InfoHub Logo

Aqyn Temirhan MEDETBEK pen «Qazaq ádebıetiniń» bólim meńgerýshisi Dýman RAMAZANNYŃ suhbaty

«Átteń ultym tatar,

Áıtpese bolar em

«Pýshkınmen qatar»

Ǵ.TOQAI.

— «Qazaq ádebıetiniń» betinde órbigen ádebı pikirtalasqa taǵy da oralsaq dep otyrmyn. Synshy Baqyt Káribaeva gazetimizde jarıalanǵan maqalasynda «Shyn ádebıet endi týady» dese, ile-shala osy máselege oraı óz kózqarasyn bildirgen synshy Qadyrbek Ýálıev qazirgi kezeńniń qıynshylyqtaryn kóldeneń tarta otyryp, «Shyn ádebıet týmaıdy» dep tujyrym jasaıdy. Osy pikirtalasqa baılanysty sizdiń kózqarasyńyzdy bilsek...

— Bul suraqtyń maǵan qoıylyp otyrǵany tekten-tek emes dep bilem. Óıtkeni men ótken ǵasyr ádebıetimiz úshin — qanshama qym-qýyt dúrbeleńnen, tar jol, taıǵaq keshýlerden ótse de — altyn kezeń boldy dep óz sózimde talaı aıtqam. Kim ne dese de, sol pikirimde qalam. Al sondaı pikirdegi adamǵa, árıne, sol ádebıetten doktorlyq dısertasıa qorǵap, ǵylymı ataq alǵan Baqyt Káribaevanyń pikiri aýyr tıetini sózsiz. Baqyt Káribaeva bar báleni — sózdi de, oıdy da, rýhty da — qytymyr qysymda ustaýǵa búkil aıla-sharǵysyn, zymıan-surqıalyǵyn, qaraý qatygezdigin jumsap kelgen komýnısik ıdeologıadan kóredi. Árıne, ol ıdeologıa rýhty tuqyrtty, sózge qysym jasady. Biraq qysym bolmasa kúres bola ma?! Al ádebıet — kúres! Álemdik ádebıettiń iri tulǵalarynyń báriniń ómirine, olar tirshilik etken ortaǵa úńilip qarańyzshy. Solardyń qaısysy qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan mamyrajaı zamanda ómir súripti. Eshqaısysy da! Óıtkeni qaı zaman, qaı qoǵamda adam taǵdyry da, qoǵam taǵdyry da taýqymetti! Tipti, asta-tók baılyqqa malynyp otyrǵan talanttar da rýhanı qysymǵa shydaı almaıdy.

Rýhanı qysym kórmeı, dúnıege shyn ádebıet kelmeıdi.

Árıne, ol sumpaıy ıdeologıanyń maılyq-sýlyǵyna aınalǵan aqyn-jazýshylar az bolǵan joq. Ondaı aqyn-jazýshylar qaı zamanda da bolǵan. Álemdik ádebıet mysaldaryn bylaı qoıǵanda Shalkıiz, Aqtamberdi, Buqar, Mahambet zamanyndaǵy jyraýlardyń bári shetinen narkesken men aldaspan bolǵan joq qoı. Kún kórisi úshin kór-jer, kúl-qoqys, qora-qopsynyń aınalasynan asa almaǵan beıshara jyraýsymaqtar az bolmaǵan. Olardyń «ónerleri» ózderimen birge ólgen. Sol sıaqty keshegi aqyn-jazýshylarymyzdyń shyǵarmalarynyń talaıy ǵasyr tabaldyryǵynan óte almaı qaldy. Bul — zańdylyq.

Eger Baqyt Káribaeva jańa ǵasyrdaǵy ádebıetimiz álem­dik jáne tól ádebıetimizdegi ulanǵaıyr qunarly qun­dylyqtarymen baıı otyryp, jańa ózgeristerge shyǵyp, tyń úrdister alyp keledi dese, áldeqaıda ılanymdy bolar edi.

Men óz basym Qadyrbek Ýálıevtiń kóp pikirlerine qosyla otyryp, onyń «Shyn ádebıet týmaıdy» degen tujyrymyn qoldaı almaımyn. Ol tujyrym — ashynyp sóıleımin dep asyryp jibergen tujyrym.

Sóz joq, ádebıet jalǵasady. Biz bilip-kórmegen jańa endikter men baılyqtar ıgeriledi. Qazirdiń ózinde, kóńili oıaý, kóziqaraqty adam óleńde bolsyn, proza men synda bolsyn tosyn nyshandardy baıqamaýy múmkin emes. Óıtkeni olar qazirdiń ózinde keshegiden túri de, turpaty da bólek, taǵy da rýhanı qysym qursaýyn sezine bastady. Al ol, sóz joq, qanynda qyzýy, janynda qyjyly bar talantqa qalam ustatpaı qoımaıdy.

— Qazaq ádebıetindegi eń myqty ádebıet dep kólgirsimeı-aq qoıaıyq, degenmen, úzdikterdiń qatarynan oryn alaryna óz basym esh shúbálanbaımyn. Qansha jerden aýzymyzdy qý shóppen súrte bergenimizben, álemdik ádebıettiń klasıkterimen ıyq teńestiretin tulǵalar da joq emes. Eger Ábish Kekilbaev pen Muhtar Maǵaýın sıaqty kóptegen qazaq qalamgerleri evreı bolyp týyp, evreı bolyp ómir súrse baıaǵyda-aq álemdik tulǵalarǵa aınalyp keter me edi, kim bilsin?!

— Muny saǵan yzaly kúıinish aıtqyzyp otyr ǵoı. Túsinemin. Óıtkeni bizdiń ádebıet — kóptegen elderdiń ádebıetinen oq boıy ozyp ketip, talaı-talaı irgeli degen ádebıettermen ıyq tirestirip qalǵan ádebıet. Qudaıǵa shúkir, kómeılerimiz búlkildep, alqymdarymyz isip, aýyz toltyryp aıtatyn aıbarly da, aıdarly da shyǵarmalarymyz bar. Al joq dep júrgender óz ultynyń rýhanı álemine shekelep qaraıtyn, ne anda, ne munda joq, shóre-shóre bop júrgen, shıkiókpeler men shıbuttar.

Biraq osyndaı alyp ádebıetimiz bola tura, ol álemdik ádebıet deńgeıinde, óz dárejesinde áńgime bolmaı kele jatqany, ókinishke oraı, taǵy ras. Oǵan ártúrli sebep-saldarlar bar.

Birinshiden, kúni keshe, negizinen bir-aq ádebıet, orys ádebıeti ǵana nasıhattaldy. Shynynda da ol, nesin jasyramyz, mektebi baı, dástúrli, san qyrly uly ádebıet. Oǵan muryn shúıirip qaraý asylyq bolady. Solaı bola tura tek sol ádebıettiń ǵana mereıi ústem, mártebesi bıik boldy. Ult ádebıeti tek saıasat úshin ǵana áńgime etildi. Tatar aqyny Toqaıdyń «Átteń ultym tatar, áıtpese bolar em Pýshkınmen qatar» dep kúıinetini tekten-tek bolmasa kerek. Kóp-kóp ulttardyń tarıhy da, rýhy da shovınısik ıdeologıanyń ýynan shalajansar bop, sonyń kerzi etikti tabanyna túsip, ılenip jatty. Ádebıetti shetelderge nasıhattaý tutqasy da solardyń qolynda bolǵany eshkimge jasyryn emes. Al sol tutqa ıeleriniń kóńilin tabýǵa keıbir jylpostar bolmasa, qadirli tulǵalarymyz bara qoıǵan joq. Al olardyń shyǵarmalary shetelderge aýdarylyp jatsa, olar siresken tońdy óz kúshterimen qaqyratyp sógip baryp shyqty deý kerek. Ne bolǵanda da, ásirese, qazaq ádebıeti ol tusta, ishinde oty bar, biraq tomaǵa-tuıyq ógeı balanyń kúıin keshti. Árıne, orys tilinde jazyp, olardyń óz balasy bop ketkender de bar...

Ekinshiden «evreı bolyp týsa» degen sózińniń astaryn uǵyp otyrmyn. Sóz joq jańa óziń atyn ataǵan jazýshylar jáne birqatar qalamgerler evreı bolyp týa qalsa, nesin jasyramyz, baıaǵyda-aq álemniń túkpir-túkpirine belgili bolar edi. Óıtkeni, talantty da qabiletti ol halyq — dúnıejúzine derlik atqanyn jetkizip, aıtqanyn ótkizip otyrǵan halyq. Kóptegen elderdiń resmı de, resmı emes te ıdeologıalyq rýhanı keńistikteri solardyń qolynda. Solar yqpal etip, solar ústemdik jasap otyr. Árıne, sondaı rýhanı keńistikti bılep-tóstep otyrǵan halyqtyń kez kelgen talantty perzentiniń (tipti, ortaqol bolsa da) mańdaıy jarqyramaı, kimniń mańdaıy jarqyramaq! Biraq solaı bola tura álgindeı talantty tulǵalarymyzdyń qazaq bop týǵandary qandaı jaqsy bolǵan! Óıtkeni bizdiń rýhanı tirekterimiz solar sıaqty at tóbelindeı aqyn-jazýshylar ǵoı.

Alla jazsa, áli-aq bizdiń talaı-talaı asyl dúnıelerimiz álemdik rýhanı aınalysqa túsetinine kámil senemin.

— Qazir sózden qadyr kete bastaǵan sıaqty. Qalamgerlerdiń turmys-tirshiligi shatqaıaqtap, qaltasy men júıkesi juqara bastaǵandaı. Buryn el jazýshylarǵa qurmetpen qaraýshy edi, qazir músirkeı qaraıtyn boldy.

— Dýman-aý, qazir kimge kim músirkemeı qarap otyr deısiń. El qalamgerlerine qalaı músirkeı qarap otyrsa, qalam­ger­ler de eline solaı músirkep qarap otyrǵan joq pa?! Muny da áleýmettik zańdylyq dep qaraý kerek shyǵar. Eger búkil el-jurt osyndaı azyp-tozyp jatqanda qalamger bitkenniń bári shekeleri shylqyp, úlde men búldege oranyp otyrsa, mine, sol naǵyz áleýemttik te, adamdyq ta ádiletsizdik bolar edi. Óıtkeni, qalamger halyq perzenti. Iaǵnı eli kórip otyrǵan kúndi olar da kórý kerek. Óziń bilesiń, uly Tolstoı qarapaıym halyq aldynda óziniń toq turmysynan ózi uıalyp, jarly-jaqybaılarǵa baılyǵynan úlestirip bergen ǵoı.

Degenmen aqyn-jazýshylar da, basqa óner adamdarynyń da eńbekterin osynshalyqty esh qylyp, olardy osyn­shalyqty turmystyq taýqymetke salyp, múlde turalatyp tastamaý kerek edi. Árıne, ókinishti-aq... Áli de dámelimiz.

— Meniń birnársege anyq kózim jetip keledi. Biz mádenıetke kóńil bólmeı, el dáýletin eshqashanda molaıta almaıdy ekenbiz. Joǵary jaq ta osy qaǵıdany túsingen sıaqty. Siz buǵan qalaı qaraısyz?

— Órkenıetti el bolamyz dep jatyrmyz ǵoı. Al órkenıetti el bolý úshin, ásirese, biz úshin, eń aldymen, mádenıetti el bolýymyz kerek. Memleketimizdiń ózeginde ulttyq mádenıet jatqany jón. Olaı bolmady ma, onda bári bekershilik bolyp shyǵady.

Nesin jasyramyz, táýelsizdik alǵan az jyldyń ishinde talaı nárseden aırylyp qaldyq. Eń bir qıyn jyldarda dúnıege kelgen aıbarymyz ben aıdarymyzdaı kórinetin Qazaqstan Ǵylym akademıasynyń boıynan qýat, oıynan qaırat ketip, Opera teatrymyzdyń omyrtqasy opyryl­ǵan­daı bolyp tur. Qanshama kitaphanalar men klýbtardan aıryldyq... Aıta bersek kóp. Ózimizdiń mádenı oshaqta­ry­myzǵa, beıne bir óshimiz ketkendeı, ospadarlyqpen qol jum­sadyq. Búldirdik, kúırettik, qurttyq. Endi olardyń bári óz or­nyna keledi degenge men óz basym senbeımin. Óıtkeni, búldirý — ońaı, jasaý — qıyn. Oǵan kóp ýaqyt kerek. Son­dyqtan Mádenıetti qoldaý jyly bir jyldyq naýqanǵa aı­nal­maı, josparly túrde uzaq jyldarǵa sozylý kerek. So­nymen birge ol, eń aldymen, qazaq ultynyń mádenıetin bas­ty baǵyt etip alý qajet. Sonda ǵana oǵan senimmen qaraýǵa bolady.

— Men osydan on jyl buryn bir qazaq qalamgeriniń Nobel syılyǵyn almaǵanyna ishteı qysylyp-qynjylatyn edim. Al qazir ol oı múlde ózgergen. Oǵan qaıta ishteı qýanatyn bolyp júrmin. Óıtkeni, shashasyna shań juqpaıtyn júırik bolsa da qazaqqa ol syılyqty eshkim de tegin bere salmaıdy. Ol úshin álemge ámirin júrgizip turǵan shet ultqa qyzmet etýiń, ıaǵnı, eńbek sińirýiń kerek. Al men bolsam álime qaramaı ádebeıttiń saıasat pen baqaı esepten ada bolýyn qalaımyn. Siz she?

— Nobel syılyǵyn alý — myqty qalamger úshin shart emes. Tolstoı kezinde ol syılyqty, tipti, mensinbegen, odan bas tartqan. Ol syılyqtyń aınalasynda ár túrli quıtyrqy áreketter bolatynyna qazir kóz jetip otyr. Máselen, Reseıde de, basqa elderde de kórkemdik qýaty jaǵynan Soljensyndy on qorap alatyn jazýshylar bar. Biraq qaıtesiń... Saıası oıyn degenin istedi. Soǵan buıyrdy. Sondyqtan ol syılyqqa tabynýdyń tipti de qajeti joq.

Al seniń «... ádebıettiń saıasat pen baqaı esepten ada bolýyn qalaımyn» degen sóziń syılyq alý, omyraýyna orden taǵý turǵysynan aıtylyp tursa, árıne, men sen jaǵyńdamyn. Biraq kózim jetkeni, ol minez eshýaqytta qalmaıdy.

— Syrshyl aqyn Maǵjan Jumabaev: «Sum ómir abaqty ǵoı sanalyǵy» deıdi. Árıne, ol kezeń men bul kezeńdi salystyrýǵa bolmas. Degenmen, arqaly aqyn Qadyr Myrzalıevtiń «Zaman men qoǵam aqyndy qorlaýdan lázzat alady» degeni esimizde. Sizdiń buǵan alyp-qosaryńyz bar ma? Jalpy, ózińizdi abaqtyda júrgendeı sezinbeısiz be?

— Bul sózderge Abaıdyń «Oıly adamǵa qyzyq joq bul jalǵanda» degen sózin qosyńyz...

Árıne, saıası bostandyq alyp, táýelsiz el bolyp jatqan tusta abaqtyda júrmin dep aıtý ersi estilýi múmkin. Biraq saıası táýelsizdik alǵanmen, rýhanı tutastyǵymyz qalyptaspaı, kóp rette rýhanı táýeldilikke kiriptar bolyp, syrttan aǵylyp jatqan ıdeologshıalyq agresıadan bas kótere almaı jatqan qazirgi kezeńde men ózim rýhanı azatpyn, rýhanı erkinmin dep aıta almaımyn. Qalaı aıtarsyz? Rýhanı tutastyǵymyz kún ótken saıyn búliný ústinde. Úlken bir bóligimiz basqa tilde sóılep barady.

Olardyń aty-jónderi, syǵyraıǵan kózderi men jalpaıǵan betteri ǵana qaldy. Boılarynda ulttyq birde bir qasıet joq. Óıtkeni, olar basqa dástúr, basqa tálimge tárbıelengen. Ulttyq maqtanyshtarymyz ben ulttyq qandylyqtardan múlde beıhabar. Onyń esesine olar álemdik estrada, sport juldyzdarynyń to-p modelder men sekssımvoldardyń esimderi men ómirlerin týǵan naǵashysy men týǵan jıenderinen góri jaqsy biledi. Beıne bir solarmen tamyrlas, solarmen qursaqtas sekildi. Nesin jasyramyz, rýhanı tutastyǵymyzǵa qaýyp tónip keledi. Osylaı kete berse, bul qubylys qaterge aınalýy múmkin.

Ekinshiden, bizdiń ulttyq rýhanı keńistigimiz adam aıtqysyz tarylyp ketti. Gazet-jýrnaldarymyzdyń tırajdary qýyryla-qýyryla bir shókim bop qaldy. Qazaq tilindegi habarlar, ekrandar men efırlerden ysyrylyp tastalýdyń sál-aq aldynda tur. Jalpy, rýhanı keńistiktegi qazaq tiliniń altyn orny attóbelindeı. Onyń ústine ol rýhanı keńistigimizge búkil álemdik ıdeologıalyq, rýhanı qoqystar aıaýsyz tógilýde. Sol qoqystardan tunshyǵýdamyz, ýlanýdamyz. Mine, osylardan keıin qalaı ǵana rýhanı azatpyn dep aıta alarsyń?! Qayrǵasy joq kamerada júrgendeı sezinetiniń ras. Dál osy jerde ózimniń «Túrmeden qashqan adamnyń shoshynýy» degen shaǵyn óleńimdi oqyp bersem artyq emes-aý dep oılaımyn.

Atadan qalǵan muradaı
muńdanyp kún-tún jylaǵan, —
qysymǵa qatal shydamaı
túrmeden qashty bir adam.
Kúl bolyp kenet aryny,
qaldy onyń jany tarynyp, —
syǵylyp búkil jan-jaǵy
aınala ketti tarylyp.
Jáýteńdep qaldy tabanda
ashyldy jannyń jarasy, —
mup-muzdaı tartyp adamdar
sýyq bop ketti qala ishi!
Shoshyndy —
tıyp jeligin.
shoshyny arsyz ıtterden
Jandardy kórip
eliniń
táýelsizdigin jek kórgen.
Shoshyndy —
tıyp jeligin.
shoshyndy buǵyp qashqaqtap —
jandardy kórip
eliniń
azattyǵynan bas tartqan.

Ókinishke oraı, óz eliniń táýelsizdigin, azattyǵyn jek kóretin qandastarymyz da bar. Olar az da emes. Bul — shyn­dyq. Ony jasyryp, jaba toqýymyzdyń qajeti joq. Al bul da oıly, sanaly adamnyń ókpesin qysyp, demin taryltatyny sózsiz...

— Elimiz táýelsizdik alǵannan bergi qazaq ádebıetiniń damý jolyna kóńil kózimen oı sala qarańyzshy. Utylǵan jerimiz ben utqan tusymyzdyń ara jigin ajyratyp bere alasyz ba?

— Táýelsizdik alǵanymyzǵa bar bolǵany onshaqty-aq jyl ótti. Osy azǵantaı jyldyń ishinde aqtańdyq tustary­myz­daǵy qundylyqtardy arshyp alýǵa, olardy ıgerýge, rýhanı aınalysqa túsirýge, shyndyǵyn aıtý kerek, úlken kúsh jumsaldy. Buryn oqylyp-toqylmaı kelgen uly arys­tarymyzdyń shyǵarmalary rýhanı ulttyq ıglikterimizge aı­naldy. Bul — úlken sharýa. Menińshe, bizdiń eń basty utqan tu­symyz — osy. Sonymen birge, birqatar belgili qalam­ger­lerimiz balalyq shaǵy, ómir joldary týraly, ǵasyr aıaqta­lar aldynda esep bergendeı bop, memýarlyq shyǵarmalardy dúnıege ákeldi.

Ásirese, óleńder men áńgimelerdiń, az da bolsa synı maqalalardyń joly boldy deı alamyz. Olardyń tynysy da, órisi de keńı tústi. Solardyń boıynan men tosyn sózder, tyń oılar kezdestirdim dep aıta alam.

Árıne, búgingi ómir týraly jazylǵan aýqymdy úlken dúnıeler áli jasala qoıǵan joq. Biraq men ony «utylǵan jerimiz» dep aıta almaımyn. Úlken, aýqymdy dúnıe úshin úlken, aýqymdy ýaqyt kerek. Ondaı dúnıelerdiń biraz jyldan keıin dúnıege keletinine men óz basym shák keltirmeımin. Óıtkeni, bilimdi, zerdeli, tynysy keń, qalam qýaty qaıratty jastar ósip keledi.

— Qazirgi kezde ne bolsa sony jazyp, kitap etip shyǵaratyndar kóbeıdi. Óleńge, ónerge degen talǵamdy tómendetip jiberetin osyndaı jazǵyshtarǵa tıym salýǵa bola ma, joq álde, múmkin emes nárse me?

— Kóterer júgi de, aıtar oıy da joq jazǵyshtar keshe de bolǵan, erteń de bolady. Olardan aqı-taqı qutylý múmkin emes. Búginde olar múlde betimen ketti. Baspalardyń kóbi qalaı da kún kórý úshin, aqsha usynsa, ne bolsa sony shyǵaratyn bolyp aldy. Eń ókinishtisi, estetıkalyq, kórkemdik talǵam joıylyp barady. Beıne bir surqaı aqtańdyq sor kókoraı shalǵynymyzdy jalmap-jutyp kele jatqandaı. Qazir oǵan qarsy turatyn dármen kórip turǵam joq. Táýir shyǵarmalarymyz elge jetpeıdi. Óıtkeni, elde aqsha joq. Ózderi qalt-qult etip zorǵa otyr. Kitap taratý isi short kesilip qaldy. Oqyrmanmen baılanys úzildi. Al mundaı jaǵdaıda búgin-erteń ondaı jazǵyshtarǵa tıym salyna qalady dep aıta almaımyn...

— Keıde bizde ádebıetke degen túsinik durys qalyptaspaǵan ba dep oılaısyń. Keıbir jazýshylardyń ádebıetti pedagogıka nemese tarıh ǵylymymen shatastyryp alatynyna kýá bolyp júrmiz. «Urlyq túbi — qorlyq» degen qarapaıym qaǵıdany dáleldeý úshin ondaǵan, tipti júzdegen bettik kórkem shyǵarma jazyp, áýrege túsip jatady. Nemese tarıhta mynandaı oqıǵalar bolǵan, solardan búgingi urpaq sabaq alsa eken degendi aıtý úshin bardy-joqty úıip-tógip, «qara terge» túsip jatqandary. Menińshe, bular ádebıettiń mindeti emes sıaqty. Óıtkeni, pedagogıka men tarıhtyń mindetin ádebıetke júk etip artýdan utylmasaq, utarymyz shamaly-aý! Jalpy, bizdiń oıymyzsha, ádebıettiń mindeti — adam janyna úńilý, jaratylysyna boılaý, adamnyń jan dúnıesindegi qoıma-qaltarystardy ashyp kórsetý, adamnyń ishki ilhamyn aqtarý sıaqty. Osy turǵydan alǵanda maǵan Tolstoı, Dostoevskıı, Áýezov, Aımaýytovtar qatty unaıdy. Sondyqtan ádebıet­te moral aıtyp ezbeleý men aqyl aıtyp kósemsý artyq pa deımin. Árıne, bul bizdiń pikirimiz. Qatelesýimiz de múmkin-aý!

— Qatelesken joqsyń. Adam janyna, psıhologıasyna, áleýmettik ortasyna, onyń sana aǵymy men bolmysyna úńilýge kórkemdik qaýqary jetpeıtin, syrǵaqtap syrǵyp otyratyn jaıdaq taıyz shyǵarmalar, ókinishke oraı bizde az emes. Olardyń tarıh pen pedagogıka ǵylymyna da qosar úlesteri shamaly. Tipti, kesirin tıgizip, kedergi keltirip jatýlary múmkin. Bul turǵydan kelgende men seni túgel quptaımyn.

Biraq máseleniń ekinshi jaǵy bar. Kórkem shyǵarmalarsyz tarıhymyz da, pedagogıkamyz da óli. Sony umytpaıyq. Muny aıtyp otyrǵan sebebim, men seniń «... tarıhtyń mindetin ádebıetke júk etip artýdan utylmasaq, utarymyz shamaly...» degen pikirińe múlde qosylmaımyn. Eger kórkemdik qýatqa ıe bolsa, tarıhı taqyryptarǵa jazylǵan shyǵarmalar tálimdik qana emes, úlken taǵylymdyq ta júk atqara alady. Tarıhı taqyryptarǵa tek qazaq jazýshylary ǵana emes, álemniń talaı-talaı atan jilikti alyp jazýshylary da barǵan. Óıtkeni, basqa kóterer júginiń bárin bylaı qoıǵanda tarıhı taqyryp — kórkemdik metod, tásil. Aınalyp kelgende onyń da shuqshıyp zertteıtini adamnyń ishki dúnıesi, ıaǵnı, adam arqyly qoǵamǵa nemese qoǵam arqyly adamǵa úńilýi. Býrjýazıalyq sezim, sosıalısik sezim, kapıtalısik sezim degen bolmaıdy. Parasattylyq barlyq qoǵamda da parasattylyq, meıirim barlyq qoǵamda da meıirim, ozbyrlyq barlyq qoǵamda da ozbyrlyq. Olar keshe de bolǵan, búgin de bar, erteń de bola beredi. Onyń ústine keshegińdi bilmeseń, búginiń — baıansyz, erteńiń — maqurym.

Árıne, tarıhı taqyrypty jazýdyń jóni osy eken dep árbir faktini jadaǵaı táptishtep, árbir datany qurǵaq tizbeleý kórkem shyǵarma bolmaıdy. Tolstoı ǵumyrynda Máskeýdiń dál túbindegi Borodınoǵa baryp kórmepti. Biraq Borodıno soǵysynyń rýhyn dál Tolstoıdaı qaı tarıhshy jazyp qaldyrypty. Teńdesi joq Shekspırdiń talaı shyǵarmalary ózinen buryn ótken tarıhı oqıǵalarǵa arnalǵan. Ol tipti, «Otellosyn» Venesıaǵa barmaı-aq jazǵan. Gúgo, Balzaktardy aıtpaı-aq qoıaıyn. Dante she? Ol bárin jınasyryp qoıyp o dúnıege kirip ketpeı me?! Ólilermen sóılespeı me?

Onyń ber jaǵyndaǵy Pýshkın, Lermontovty qaıda qoıasyz. Ózimizdiń Áýezovimizdi ne isteımiz? Ǵabıt Músirepovtiń «Qyz — Jibeginen» bas tartamyz ba? Osylaı jalǵastyra bersek taýsylmaıdy.

Rýh — jandy qubylys. Iaǵnı, onda da tarıh bar. Onyń tegi, tamyry — tarıhı kórkem shyǵarmalarda. tarıhı rýh tabıǵatyn qandaı talantty bolsa da, tarıh ǵylymynyń doktory jazyp bere almaıdy.

Qoryta aıtqanda ádebıettiń mindetinen jatpaıtyn másele joq. Áńgime sol mindetti qalaı atqaryp shyǵýda.

— Keıbir oıy olaq, tanymy sholaq synshylar ádebı shyǵarmany teorıaǵa salyp ólsheýge áýes. Árıne, úı turǵyzý úshin kirpishti qalyppen quıýǵa bolar, al kórkem shyǵarmany qalypqa salýdy túsine almaımyn. Bul týraly siz ne oılaısyz?

— Árıne, teorıa ózinen ózi týa qalǵan joq. Teorıany týdyrǵan — ádebıet. Bul jerde aldymen dúnıege jumyrqa kelgen be, joq álde, taýyq kelgen be degen máńgilik tartysqa oryn joq. Biraq soǵan qaramaı keıbir synshylarymyz teorıamen muzdaı qarýlanyp alyp, ádebıetti ózderi týdyrǵandaı sóıleıtinderi bar. Qarap otyrsań — sonshalyqty qasań, sonshalyqty taptaýryn. Óli. Sqema. Sondyqtan ondaı synshylarǵa jańa nárseniń bári jat. Óıtkeni jańa dúnıeni taldap-talqylaýǵa, tereńine súńgip, bıigin sholýǵa onyń boıynda tıisti qarý joq. Qarý joq bolǵan soń, qaýqarsyz. Olar ádebı prosestiń jandy qubylys ekenin, ol únemi qozǵalysta, únemi izdeniste bola beretinin uǵa bermeıdi. Teorıalyq sqemaǵa saı kelmedi me, bitti. Qabyldaı almaıdy.

Árıne, qandaı bir týmysy bólek jańa shyǵarma bolmasyn, óziniń arhıtektonıkasy, kompozısıalyq qurylysy, formasy bolady. Olardy ishki mazmun, kóterer taqyryp, dúnıe tanym , shyǵarmashylyq qýat týdyrady. Al ony túsiný úshin zor bilim, mol tájirıbe, názik ıntýısıa qajet. Mine, óziń aıtqandaı, «oıy olaq, tanymy sholaq synshylarda» osy qasıetter jetise bermeıdi.

— Keıingi ýaqytta oryssha oılap, orys tilinde jazatyn qazaq jastary kóbeıdi. Bul bizdiń basymyzǵa qonǵan baq pa, joq álde, mańdaıymyzǵa bitken sor ma?

— Men bul qubylysty elimizdiń basynan ótken tarıhı-áleýmettik, saıası zulmattardy tereń sezine otyra, basymyzǵa baq deı almaımyn. Óıtkeni joǵaryda aıtqandaı rýhanı tutastyǵymyzǵa orasan zor nuqsan kelgeli tur. Men bul sózderdi tek oryssha jazatyndar úshin ǵana aıtyp otyrǵam joq. Men bul sózderdi orystanyp nemese orystildenip bara jatqandar úshin aıtyp otyrmyn.

Ulttyq tilsiz — ult bola ma?! Ulttyq mádenıet pen dás­túr­siz ulttyq rýhy bar urpaq óse me?! Óz tilin, óz mádenıe­tin, onyń aýyrlyqtaryn sezinbeıtin adamdar elimizdiń barlyq salasyna eńdep kirip barady. Endep kirip qoımaı, bılep-tósteýge kiristi. Qarańyzshy, ókimet músheleriniń ishinde tek úsh-tórt-aq qazaq mınıstr óz tilderinde birqydyrý sóıleı alady. Qalǵandary «á» dep aýzyn asha almaıdy, ashsa da eki sózdiń basyn jóndep quraı almaıdy. Óziń aıtshy, qaı elde óz tilin bilmeıtin úkimet músheleri bar?! Tek bizde ǵana osyndaı óreskel jaǵdaı oryn alǵan. Buǵan janyń kúıe me, kúımeı me?!

Men bul sózderdi aıtqanda olardan múlde qol úzý kerek dep aıtyp otyrǵam joq. Olaı desem, men de óreskeldikke, tipti, ospadarlyqqa barǵan bolyp shyǵar em.

Bárimizdiń esimizde Prezıdent: «Eki qazaq bir birimen qazaqsha sóılessin» dep jaqsy sóz aıtty ǵoı. Endi «Úkimet músheleri bolǵan qazaqtar bir birimen qazaqsha sóılessin» dese, taǵy da ony júzege asyrýǵa tikeleı yqpal etse, sóz joq, ol talap qazaq tiliniń shyn mánindegi memlekettik deńgeıge kóterilýine úlken betburys jasar edi.

Reti kelip turǵanda aıta keteıin, men opozısıada júrgen adam emespin. Biraq opozısıada emespin degen sóz, bar máseleni bas shulǵyp maquldaı berý emes qoı. Múddeles, partıalas adamdardyń ishinde de, tipti, sútteı uıyp otyrǵan otbasynda da pikirtalas bolyp jatpaı ma? Olaı bolsa, oıymyzdy, pikirimizdi aıtyp otyrý, ári-beriden keıin bizdiń azamattyq boryshymyz.

Onyń ústine men qazirgi opozısıalyq kúshterdiń kóbin opozısıa dep qaramaımyn. Óıtkeni, opozısıa ekono­mı­kalyq baǵdarlamasy qanshama bólek bolsa da, ulttyq múd­dege, táýelsizdigimizge, memleketti nyǵaıtý máselesine kel­gende kez-kelgen ókimetpen oılary alshaq bolmaýǵa tıis. Al bizdegi opozısıamyz dep keýde soǵyp júrgender she? Olar­dyń birazy ulttyq múddeni múlde aıaq asty etip, mem­lek­e­t­ti­gimizge, memleketimizge kúmán keltiredi. Syrtqa satýǵa daıar turady. Iaǵnı, olar opozısıa emes, bizdiń ulttyq múddemizge, memleketimizge qaýip tóndirýshiler. Táýelsizdigimizge qarsy adamdar. Sondyqtan olardy opozısıa deý qate, olar basqa, jat pıǵyldaǵy adamdar. Ár nárseni óz atymen ataý kerek. Endeshe, olardy da basqasha ataǵan jón.

— Sózden-sóz týyp, taqyryptan aýytqyp bara jatqandaımyz. Olaı bolsa, áńgimemizdiń sońynda tosyndaý bir-eki suraq qoısam aıyp etpessiz-aý dep oılaımyn.

— Jaqsy.

— Aqyn Maǵjan Jumabaevtyń: «...Áldıle, ólim, áldıle!..» deıtinin qalaı túsinesiz?

— Ólim týraly jazbaǵan bul dúnıede aqyn da, fılosof ta az. Máselen, ertedegi mysyrlyqtar ómirdi ólimge daıyndyq dese, Platon men Sokrat ólimdi jannyń «qarańǵy» tánnen bosap shyǵýy deıdi. Al basqa bir fılosoftar ólimdi adamnyń jer betindegi kúnási úshin jazalanýy dep uǵady. Osylaı jalǵasa beredi. Bárin aıtyp taýysý múmkin emes.

Menińshe, Maǵjan fılosofıasy — dúnıeden túńilý, beziný, sonymen birge ólimnen ǵana pana, baıyz taýyp, rahattaný fılosofıasy. Bul óleń:

Qajydym, endi, kún bitti,
Kóńilsiz, salqyn, kún bultty,
Jel buıyǵyp terbelgen,
Áldekimniń ólgenin,
Ony qalaı kómgenin,
Áńgime qyp kúńirengen.
Jel, kúńirenbe, jasyń tyı,
Ólim kúıi — tátti kúı.
Balqıdy janym bul kúıge.
Meni de, ólim, áldıle,
Áldıle, ólim, áldıle!..

Kórip otyrsyń, «qajydym, endi, kúsh bitti» dep kúrese-kúrese ábden qaljyraǵan aqyn «Ólim kúıi — tátti kúı, balqıdy janym bul kúıge» dep ólimnen ǵana baraqat tabady. Endi qaıtsin! Qaı jaqqa qarasa da — ólim. Óleńdi odan ary oqy­sańyz jas qaıyń da, jas ulan da, jolaýshy jan da, jas sulý da, balaýsa búldirgen de, aq otaýdyń baldyrǵan ıesi de — bári-bári ólim qushady. Baıqap otyrsyń ba, kileń jas pen baldyrǵandar qyrshynynan qıylyp jatyr. Iaǵnı, bolashaq otalyp, bolashaq qyrqylýda. Bolashaqtan úmit úzgen aqyn osydan keıin ólimnen pana izdemeı, neden pana izdesin?!

Osy jerde Maǵjannyń «Qorqyt» poemasy eriksiz eske túsedi. Ol ǵasyrlar boıy ólimnen qashyryp, halyq óltirmeı kelgen Qorqytty qobyzymen birge kórge kirgizedi. Óltiredi. «Qorqyt» poemasymen «Áldıle, ólim, áldıle» bir shamada, jıyrmasynshy jyldarda jazylǵan. Iaǵnı, Maǵjan úshin Keńes ókimeti naǵyz «Qorqyttyń kóri».

— Eger sizge eń jaqsy kóretin adamyńyz tot basqan almas qylysh syılasa ne ister edińiz?

— Árıne, alam. Biraq ol syıdan, sóz joq, ıshara izdeımin. Óıtkeni, jaqsy kóretin adamyń tot basqan almas qylyshty tekten-tek syılamaıdy. Iaǵnı, ol ekeýmizdiń aramyzdaǵy kirshiksiz qarym-qatynasty, rıasyz kóńildi tot basa bastaǵany. Nemese sózimnen ótkirlik ketip, tottanǵany... Ne bolǵanda da ıshara. Ne bolǵanda da maǵan degen keıistik, renish.

Laıym, qaı-qaısymyzdyń da bir-birimizge degen yqylasymyzdy da, sózimizdi de tot baspasyn.

— Áńgimeńizge rahmet!

---