InfoHub Logo

Aınala bulaq basy teń
Azaýlynyń Stambýldan nesi kem.
Táńiriniń ózi bergen kúninde
Han ulynan artyq edi meniń nesibem!

Dospambet

Sýret balalyqtan bastalady. Sýretshi Qosaı jany qulazyp qapalansa, ıa tirshilik túıitkilinen eri moınyna lyqsyp pushaıman bolsa — nege ekenin ózi de bilmeıdi, sonaý kóp qyrattyń arǵy qaptalynda qalǵan móldiregen balalyq shaǵyn kóz aldyna keltiredi. Jastyń janary ótkir, sezimi hrýstal shynydaı, kirsiz aspan sekildi. Kóp nárseni kókirek sýretine basyp daǵdylanǵasyn ba — basy jastyqta, kirpigine shóp tiregendeı túnniń bir ýaǵynan uıqysy qashady. Aýnaqshyp, dóńbekship jambasy syzdaıdy, janyndaǵy zaıybyn mazalaıdy... Iá, sol balalyq shaǵy qaz qalpynda kóz aldyna qalqyp tura qalady. Ájimdi Qarataýdyń qyr arqasyna shyǵyp, batysy men shyǵysyna, alys kókjıekke kún sala, bala emes pe, saǵattar boıy sarsylyp qaraýshy edi. Joq qarap saıaq jortqan jolaýshy qyrqadaǵy quıtaqandaı balany ıa úıýli obaǵa, ıa kúshigen qusqa joryp jortaqtaǵan kúıi óte shyǵady. Kári taýdyń teristik beti saryala saǵymǵa oranyp, daýyl shaqyrǵan teńizge uqsap, sary jel kıizdeı seleýdi damylsyz shaıqap, kógildir kókjıek birde jaqyndap, birde alystap — bala kózine búktetilgen baryssha — tolqyny qarsy uryp jatqany. Úzilip qaraǵan saıyn sahara, beıne, túbi túsken shelek. Alapat migirsiz jazyq kúder úzdirip, kóz taldyrady.

Qazirgideı esinde... Shyǵystan batysqa kólbeı sulaǵan kári taýdyń kúnshyǵys beti erini kezerip shyt-shyt jarylǵan jolaýshy sekildi. Berisi Moıynqum, árisi temirqazyq tusta móldiregennen-móldirep Kósegeniń kók jony kósilip jatady. Etegin jel kótermegen boıjetkenniń kóılegindeı kólbeńdep qubyla túsedi. Beý, jaryqtyq-aı deseńshi!..

Bala Qosaı tań alakeýimnen bulym belge lyp kóterilip, aıaǵynyń ushymen basyp, moınyn sozyp kókjıekke kózi talǵansha úńiledi. Qadalǵannan qadalyp kúndi tóbege shyǵarady. Keıde tas terip, keıde buqpa torǵaıdyń uıasyn izdep altyn nurdy ekindige aýdarady. Aýyl úıdiń tútini suıylyp: «Qosaı!.. aý, Qosaı!..» dep daýystap ózin izdegen anasynyń shyńyltyr daýysy shyǵady.

Bala kózi tabıǵattan nendeı sýret kóshiredi sonda. Kókpenbek. Túpsiz keńistik. Kógildir saǵym kún qyza, túske tyrmysa shıkil saryǵa almasady. Kósegeniń kók jony dala muhıtyn kezgen kemege keledi. Seleý betin qolmen sıpaǵandaı tereń tolqynǵa birde kómilip, keleside janartaýsha qaıqaıyp shyǵyp, shalǵaıǵa uzaı beredi. Qıal shirkin kisini tym jyraqqa jeteleıdi. Boıjetkenniń dirildegen etegi me, álde qıaldaǵy alyp kemeniń jel keýlegen jelkeni me, dóńgelengen dúnıeniń dir-dir etken kirpigi me. Birine uqsatsa — kelesige keletindeı.

O kezde balaǵa dúnıeniń bári kúlip turatyndaı edi. Kógildir, aljasyl, alqyzyl boıaýǵa kóz súrinetin. Kele-kele sol sýret qońyrqaıǵa aýysty: qońyr tirshilik... qońyr kúı... qubatóbel kúnkóris... egdelene — álgi sýret betindegi qara boıaý ulǵaıdy. Ushyrasqan kisilerdiń kóbiniń qabaǵy qatýly, ýaqyty tapshy, beıne, at ústinde alaquıyn tasyrlatyp shaýyp bara jatqan sekildi... bári asyǵys, báriniń myna jaryq dúnıeden ala almaı júrgen sybaǵasy bar... kózi tirisinde ózine tıesili úlesti mol-mol qamtyp qalǵysy keledi. Alaquıyn shapqylasqan pedeler-aı!

Qosaıdyń tún uıqysyn tórt bólip, tóseginde qaradaı dóńbekshitip, janyn jegen ne kep?.. Jerge qaraǵandaı nendeı taýqymet!

Oqıǵa bes jyl buryn Astanaǵa kóship kelip, ornyǵyp alyp, oń-solyna qaraǵan soń shyǵarmashylyq sheberhanaǵa jer suraýdan bastaldy. Basyn beker shatty ma álde?!

Árıne kóp qabatty úıdiń aıadaı úsh bólmesinde aıaǵyńdy sozyp, qyl qalamyńdy qulashtaı siltep, oıǵa alǵan kórkem dúnıelerdi kelistirip sala almaısyń. Tynysyń tarylyp qalady. Bir jaǵynan nemeresi aıaǵyna oratylyp oıyn bóledi, bir jaǵynan zaıybynyń as ázirlep, kir jýyp, kirip-shyqqan aıaq dybysy onsyz da juqarǵan júıkege tıip shekesin shaǵady. Tórgi bólmedegi kitap sóresi salmaqqa shydamaı synyp túsken kezde — shashylǵan kitap, eskız, álbom, qalam, qaǵaz úlken bólmeni aıaq alyp júrgisiz etti. Túnemesi súrinip qabyrǵaǵa shekesin soqty. Shetelden áptıekteı ǵyp alyp kelgen evreı músinshisi Maerdiń «Isa paıǵambardyń júregin» qıratyp tyndy... balasy men kelini erteńgilik shaı ústinde: «Aıadaı úıde arqasy ustaǵan baqsyǵa uqsap qylqalamdy, molbertti ońdy-soldy silteı berseńiz — páter jaldap shyǵamyz!», — dep bir úrpıtti, «Bul úı — úı emes, sýretshiniń boıaý sasyǵan qoımasyna aınaldy», — dep zaıyby taǵy úrpıtti. Úı ishinde kıkiljiń, túsinbestik, qyrys qabaq beleń alyp bara jatqandaı ǵoı.

Esimi eldi eleń etkizgendeı kemel sýretshi óstip tyǵyryqqa tirelip mólıip otyra bere me? Qaıtpek kerek?..

— Otaǵasy, aqyl tabyńyz, bylaıǵy turmysty bala-shaǵanyń oıynshyǵyna uqsatyp byqsyp, ybyrsyp otyra beremiz be, álde oń-solymyzǵa burylyp qaraımyz ba? — deıdi áıeli. Zaıybynyń mańdaı ájimi tereńdedi. Qıraǵan músin qaıyra bútindelmeıdi.

Qosaıdyń jadyna kóne jyr oraldy.

— Alǵanym Álı aǵanyń qyzy edi, Qas arýdyń ózi edi, Mańdaıy kúnge tımegen, Jelge shashyn úrmegen, Serpilip adam betin kórmegen, Qalaısha kún keshti eken!..

— Sýretshi qıalımen qosqan Táńir sheber ǵoı, — dep zaıyby Zúbarjat shýaqtana jymıyp, bilegin sozyp shaı usyndy.

— Jer suraımyn, — dedi osy mezet Qosaı, — Astananyń laýazymdy kisileriniń aldynan ótip shyǵarmashylyq sheberhana salyp alatyn jer suraımyn.

— Qaı-da-aǵy, — dedi Zúbarjat jarynyń oqys sheshimine qulaǵy úırene qoımaı, — bir bálege urynyp júrmesek jaraǵany. Bizge kelgende dúnıe tarylyp ketedi. Qaıdaǵy-jaıdaǵy jatqan batpan quıryq!

Osy oımen Qosaı ertemen turyp, bar táýirin ústine ilip, Astana qalasynyń ákimine barýǵa bel býdy. Úıden shyǵa teris burylyp bara jatyr edi. Kórshisi, Úkimette isteıtin maılyq-sýlyǵy birdeı, birsydyrǵy, keńpeıil jigit qarsy ushyrasty. Qatyp kıinip esik aldyna shyqqan Qosaımen jyly sálemdesken soń-aq:

— Júrińiz, baratyn jerge júırigimmen jetkizip salaıyn. Erterek shyǵyppyn, ýaqytym bar, — dedi elpektep.

— Alla razy bolsyn, inim, qala ákimshiligine tart, shyǵarmashylyq sheberhana salatyn jer surasam deımin. Ónerdi ózim bıiktetsem, óner meni bıiktetti. Taqaýda ótken kórmemdi aqparat quraldary jabyla jazdy. Ózime buıyratyn shynashaqtaı yrzyq-nesibe bar shyǵar.

Jeńil júırigine dúr etkizip ot bergen kórshi jigit qataryna tize búkken Qosaıǵa súzilip kep qarady. Basyn shaıqady.

— Ákimdikke shaýyp jetip barǵanyńyzben sizdi ákim qabyldaı qoımaıdy. Aldyn-ala, aı buryn, ıa jyl buryn jazylyp qoıý kerek. Kóp bolǵanda úshinshi, tórtinshi orynbasary qabyldaıdy. Olardyń ne aıtatyny tilimniń ushynda.

Qosaı kórshisine ańtarylyp qarady.

— Olar ne aıtady sonda?

— Eki jyl boldy — jekemenshik jer berilmesin dep maratorıı jarıalanǵan. Qalanyń genplany túbegeıli qaıta qaralýy qajet. Jer kezegine on jeti myń adam jazylǵan. Qashan maratorıı ashylady — bir qudaıym bilsin. Jer resýrstaryn basqarý jónindegi agenttigi «Astanaqalajerge» aryz berip qoıyńyz. On jeti myń birinshi nómerli tildeı qaǵaz alyp qaıtasyz. Bar bolǵany osy!

— Aý, shyraǵym, maǵan bir japyraq qaǵaz emes, ultaraqtaı!.. toıs... on sotyqtaı jer kerek!.. Sheberhana salyp alýǵa! Jankeshti eńbegime suraımyn — surasam.

Qońsy jigit «meılińiz bilsin» dep júırigin jeldeı eskizip Qosaıdy qalalyq jer resýrstaryn basqarý jónindegi agenttikke ákelip saldy. Bul kókeń máshıneden eki búktelip tústi. Kórshisi «qaıyr-hosh aıtysyp» óz sharýasyna jónelip ketti. Kóshe suryqsyz, qoıyny-qonyshynan yzǵyryq jel ótip barady. Qaltyrap qoıa berdi. Erteńgilik úıinen kádýilgideı kóńili toq, keýdesine kúsh-jiger quıǵandaı, baıaǵy ata-babasynyń arýaǵyna arqa súıegendeı ıyqtanyp shyqqany esinde. İshki serippesi qatty edi.Tózim sheńberi táýlik sońyna jetip jyǵylardaı. «Qaıtsem de osy sharýany tyndyryp qaıtam», — degen shıryǵýy alabóten edi.

Kóshe pushpaǵynda, azynaǵan jel ótinde zildeı sómkesin salaqtatyp, qatqaq jolǵa taıǵanaı jazdap, aıaǵyn sanap basyp agenttik qaqpasyna qur qaýqar kelip kirdi.

Qaýqar bolmaǵanda nesi qaldy.

Bala jastan baıtaq jerdiń tóbesinde oınap... baıtaq oılap... alshań basyp... japan dala, qula dúzdi serik qyp... kóz jetpeıtin Kósegeniń kók jonyn janaryna sińirip ósken Qosaı ómir boıy kóz maıyn sarqyp, Parıjdegi Notr-Dam-de Vıde kórmesi ótip... súrrealızm serisi Salvadore Dalıdiń altyn medalin alyp oralǵan bul kókeń... óz elinde... óz jerinde sheberhana salatyn on sotyq jerge zar bolyp, qaıyrshyǵa uqsap jáýteńdep, kóringen mekemeniń esigin qaǵyp qaltyrap júrem dep oılamapty.

Jer resýrstary agenttiginiń dırektory qalalyq ákimdikke ketken be, ushty-kúıli. Aýyz úıde móldiregen ádemi hatshy qyzdyń qasynda sarylyp kútti. Qashanǵy ádeti: sulý kórse — janary jasaýrap, ıyǵy kóterilip qalady, sulýlyqqa, kórikke shabyty qozady. Suqtana túsken kóz suǵynan qorynǵan boıjetken:

— Aǵaı, shaı ishesiz be, — dep sút qatqan qoıý shaı usyndy. İshi jylydy.

— Qalqam, ádemi bala ekensiń! Kúıeý bala durys pa ózi?

Hatshy qyzdyń beti dý etti.

— «Durys pa» degen sózińizdi túsine almadym, aǵaı.

— Bul ózi ıa ári, ıa beri emes, kóńilge tımeıtin, syrt kózge elenbeıtin súıeı saldy syrǵytpa sóz. Baıaǵyda sý juqpas seri jigittiń aýzynan estigen edim. Aı, ózi de júrgen jupar kindik bolatyn.

— Jupar kindik degen ne, aǵaı?

— Jupar kindik dep urǵashy násiline aýzynyń salymy bar erkekti aıtady. Kóktemgi kúıi kelgen maral tekesiniń kindiginde átirili bez bolady. Eshkilerin sol átir ıisimen shaqyrady eken.

Osy mezet esik sart ashylyp dırektor kirip keldi. Qosaı qolyndaǵy sháshkesin túsirip ala jazdady. Túregele sap: «Sálemetsiz be!» — dep jylyushyrap sálem berdi. Bastyq — etjendi, alyp deneli, jalpaq bet, tósi qaıqaıǵan aqsary jigit — munyń sálemin almastan, qaqaıǵan kúıi ishki bólmege kirip ketti. Hatshy qyz jeldi kúngi kóbelekteı qalbaqtady. Qaǵaz, qalamyn jınastyrǵan bolyp, aına aldyna páske kidirip, shashyn túzep, bastyǵynyń sońyn ala ishke lyp endi.

Qosaı shaıyn iship, qaltysanan oramalyn alyp aýzy-basyn súrtip, «qazir shaqyryp qalar» degen oımen oryndyqta otyra berdi. Áldekimder esikti aqyryn ashyp syǵalap, hatshy qyz kórine qoımaǵan soń, amalsyzdan burylyp ketip jatty. Álden ýaqytta baryp ishki esik ashyldy. Boıjetken jylap shyqty. Qosaıdyń kóńili taspen bastyrǵandaı qulazydy. Dereý silkinip túregelip, ishke kirýge oqtaldy. Hatshy qyzdyń jalynyshty jińishke úni kidirtti.

— Aǵaı, baıandama jazam deıdi bastyq, sizdi orynbasarǵa barsyn dep buıyrdy. Orynbasar ekinshi qabatta. Ashýy qatty, sózge kep qalýyńyz múmkin!..

— Aý, jasym bolsa mynaý — alpysqa taqadym, ataǵym bolsa anaý — han qaırylyp sálem bergendeı, shynashaqtaı mekemeniń shálkem-shalys minezdi bastyǵynyń esigin baǵyp mólıip otyra almaımyn!

Dedi de esikti serpip ashyp ishke endi. At shaptyrym keń bólmeniń tereń tórinde nán ústel, ústeldiń ústi taý-taý qaǵaz... bastyq joq, arǵy, ishki demalys bólmesinen shyǵa qoımapty. Qosaı ózin-ózi yńǵaısyz sezinip kidirip qaldy. Jótkirindi. Ańtarylyp, terezege qarap tura berdi. Aınalyp shyǵyp ketse — qaıyra kire almaıtynyn sezip, sostıǵan qalpy siresti. Birazdasyn jardaı jýan dırektor kórindi. İshki bólmesinen shyǵyp, qos qolyn jan qaltasyna salǵan qalpy, júzi jylymaı, jaılap basyp Qosaıdyń qaptalyna taqady. Úni sonshama yzǵarly, sýyq bolar ma.

— Iá! — dedi zildeı etip.

Qosaıdyń qıtyǵy ustady, áýeli «aıaǵymnyń astyndaǵy jer tóńkerilip ketpes pe eken» dep oılady. «Otyraıyn, jaıǵasyp alyp málimdeıin mán-jaıymdy». Tize búkken kreslosy sonshama mamyq, shuńǵyl, jutpa bolar ma, besikten beli shyqpaǵan balasha typyrlap qaldy. Dırektor baıaǵy siresken qalpy, sostıyp turǵan.

— On sotyqtaı jerge aryz jazyp ákeldim, shyǵarmashylyq sheberhana salyp alaıyn.

— Jer joq qoı bizde, — dedi dırektor ár sózin salmaqtap. — Qalaǵa jańa ákim kelgeli jurtqa jer bólgen joqpyz. Jerge maratorıı jarıalanǵan. Kezekte on jeti myń adam tur, áýeli sheteldegishe — jerdi túgel jaryq, jol, aýyz sýmen qamtamasyz etip alaıyq, sosyn josparly túrde bóleıik degen pátýa bolǵan. Artynsha dúnıelik daǵdarys bastaldy. Kadastrlik zertteýden ótken qarys súıem jer qalmapty.

— Túsinsem — buıyrmasyn. Zertteletin jer me, álde bastyqtar ma? Ákimniń kóńil-kúıi me?

— Zerttelgen jerge jaryq, sý, jol tartýǵa aqsha joq, zerttelmegen jerdi bólýge zań joq, — dedi de bastyq kenet moınyn ishine alyp móńkidi. — Búge-shigesine deıin esep bererdeı siz kimsiz osy? Erteńgi májiliske baıandama jazýym kerek tynysh otyryp!

—Sýretshimin, — dep, Qosaı aty-jónin maǵlum qyldy.

—Sizdi myna ótip jatqan sýdıalar quryltaıyna kelgen sot tóraǵasy dep oılaǵam... jáı ánsheıin shımaı-shatpaq, boıaý, kenep, bala-shaǵanyń kóz qýanyshy... — dep bastyq ezýin qıǵashtap, qolyn sermelep, shıqyldaı kúlip tórgi demalatyn bólmesine qaraı aıańdady. Muny adam qurly kózine ilmedi. Tize búgip, qulaq qoıyp tyńdamady. Jertáńirisip, shıyq-shıyq kúlip ishki bólmesine yǵysyp bara jatty. Qosaı jynynan aırylǵan baqsyǵa uqsap, omalǵan kúıi otyryp qaldy. Tumsyǵy tasqa tıgen bekire balyqsha, keýdesine aýa jetpeı sumdyq qulazydy.

Osynshalyq zildi sózben tapap jer ǵyp jasytyp tastaǵany batty. «Kóshede qańǵyp júrgen qaıyrshy sýaal qoıas da jón sózińdi aıt» demeýshi me edi burynǵylar. Ózgergen adam ba, zaman ba? Erin baýyryna alyp móńkıtindeı beıádep sóılegen joq. Bar bolǵany qala mańynda jatqan ıen daladan at arqandaıtyndaı jer surady. Keshe ǵana ushyrasa ketken kóztanys depýtat: o ǵyp, bu ǵyp júrip «qonaqjaı» úshin jıyrma sotyq jer aldym degen; kójesin ázer taýyp iship júrgen serbıa elshiliginiń attashesi — sonda tilmash bolyp isteıtin kelini aıtyp kelgen — Esildiń oń qoltyǵynan úsh ga jer qıyp apty; evreı sınagogine Eýrazıa ýnıversıtetiniń dáp qarsy betinen jıyrma sotyq quıqaly jer máńgilik berildi... sonda shetke shyqqan, sózi arzan, suraýy joq sýretshi qaıyrshy bolyp qala bermek pe?!

Aqaı joq, tuqaı joq túpkir bólmesine enip bara jatqan agenttik dırektorynyń aldyn keskestedi.

— Alalaýdy qashan qoıasyńdar osy?

— Qazir mılısa shaqyram, qarańdy batyram!

— Ólgende jatam dep ıelik etip júrgen jerińdi ber endeshe!

Bastyq qanyn ishine tartty.

— Kórge jer ázirlegen joqpyn!

—Joǵarynyń nusqaýymen kórhana—panteon salyp jatqandaryńdy bilemin. Panteonnyń tór jaǵy kileń qyzyl mármár, etek jaǵy sary granıt. Daryndy sáýletshi syzǵan nobaı-nusqa unamaı — bes márte ózgerttińder. Bárin bilemin, aldyma pikir surap kelgen soń jóndep bergem. Kórhananyń ishki dızaınyn áspettegen myna turǵan kókeń bolady. Bilgen soń sarnap aıtamyn!

Oqıǵa kúrt ózgerdi.

Dúnıe álemtapyryq dóńgelenip dúrligip jónelipti... syrttan sart etip qyzyl jaǵaly jetipti, ala shalbar, ala keýdeshe kıgender keýdelepti... súırelepti... saıqymazaq etipti... Ýáı, párýardigár dúnıe-aı, dep, áldekimniń álýetti qolynan julqynyp shyǵam dep júrgende jazataıym ústel ústindegi telefondy qaǵypty... kıimilgish qulapty... Hatshy qyz qaǵaz toly portfelin kóterip zyr júgiripti... aǵataılap shyr-shyr etedi. Birazdasyn esik aldynda ańtarylyp, qaırylyp qarasa — dırektor da, ala kıimdiler de ushty-kúıli joǵalypty. Jel ótinde kúzgi sýyqqa urynǵan ınelikke uqsap ımıip, kilmıip qaraqan basy qalǵan. Mekeme basshysynan aldynan dardaı basy dyryldap kóshege qalaı shyǵyp qalǵanyn bilmeıdi.

Ashýlansa — basyna qan shapshıtyn; shapshysa — qan qysymy kóteriletin, odan arǵysyn elestete almaı, kózine túk kórinbeı ketetin. Dırektordyń esigin kúzetken symborbaı, ala kóılek kıgen eńgezerdeı neme ıterip shyǵaryp jiberdi me... álde ústerine saý ete túsken qyzyl jaǵaly jeteledi me... eshteńesi esinde joq... tús kórgen kisideı ańtarylyp turdy-turdy-daǵy «á», — dep qolyn bir sermep, qalalyq ákimdikke tartty.

Qas qylǵandaı, qyzyl jaǵaly, ala kıimdi symborbaı munda-daǵy aldyn keskestedi. Bul nemelermen teketireskeni, ary tartyp, beri jyǵyp, biraz yrǵasqany qanyn qaraıtty. Tikenekke qonǵan torǵaıǵa uqsady.

Qaıta nesibesi artyq jaratylǵan, bir kem dúnıe — joly bolǵysh. Esik aldynda tolyq deneli, dóńgelek júzdi, janary nurly jigit ushyrasa ketkeni. Álgi azamat basqyshqa aıaǵyn sala berip kilt qaıryldy.

— Siz Qosaı sýretshi emessiz be! Parıjde, Notr-Dam-de Vıde kórmeńiz ótken, Iýnesko jıynynda ushyrasyp tanysqam.

Qosaı yńǵaısyzdanyp qaldy.

—Ashýlansam kózime túk kórinbeı ketedi. Jyǵa tanı almaı turmyn, baýyrym.

—Esimim Tóleýǵazy, osynda, ákimdiktiń jer basqarmasyn basqaramyn. Kóship kelgeli bes jyl bolyp qaldy. Júrińiz, bólmege baryp sóıleseıik, — dep jylyushyraı til qatty. Kúzetshiler ań-tań, kúnde kórip júrgen laýazymdy kisige ilesip bara jatqan kózge qorash, kóńilge tyrash beıtanys momyn qazaqty kóz-myltyqpen ata qaraıdy. Bular ushqasyp-tirsesip 10-shy qabattaǵy aıpara bólmege endi. Qosaı salaqtatyp kóterip júrgen portfelin ústel ústine sylq qoıdy. Sulq túsip oryndyqqa tize búkti. Qapelimde aýzyna tiri sóz túspeı, qyrǵyshtaı qyrly jaǵyn alaqanymen sıpalady. Tóleýǵazynyń «Parıjde, Notr-Dam-de Vıde ushyrasqam» degen sózi júregine jylý júgirtti, ezý tartty.

«Qudaı aıdap qadirime jetetin, túsinetin jer betinde bir pendeni ázer taptym» dep oılady. «Jolym bolady eken, jolym bolmaǵan kúnde muńymdy... sherimdi... sózimdi qulaq qoıyp tyńdaıtyn kisi shyqqanyna shúkirshilik. «Óńsheń kıiz keýde, japalaq kóz kórmádikterden qaldym bálege! Dúnıeniń qyzyǵyna kisi qashan toıǵan! Balalyqtyń balshyryn shaǵynda, aýyl syrtyndaǵy — quba jonǵa... ókpesi óshe júgirip shyǵyp, alys kókjıekke qaraıtyn. Sonda ǵoı Kósegeniń kók jony móldirep kelip kózine tolatyn. Ushy-qıyrsyz keńdikti sezetin. Abaı aqyn: sábı kezinde besikke sıǵan bóbek, óse kele keń dúnıege syımaıdy dep jazbap pa edi. Kele-kele qulash urǵan qıyr saharaǵa sımaı, óz janyn ózi jep, árnársege urynyp, mańaıyn mezi ǵyp, dúnıege ónerin buldap óterin kim bilipti. Óz janyn ózi jegeni emeı nemene!

— Sheberhana salyp alatyn jer surap júrmin. Agenttik dırektory jelkelep qýyp shyqty. Áı, eki dúnıede tileýi kesilip ońbaı óter!

— Óıdemeńiz, aǵasy. Bul kúngi kisiler bar páleni sheneýnikten kóredi. Sheneýnik — memleket degen alyp máshıneniń jáı tegirshegi ǵana. Pále-jalanyń bárin daǵdarysqa jaýyp úırendik. Dúnıe — zamanaqyrǵa taqap keledi. Resýrs tapshy, adam kóp. Ulanǵaıyr dalalyqtardyń daryndy bir ulyna on sotyq jer taba almaý — kisi kúlerlik, jáıit. Bar pále peıildiń tarylyp bara jatqanynan. Jarly — jerge qaraıdy, baı — qanjiliktene tússem deıdi. Túsinesiz be, aǵasy. Baıaǵyda árnárse peıilden deýshi me edi. Peıil taryla-taryla tap qazir kúıgen terige aınaldy. Kisini barlyqtyń káshti urdy. Barlyqtyń kepıeti urǵan kisi — qanshama obyp, qylǵytyp jep jatsa-daǵy — qarny qońyltyqsyp turady; nesheme baılyqqa, qyzyqqa meımildep meımanasy tasyp tursa-daǵy — aýzyn qý shóppen súrtip otyrady. Barlyqtyń kepıeti urdy, káshti tıdi degen osy! Naryq — óziń úshin óńmeńdeý. Ár kisiniń júregine sińgen úreı — erteńine senbeý. Mysalǵa, Sizdi alaıyq. Ózińizge jetetin jaǵdaıyńyz bar. Áıtse de erteńim ne bolady, urpaǵym úzilip qalmaıdy ma degen úreı dedektetip tynysh jatqyzbaı júr. Qanshaǵa... qashanǵa... damylsyz júgirýge... shamańyz jetedi!..

Osy mezet Qosaıdyń kóńili jel ótken jyrtyq kıimge uqsady. Jasqa-jas, oıǵa-kári tirshiligi kún ótken saıyn aýyrlap barady ma. Azamattyń aıtyp otyrǵany — júrektiń sózi. Munyń on sotyq jer úshin osynshama jyǵylyp-súrinip júgirisiniń mánisi — sýretshilik daryny, mazasyz minezinen emes, zaman-aqyrdyń taqap qalǵanynan, barlyqtyń kepıeti urǵanynan — dep otyr myna jigit. Sóziniń jany bar.

— Endeshe qaıtaıyn, — dedi Qosaı.

Tóleýǵazy qaıran qaldy. Ataǵy dardaı sýretshiniń aıaq astynan qıtyǵa qalǵany nesi dep oılady. İsi — eresektiń isi, qylyǵy — balanyń minezi. Álde kóńilinde júrgen túıitkilin tarqatyp aıtqany unamady ma. Osy mezet támpish tanaý hatshy qyz sháshkemen shaı ákelip usyndy. Qosaı shaıǵa qaramaı, jýan portfelin kóterip túregele bergen.

— Aý, páske otyryp aqyldasaıyq, sabyr saqtańyz, — dep, Tóleýǵazy kádimgideı basý aıtty.

— On sotyq jer túbime jetetin shyǵar, — dep, Qosaı kúrmelińkirep tosylyp turdy. — Keıingi kezde múldem ózgerip baramyn. Ne bolsa soǵan shyrt ete qalamyn. Bir aýyz sózdi kótere almaımyn. Júıke juqarǵan dep jaýyrdy jaba toqyp júre berýge bolar edi. Nege ekenin bilmeımin, álgi óziń aıtqan alaqandaı jer jaıyn qozǵasam— kóz aldyma bala kezimde baýyrynda ósken Kósegeniń kók jony elesteıdi. Sheti, shegi munartyp jatqan kók teńiz sekildi edi shirkin!

Tóleýǵazy túregelip kep Qosaıdyń ıyǵyna qolyn saldy. Keń bólmeniń tústik beti túgel áınek bolatyn, perdesin ysyryp jiberip, áınek aldyna jetelep ákeldi. Onynshy qabattan jerdeginiń bári qumyrysqadaı qybyrlap kórinedi. Báz bireýler avtobýs aıaldamasyna qunjyńdaı asyǵady, báz bireý sómkesin salaqtatyp sońynan qýady. Tirshilik úshin typyrlaǵan qarbalas.

— Qazir ǵoı kóringen sheneýniktiń esigin qaǵyp qor boldym dep tursyz.

«Myna jigit tamyrshy ma, álde kóripkel me, kisiniń oıyn qalaı oqıdy» dep Qosaı ishteı tańǵala túsedi.

— Bárimiz qý tirshilik úshin tyrbańdap júrmiz. Tyrbańdatyp qoıǵan Jazymysh Iesi. Oılaısyz: on sotyq jer úshin ózim ǵana kiriptar bolyp júrmin dep. Myna men joǵaryǵa kiriptarmyn. Ákimniń qabaǵy durys bolsa, tapsyrylǵan isti tıanaqty oryndasam dep tún uıqymdy tórt bólemin. Taqaýda AQSH-tyń «Forbs» jýrnalynyń mıllıarderler tizimine engen ana bıznes ıesi — Málgajdarov inimiz — uly daǵdarysta qarjym qunsyzdanyp ketpese dep ózinen zor — altynǵa kiriptar. Ákim myrza sharýam shaıqalmasa, Prezıdent nazarynan tys qalmasam dep — nazarǵa kiriptar. Al mynaý degen daryndy sýretshi, bylaıǵy pende kórmegen, bilmegen, sezbegen boıaý men jaryq úndestigin tamyrshydaı tap basyp tanıtyn siz de jaǵdaıǵa, jetpeıdige — kiriptarsyz. Eshkimge, eshnársege kiriptar emes — Jaratqan Ie ǵana.

— Sóziń kóńilime jaǵyp barady, — dep Qosaı kádimgideı bosady.

«Jaǵyp barady» degeni — ne deseń de kóndim, bárine maqulmyn, jetele de jónin taýyp sharýamdy sheship ber degeni edi. Sýretshi kóbine sózben emes, boıaýmen, kózben sóıleıdi emes pe.

— Meniń de qolymnan kelmeıtin qyzmet kóp. Myqtap oılanatyn kez keldi. Agenttik jigitteriniń: jerge maratorıı, eshkimge bólinbeıdi, kezekte on jeti myń kisi tur degeni shyndyq... Áıtse de gostınyı dvor, sheberhana, keńse ofısi dep birli-jarym bılik ıeleri alyp jatyr. Bılik ıeleriniń kim ekenin aıtpasam da ishińiz sezedi.

«Aıtqyzbaı-aq oıymdy oqyǵan kóripkeldigińe tántimin, baýyrym» degen oımen Qosaı ústel basyna qaıyra aınalyp keldi. Qolynan túspeı júrgen portfelin — jańa kórgendeı, ejireıe úńilip turdy-turdy-daǵy myrs jymıdy. Qatty oryndyqqa tize búkti. Sýyp qalǵan shaıdan birer urttady. Burylǵan mezet: batys bettegi batýǵa eńkeıgen alyp nurdyń boıaýy áınekke juqty. Bir aýnap kep bólmege laqyldaı quıyldy.

— Bálkim kiriptar degen úlken kartına jazarsyz, — dep Tóleýǵazy tórdegi ornyna qaıyra jaıǵasty. —Jeke qojalyqqa baspana salýǵa jer berilmeıdi. Úlken ǵımarat salýǵa ǵana bólinedi. Jalǵyz jol: siz suraǵan sheberhana — úlken qurylys, qalanyń kórkine kórik qosatyn ǵımarat dep sheshim shyǵaramyz. Ákim álgideı sheshimge táýekel etip qaýly qabyldaıdy. Taıaqtyń ekinshi ushy bar. kelesi ushy — qalyń beınet. Siz salatyn sheberhana úlken qurylysqa jatqyzyldy dedik... endi álgi qurylysty salýǵa ruhsat kerek. Ruhsat sheshimi shyǵý úshin: otyzǵa jýyq qujat jınaısyz. Júgirip júrip jınarsyz-aý! Áıtse de álgi ǵımarat túsetin jerdiń geodezıasy... topyraq quramy... neshe metr tereńdikke irgetas quıýǵa bolady... irgetas qansha jylǵa shydas beredi... jaýap beretin bilikti mamandarǵa júginip anyqtama shyǵarasyz. Sáýletshi jaldap ǵımarattyń jumysshy-nobaıyn syzǵyzasyz. Jumysshy-nobaıynyń ózi pálen tom kitap. Jer qyrtysyn zertteýge... jumysshy-nobaıyn syzǵyzýǵa... áldeneshe mıllıon qarjyńyz ketedi. Jınaǵan qujatty ákelip sarapshylar talqysyna salasyz. Sarapshylyq aqysy óz aldyna pálen mıllıon. Toqeteri: sheberhananyń salý qujatyn qamdaımyn dep ómirińiz ótedi. Taıaqtyń mańdaıǵa tıer kelesi ushy dep turǵanym osy.

Qosaı ún-túnsiz jerge qarady. Iyǵynan zilmaýyr salmaq ezip jer bop jasydy, qulaq shekesi shýyldady.

— Qurylys salmaq túgili qujatyn qamdaýǵa ómirińiz ótedi. Solaı ǵyp zań shyǵaryp qoıǵan. Baqylaıtyn pálenbaı qurylys komıteti «qurylysshy paqyrdan túsetin alym-salyqtan aılyq jeımiz, syıaqy alamyz» dep kózin satyp olar otyr.

Qosaı qanyn ishine tartyp sazardy.

— Darynyńyzǵa bas ıgen soń aıtyp otyrmyn. Biraz jyldan beri sýret koleksıasyn jıam. Úıimde Shárdenovtyń, Tólepbaıdyń, Aıtbaevtyń, Hısameddınovtyń kartınalary bar. Jaman aıtpaı — jaqsy joq, shaǵyn sheberhana salamyn dep tentireýmen, ár esikti qaǵýmen ýaqytyńyz tekke óledi, kózińiz tiride — janǵa qajet emessiz. Dıhan baqshasyndaǵy qarǵa úrkiter qaraýyl tulyp ta bir — siz de birsiz. Osydan óle ketińizshi — ár kartınańyz úshin qyzdyń qunyn suraıtyn bolady. Tirliginde qadiri kem degen osy.

Qosaı tereń kúrsinip edi, bólme kúńirendi.

Tóleýǵazy jan qaltasynan oramalyn jelp etkizdi. Jańa baıqady: samaı teri súmek bop sorǵalapty. Súrtinip álek. «Kóp-kórim kisige kóldeneń sharýa taýyp berip qınadym-aý» dep Qosaı ishteı qysylyp ólip barady.

— Jalǵyz amal bar, — dedi Tóleýǵazy.

— Sol amalǵa júginelik endeshe.

— Shyǵarmashylyq sheberhana degen qaýlydaǵy áýelgi sózdi, eger qaýlyny almastyrar kún týsa — jeke turǵyn úı shyǵarmashylyq sheberhanamen dep qaýlyny qaıyra ózgertip usynamyz. Jeke turǵyn úıge otyzǵa jýyq qujat jınamaısyz, álgideı geodezıa, toposemka qajetsiz. Qaýly mátinin ákimdik alqasyna qaıta jiberemiz. Ótip ketse — yrys-nesibeńizdiń tasyǵany, ótpeı qalsa — yrys-nesibeńizdiń qaıtqany. Táýekel eteıik! Basqa jol tappadym

«Aıtylar sóz — aıtyldy. Nesine ezip, myjyp jaqsy azamattyń ýaqytyn alamyn. Mártebeli laýazymdy kóp sheneýnik júre sálem berip, kıiz qulaq bolyp, mańaıyna jolatpaı jatqanda — myna Tóleýǵazynyń adamgershiligi baıtaq, kisiligi kórkem qaıta. Jerge qatysty barsha gápti alaqanǵa salǵandaı ǵyp kartasyn ashyp berdi. Kezektegi on jeti myń adamnyń arasynan eshqashan tizgin úzip ultaraqtaı jer ala almas edi. Joǵary laýazymdy kisiler oryntaǵyn paıdalanyp, sózin uzartyp — biri meımanhana, biri meıramhana, kelesisi keńse salamyz dep retin taýyp alyp jatyr. Álgilerdiń jer tólemi, topyraq qyrtysyn zertteýi, jumysshy-nobaıyn syzǵyzýy — sym ushymen-aq jyldam sheshilip jatady. Qaltasy juqa kisi jetpeıtin mejege — sym ushymen emeksitken jalǵyz aýyz sózi — atqan oqtaı tıedi. Alpaýyttardy aınalyp ótip jer telimin alýdyń ońaı jolyn megzep otyr myna azamat. Bárekelde-e-e! Táýekel etpekshi».

Aıaq astynan jany jadyrap, ishinen Alla razy bolsyn aıtyp, ıyǵy kóterilip túregeldi.

Qosaıdyń kóńili kóktemgi jibigen qardaı bosap, qaıtýǵa bet aldy. «Qaıyr-hosh baýyrym, ónerge degen uly qurmetińe tántimin... Aryzymdy ózińe qaldyramyn», — dep, jigittiń alaqanyn qos qoldaı qysyp, burylyp, esikke bettedi.

Tóleýǵazy sýretshini tabaldyryq túbine deıin shyǵaryp saldy. «Budan bylaı eshqashan kóre almaıtyn, jolyǵyspaıtyn kisishe ishteı tolqyǵanym qalaı» dep oılady. Qapelimde aýzyna kelgen tátti sózdi úıip-tógip aıta almady, ishinen tynyp búrkeýli qazansha býlyǵyp ketti.

Kisi — úmitpen ómir súredi, tilekpen kógeredi. Kóshege shyqqan Qosaı tanys jolǵa túsip, belgili kólikke otyryp selkildegennen-selkildep qalanyń tústik betindegi úıine jetkenshe — kúpti kóńili birtúrli qobaljyp, kúzgi aspandaı alaı-túleı úreıli sezimnen arshylyp bolmady.

Jan álemin surǵylt ýáıim kemirdi. Keshqurymǵy boıaýy solǵyn qaraqoshqyl bult aınalyp kelip kózine tutyla berdi.

«Myna taǵdyrdyń oıyny ma, shyny ma» dep ishteı kúızeledi Qosaı. Kúızelip kele jatyp avtobýs aıaldamasynan túsip qaldy, ilbı basyp, VIP qalashyq túkpirindegi úıine buryldy. Temir qaqpany ashyp qalǵanda arǵy jaǵynan arsyldaǵan kúshiginiń úni estildi. Temir torly úıshikke qamalǵan ıt ıesiniń aıaq dybysyn alystan sezip, torǵa qarsy uryp, shapshı umtylyp, shala búlinedi. Esi kete erkeleıdi. Aýlada bos júrse, — áı-shaıǵa qaramaı arsalaqtap, aıaǵyn asyp, aınala uıtqı shaýyp, ústin lastar edi. Jaryq barda ol nemeni qamap qoıǵany ońdy boldy.

Aýla túkpirine aıańdap kelip aǵash oryndyqqa tize búkti. Batys bettegi buıra bult órtengendeı alaburtady. Dúnıeniń dóńgelek ekenin, dúnıe jalǵannyń ótkinshiligin kýálap, sary dalanyń kilegeı qaımaǵyna uqsap kókjıektiń kúıgen terideı kóńirsýi jaman. Kóńirsigen — keshki qalanyń tynysy bolatyn.

Dúnıeniń — basy saıran, aıaǵy — ashyǵan aıran. Bir pushpaǵynan tartsań kelesi pushpaǵy úzilip túsetin kemtarlyqtan qashan qutylary belgisiz. Baıaǵyda, Stalın zamanynda Jetisýdan shyqqan bir jazýshy «Ashtyq» degen roman jazyp, úndemester tintkilep júrip ustap, aqyrynda halyq jaýy degen ońbaǵandaı at japsyryp atyp jibergen eken. Qazir jıyrma birinshi ǵasyrdyń basy, ýaqyt el-jurtqa betin bura bastady. Naryqqa beıimdelý bul qazaqqa ońaı soqpady. Kedeıshilik kóp adamnyń qyr sońynan kóleńkeshe ilesip qalmaı keledi. Baı-baıǵa, saı-saıǵa quıady. Kedeıler men baılardyń ara jigi taý ańǵaryndaı ajyrap, ýaqyt ótken saıyn bir-birinen alshaqtap alshaıysyp barady. Bas aınalǵan quzar shyńnyń ańǵarynda qalǵan kedeıshilik pálsapasyn boıaý tiline kóshirip «Jetpeıdi» degen sýret salmaqshy. Jetpeıdi dep baılar júrer — qolyn tarbaıtyp, kózin baqyraıtyp; «Jetpeıdi» dep qarasıraq kedeıler shyǵar — árkimniń shaýjaıyna jarmasyp yryldasyp. Bireýge — ýaqyt jetpeıdi, bireýge — saýshylyq jetpeıdi, kelesige — mártebeli laýazym basqyshyna qoltyǵynan demep jiberetin janashyr týysy jetpeıdi. Dúnıede tórt qubylasy túgel shalqyǵan, ózine, ózinen asyp tuqym-tuıaǵyna jetip artyldyrǵan kisi joq shyǵar. Shyqqan bıiginen murttaı ushyp qulap qalmaýdyń qamyn oılap túnemesi dóńbekship uıqysyn bóledi. Muńsyz, qamsyz kisini tappaısyz.

— Jazǵan-aý, neǵyp obaǵa qonǵan japalaqqa uqsap mólıip otyrsyń? — dep zaıyby Zúbarjat ıyǵyna qolyn salyp, qalyń oıdan arshyp aldy. Yńǵaısyzdanyp qaldy. Jaısyz tús kórgen adamsha mańaıyna alaqtaı qarap, jumystan oralǵan zaıybyna ilesip úıine bettedi.

«Ob-bo-oý, pádárińe náletter-aı!»

Nemereleri otbasyn maıdan dalasyna aınaldyryp jiberipti. Biri qýyp, kelesisi atyp-jyǵylyp degendeı, kórshiniń qaradomalaqtary qosylyp, úı ishi adam aıtqysyz dańǵaza shý; kishkentaıy qaıdan taýyp alǵany belgisiz, molbertin salaqtatyp moınyna asyp, qylqalamyn ońdy-soldy siltep vatmannyń birazyn shımaılapty. Erteńgisin ǵana jınastyryp tábıadaı ǵyp rettep qoıǵan jumys bólmesi astan-kesteń, naqa úndemesterdiń tergeýshileri tintip, tekserip, talapaıǵa salyp tárkilep úlgergendeı. Qan qysymy basyna shapshyp, oıbaıyn salyp, kishkentaılardy tyqsyryp qýdy. Jartylaı bitken «Týǵan aýyl» polotnosynyń tór jaq betine shań tıgen be, álde ańyzaq jelden shańytyp tur ma, úńilip, úrlep esh aıyra almady. «Jer almasam bolmaıdy eken» dep oılady Qosaı, «táıiri, jetisken tirshilik osy bolyp pa! Kemtarlyqtan, jetpeıdiden qaıtse qutylady!»

Keshegi keńester Odaǵy tóske órlep, sosıalızm dóńgelep turǵan zamanda shyǵarmashylyq adamyna qamqorlyq belden bolatyn: ortaq qazan — hýdfond bar, issaparǵa shyǵasyń ba — al da júre ber, jolaqysyn, jambaspulyn, ishim-jemge hýdfond tóleıdi; emdelemin deısiń be — má!.. úı alamyn deısiń be — má!.. jańa kartına týdy deısiń be — hýdfondyǵa ótkiz de aqshańdy al!.. kórme ótkizem deısiń be — hat jazyp beremiz, kómektesemiz, kelissóz júrgizemiz!.. shetelge shyǵam deısiń be — shaqyrtý qaǵazyn al da júre ber!.. Osynaý maıshelpektiń qadirin belmeppiz ǵoı, qıt etse — qyspaqtamyz, toqpaqtamyz, sala almaı júrmiz dep balshabekterdi jer ǵyp jamandapty; uly kartına týǵyzýǵa jaǵdaı jasa dep qara nardaı balshabekke zildeı ǵyp mindet artyppyz; joq jerden aıaqty kósilip jer tepkilep bálsinip otyryp alyppyz! Al endi mańdaıǵa múıiz shyqsa — shylq etip shyǵa kelgen kapıtalızmniń qabaǵyna qara. Jaýtańda!

Basyń aýryp, baltyryń syzdasa — qaltańnan tóle, dáriger jalda; shabytyń shalqyp, qolyń qaltańa syımaı bara jatsa — qaǵaz, qylqalam, boıaý, tuǵyr, kenep, neshe yqylym dúnıeni satyp al; sýret sal; kórme ótkizem deseń — demeýshi tap, kórme zalyn jaldap al; sýret álbomyn shyǵarsań — aıaǵyńnan sabylyp mesenat izde, Jabbar ıege bas urǵandaı jalynyp alaqanyńdy jaı. Baspana alǵyń kelse — jalaqyńdy jınap kezekke tur; jer alǵyń kelse — tanys tap!.. Basqan aıaǵyń sanaýly. İshken-jegeniń, kıgen kıimiń, sóılegeniń, kósilgeniń, kóńildengeniń, kózge túspegiń — bári satýly!.. Qabiletiń, darynyń, boıyńdaǵy qajyryń — bazarǵa ótip, baǵalanyp, aqshaǵa aınalǵanda ǵana —kerek adamsyń, sanatqa qosaylasyń.

Baıaǵyda qazaq bıleri qapylysta mert bolǵan erdiń qunyn — sol jigittiń kózi tirisinde nendeı bılik qurǵanymen, qandaı baılyq jınaǵanymen kesip-piship shyǵarady eken. Qazir de sol! Qaıratyńdy, qabiletińdi, tabysyńdy bazarǵa shyǵaryp baryp — óz baǵańdy óziń aıtasyń!

Ob-bo-o-oý degen!

Qosaı aı boıyna aıadaı bólmesin ishinen jaýyp alyp, jatpaı-turmaı sýret saldy. Jan balasyna syr ashpady. Qarny ashqanda baryp, kiltti syrt burap ashyp as úıge ótedi. Ústinen boıaý ısi ańqyp, qasy, kózine kókshil, alsary boıaý juǵyp, qabaǵy páseıip dastarqanǵa otyrady. Zúbarjat: «Jazǵan-aý, jyly sýǵa qol-basyńdy jýsańshy», — deıdi qıylyp. «A, solaı ma?» — dep, Qosaı ańtarylyp, shyt-shyt jarylyp ketken alaqanyn osy qazir kórgendeı aýdaryp-tóńkerip qaraıdy, ornynan turyp qoljýǵyshqa ótedi. As ishkeni de qyzyq. Bireý sońynan súrkil salyp qýyp kele jatqandaı asyǵyp, aldyna qoıǵandy — qoıǵansha sap qylady. Báz birde túıilip, qolyn únsiz sermelep: «Shaıyńdy quı tezdetip!» — dep, kózi botalap degbiri qalmaıdy. «Jazǵan-aý, janyńdy shúberekke túıip ne salyp jatyrsyń?» — deıdi Zúbarjat úzilip. Qosaı janaryn ashyp-jumyp, aıdan túsken adam sekildenip, ıyǵyn qıqań etkizedi: «Bitken soń kórersiń», — deıdi kúńk etip.

Áppaq ulpa qary japalaqtap jeltoqsan jetti, aspan asty alasaryp salbyrap ketti. Jańa jyl esikten enetin túni sýretshi álgi jan azabyn támámdap, ıyǵy kóterilip, bulttan shyqqan kúndeı qabaǵy ashylatyn shyǵar dep úmittengen. Zúbarjattyń oıy aqtalmady. Sýretshini osynshalyq sarsańǵa salǵan jan azaby aıaqtalmaǵan sekildi. Qabaǵyn ashyp, syr ashyp jarqyramaı, jańa jyl qurmetine quıylǵan shampannan bir jutyp, úlken astan birer qarpytyp: «Al, ózderiń toılaı berińder, men kettim!» — dep, aıadaı túkpirgi bólmesine súńgip ketti. Eski jyl ketip, jańa jyl kelip jurttyń bári máre-sáre bolyp jatqanda — Qosaı sýretshi ash kúzenshe búgilip otyryp: syrt dúnıeden bezinip, tirshilik bazarynan baz keship, Jalǵyz basy ónerimen betpe-bet ójendesip sýret saldy.

Qańtardyń qytymyr aıazy tiri jandy búrseńdetip qysqyshtaı qysyp bergende Qosaı túkpir bólmesinde syǵyraıyp, boıaýǵa malynyp bir tizerlep sýret salyp otyrdy. Jannan bezgen jankeshtilik minezge túsip, til-aýyzdan qalyp tuıyqtaldy.

Zúbarjat jubaıynan jasyryp eki márte psıholog-dáriger shaqyrypty. «Birge oqyǵan jerlesim edi, ózińnen qoltańba alýǵa kelipti, shaı iship shyqsyn dedim», — dep jáı ǵana jaqaýratty. Álgi psıholog-dáriger dastarqan basynda kisiniń oıyna kelmegen qaıdaǵy-jaıdaǵyny qozǵady. «Sýretshiniń kóz janary jaryq pen keńistikti qalaı qabyldaıdy», — dep sýyrtpaqtap syr tartty. «Tý syrtymen kórý degendi qalaı túsinemiz, Qosaı myrza?» — deıdi. «Sezannyń shıkil sary boıaýǵa ólerdeı qumarlyǵy neden?» — deıdi psıholog-dáriger. Bul kókeń kóńil kónshitip jaýap bermeıdi. Iyǵyn qıqań etkizip, saýalyn saǵyzsha sozǵan qonaǵynan tezirek qutylǵysy kep, apyl-ǵupyl asyn iship, ornynan turyp túkpirgi bólmege oıysady. «Tekserip kórińiz!» — dep astyrtyn dáriger shaqyrǵan Zúbarjat — qıys burylyp, dáriger meımanǵa kórsetpeı kóz jasyn syǵyp alady.

Qańtar aıynyń qary qalyń tústi. Aıdyń aıaǵynda sýretshi júregin jegideı jegen jan azabyn aıaqtap, ıyǵynan taý aýdarǵandaı kepke túsip — qýyqtaı bólmesinen shýaqty tańdaı jarqyrap shyqqanyn kórseńiz! Sáýlelenip yrjıady. Ysqyryp saz qozǵaıdy.

Ertesine álgi jan azabyn úlken kenepke orap, syrtynan kendir jippen shandyp baılap, bar táýirin ıyǵyna ilip, jolǵa ázirlendi.

Qystaıǵy qapalyǵy basynan asyp, muńy muz sirege aınalǵan zaıyby júzine kúlki úıirip: «Sýretti kóreıinshi», — demedi. Kóz jasyn bir syǵyp, qosaǵyn esik aldyna shaǵaryp salyp, sońynan jaýtańdap qala berdi. Bir úmitke bir kem tilek jalǵaǵandaı sezildi. Qosaı kenepke oraǵan úlken sýretti qushaqtaı kóterip taksı shaqyryp, jeńil máshınege yrǵap saldy. Zyr etip jónele berdi.

Bylaıǵy baıan keıipker kóńil kúıine qurylǵan áńgimeden góri tartys-talaıly dramaǵa uqsady. Qosaıdyń aldynan ári kúrdeli, ári eleýli oqıǵa kóldeneńdedi.

Záýlim úıdiń onynshy qabatyna oryn tepken ákimdikke qaraıtyn «Jer qatynastary basqarmasynyń» keńsesine tóteleı tartty. Esik aýzyndaǵy qyzyl jaǵaly qaraýyl: «Kóterip alǵan, jippen shandyǵan zatyńyz ne?» — dep biraýqym ejelep tergep sharshatty. Onynshy qabattaǵy ala kıim, laqa tis báteńkeli syptyǵyr kúzetshi: «Kimge... nege barasyz... arqalap alǵanyńyz jarylǵysh zat emes pe?» — dep eki sharshatty. Áýpirimtáńirimmen basqarma bastyǵy — Tóleýǵazynyń qabyldaý bólmesine engeni sol, támpish tanaý, búırek bet búldirshindeı hatshy qyz: «Bastyq aýyryp otyr, qazir dárigerge shyǵady, kelesi aptada aınalyp soqsańyzshy», — dep úsh kidirtti.

«Shyraǵym, — dedi Qosaı entigin ázer basyp, — kóshedegi kóldeneń kók attyly emespin, han qaırylyp sálem beretin áıgili sýretshimin, osy kezdesýge eki aı jarym ázirlendim... qaıtsem de jolyǵyp shyǵýym kerek», — dep júzin sýyqqa salyp siresip turyp aldy. Hatshy qyz amalsyzdan bastyǵyna enip ketti. Sálden keıin qaıyra shyǵyp: «Kirińiz!» — dedi kúmiljip.

Tymaýratyp qalǵanyna qaramaı Tóleýǵazy júzin jylytyp, túregelip qarsy aldy. Qol berip amandasyp, qaptaldaǵy oryndyty nusqady. Tektiniń tóri bıik, aldy keń. Tańqalǵanyn jasyra almaı: «Arqalap júrgenińiz ne, aǵasy», — dep jón surady. Qosaı bastyq usynǵan orynǵa otyrmady. Sol turǵan boıynan eńkeıip, eki búktelip, kúıbeń qaǵyp jippen shandyǵan dúnıeniń jalma-jan qaǵaz oraýyn jazyp, jalańashtaı bastady. Aýzyna osydan bes júz jyl buryn ómir súrgen Dospambet jyraýdyń sózi oraldy. «Azaýlyda aǵa bolǵan erler kóp edi, Áıtse de almaǵa at baılaǵany joq edi, Men kólikke qosymdy artqanmyn, Kirmembes aýyr qolǵa bas bolyp, Kúńirenip kún túbine jortqanmyn» dep desteleı tógip, sary altyn kásekili úlken sýretti jarq etkizip ashyp jiberdi.

Tóleýǵazy «janarym kún shýaǵy quıylǵan áınekke shaǵyldy ma» dep oılaǵan;

áýelgide kóz janary alaı-túleı qaryǵyp, tosyn áserden talyp túse jazdaǵan;

sýret sıqyryna arbalyp qaldy;

Túregelip kep sýretshiniń oń qaptalynan qarasa — úlken portrettegi keskin óz kelbetine keletin sekildi. Tolyp týǵan aıǵa uqsaǵan nurly janary, ashylǵan qabaǵy, jazyq mańdaıy, dóńgelek, aqsary júzi — ózinen aınymaıdy. Qarsy aldynan kóz salsa — tuńǵıyq oıǵa shomyp, dúnıege óz shyndyǵymen qaraǵan, nesibesi kóp pendeden artyq jaratylǵan jampoz jigit. Aqylman fılosof. Zamannyń arǵy-bergisine, artyq-kemine oı jibergen jigit aǵasy. Jamanyńdy jaqsyǵa joryp jyr eter, júrgen jerin ári isimen, ári sózimen nurly eter minez ıesi. Aınalyp kelip sol ıyqtan kóz salsa — keneleıin degen jigittiń jylqy ishinde eki arǵymaǵy tel óser degendeı, nesibesi egiz jaratylǵan, jaqsyǵa salysa — jaqsy bolýǵa umtylǵan; tirshilik joryǵynda sharq urǵan bóriniń balasy — abadan sekildi kisi otyr shanshylyp.

Ne derin bilmeı tili kúrmelip sasty. Jaǵasyn ustady.

— Mynaý men be? — dedi úni dirildep.

Sýretshi Qosaı túsindirdi.

— Qolymnan kelgeni! Óziń sekildi azamattyń boıaýdaǵy beınesi dep bil. Sheberhana salyp alýǵa jer ıa bóliner, ıa bólinbes, shyǵarympazdyqqa kúıip-janyp janashyr balyp júrgen er jigitti osylaısha tústep tanyp aldym. Keıingige ónerim qalsyn. Qabyl al, inim!

Áýelgide Tóleýǵazy oılaǵan: «myna sýretshi býynsyz jerge pyshaq uryp, onsyz da tetigi qırap ońbaı turǵan tirshilik arbamdy túzesip jiber, jónge sal; esebin taýyp qaýly shyǵartyp — sheberhanaǵa jer alyp ber» dep mıymdy aınaldyrady ǵoı dep.

«Kirispes jerge kiris deıtini jaman bul qazaqtyń. Betine qarap jyly sóıleseń boldy — jelimshe jabysyp, qyr sońyńnan qalmaıdy, yǵyryńdy shyǵarady. Qashyp qutylǵandaı bolasyń» dep oılady Tóleýǵazy. «Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúrestiń órtshe lapyldap turǵany mynaý. Keshegi zulmat jylǵydaı bir qazaq bir qazaqtyń ústinen donos jazyp, tyrnaq astynan kir izdep kórsete bastady; qarap tursań — evreı de, káris te, nemis te saý basyna saqına tilep birin-biri ustap berip jatqan joq. Laýazymǵa talasyp, birin-biri taqtan taıdyrǵysy kelip keýdeden nuqyp, kózge shuqyp, aıaǵyn tosyp, alyp-shalyp jyǵyp jatqan jalǵyz qazaq qaryndas! Qanyna bitken qasıet osy ma dep qalady keıde».

Sýretshiniń sózi oı ústindegi Tóleýǵazyny oqys oıatqandaı sezildi.

— Men qaıtaıyn. Jas kezimde tumaý degendi derttiń sanatyna qospaýshy edik, qazir zamanyna saı — aýrýy, adamzattyń túp eteginen qatyp ustaǵan qıyn kesel osy boldy. Saýyǵyp ketýińe tilekshimin. Myna sýretti saǵan syıladym! Sýret jınaıtyn kolleksıonersiń! — dep abajadaı úlken kartınany qarsy bettegi ustynǵa súıep, betoramalymen súmek bop sorǵalaǵan samaıyn súrtip, qoshtasýǵa qolyn usyndy.

Tóleýǵazynyń janaryn móldiregen bir tamshy jas jıektedi. Tamaǵynyń baspasy kóterilgen kisideı jutyna almaı, lám dep tilge kelmeı, jalpaq alaqanyn usyna berdi. Esik aldyna deıin kóleńkeshe ilesip bardy. Óner ıesiniń birsózdi márttigine tańǵaldy.

Kóktem shyǵa... súri qar sorpalanyp erip jatqanda... Qosaıdyń úıine ákimdikten bir japyraq husinı hat keldi.

Qosaı bul kezde qala syrty túgili — aıdaladan ultaraqtaı jer bólinedi degen úmitten ábden kúder úzgen. Búırek tamyrynda holesterın kóbeıip, SOE-si artyp, qan quramyndaǵy kretının ulǵaıyp aýrýhanaǵa túsken. Álgi hatty halin bilýge bas suqqan Zúbarjat ákelip berdi. Óńi shıkil tartyp, aq tósekte kósilip, talmaýsyrap jatqan sýretshi sıyr tilindeı konvertti qulyqsyz ashty. Bul kezde shyǵarmashylyq sheberhana salamyn degen úmitin emis-emis esten shyǵara bastaǵan.

Qaǵazǵa kóz júgirtti.

«Qaladan 17 shaqyrym tústik shyǵysta, Astana-Qaraǵandy tas jolynyń boıyndaǵy Kúıgenjar aýylynyń pushpaǵynan — shyǵarmashylyq sheberhanaǵa jeti sotyq jer bólindi. Jerdiń geodezıalyq zertteýin, sheberhananyń nobaı-nusqasyn, eskızin osy hatty alǵan kúnnen eseptegende úsh aı merzim ishinde JSHS «Astanagorarhıtektýra» mekemesine ótkizińiz» dep jazypty.

Mátindi oqyǵan Qosaı oń búıirine dóńbekshı aýnap, eriksiz yńyrsyp, janaryn jumdy. Kógis tartqan samaı tamyry lyp-lyp soǵady. Bas jaǵynda telmirip otyrǵan zaıyby kóz jasyn únsiz jutty. Saǵat tili shekesin shaqqandaı úzilissiz shyqyldaıdy.

Osy mezet shegi-sheti kórinbeıtin alys kókjıekten bulym-bulym belden boı sala asyp Kósegeniń kók jony buldyrap — Qosaıdyń kóz aldyna kele qalǵany. Sýretshi keńdikke syıyndy. Kósilip jatar keńistikti saǵyndy. Endi qaıtsin!

---