InfoHub Logo

(«Jas alash» gazetiniń qyzmetkeri, aqyn Ámirhan Balqybekpen áńgime)

— Alpysynshy jyldardaǵy oqyrman men búgingi oqyrmandy salystyryp bere alasyz ba? Dúnıetanymy, oı-órisi, ádebıetke, ómirge kózqarasy t.t.t. aıyrmashylyqtaryn tilge tıek etseńiz.

— Alpysynshy jyldardaǵy oqyrman men búgingi oqyrmandy salystyrý tipti de qıyn emes.

Alpysynshy jyldarǵa deıingi ádebıet pen ónerdiń qandaı kúıde bolǵanyn bilesizdier. Qatyp qalǵan qasańdyq, jandy júdetip, sanany tozdyrǵan surqaıylyq. Adam jany, ult jany tandyry keýip shólirkep, kenezesi keýip qatalap jatty ǵoı. Mine, sol tusta áıgili alpysynshy jyldardyń jylymyq kezeńi týdy. Bul — uzaq jyldar boıy kepken týlaqtaı qańsyp jatqan dalaǵa jańbyrdaı áser etkeni ras. Ádebıet pen óner dý kóterildi. Dúnıege múlde jańa sózder, múlde tyń oılar kele bastady. Ol sózder men ol oılar ańqasy kepken jurttyń janyna nur bop quıylyp, uryq bop sebildi. Shuǵyl túrde oqyrmandar qalyptasty. onyń qatary az ýaqyttyń ishinde júzdegen myńǵa tolyqty. Oǵan tek «Juldyz» jýrnalynyń ózi ǵana 300 myń danaǵa jetkeni dálel. Basqa basylymdardyń taralymy da sharyqtap ósip ketti.

Ol kezdegi ádebıet pen óner ulttyq sananyń oıanýyna, oqyrmannyń dúnıetanymynyń keńeıýine, tanymdyq qana emes, taǵylymdyq mánge ıe bolýyna orasan úles qosqanyn bári jaqsy biledi.

Biz búgin sol oqyrmannan aıyryldyq. Turmys aýyrtpalyǵy olardy ábden turalatyp jiberdi. Jurt qazir basyna shoqpar, beline soıyl tıgendeı eseńgirep, qıralańdaap qaldy. Qazir el gazet-jýrnal, kitap satyp almaq túgili, nan satyp alýǵa zar. Sanany turmys bıleıdi degen osy.

Jurtshylyqtyń endi bir toby aqsha tabýdyń jolyna tústi. Al olardyń sanasyn aqsha bılep alǵan. Baıaǵy jappaı buqaralyq qushtarlyqtyń izi de joq. Bári de qurdymǵa ketkendeı. Oqyrmandar sany qýsyryla-qýsyryla at tóbelindeı ǵana bolyp qaldy. Sanany ne joqshylyq, ne aqsha bılegen mundaı jaǵdaıda alpysynshy jyldar men búgingi oqyrmannyń dúnıetanymynda, oı órisinde ómirge kózqarasynda, sóz joq, eleýli aıyrmashylyq bolýy zańdy. Árıne, at tóbelindeı azǵantaı oqyrmannyń oılaý deńgeıi de joǵary bıik, erkin. Oǵan daý bolmasa kerek. Endi biz osy oqyrmandardyń aınalasyna jańa oqyrmandardy tartýǵa kúsh salýymyz kerek. Árıne, ádebıetke degen burynǵy qushtarlyqty qalpyna keltirý qıyn.

— Shyǵarmashylyǵyńyzǵa qatysty taǵy bir suraq. Aqyn Jumeken Nájimedenov kúndeliginde «Átteń, Oljasty Temirhan aýdarsa ǵoı, biraq bilimi jetpeıdi-aý» degen sóz bar kórinedi. Eger, shynymen, osyndaı pikir aıtyla qalsa, oǵan qalaı jaýap berer edińiz?

— Men bul sózdi buryn estimeppin. Bar bolsa da meniń bozbala, balań kezimde aıtylǵan shyǵar. Onyń ústine Oljas poezıasy — ár joly arnaıy túsinikteme qajet etetin, asa kúrdeli aǵylshyn-amerıkan aqyny Tomas Elıottyń poezıasy emes qoı. Onyń óleńderin aýdarý úshin úlken bilimdiliktiń qajeti joq. Al eger osyndaı pikir aıtyla qalsa da, men Oljasty aýdarmas edim. Óıtkeni Oljas poezıasyndaǵy ekpin-tegeýrin de, tarpań minez de, obrazdy oılaý júıesi de kózi qaraqty qazaq úshin sonshalyqty tańsyq emes. Ondaı minez, ondaı ekpin-tegeýrin Buqar jyraý, Aqtamberdi, Shalkıiz, Mahambetterde tunyp tur. Onyń poezıasyn kim aýdarsa da, qalaı aýdarsa da, ol aýdarma qazaqty eleń etkize qoıýy qıyn. Ony eń úzdik aqyndarymyzdyń biri Qadyr Myrza Áli aýdardy ǵoı. Menińshe, jaman aýdarǵan joq. Biraq odan qazaq poezıasynyń reńine-reń, ajaryna ajar qosyldy dep aıta almaımyn. Onyń poezıasyn oryssha oqyǵanda ǵana qyzyq. Árıne, orystar úshin ol poezıa jańalyq bolýy ábden múmkin. Menińshe, aýdarylatyn aqyn óziniń minezimen, obrazdy júıesimen, qýat-kúshimen tosyn bolýǵa tıis. Olaı bolmady ma, ony aýdarýdyń qajeti joq.

Árıne, Oljas óz zamanynyń perzenti, úlken qoǵam qaıratkeri, tarıhı tulǵa.

Bastalǵan áńgimeńizge qaıta oralsaq, men úshin Jumeken poezıasy áldeqaıda kúrdeli, múlde jańa, tosyn poezıa. Ony túsiný úshin belgili bir deńgeıde daıyndyq kerek.

Jumeken poezıasy meni ózindik shúńet tereńdigimen baýraıdy. Qaı ýaqytta da tereńdi ıgerý qıyn. Adam balasynyń jerdiń tartylys kúshin jeńip, kóktiń jeti qabatyn qaq jaryp kosmosqa shyqqanyna ondaǵan jyldar ótti. Bıiktik alyndy.

Al tereńdik áli de alyna qoıǵan joq. Muhıttyń eń tereń tusy on bir myń metr. Oǵan eholokasıa bolmasa, ishinde adamy bar barokamera jete qoıǵan joq. Óıtkeni tereńdiktiń qysymy qandaı bir barokamerańyzdy da syǵyp, qabystyryp jiberedi. Shydatpaıdy.

Qaı tereńdik te, sonyń ishinde adam janynyń tereńdikteri de osyndaı «minezge» ıe. Jumeken, mine, osyndaı qysymy alasat tereńdikterde jumys istegen aqyn. Iaǵnı, tereńdikke jetý de, onda jumys isteý de, ol jerde jazylǵan jyr da kúrdeli, tylsym.

— Jurt arasynda jetpisinshi jylǵylar alpysynshy jylǵylardyń tasasynda qalyp qoıdy degen de áńgime aıtylyp júr. Rasymen osylaı bolsa sebebi nede? Jaǵdaıyn, saldaryn taratyp aıtyp berseńiz. Jetpisinshilerdiń arasynan Muqaǵalı, Tólegen, Jumeken sekildi poezıa kemeńgerleriniń bolmaýy nelikten? Óz býynyńyzdyń ókilderine portrettik sýretteme jasap berseńiz?

— Buǵan «jurt ne demeıdi» dep syrt bere salýǵa bolar edi, biraq suraqtyń arǵy astary óıtip kókirek kerýge tózbeıdi. Oǵan salıqaly mán bergen durys. Aldymen «alpysynshy jylǵylar», «alpysynshy jyldar kezeńi» degen uǵymdar týraly. Naqty ýaqyt mólsherin bildiretin bul uǵym, qazir qoldanar aıasy da, tanymdyq maǵynasy da keńip ketken ádebıetke tek sol jyldary ǵana kelgender /bul termınniń dúnıege kelýine aldymen solardyń qatysy bolsa da/ emes, oǵan odan burynǵy urpaq ta, odan keıingi kelgen urpaq ta jatady. Óıtkeni, aldyńǵy urpaq sol rýhty jyldary qaıta túlegendeı bolyp, ózderiniń basty shyǵarmalaryn sol jyldary jazsa, al alpysynshy jyldardyń ókshesin basa kelgen urpaq, ózderiniń bastaý kezeńderin sol tusta ashty. Sondyqtan «alpysynshy jylǵylar» degen termınge keńirek qaraǵan jón.

Endi berilgen suraqqa naqty jaýap. Árıne, alpysynshy jyldary ádebıetke kelgen urpaq — óte qýatty urpaq. Oǵan eshkimniń daýy joq. Onyń ústine álgindeı aıtylǵandaı ol kezeńde ádebıetke degen qushtarlyq asa kúshti boldy. Iaǵnı, nasıhat tolqyny aspanǵa shapshyp, astan-kesteń aqtarylyp jatty. Al ol tolqyndy týdyrǵandar da ádebeıtte sol jyldary kelgenderdiń ózderi. Solardyń talant qýattary. Bizdiń urpaq, moıyndaý kerek, birqatar ýaqyt boıy sol býynnyń tasasynda qalyp qoıǵany ras. Onyń basty sebebi, bárimiz bolmasaq ta, birazymyzdyń olarǵa eliktep-solyqtap uzaǵyraq júrip alǵanymyz. Tasasynda qalyp qoıdy degen sóz sol tustarda aıtylǵan. Ol sóz jabysqaq qusap áli de qalmaı keledi. Odan beri qanshama ýaqyt ótti. Óziń bilesiń, alpysynshy jylǵylar túgelimen shabys-ekpininen jańylmaı kele jatqan joq qoı. Olardyń ishinde shoqyraqtap qalǵandary da, toqyrap qalǵandary da az emes. Al onyń esesine, keıingi urpaq ishinen «tasadan» shyǵyp, boıyn tiktep, óz arna, óz jolyn tapqandar da bar. Bul ómir zańy. Menińshe, bul pikirge osy turǵydan qaraǵan jón sıaqty.

Al jetpisinshi jylǵylardyń arasynan Muqaǵalı, Jumekenderdiń bolmaýy nelikten dep suraq qoıý qalaı bolar eken? Bular bir kezeńniń ǵana emes, qazaq ádebıetiniń arǵy-bergi tarıhyndaǵy uly aqyndar ǵoı. Ózderiniń aldyndaǵy býynda da olarmen deńgeıles aqyn joq. Tek bizdiń ǵana emes, bizden keıingi áldeneshe urpaqta da olarmen deńgeıles keletin aqyndaar bolmaýy múmkin. Tipti bola qalǵannyń ózinde de Muqaǵalı Muqaǵalı, Jumeken Jumeken bolyp qala beredi.

Ótinish aıtylǵannan keıin, óz býynymnyń, bárine emes, keıbireýlerine ǵana portrettik shtrıhtar jasap kóreıin.

Jumataı Jaqypbaev. Ol tabıǵattyń bas áripsiz-aq qarapaıym ǵana jazylatyn Jumataı dep atalatyn ósimdigi edi. Taý men dala ósimdigi bolatyn. Al ósimdik, kúzde qýarsa da, kóktem saıyn ósip shyǵady.

Keńshilik Myrzabekov. Sózdiń nári men sólin syǵyp ishken, sózdiń boıaýyn boıyna barynsha mol sińirgen aqyn. Sodan bolsa kerek, onyń aýzynan shyqqan eń jadaý sózińizdiń ózi jaly kóterilip, qubylyp-qulpyryp turady.

Jarasqan Ábdirashev. Abstraksıalyq uǵymnyń ózin kózben kórip, qolmen ustaıtyndaı etip zattandyra alatyn aqyn. Sózdi jelimdep japsyrmaıdy, shegelep tastaıdy. Onyń keıde ózgeniń de, óziniń de jarasyna tuz seýip otyratyn bar.

Iranbek Orazbaev. Ol endi ómir-baqı oq tıgen ala qazdaı moınyn sozyp jiberip, qanatymen sý sabalap qańqyldap, alasuryp ótetin shyǵar. Onyń keıde ózine ózi kisen salyp, meni bireýler kisendep ketti dep zar qaǵatyny da bar.

Kúlásh Ahmetova. Lapyldap qatty jansam, bireýdi kúıdirip alarmyn dep mazdap qana turatyn, qatty sóılesem bireýdi renjitip alam ba dep nazdanyp qana sóıleıtin aqyn. Osy minezinen aýytqyǵan tusta onyń óleńderi barynsha opalanyp alǵan áıeldiń el-seli shyǵyp terlegenindeı áser qaldyrady.

Israıl Saparbaev. Sezimge shomylyp, sezimge maltyǵyp, sezimge tunshyǵyp júrgen aqyn. Onyń, tipti, etek ashylyp, abroı shashylyp jatqan myna zamanda tán qozdyratyn óleńder jazýy... Sonysy qınaıdy.

Serik Turǵynbekov. Ashý-yzasyz burqyrap, tasyp-tógiledi de júredi. Óleńderi keıde kóılegin teris kıip alady.

Tynyshbaı Rahımov. Sazy sózge, sózi sazǵa aınalyp ketedi. Onyń sózin sazsyz, áýensiz túsiný múmkin emes. Tynyshbaıdyń sýǵa túskennen góri, sýdy jaǵalap júrgendi unatatynyn túsine bermeımin.

— Qazir Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń ekinshi hatshysy bolyp otyrsyz. Buryn da basshylyq qyzmette boldyńyz. Basshylyq qyzmettiń shyǵarmashylyqqa kedergisi joq pa?

— Bolǵanda qandaı! Biraq amal qaısy. Otbasymdy asyraýym kerek qoı. Men ǵumyr boıy qarjy tapshylyǵyn sezinip kele jatqan adammyn. Endi qalǵan ǵumyrymda ol problemany sheshem dep te oılamaımyn. Iaǵnı, ǵumyr boıy basshylyq bolsyn, jaı qyzmet bolsyn, jumys istep ótetin sekildimin. Jumys istep júrip óleń jazýǵa úırengem...

Eger suraq basshylyq qyzmettiń shyǵarmashylyq kredoma, shyǵarmashylyq maqsatyma keri áseri tımeı me degen nıette qoıylǵan bolsa, joq, tımeıdi. Óıtkeni meniń basshylyq qyzmetke kelgenime bes-alty-aq jyl. Iaǵnı, basshylyq qyzmetke saqaıyp keldim. Jer ortasynan aýǵan adam óziniń maqsat múddesinen qandaı kedergi bolsa da taıa qoımas.

— Shyǵarmashylyq psıhıkalyq proses. Biraq shybyq otyrǵyzar topyraǵy dúnıetanymda jatary anyq. Sizderdiń dúnıetanymdaryńyz keshegi keńistik dáýirde qalyptasty.

Búgingi zaman talabyna saı kesek týyndylar bere almaı jatqandaryńyz sol býyny bekip, súıegi qatyp qalǵan dúnıetanymdardyń kesiri emes pe?

— Adamǵa aýyr tıetin suraq. Shyǵarma belgili bir ortada, belgili bir aıada dúnıege keledi. Ol orta men aıanyń shyǵarmaǵa áseri tımeı qoımaıdy. Biraq ony birjaqty túsinbeıik. Óıtkeni keı adam boıynda sol ortany moıynsuný bolsa, keı adam boıynda sol ortaǵa qarsylyq ta bolady ǵoı. Ol da psıhıkalyq proses. Sondyqtan belgili bir qoǵamda ómir súrgen adamdardyń báriniń dúnıetanymy sol qoǵam ıdeologıasymen qalyptasady da, sol deńgeıde qalyp qoıady deý qate. Onda qoǵam da, adam da alǵa jyljymas edi. Búkil adamzat taırhynda, qaı qoǵamda da, qaı ımperıany da, — kóbine-kóp — sol qoǵamda, sol ımperıada ósip-óngen adamdar qulatqan.

Taǵy bir mysal. Mustafa Shoqaı, Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlat t.b. orystyń semınarıalarynda, kadet korpýstarynda jáne basqa oryndarda oqyǵandar. Olardy oqytqanda, osylar qazaq halqynyń kózin ashsyn dep emes, orystyń otarlaý saıasatynyń qolshoqparlary etip shyǵarý úshin oqytty. Dúnıetanymdary solaı qalyptasady dep oılady. Biraq olardyń dúnıetanymdary basqasha qalyptasty ǵoı. Óz ultynyń uly perzentterine aınaldy.

Keshegi ádebıetimizdegi kóshbasshy klasık jazýshylarymyzdyń bári derlik komýnıser boldy. Qaltalarynda partıa bıleti júrdi.

Olardyń kóbi komýnısik partıa qataryna ózderiniń áreket múmkindigin keńeıtý úshin, sol múmkindikti paıdalanyp ultyna, eline, jerine kishkentaı bolsyn septigin tıgizý úshin ótti. Olardyń dúnıetanymdary da, kózqarastary da múlde basqasha qalyptasty. Oǵan olardyń shyǵarmalary kýá.

Taǵy bir aıta ketetin másele kóp adam uly shyǵarmalar men uly ıdeıalar tek el bostandyq alǵanda ǵana dúnıege keledi dep oılaıdy. Adamzat tarıhynda, qataldyǵy keńes ókimetinen kem túspeıtin qoǵamdar da boldy ǵoı. Máselen, ortaǵasyrlyq ınkvızısıa. Atyp-asty, tipti órtegenine qaramastan sol qatigez qoǵamda da uly shyǵarmalar men uly ıdeıalar keldi ǵoı. Oǵan Rımde tirideı órtelgen fılosof, aqyn Djordano Brýnony, ǵumyr boıy qýǵynda ótken shyǵarmalary eki ǵasyrdan keıin ǵana jaryq kórgen Nıkolaı Kopernıkti aıtsaq ta jetkilikti. Al keıde qysymy, qýǵyn-súrgini joq mamyrajaı zamanda uly shyǵarmalar týmaı qalýy múmkin. Shyǵarma degen shıryǵý men ashynýdan, kúıiný-kúızelýden týady. Al shıryǵý men ashynýdy qysym týdyrady. Asanqaıǵysha aıtsaq «Oı túbinde jatqan sóz — sher tolqytsa shyǵady».

Búgingi zaman talabyna saı kesek týyndylar joq bolsa, onda kúte turaıyq. Tvorchestvo degen bazar emes, keregińniń bárin tólep ala qoıatyn. Ol tolǵanysty proses. Eger myqty týyndylardy biz alyp kele almasaq, sender jazarsyńdar. Qaı urpaq jazsa da, ol — ortaq qazyna ǵoı.

— Qazaq poezıasyn ózge elderdiń poezıasynan, mysaly amerıkan /Latyn Amerıkasy emes AQSH/ poezıasynan erekshelendirip turar basty ereksheligi, aıyrmashylyqtary nede dep oılaısyz!

Bizde dál qazirgi tusta ulttyq poezıa bar ma? Bar bolsa ókilderi kim jáne ulttyq poezıa týraly túsinigińiz?

— Qyzyq saýal. Buryn irgeles, japsarlas elderdiń, nemese qarym-qatynasta bolǵan jurttyń poezıasymen salystyrýlar bolatyn edi. Endi muhıttyń arǵy jaǵyna bir-aq shyqtyq qoı. Bul da kerek shyǵar... Ózińdi taný úshin.

Árıne, mundaı jaǵdaıda óleń jazatyn áıteýir bir Djonnyń tvorchestvolaryn emes, ár qaısysy bir halyqtyń rýhanı altyn dińgegine, rýhanı arnaly ózegine aınalǵan uly tulǵalardy ǵana salystyrý kerek shyǵar. Máselen, Abaı men Ýolt Ýıtmendi. Ekeýi eki dúnıe, eki álem.

Ýolt Ýıtmen shyn maǵynasyndaǵy kosmostyq masshtabtaǵy aqyn. Ol búkil planetany, búkil adamzatty qushaǵyna syıǵyzyp sóıleıdi. Óleńderinde óz eline, óz jerine degen uly maqtanysh, uly qanaǵat bar. bereke, yrys, qut, molshylyqty madaqtaýy qandaı! Tipti ajaldyń ózin «Ty, mılaıa, ty laskovaıa smert» dep qarsy alady. Ajaldyń ózin erkeletedi, ajaldyń ózine eń bir súıiktisine aıtylatyn sózder aıtady. Ýıtmen óz eliniń óz halqynyń rýhyn bıik pafos, madaqpen asqaqtatady. Sol dástúr amerıkan poezıasynda áli kúnge deıin bar. Solaı jalǵasa da beretin shyǵar. Óıtkeni Amerıkanyń búkil tabıǵaty, ıdeıasy jer júzin ózine tartý, ózine júzin burǵyzý. Onda kosmopolıttik tendensıa basym. Biz úshin ol qandaı sumpaıy, qandaı soraqy bolsa, olar úshin ol uǵym sondaı jaqyn, sondaı qajet.

Al Abaı she? Onyń búkil tvorchestvosy naladan, ókinishten, kúıinish pen yzadan, qaıǵy men qasiretten turady. Óz elimdi, óz jurtymdy qatarǵa qossam, qarańǵylyq túneginen qutqarsam degen tilekpen jantalasqan ol qazaq boıyna meńdep kirip, eńdep alǵan aramdyq pen qýlyqtan, zulymdyq pen zymıandyqtan, daraqylyq pen dańǵoılyqtan, jalqaýlyq pen salǵyrttyqtan, aıarlyq pen alakózdikten arshyp alý úshin kúresti. Halyq rýhy sonda ǵana kóteriledi dep oılady. Iaǵnı, biz ózimizdi «tóske sap, balǵamen soǵyp» ósirip kele jatqan halyqpyz. Solaı bola beredi de.

Ras, Abaıdan burynǵy semserleri jarqyldaǵan, qalqandary qańǵyrlaǵan jaýynger poezıamyz da bar. Biraq ol da ókinish pen kúıinishke, yza men ashýǵa tunyp tur ǵoı.

Endi ulttyq poezıa týraly saýalǵa keleıik. Men kim qalaı uqsa solaı uqsyn, men osy suraqqa jóndi túsinbeımin. «Ulttyq poezıa» degen uǵym bolǵannan keıin «Halyqtyq poezıa» degen uǵym bolady ǵoı. Halyq bar jerde ult bar, ult bar jerde halyq bar emes pe?! Al endi at tóbelindeı qazaqtyń bir jaǵyn halyq, ekinshi jaǵyn ult dep bólip jatsaq ne bolǵany?! Sen óziń baıqaǵan shyǵarsyń, «ulttyq poezıa» degen tirkes búkil sózdikterde joq, sonyń ishinde ádebı sózderde de joq. Ras, kezinde orys synshylary keıinnen keńes ókimeti tusyndaǵy synshylar ulttyq ádebı til Pýshkınnen bastalady degeni bar. Onyń da ózindik sebepteri bolǵan. Oǵan toqtalyp sózdi sozbaı-aq qoıaıyn. Orys ádebıetinde sol tendensıa saqtalyp qalǵan. Áli de olarda sol bólekteýshilik bar. Eń basty sebebi, orystyń shovınısik kózqarastaǵy ádebıetshileri orys ádebıetinde jumys istep júrgen basqa ult ókilderine tózbeıdi. Árıne, olardyń aıtyp júrgenderin de múlde esepten shyǵaryp tastaýǵa bolmaıdy. Óıtkeni orys tilinde jazatyn ulty bólek aqyn-jazýshylardyń arasynda planetarlyq, ıaǵnı kosmopolıttik baǵyttaǵylar az emes. Mine, burynǵy jáne qazirgi orys ádebıetindegi jikshildiktiń túp-tamyry osynda jatyr.

Qudaıǵa shúkir, bizde ondaı problema joq qoı. Árıne, qazaqtardyń ishinde de kosmopolıttik aǵymdaǵy aqyn-jazýshylar bar. biraq olardyń bári de orys tilinde jazatyndar. Ras, orys ne istese, biz de sony isteımiz degen rýhanı beıshara basybaılyqtyń saldarynan kezinde qazaqtyń ádebı tili Abaıdan bastalady degender kóp bolǵan, áli de bar. Sonda, qudaı-aý, «kúldir-kúldir kisinep», «alp-alp basyp» jatqan ótken zamandardaǵy poezıamyz ádebı tilge jatpaı ma?!Mundaı ábestikterden arylatyn ýaqyt jetti.

Búginde ózim jaqsy kóretin, tvorchestvolaryn syılaıtyn keıbir qalamdastarym, qazaq ádebıetinde ulttyq poezıa joq degenge deıin baryp júr. Qandaı ókinishti! Olardyń oıynsha, ulttyq poezıa degen ulttyq turmystyq atrıbýttardan, ulttyq dástúrlerden, ulttyq ańyzdar men ápsanalardan ǵana turýy kerek sıaqty. Men bul pikirlerdi eshýaqytta da, joqqa shyǵarmaımyn. Biraq poezıa keıipkeri — adam, ıaǵnı ulttyń ókili ǵoı. Iaǵnı, onyń keıipkeri ótken zamandaǵy ıt júgirtip, qus salyp júrgen salt atty qazaq ta bolýy múmkin, búgingi ǵylymı tehnıka zamanynda kompúter janynda turǵan qazaq bolýy da múmkin. Sonda, ıt ertip, qus salyp júrgen salt atty qazaqty jazǵan ult aqyny da, kompúter janynda turǵan qazaqty jazǵan aqyn ult aqyny bolmaı ma? Logıka qaıda?

Menińshe, naǵyz ult aqyny maqsat pen múddege qyzmet etýi kerek! Ulttyq poezıanyń odan úlken mindeti bolmaıdy. Bolady degender ótirik aıtady.

— Keıingi kezderi jurt aýzynda ulttyq poezıamen birge rýh ta kóp áńgime bolyp júr. Bul taqyryptyń sizdi de oılandyryp júrgeni sózsiz.

— Shynynda da, rýh keıingi kezde jıi-jıi áńgime bola bastady. Óte jaqsy. Biraq ony biz saýattandyryp, kitabılandyryp bara jatqandaımyz. Taǵylymdyqtan góri tanymdyq basym. Al rýh eshýaqytta da kitabı saýattandyrýdy kótermeıtin uǵym. Óıtkeni, kitabılyq, túptiń túbinde sqemaǵa baryp soǵady. Al sqemadaǵy rýh-rýh pa? Sqemada namys ta, jiger de, qudiret te bolmaıdy.

Rýh degen elge, jerge, otanǵa degen uly súıispenshilik, uly mahabbat. Ata-babamyz eshqandaı ýnıversıtette bitirmeı-aq, ǵylymı tujyrymdardy oqymaı-aq elin, jerin qorǵaǵan.

Ol — adam boıyna ananyń aq sútimen, besikten, dástúrden kelip kiretin qubylys.

Golsýorsıdiń rýh tabıǵatyn ashyp beretin «Jeńilis» dep atalatyn shaǵyn novelasy bar. Novelanyń basty keıipkeri Meı Belınskıı degen aıar áıel. Ulty — nemis. Taǵdyr aıdaýymen Londonǵa kelgen. Aǵylshyndar men nemister arasynda soǵys júrip jatady. Meı, negizinen, aǵylshyn soldattarynyń kóńilin aýlap, nanyn aıyryp júredi. Kúnderdiń kúninde Meı bir aǵylshyn soldatymen ońasha jatqanda kóshede abyr-sabyr, dúrligý, dúbilis bastalady. Sóıtse, soǵysta aǵylshyndar nemisterdi jeńgen eken. Kóshedegi abyr-sabyr, dúbilis sol qýanyshtyń áseri eken. Tósek lázzatyn tatyp jatqan aǵylshyn soldaty turady da, asyǵys kıinip, ketip bara jatyp Meıge ádettegideı aqsha usynady. Nemister jeńildi degen sózden tula boıy dirildep, yzadan órtenip, namystan jarylardaı bolyp turǵan Meı usynǵan aqshany alyp, qyryq bólek qylyp jyrtyp tastaıdy da júrelep otyra qap, qaptap júrgen aǵylshyndar estip qalady dep qoryqpastan, Londonnyń qaq ortasynda nemisterdiń asqaq daýyspen aıtylatyn «Reın ústindegi kúzet» degen rýhty ánin quıylǵan kóz jasyn simirip otyryp bar daýsymen shyrqaı jóneledi... Buǵan endi túsinikteme berip jatý artyq.

Rýh — qudyretti tylsym qubylys... Rýh sóz alǵanda báriniń boıaýy kómeski, báriniń daýsy báseń tartady. Meniń bul jerde, kezinde sózdiń bir reti kelgende mysalǵa keltirgen, Mahambettiń «Jalǵyzdyq» atty óleńin taǵy da oqyǵym kelip tur:

Bul dúnıeniń júzinde
Aıdan kórkem nárse joq —
Túnde bar da, kúndiz joq.
Kúnnen kórkem nárse joq —
Kúndiz bar da túnde joq.
Musylmanshylyq kimde joq —
Til de bar da, dinde joq.
Kóshteı dáýlet kimde joq —
Birde bar da, birde joq.
Azamat erler kimde joq —
Erisken kúni qolda joq.
Zamanym meniń tar boldy —
Týra ádildik bıde joq.
Bárin aıt ta, birin aıt —
Qaýmalaǵan qaryndas
Qazaqta bar da mende joq.

Amaly quryp tistengen sharasyzdyq. Yza. Kek. Namys. Endi siz osy óleńnen kózge túsip turǵan bir obraz, bir tapqyr teńeý, eń bolmaǵanda tyń epıtet kórdińiz be? Joq. Senimi sóngen, kóńili soqyr adam úshin bul óleń tipti atamzamannan belgili nárselerdi tizip /aıdyń túnde bar, kúndiz joq ekenin; kúnniń kúndiz bar, túnde joq ekenin t.b./ óziniń jalǵyz ekenin aıtýǵa qurylǵan habarly sóılemder ǵana. Biraq siz óleńdi olaı oqı almaısyz. Ishki yrǵaqty rýh olaı oqýǵa múmkindik bermeıdi. Óleńdi oqyp otyrǵanda túp tereńnen estiletin — aınalyp soǵyp, dirildep turyp alatyn únge qulaq túrińizshi. Ol — ózimiz aıta beretin áýen de, áýez de emes. Ol — aqyn júreginiń qyjyly men qyzýyn sińirip alǵan rýh! Sol rýh qarapaıym ǵana sózderge qudiretti qýat berip tur.

— Ádebıet basyndaǵy baq ta bir halyqtan kelesi bir halyqqa, jer sharynyń bir jartysynan ekinshi jartysyna kóship-qonyp júretin sıaqty. Ótken ǵasyr basyndaǵy fransýz, orys, sońǵy jyldardaǵy orys ádebıeti, 60 jyldardaǵy Latyn Amerıkasy ádebıeti, qazir jalyn kúdireıtip kele jatqan japon sóz óneri. Ádbeıet tarıhyna qarasaq, áldebir elder úshin ádebıeti baq bolǵan osyndaı kezeńderdi baıyptar edi. Syry nede dep oılaısyz? Túrki, onyń ishinde qazaq ádebıetiniń bolashaǵyna kózqarasyńyz?

— Ádebıet typ-tynysh, mymyrajaı jerde óspeıdi. Qaı jerde saıası silkinister, qaı jerde áleýmettik qaıshylyqtar boı kóterip, qoǵam ómiri alasapyran qaqtyǵystarǵa túsip, adam taǵdyry tarazy basynda turǵan kezeńderde ádebıet te bar daýsymen sóıleı bastaıdy. Fransıadaǵy býrjýazıalyq tóńkeristerden keıingi san alýan saıası-áleýmettik sapyrylystar, sóz joq, uly-uly tulǵalardy— Stendal, Balzak, Gúgoldardy dúnıege keltirdi.

Osyndaı sapyrylystar men silkinister, jańarýlar men jańǵyrýlar Reseıde de bolǵany, sonyń arqasynda álemdik ádebıetti baıytqan uly shyǵarmalardyń, uly tulǵalardyń kelgeni belgili.

Sondyqtan belgili bir eldiń ádebıetine baq ózinen ózi kelip qona qoımaıdy. Onyń arǵy astarynda ony týdyratyn uly dúmpýler jatady.

Zertteýshi ádebıetshilerdiń aıtýynsha, Latyn Amerıkasyndaǵy ádebıettiń damýyna latynamerıka elderiniń halyqaralyq saıasaty obektiden sýbektige aınalýynda jatyr dep biledi. Latyn Amerıkasy dúnıejúzilik sahnaǵa qalaı kóterildi, onyń ádebıeti de dúnıeni ózine jalt qaratty Múlde tosyn álem ákeldi. Buryn Eýropa jazýshysy úshin mıfologıaǵa jazý qandaı arhaıka bolyp sanalsa, al latyn amerıka jazýshysy mıfologıa qazirgi zaman sanasy pozısıasynan qaraı bastady. Qarap qana qoıǵan joq sol mıfologıa arqyly búgingi kúnniń eń ózekti problemalaryna jaýap izdestirdi.

Al japon ádebıetiniń órleýi, sóz joq, ǵylymı-tehnıkalyq tóńkeristiń órkendeýine tikeleı baılanysty. Qandaı bir tóńkeris te óz problemalarymen dúnıege keledi.

Al problemalardan ádebıet syrt qala almaıdy.

Qazaq ádebıeti buryn keńes ádebıeti deıtinniń ishine kirip, úı ishindegi úı sıaqty bolyp keldi. Endi basqa jurttar, elimiz sıaqty, bizdiń ádebıetimizdi de jeke ataı bastady. Elimizde bolyp jatqan uly qareketter men qozǵalystar, talas-tartystar men pikir qaıshylyqtary, sóz joq, aqyn men jazýshynyń janyn tebirentpeýi, júregin tolqytpaýy múmkin emes. Mundaı ǵalamat ózgerister jańa izdenisterge, tosyn sózderge aparmaı qoımaıdy. Eger ony bizdiń urpaq jasaı almasa, ony sender jasaısyńdar.

— Áńgime ádebıet bolashaǵy týraly bolǵanda, jastar máselesine soqpaı ketý múmkin emes. Aqyn retinde, basqarmanyń ekinshi hatshysy retinde, búgingi jastar jasap jatqan ádebıetke kózqarasyńyz? Jalpy, mynaý bolashaǵymyz dep kórsetýge bolatyn jas sóz óner sheberleri bar ma?

— Óziń bilesiń, jastar tvorchestvosyna kúdikpen de, úmitpen de qaraıtyndar jastardy bilmeıtinder. Sońymyzdan tolqyn-tolqyn qýatty urpaq keledi. Men bul jerde bizdiń ókshemizdi basyp kele jatqan tanymal bolyp qalǵan urpaqtardy da, sodan keıingi urpaqty, ıaǵnı seniń tustastaryńdy da aıtyp otyrmyn.

Jaqynda Tursynjan Shapaev, sen jáne men stýdentter múshaırasyna qazylyq jasadyq qoı. Sonda-aq kózimiz jetken joq pa, dúnıetanymy keń, qýaty mol, kórkemdik quraldary jetkilikti rýhty aqyndar ósip keledi. Senderdiń tustastaryńnan men Maraltaı Ybyraevty, ózińdi, Roza Qaraevany, Baýyrjan Aldıarovty, Baýyrjan Omarovty, Batyrbolatty, Amantaı Sháripovty, Saıat Qamshygerulyn aıtar edim.

— Aqyn sózi kóne sanskrıt tilinde kavı, ıaǵnı paıǵambar, kóripkel degen uǵymdardy bildiretini de bar. Ǵasyr boıynda nemis evreıi Osvald Shpengler «Eýropa ymyrty» kitabyn jazdy. Ol kisi sol kitabynda aqyn mártebesinen góri jaı esepshiniń tehnıka mamanynyń dárejesin joǵary qoıyp, «bolashaq osylardiki» dep edi. Jandúnıesi romantık aqyndarǵa kúlgendeı bolǵan. Jáne bul pikirin órkenıettiń aıaý bilmes qandy shengelimen túsindirip edi. Shynynda da búgin Batys Eýropada sóz óneri qadirlenbeıdi. Tipti keshe ǵana Asekeńniń /Súleımenov/ «ondaǵylardyń bári bir qalyptan shyqqandaı, minezderi de uqsas. Minez joq jerde ádebıet qaıdan bolady» dep kúlgeni esimizde. Bul ne? Órkenıet týdyrǵan paradoks pe? Ýaqytsha kedergi me? Joq álde órkenıet óktemdigin moıyndaǵan úlken mádenıet óz taǵynan tústi dep túsingenimiz durys pa? Qazaq ádebıeti Batys ádebıetiniń qumar-qupıasyna aqyndyq qıalmen kóripkeldik jasap kórseńiz.

— Bul másele bárimizdi oılandyryp, bárimizdiń tún uıqymyzdy tórt bólip júrgen másele. Bul máselege paıǵambarlyq jasaýdyń da, aqyndyq qıalmen kóripkeldik jasaýdyń da qajeti joq. Sóz óneri qadirlenbeıtin Batys Eýropanyń kebin kıemiz be degen kúdik kóńilimizge qazirdiń ózinde kire bastady. Kitap oqý kúrt azaıdy. Ony taratý, satý júıeleri múlde joıyldy, nemese joıylý qarsańynda. Kitap burynǵydaı shyqpaıdy. Al shyqqandaryn aqyn-jazýshylardyń ózderi qushaqtap qaldy. Qaıda ótkizerin bilmeıdi. Oqyrman syrt aınalyp barady.

Onyń esesine, kúmándi buqaralyq aqparat quraldary men komersıalyq kanaldardan quıylyp jatqan surǵylt zapyrandy tolqyn adam sanasyn ýlaý ústine ýlaýda. Qazir jurttyń sanasy sandyraq kúı keship, esi eseńgireı bastady.

Eger bul ýaqytsha kedergi bolsa, oǵan da shúkir der edik. Olaı da deı almaı turmyn. Shoshımyn. Qorqamyn. Biraq bizde de sóz óneriniń qadiri ketti, osymen onyń bolashaǵy bitti, erteńi qarań deýge aýzym barmaıdy. Kóripkeldik jasaı almaǵanyma keshirim ótinem.

— Batys degende kózge alyp qalalar, murajaılar men iri kıno óndiristeri elesteıtin bolyp aldy. Odan qalsa pop mýzykasy bar. Shyǵys degende baıaǵy sol munara, meshit, el kezgen dárýish túsiniginen shyǵa almaı kele jatqan syńaılymyz. Al qazaq degende osy eki túsinikte álem oqyrmanynda ol týraly tolyqqandy uǵymǵa qalyptastyra almaıtyn sekildi. Bálkim, bizge órkenıet pen mádenıettiń ózara birigýiniń jalpy Batys pen oǵan Shyǵystan bólekteý nusqasyn jasaý kerek shyǵar. Osyndaı nusqa qalyptastyrý kerek deseńiz, onyń alǵysharttary jáne mindeti, bálkim, adamzat aldyndaǵy paryzy qandaı bolmaq dep oılaımyz?

— Bizde Batysqa da, Shyǵysqa da kirikpeıtin barynsha erkin, barynsha tarpań, qaısar minezge ıe kóshpeliler mádenıeti boldy. Kezinde ony — úzip-julqyp bolmasa — álem tanyǵan joq. Ózimiz tanytýǵa múmkindigimiz bolmady. Qolymyzǵa qaǵaz ben qalam alǵan kezde keńes ókimeti ol mádenıetti óshirip tastamaq boldy. Uzaq ýaqyt boıy solaı etti de!

Kóshpeli mádenıetten keıin, Saharaǵa uly Abaı shyqty da tól mádenıetin boıyna sińire otyryp, Batys pen Shyǵystyń eń úzdik úlgilerimen baıytylǵan jańa mádenıetti dúnıege keltirdi. Biz qazir sol úrdispen jumys istep kelemiz. Sonymen birge biz ótkenimizdiń tereń qabattaryna súńgip, sonaý Orhon-Enıseı jazýlaryna deıin súńgip, keregemizdi ala bastadyq. Iaǵnı ádebıetimiz erteń-búgin bolmasa da, túptiń túbinde, burynǵy qadaý-qadaý dástúrli úrdisterinen bas tartpaı-aq, tyń óristerge shyǵyp, jańasha baıyp, jańasha tolyǵyp, qýattanatynyna kámil senem.

Al onyń alǵysharty da, adamzat aldyndaǵy paryzy da — adamǵa qyzmet etý, ımandylyq qasıetterdi adam boıyna egý, ultty rýhanı qýattandyrý bop qala bermek. Basqasha bolsa, ol jańalyqtardyń da, ol tyń óristerdiń de quny kók tıyn.

---