InfoHub Logo

Shyntýaıtyn aıtqanda, ásirese, táýelsizdik alǵannan keıingi jyldary ádebıetimizge úlken oljaly kósh kelip kirdi. Taǵy da ol teń-teń qazyna arqalaǵan qutty kerýen bop shyqty. Qudaı sátin salyp, jolyn ońǵara berse, ol kerýen kóshi úzilmes, áli de jalǵasa berer degen nıettemiz. Kerýendi olja dep otyrǵanymyz syrtta júrgen qandastarymyzdyń elge oralýymen birge, bizdiń ádebıetimiz ben mádenıetimizge quıylyp jatqan aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalary. Árıne, bul úrdis alpysynshy jyldary bastalǵan bolatyn. Sol jyldary kelgen qalamgerlerdiń birqatary qazirgi qazaq ádebıetiniń qadaý-qadaý iri tulǵalaryna aınalyp úlgerdi. Qazirgi tolassyz kelip jatqan jastardyń ishinen de kúni erteń-aq irgeli qalamgerler shyǵatynyna óz basym esh shúbá keltirmeımin.

Birden aıtarym, ol jastardyń shyǵarmalaryn túgel qamtyp sóıleý múmkin emes. Sondyqtan men bul jerde tek el aýzyna iligip, jurt kózine túse bastaǵan úsh-tórt aqyn shyǵarmalaryna ǵana toqtalmaqpyn. Meniń olardyń árqaısysyna jeke-jeke maqala arnamaı otyrǵan sebebim, sózime arqaý bolyp otyrǵan ol aqyndardyń shyǵarmalarynyń bári «Japyraqqa tunǵan tamshylar» dep atalatyn, edáýir kólemdi jınaqqa toptastyrylǵan eken. Sondyqtan men de olardyń óleńderin bir maqalada birge qarastyrǵandy jón kórdim.

Birden aıtarymyz, olardyń óleńderi de, negizinen, qazaq jeriniń, qazaq eliniń muńymen muńdas, syrymen syrlas bolyp keledi. Syrttan kelgenbiz degen syrǵaqtyq ta, tosyrqaý da joq. Olardyń bári de osy el men jerdiń tól perzentimin, týa bitti ulanymyn dep sóıleıdi. Bir dińgekten shyqqan butaqtar sekildi. Sózimiz dáıekti bolý úshin Ularbek Dáleıdiń «Emhanada» degen óleńindegi myna bir joldaryn oqyp kóreıik.

Bireý júr kóterip anasyn,
Bireý júr kóterip balasyn,
Kim solaı kóterip emdeter
Qazaqtyń jaraly dalasyn.

Qarapaıym ǵana joldar. It tartyp ketken bóstekteı julym-julym, jyrym-jyrym bop jalbyrap jatqan Qazaq dalasynyń búgingi tańdaǵy múshkil halin kúndelikti bilip, kórip otyrǵan qaı-qaısymyz da Ularbektiń osy óleń joldaryn janymyz kúızele otyryp qaıtalap aıtqymyz-aq keledi.

Ularbektiń ata-baba topyraǵyna degen saǵynyshy da asa zor, asa úlken.

Qýanyshym qum astyna kómilgen
Aqyn em men aıanbaǵan ómirden.
Kúzdiń sary japyraǵy em tógilgen,
Kúzdiń sýyq jasy edim men egilgen.
Beıýaqta qarsy aldyńdy kes-kestep,
Beıýaz shaqta julqylasa keshki ókpek,
Saǵan degen mahabbatym dep oıla
Jylap jatqan japyraqty etpettep.

Ezilip, egilip turyp aıtylǵan osy bir alǵaýsyz aıtylǵan júrekjardy mahabbatqa qaı-qaısymyzdyń senbeýimiz múmkin emes qoı. Qanshama muń men syrdy arqalap turǵan bul joldar tamyr-tamyryńdy qýalap, jan-júregińdi tolqytyp jibereri haq.

Jalpy, Ularbek qulyptaýly jatqan qupıasy da, quıyndaı úıirilgen quıtyrqysy da kóp myna ómirdiń jurt kútpegen tusynan kep tosyn áreketter jasap, tosyn sózder aıtýǵa qumar. Onysy kóbine-kóp, ózin-ózi aqtap ta tur

Tún keldi.
Tátti shaǵyn kimge berdi?
Men turmyn joǵaltqandaı birdeńemdi.
Syrly ómirdiń syrtynan buǵyp baryp
Bastap kep jiberer em dúrbeleńdi.

Bul joldardyń sıqyrly qýaty sonda, sen de Ularbekpen qosylyp buıyǵyp jatqan myna ómirdi bir silkip, bir julqyp oıatyp alý úshin dúrbeleńdi bastap-aq jibergiń keledi. Enjar tartyp, eńsesi túsip bara jatqan eldiń boıynda ereýil turǵyzǵyń keledi.

Ularbek jyrlarynyń taǵy bir meni súısintkeni astarly syrshyldyǵy. Ol óziniń syry men muńyn, zary men sherin jalańash, qasań qalpynda bere salmaıdy. Eger olaı etse, ol syr men muń da, zar men sher de bizdiń júregimizge sińbes edi, janymyzǵa boılamas edi. Qasań nárse qalaı sińip, qalaı boılasyn! Máselen, ol óz boıyndaǵy muń men sherdi qaharly qystyń qyspaǵynda, borandy jeldiń ótinde qalǵan baq arqyly beredi.

O, zarly baq, zarly baq!
Oıandyń ba, óz qaıǵyńmen qaljyrap.
Qart terektiń qabaǵynda qarys muń,
Qaýsap bitken ıyqtary salbyrap.
O, zarly baq, jetim baq!
Súrkeı kúnnen oıandyńdar ne tyńdap?
Jelikti me qystyń sýyq borany
Sábı taldyń aıaq-qolyn otyndap.
Ózińdegi qasiretti, qaıǵyny,
Túsine alar adamdardyń qaı biri?!
Ólip-óship qulady ma ústine
Aq kebindi albastydaı Aı nury.
Dúnıege tirlik otyn mazdatqan,
Kóktem keler shýaq shashyp jan-jaqtan.
Jaýdan qashqan jalǵyz kempir sekildi
Shashyn jaıyp joǵalady qarly aqpan.

Bul tek qysqy baq ishinde bolyp jatqan drama ǵana emes. Aqyn janynda bolyp jatqan drama.

Osy jınaqqa engen Toqtaráli Tańjaryq ta tógilip turǵan aqyn eken.

Bolǵan shyǵar bolmashy erkeligim,
Erkeligim — eken ol kelte kúnim.
Men endi keshegige ertegimin,
Men endi búginginiń erteńimin.
Tegin bilip keledi tentek ulyń, —

depti ol ónerdiń úlken jolyna shyǵarda ákesinen bata surap.

Álbette, jas jigittiń mahabbat taqyrybyn aınalyp ótýi múmkin emes. Onyń súıgenine degen yntyq pen yntyzarlyqqa toly sezimi taýdyń bókterinen kóshken tumannan qalǵan shyqtaı móp-móldir, tap-taza. Móp-móldir, tap-taza ol shyqtar aqyryn ǵana soqqan samal jelden mólteń-mólteń etken samal jelden úzilip keterdeı dir-dir etedi.

Ózińe buıyrǵym keledi, syr bolyp.
Kózińe quıylǵym keledi, nur bolyp.
Shashyńdy taraǵym keledi, jel bolyp.
Ózińe qaraǵym keledi, sen bolyp.
Ózińe jetkim keledi, úsh attap,
Ózińdi ópkim keledi qushaqtap.
Moınyńa asylǵym keledi. bilek bop.
Keýdeńe bas urǵym keledi júrek bop.
Seniń kúıgim keledi, otyńa,
Seni súıgim keledi, shoshyma...

Júrektiń eń bir alys túkpirinen laq etip tógilip, sol qalpynda quıyla salǵan jyr ǵoı bul. Dál osyndaı yntyzar haldi, Qudaı biledi, bárimiz de jas kezimizde basymyzdan ótkerdik qoı. Sol yntyzar ystyq haldi Toqtaráli tap-tuınaqtaı etip tamjylytyp-aq qaǵazǵa túsirgen eken.

Toqtaráliniń aınala qubylystarǵa qulaǵy túrik, kózi jiti. Ne nárseni de qalt jibermeı qaǵyp alady. Taǵy da sol kórgenin oqaly obrazben orap, bederli beıneli sózge bólep kórsete alady.

Oqýshylar qaıtqandaı mektebinen
Qustar qaıtyp barady lek-legimen.
Ájem meniń kóz tikti kók aspanǵa
Aıyrylǵandaı kóńildiń kókteminen.

Toqtaráliniń qustardyń qaıtqanyn mektebinen qaıtqan oqýshylarǵa teńeýi qandaı ádemi bolsa, sol qustarǵa qarap turyp kóńildiń kókteminen aıyrylǵan qart ájeniń beınesi qandaı aıanyshty. Tirshilikten ozyp bara jatqan qart ájeniń kóńil-kúıin qustardyń qaıtqanymen astastyra aıtylýy janyńa muń uıalatar jarasymdy shyqqan. Bul óleń:

Kúızelýmen batty da kúrsinip kún,
Japty ólkeni jabyrqaý túrshigip tún.
Mysy qaıtyp barady qart ájemniń,
Qusy qaıtyp barady tirshiliktiń.

Endi bul óleń biz oılaǵannan da árirek, ıaǵnı jan-júregimizdiń qalta-rys-túkpirlerin aralap ketetin mán men maǵynaǵa ıe boldy. Qart áje kóńiliniń kókteminen ǵana aıyrylyp qoımaı, kúshi de, qusy da qaıtqan tirshilik ıesine aınaldy. Obraz tutas somdalyp shyqty.

Biz sózimizdiń bas jaǵynda Toqtaráliniń qulaǵy túrik, kózi jiti dep aıtqan bolatynbyz. Sol sózimizge taǵy bir dáleldeı onyń ádemi bir óleńi bar. Ol óleńge taldaý jasap, túsinikteme berip jatýdyń tipti de qajeti joq. Ony tek oqyp shyǵyp, tula boıyńmen sezinýiń kerek.

Jatyrmyn uıqym kelmeı,
Boıymdy bılep aldy sıqyr nendeı!
...Beımaza shaqtaryma jartykesh aı
Áınekten syǵalaıdy súısingendeı.
Qadaıdy óńmenimen suǵyn qaıǵy,
Juldyzdar da ún-túnsiz jymyńdaıdy.
Qos qulaǵym nelikten shyńyldaıdy,
Sybyrlaıdy,
Áldene sybyrlaıdy.
Bul túnniń susy qandaı?
Báıekpin ózime ózim túsine almaı.
Jup-jumyr judyryqtaı júregimde
Ǵalamnyń ǵalamat bir kúshi bardaı.
Muń degen sary kúshik,
Sanamda sarpaldań bop sabylysyp.
Kóz aldyma bir beıne elesteıdi
Aq júzi aı nurymen shaǵylysyp.
Jatyrmyn uıqym kelmeı,
Kókiregim keı sátte kúrsingendeı.
Meniń názik janymda,
Oı, táıir-aı,
Bar eken tylsym nendeı?!
Jatyrmyn uıqym kelmeı.

Ularbek pen Toqtaráliniń zamandas qurbysy bolyp sanalatyn Nurbátıma Baıtursynqyzynyń da óleń men ómir jaıly aıtatyny kóp eken. Tipti, áli jap-jas bola tura. Ásili, ómir jaıly sóıleý tek ómirlik tájirıbesi mol, kórgen-túıgeni kóp jandardyń ǵana enshisinde bolmasa kerek. Óıtkeni keıde ómir tájirıbesi mol jandardyń ishinde de ómir jaıly jarytyp eshteńe aıta almaıtyndary bolady. Al keıde órimdeı jas, áli oń-solyn tanyp-bilmegen deıtin óskeleń urpaqtyń sarabdal saqa adamdardan da beter bárin kórip, bárin bilip qoıǵandaı sóıleıtinderi az emes. Taǵy da ol sózderi seni sendirip, baýrap alatyndaryn qaıtersiń?! Bul da bir aqyn boıyndaǵy talanttyń qupıa bir qubylysy bolsa kerek.

Ómirdiń mynaý soqpaqtarymen,
Kelemin keıde ot qaptalymen, —

depti bir óleńinde Nurbátıma.

Nurbátımanyń aldyna qoıǵan maqsaty da úlken, armany da bıik. Qazir ol sol maqsattyń údesinen shyǵýǵa, arman bıiginen tabylýǵa qushtar. Zor áreket ústinde. Oǵan myna tómendegi joldar kýá.

Kúnder kúńgir,
Ómir mynaý bulyńǵyr.
Qaıtsin júrek sol elesti qýyp júr.
Umyt bolmaı, úmit bolyp úlbirep,
Qolǵa túspeı torǵa túsken sezim bul.
Qus ushpady.
Qarlyǵash ta kelmedi.
Saǵynyshty túsinbedi-aý mendegi.
Kóktem bolyp,
Qar jaýǵany jaman-aq,
Jas búrshiktiń jaıy meni terbedi.
Ańsaǵanym juldyz da emes, aı da emes.
Biraq oǵan jaryq bitken saı kelmes.
Nurǵa ǵashyq, jyrǵa ǵashyq janyma
Kez bolady —
Qaısy bıik, qaı beles?

Nurbátıma osy óleńinde aıtyp otyrǵanyndaı úlken asý aldynda tur. Ol asýdy alýǵa onyń qýaty da, qajyr-qaıraty da tolyq jetedi dep bilemiz.

Otar Shaýhanulynyń ózindik bir erekshiligi — ol aldyndaǵy qatar-qurbylary sekildi aıtaryn ashyq aıtqannan góri, óz ishine ózi kirip, ózine-ózi tyǵylyp aıtqandy jaqsy kóredi eken. Keıde sol ózine-ózi tyǵylyp aıtqany túńilip aıtqandaı estiledi eken.

Mańdaıymnan súıedi jel erkelep,
Degendeıin,
Aıaýlym meni erte ket!
Jalyqqandaı jalǵannan kirip baram
Qushaǵyna úreıdiń kóleńke bop.

Árıne Otardyń úreıdiń qushaǵyna kóleńke bop bara jatqanynan qoryqpaý da, úrikpeý de kerek. Óıtkeni ol úreı qushaǵynda da dúnıeni kóre bilý kerek, tek kórip qana qoımaı, onyń qyry men syryn adaqtap aqtarýy tıis. Bul ómirdi jan-jaqty taný úshin keıde osyndaı bir jurt kútpegen sátter de kerek.

Otar aqyn ózine-ózi tyǵylyp, japadan jalǵyz júrip-aq, kóp nárseni ańǵaryp, kóp nárseni aldymyzǵa jaıyp salady.

Men jylap otyrmyn.
Kúńirenemin jalǵyzbyn.
Terezeden telmirip túnge qarap baramyn,
Jalǵyzdyqtan jabyqqan únin estip baıǵyzdyń.
Men qıaldap jatamyn
Júregime em izdep,
Arman arytyp saǵym qýǵan kezim kóp.
Jartastarǵa til qatam
jalyǵyp mynaý ómirden,
Amal neshik, mylqaý mań,
ún qatady ózim bop.

Aınala tirshiliktiń bári muńly. Óıtkeni olar da Otar sekildi ózine-ózi tyǵylyp, jalǵyzdyqtan ańyljyp japa shegip tur. Tirshiliktiń mundaı qapaly qubylystarymen til tabysa bilý úshin seniń de tabıǵatyń, bolmys-bitimiń solarǵa tartyp týýy kerek. Otar óleńderiniń tabıǵatynan men sony uqtym.

---