanmen, múlde toqyrap, ólip qalmaıdy. Tipti, qylyshynan dirdektep qan tamyp turǵan stalındik repressıa tusynda da uly shyǵarmalar dúnıege kelgen. Basqasyn aıtpaı-aq qoıaıyn, M.Áýezovtiń dańqty epopeıasyn ǵana alaıyq. Ol, negizinen sol jyldarda jazyldy ǵoı. Al toqyraý kezeńinde she? Ataqty «Qan men ter» dúnıege keldi. Bul jerde basqa da irgeli-irgeli prozalyq shyǵarmalardyń bárin atamaı-aq, tek bizdiń aldymyzdaǵy aǵa aqyndardy ǵana eske alyp kórińizshi: M.Maqataev, J.Nájimedenov, Q.Myrzalıev, T.Moldaǵalıev, S.Jıenbaev, T.Aıbergenov, F.Ońǵarsynova, M.Shahanov. Mine, bul aqyndar búkil ózderiniń shyǵarmalaryn osy toqyraý jyldarynda bergen. Bizdiń urpaq ta osy jyldardan túk bitirmeı júdep, jadap shyqty desem, aqıqatqa qıanat jasaǵan bolar em. Árıne, ol jyldary toqyraý da, tejelý de boldy. Ol tejelý, toqyraý bolmasa, budan góri áldeqaıda kóbirek is biter edi. Biraq toqyraý jyldarynda da tvorchestvolyq oı, negizinen, óziniń sý asty, jer asty joldarymen aǵysyn toqtatqan joq. Sondyqtan men toqyraý zamanynyń urpaqtary degen sózden eshqandaı kemsitý kórmeımin. Onyń ústine, bizdiń urpaqtyń sharýa bitiretin kezeńi endi keldi ǵoı. Ańysyn ańlaıyq.

---