InfoHub Logo

Ótken zamanda bir mergen bolypty. Ol mergendi «Qaramergen» dep ataıdy eken. Qaramergen ań aýlap, kóp júrip, aqyrynda jaıylyp júrgen eki maralǵa kezdesipti. Qaramergen myltyǵyn alyp, maraldardy atqaly kózdepti. Sol kezde maraldar: «Atpa bizdi!» – depti. Qaramergen maraldyń adamsha sóılep, «atpa» degenine tańyrqap turyp: «Nege?» – dep surady. Maraldar: «Nege ekenin Aǵybaı shaldan sura», – dep jaýap qaıyrypty. Qaramergen atýdy qoıyp, Aǵybaı shaldy izdeıdi. Neshe kún, neshe tún júrip, aryp-talyp, aqyrynda Aǵybaı shaldyń aýylyn tabady. Aǵybaı shaldyń úıine kelse, jaǵyn jibekpen tańǵan bir kári shal otyr eken. Aǵybaımen kórisip amandasady. Aǵybaı shal bul jigittiń alys jerden kelgenin qalpynan sezip, báıbishesine qymyz quıdyryp alyp, qonaǵyn qymyzben syılady. Artynan shaı keledi. Shaıdan keıin semiz toqtynyń eti pisip keledi. Et jerde, bar aıaq-tabaqta úsh adam bolady. Onyń biri - Qaramergen, ekinshisi - Aǵybaı shal, úı ıesi, úshinshisi - Aǵybaıdyń qonaq kútetin jigiti edi.

         Et jegennen keıin, el jatatyn ýaqyt bolady. Aǵybaı shal da qonaǵyn jatqyzady. Erteńine tań atady. Aǵybaı shal burynǵy qalpymen qonaǵyn kútip, shaıyn beredi. Shaı artynan qymyzyn berip, tús mezgilinde qonaǵyn attandyrmaqshy bolyp:

         — E, balam, alys jerden keledi ekensiń, sóıle! – dedi.

         — Men qashannan ań aýlap, kásip etken mergen edim. Bir kúni ań aýlaýǵa shyqtym. Eki maraldy kórip, atpaqshy boldym. Oǵymdy endi kezep, atpaq bolǵanymda, maraldar adamsha sóılep, «atpa meni» dedi. «Nege?» degenimde, «onyń mánisin Aǵybaı shaldan sura» dedi. Mine, sol jumys arqyly sizge keldim, – dep, Qaramergen sózin aıaqtady.

         Aǵybaı shal ári oılap, beri oılap, esh nárseni taba almaı, «ony men bilmeımin» dep, jaýap qaıyrypty. Bul jigit kelgen jumysy oryndalmaǵan soń, Aǵybaı shaldan ruqsat alyp, óz jónine júrip ketedi. Aǵybaı shal kóp oılaýmen úıde qalyp, aqyrynda, mynandaı óz basynan ótken bir ertegi oıyna túsip, artynan bir jigitin shaptyryp, Qaramergendi shaqyrtyp alady. Qaramergen kelgennen keıin, Aǵybaı shal «jas kezimde mynandaı óz basymnan ýaqıǵa ótip edi, maraldyń aıtyp júrgeni de sol shyǵar» dep, óz ertegisin bastady.

         — Men ózim baı balasy boldym, sol ata dáýletiniń arqasynda atqa minip, qyz tańdadym. Bir baıdyń segiz jasar sulý qyzyn kórip, oǵan ǵashyq boldym. Bul jumysty elge kelgennen keıin, jeńgelerim arqyly ákeme sezdirdim. Ákem maǵan ol baıdyń qyzyn qyryq jeti berip aıttyrdy. Tap sol kezde men on tórt jasta edim. Arada segiz jyl ótti. Men jıyrma eki jasqa keldim, qalyńdyǵym on alty jasqa shyqty. Bir kúni aýyl abyr-sabyr boldy. Bir jaqqa júrýge aýyl jigitteri at jaratty. Ol jigitterge erip, men de Bozoınaq degen atymdy jarattym. Jurt at taýyp, túıege qos artyp, júırik attaryn jetelep, bir jaqqa jol tartty. Olarǵa men de erdim. Bylaı shyqqasyn, bul jumystyń mán-jaıyn bir jigitten suradym. Ol maǵan jol mánisin túsindirdi. Baqsam, bizdiń elden on kúndik jerde bir el bar eken. Ol eldiń bir baıy ákesine as bermek úshin, bizdiń elge bir aı buryn habar bergen eken. Men alańǵasarlyq arqasynda ony bilmeppin, qur daqpyrtpen júre berippin.

         Birneshe kún jol júrip, baıdyń aýlyna jettim. Bizge laıyqtap qoıǵan úıine túsip, sol kúni qonaqtyń qurmet-syıyn kórip, jatyp tynyqtyq. Erteńine as boldy, odan keıin jurt báıge shartyn shyǵardy. Men de Bozoınaqty qostym. Bozoınaqqa ózim shaptym. Báıgeden ozyp kelip, bas báıgeni men aldym. Bas báıgege tikkeni bir nar, bir at, bir shapan eken. Olardy alýmen meniń jumysym bolmady. Janymdaǵy joldastarym paıdalandy. Men báıgeden atymnyń aldymen kelgen ataǵyn ǵana aldym. Jurt tarady. Meniń kóńilim jurttyń qamynda emes, bir basqa. Aldynda as bergen aýylǵa kele jatyp, jolda baıaǵy óz qaınymnyń aýylyn kórgem. Meniń joldastarym qaıtarda, ol eldiń ústimen júrmeı, basqa jolmen ketti. Men joldastarymnan bir túnde jasyrynyp bólinip, qaınymnyń aýylyna qaraı tarttym. Úsh kún jol júrip, tórtinshi kún kóp qoıǵa kezdestim. Qoıshydan bul qoılardyń kimdiki ekenin suradym. Qoılar meniń qoıym, atamnyń qoıy bolyp shyqty. Sol jerde aýyl jaǵdaıyn suradym. Atamnyń úıiniń túsin surap aldym. Qalyńdyǵymnyń qaıda jatatynyn suradym. Qoıshy bólek otaýda bir ózi jatatynyn aıtty. Eldiń áli bir kúndik ekenin aıtty. Tańerteń qoıshydan shyǵyp, kún bata, elge azar jettim. Aýyldyń qarasyn kórip, attan túsip, atamnyń úıin shamalap jáne qalyńdyǵym jatatyn úıin de shamalap aldym. Menimen eshkimniń habary da joq. Tún ortasy boldy. Atty sol jerge qańtaryp tastap, ózim jurt uıyqtaǵan kezde, aýylǵa keldim. Azyraq tańdanyp turdym da aqyryn basyp, qalyndyǵym jatqan otaýǵa kirdim. Qalyńdyǵymnyń sulýlyǵy sonsha, qarańǵy úıdi jaryq qylyp jatyr eken. Janyna jaqyndap baryp oıata bergenimde, úıdiń ishi shar-shur etti. Ózim esimnen tanyp qaldym. Bir kezde qara qasqa úlken tóbet bolyp shyǵa keldim. Úıden shyǵyp júre berdim. Bul aýylda aınalaqtap, úsh kún júrdim. Ábden qarnym ashyp, urlyq qylýǵa kiristim. Baıdyń as úıine kirip, qazandaǵy sútin ishe bastadym. Osy kezde syrttan jigitteri sezip, meni qamap urdy. Sóıtip júrgende, bir jigittiń qolyna quıryǵym túsip, ol quıryqty janym qysylǵannan, úzip qutyldym. Quıryǵym sol ustaǵan jigittiń qolynda qaldy. Dalaǵa bosanyp shyqqannan keıin, betim aýǵan jaqqa qaraı júgire berdim. Birneshe kúnnen keıin japan dalada kóp kerýenge jolyqtym. Kerýen basy meni shaqyrtyp alyp, tamaq bergizdi. Ábden tamaq iship bolǵannan keıin, jatyp uıyqtadym. Túnde jurt jatqannan keıin, kúzetshimen qosylyp, kerýenniń múlkin kúzettim. Bul minezim kerýen basyna unady. Sondyqtan meni jaqsy kórip júrdi. Birneshe kún ótkesin kerýen aýylyna jetti. Meni aýylǵa kelgesin kerýen basy taǵy tamaqtandyryp toıdyrdy. Kerýen basynyń úı ishiniń adamdarymen bir kúnde tanysyp shyqtym. Keshke taman men qoı shetine baryp, qoı kúzettim. Bul kezde qasqyrdyń da qatty kezi edi. Sondyqtan qoıǵa tıgen tórt qasqyrdy óltirip, bir shetke úıip qoıdym. Erte turǵan kerýen basy muny kórip, menen kelgen is ekenin anyq bildi. Meniń qadirim burynǵydan da artty. Osylaısha arada eki jyl ótti. Basqa bir elge uzatqan kerýen basynyń qyzy bar eken. Ol jyndanyp, dúnıede baqsy, molda qoımaı jıdyrǵanmen, onyń aýrýyn jaza almapty. Aqyrynda baıǵa bir adam kelip aıtypty: «Qudańda bir qadirli ıt bar, sol ıt bul aýrýdy jazar», – depti. Sondyqtan maǵan par at keldi. Kerýen basyna bolǵan ýaqıǵany aıtqannan keıin, meniń moınyma jip baılap, kerýen basy ózi at jegip, meni jetelep alyp júrdi. Meni barysymen, jyndy jatqan úıdiń esik bosaǵasyna baılady. Birazdan soń jyndy áıel aspanǵa qarap, shyńǵyra bastady. Men de aspanǵa qarasam, bir qaraqus qalyqtap, shańyraqtan túsip keledi eken. Tura umtyldym. Sol kezde bir jigit meniń jibimdi sheship qoıa berdi. Qaraqusqa tura bas salyp, ony talaı bastadym, ol da maǵan qarsylyq bildirip, menimen alysty. « It jyndandy» degen úıdegilerden daýys estilip jatty. Kóp ýaqyttan soń qaraqusty alyp uryp, baýyryma basyp jattym. Sol kezde qaraqus maǵan jalyndy. «Meniń de saǵan úlken kerek jerim bolar, sondyqtan meni bosat», – dedi. Men ony bosattym. Ol mynda aınalmaı, óz betimen ushyp ketti.

         Baıdyń kelini táýir bolyp, turyp ketti. Endi atymdy «baqsy ıt» dep atady. Eki kún jatqan soń, at berip, shapan jaýyp bir-aq qaıtardy. Meniń ıem meni arbaǵa mingizip aldy. Aýylǵa keldik. Kúndegi ádetpen qoı shetine jattym. Kóp oılar túsip, týǵan elim kóz aldyma elestedi. «Endi búıtip júrmeıin, ne de bolsa, qalyńdyǵyma taǵy baryp kóreıin, ol maǵan múmkin jibir. It qylǵan sol edi ǵoı, meni áli de adam qataryna túsirer» degen nıetpen men ornymnan turyp, qalyńdyǵym aýlyna kelip jettim.

         Qalyńdyǵym jatqan úıge kelsem, qarańǵy úıdi jaryq qylyp, uıyqtap jatyr eken. Janyna jetip barǵanymda, qalyńdyǵym oıanyp ketti. Úıdiń ishi shar-shur etti. Burynǵy qalpymnan aıyrylyp, boztorǵaı bolyp shyqtym.

         Burynǵydan da kúnim qarań boldy. Endi meni qustyń eń jamany japalaq ta jep qoıýǵa áli keledi dep, jylap kele jattym.

         Bir mezgilde bir úlken shahardyń ústinen shyqtym. Kósheniń ortasynda tógilip jatqan taryǵa kezdestim. Qarnym ashyp qalǵan men sorly taryny terip jeı bastadym. Kóp uzamaı aıaǵymnan qyl tuzaqqa ilinip, talpynyp biraz turdym. Bir mezgilde bir top bala kelip meni ustap, aıaǵyma uzyn jip baılap, «torǵaı-torǵaı» dep, áýege ushyryp, aıaǵymdaǵy jipten tartyp júr edi. Ol tary sol balalardyń qusqa qurǵan tuzaǵynyń tarysy eken. Bul balalarǵa bir shetten bir kempir kezdesti, meni kórip, ol kempir balalardan:

         — «Torǵaıyńdy maǵan sat», – dep surady.

         Kempirge balalar meni bes tıynǵa satty. Kempir meni úıine aparyp, aldyma jem, sý qoıyp, aıaǵymnan arqandap qoıdy. Kúnde meni kúndiz bir ustap: «A, torǵaıym, jettiń be?», – deıdi. Men odan jaman qorqyp, jemimdi jemeýge tyryssam da qarnym ashqasyn jeı bastaımyn. Aqyrynda bir kúni kempir maǵan kelip: «E, torǵaıym, jetken ekensiń», – dedi. «Bul soıyp jeıdi eken» dep, men jaman qoryqtym. Biraq kempir olaı oılamady, maǵan aqylyn aıtty. «Shyraǵym, sen qus emes, adamsyń. Seniń ıt bolyp júrgenińde, men qaraqus bolyp kezdestim. Meniń janymdy qıyp, sen meni ajaldan bosattyń, sondyqtan men de saǵan jaqsylyq isteıin», – dedi.

         — Osydan ushyp qalyńdyqqa bar. Jurt jatqan kezde, aqyryn, pyryldamaı úıine kir. Burymynda altyn saqına bar, ol saqınany sıqyr qylyp men bergem, ony sheship al. Sol kezde baıaǵy adam qalpyńa túsesiń, – dedi. «Esińdi jıyp, adam qalpyńa túskennen keıin el-jurtyńdy kórersiń», – dedi. «Biraq meni umytpa! Bir jyl ótkesin qaıtyp oral, osy jerden bir kúndik jerde meniń túpkilikti meken úıim bar. Sol úıde boıjetken sulý qyzym bar. Sony saǵan qalyńsyz berem, maǵan mal qajet emes. Dúnıeni taǵy berem», – dedi. «Baıaǵydan men seni ańdyp júr edim, qyzǵa sıqyrmen saqına berý, kelinshekti jyndandyrý – bári seni qolǵa túsirýdiń amaly edi», – dedi.

         Bul sózdi kempirden estigennen keıin, qalyńdyǵym aýlyna ushtym. Barsam, aýyl tegis jatqan eken. Aqyryn ǵana qalyńdyǵym jatqan úıge men de kirdim, aqyryn tisimmen baldaqty burymynan sheship aldym, úıdiń ishi tars-turs, shar-shur etti. Qalyńdyǵym shoshqa bolyp ketti. Úıden shyǵa sala, bir júgen taýyp alyp, júgirip jylqyǵa bardym. Kóp aınalmadym, bir semiz qur atty ustap mindim de Temirqazyq juldyzyn mańdaı aldyma qoıyp, teristiktiń qarańǵysyna shombydym. Jaıdaq atpen birneshe kún jol júrip, aqyrynda bir obanyń basyna shyqtym. Aldyńǵy jaǵymda taǵy budan da bıik oba kórindi. Ol obaǵa taǵy bet qoıdym. Kóp uzamaı maǵan qazdardyń daýysy estildi. Endi eldiń jaqyn ekenin bildim. Úlken obanyń da tóbesine shyqtym. Ar jaǵynda jaıylǵan kóp qoıdy kórdim. Aqyryn aıańdap qoıshyǵa keldim. Qoıdyń kimdiki ekenin suradym. Aýyldyń alys-jaqyndyǵyn suradym. Qoı meniń ákemniń qoıy bolyp shyqty. Aýyl da alys emes eken. Qoıshyǵa men ózimdi tanyttym. Qoıshy meniń áke-sheshemnen shúıinshi suramaq bolyp, meni qoı basynda qalǵanymdy surady da ózi elge ketýdi talap etti. Men bul sózine qarsy bolǵanym joq, ruqsat ettim. Qoıshy shapqylap, shúıinshi surap aýylǵa barypty. Jurttyń qaısybir bilgirsingeni «úsh jyl bolǵan Aǵybaı kelýshi me edi» dep sógipti. Qoıshy órshelenip: «Men jańa kórip keldim, Aǵybaı meniń qoıymnyń qasynda qaldy», – dep, jurtqa boı bermeı shúıinshisin suraı beripti. Aqyrynda «sózin baıqaıyq, múmkin ras shyǵar, buryn ótirik aıtpaıtyn edi» dep, meniń ákem men sheshem kóp jurtty sońyna ertip qoıdyń qasyna keldi. Qoı janynda júrgen meni ákem alystan tanyp, tura umtylyp kelip qushaqtap súıdi. Onyń artynan sheshem kelip amandasty. El-jurtqa tegis amandasqan soń, meni aýylǵa alyp júrdi.

         Áke-sheshem úsh jyl suraý salyp taba almaǵan soń, menen kúder úzip, maǵan as berip jatyr eken. Ol asy toıǵa aınaldy. Toı ótti. El-jurt, týysqandar menen qaıda júrgenimniń mán-jaıyn surady. Jasyrmaı bastan ótken ýaqıǵanyń bárin aıttym. Aqyrynda kempirdiń qyzyn alam degendi de aıttym. Kempirmen ýádeli ýaqyt bolǵan kezde, toı istep, maǵan birneshe jigit qosyp, meni qaınyma jiberdi. Biz de kempirdiń ózin kórgen shaharyna jettik. Kempir de aldymnan tosyp júr eken. Bizdi qurmettep qarsy alyp, ol shaharǵa túsirmeı, óziniń mekenine apardy. Qalyńdyǵymdy kórdim. Asqan sulý eken. Úsh kún jatqannan keıin, meni qaınym júrgizbekshi boldy.       Alpys narǵa kilem jaýyp, altyn-kúmisten jıhaz tıep, qalyńdyǵymdy qorshaýly bir narǵa mingizip jóneltti. Mine, jasymda osyndaı oqıǵa kórip, mynaý báıbishemdi solaı aldym. Qazir de jasym toqsanǵa keldi. Sol sıqyr baldaqty byltyr kóshken jurtymda joǵalttym. Múmkin maraldardyń qolyna túsken shyǵar. Saǵan aıtqany da sol bolar, – dep qart sózin aıaqtady dedi.

         Sonymen osyndaı ýaqıǵa esitip aýylǵa qaıttym dep, Qaramergen de sózin aıaqtady.

---