InfoHub Logo

poves

Birinshi taraý

Bir úıir elik qalyń orman ishinen dúrkireı shyǵyp, jap-jazyq jasyl oıpatqa tústi de, sozyla, qyzyl jebedeı aǵa jóneldi. Aldynda múıizi qaraǵaıdaı apaı tós aq teke. Taý ústinen qarǵa aýnaǵan túlkiniń qyzǵylt quıryǵyndaı qylańdap kóringen tań shapaǵynan álgi bólekshe sút kógildirlenip, jer baýyrlaı ushqan bala búrkitke de usap ketedi. Aqsur zymyran oqtaı ushyp barady. Áne, olar jalt berip taýǵa qaraı tartty. «Apyr-aı, neden úrikti? Jaý tıgendeı nege josyp júr?» Dáýlet tebinip qap, atyn ústi-ústine qamshylap ormanǵa tótelep shapty.

«Dáý de bolsa, adam. Ózge ne deısiń? Biraq myltyq atylǵan joq edi ǵoı. Jáıden-jáı osynsha úrikpeıtin shyǵar?..»

— Dáýlet!.. Dáýlet deıim!

Kózi jańa ǵana ilingen, shoshyna basyn jastyqtan julyp aldy. Uıqyly-oıaý, áıeli búıirinen túrtip:

— Dáýlet-aı, tursaıshy bireý keldi bilem, mashına gúrili estiledi,— dedi. Bólme ishi — ala kóleńke.

— E, qoıshy. Osy jaýyndy túnde kim tentireýshi edi.

Áldekimniń dúrs-dúrs esikti soqqany, soqqany emes-aý,tipti aıaǵymen tepkilep turǵanyn qara da.— «Ańshylyq qurǵaly keletin, saıatshyl qala adamy deıtin, búgin senbi, ne jeksenbi de emes. Sonda bu kim boldy eken, á?! — dep oılady Dáýlet jyly tósekten shyqqysy kelmeı, jamylǵy kórpesin qymtana túsip. Áıtse de, beıýaqyt jolaýshy tynysh tyq taptyrmady. Taǵy da dúrsildete jóneldi.

— Dáýlet!

— Qazir... Baqyldamaı jatshy ári! — dedi Dáýlet atalǵan jigit qyjyldap.

Kereýet aýyr salmaqtan janshyla syqyrlap baryp bpsyddy. Typ-tynysh. Ala kóleńke bólmede ysyldap-pysyldap kıinip jatqany estiledi.

— Sonsha kıinbeı ashsaıshy endi.

— Áı, tynysh jat dedim ǵoı. Aqylgóısýin,— dedi erkek ún tistenip. Sál únsiz qaldy da, aǵash edendi syqyrlata aýyz úıge bet aldy.

Áne, ol jetilik maı shamdy jaqty. Jylt etken jaryqtan qara qustyń qanatyndaı bir kóleńke erbeńdep qarsy qabyrǵaǵa túsken, sálden soń álgi adam beınesine kelip, qalyń qabaq, dóńes muryndy jigit bop aıqyndala berdi. Endi, mine, ol shamdy aldyna ustady; kóleńke aýyp ketti. Jaryqtan jigittiń qara sur júzi kúreńite qubylyp tur. Aq ish kóılektiń syrtynan jeleń jamylǵan jez túımeli, qara paltosyn túkti, jýan kelsaptaı qolymen túzetip jatyr. Súıekti iriligin aıtpaǵanda, anaý oń jak kóziniń astyndaǵy bar maq basyndaı qaly da adamnyń nazaryn eriksiz tartarlyqtaı eken.

— Bu kim? — dedi ol, qolyndaǵy maı shamyı joǵary kótere esikke taıap. İzinshe, ilgeshekti aǵytyp, ashyp jiberdi. Daladaǵy jaýynnyń sybdyrymen birge úıge áldekimniń dabyr-dubyr sóıleı kirgeni estildi. Tórgi bólmede jatqan kelinshek ormannyń jaýynǵa bókken hosh ıisinen tynysy keńip, qapyryq bólmeniń shańyraǵy kóterilgendeı keńip sala bergenin sezindi. Ol tósekten aqyryn basyp kóterip, aýyzǵy bólmege kóz tastaǵan: beıtanys túngi qonaqty shyramytqandaı boldy. «Qaıyrjan aǵa ma? Sovhozdyń dırektory. Iá, so kisi, bilem»,— dep oılady ol.

— Tanymaı qaldyń ba, Dáýlet?

Dóńgelek júzdi mosqal adam Óńi aq sary. Sham jaryǵynan ústindegi qara plash jyltyrap, eteginen edenge tyrs-tyrs sý tamyp tur.

— Báli, Qaıreke, sizbisiz? Apyraı, siz keledi dep túk oılasam ne deısiz,— dedi qalbalaqtaı qap. Shamdy esiktiń janyndaǵy jataǵandaý ústel ústine aparyp qoıdy. Qunjyndaı kıimin alyp, sheshindirýge kiristi. Jaltaqtaı keıin burylyp, daýystap ta jiberdi: — Rázıa...

— Qoı, kelindi mazalama uıyqtasyn. Mezgilsiz ýaqyt uıat bolar — dep qonaq yńǵaısyz danǵan syńaı tanytty.— Bizge jaılap jatatyn bir oryn ázirle. Eshteńeniń qajeti joq. Tańerteń sóılesermiz.

Ústindegi sýlyǵyn ashyq esikten dalaǵa qarata qaǵyp-qaǵyp jiberip Dáýletke ustatty. Ózi keıin qarap:

— Aınash!.. Beri kelińder! — dedi.

— Sálematsyz ba, aǵa?

Kelinshektiń bıazy úni qonaqtyń kóńilin bólip ketti; ol tý syrtynan estilgen daýysqa jalt burylǵan, ańtarylyp qaldy.

— Dańǵyrlap aqyry oıatyp-aq jibergen ekem ǵoı. Aman ba, balam? — dedi qysylyp, qapelimde ne derin bilmeı.

— Oqasy joq, aǵa.

Qyzyl shyraıly kelinshektiń bir tal shashy keń mańdaıynda jelbirep tur. Aıaǵynda úıde kıetin, tartpaly qara sharyq, ústinde kók ala jibek kóılek. Qonaq kózi soǵan irkile túsip taıyp ketti.

— Aına! — dedi ashyq esikten dalaǵa qarap.

Dáýlet esik aldynda turǵan Gaz-69 mashınasyn endi shaldy. Kenep kabınanyń terezesi sarǵyshtanyp tur. İshtegi óleýsireı janǵan shamnyń jaryǵy kórinedi. Motoryn sóndirip qoıypty. Syrt etip kabına esigi ashyldy da, qaıta jabyldy. Sálden soń eki adamnyń aıaqtaryn búgejekteı daq-daq basyp, úıge qaraı júgirip kele jatqany ańdaldy.

Aldyńǵysy jigit, sońyndaǵy qyz ekenin Dáýlet jaqyndaǵanda baıqady. Mine, olar dá lizge de jetti. Dáýlet yǵysyp jol berdi.

— Qaıyrly kesh, Dáýlet aǵa! — dedi qyz tabaldyryqty attar-attamas. Badanadaı qara kózi oınaqshyp jalt-jult etedi, plashyń sheship jatyr.

— Aman ba, Aınash! Tý-ý, óziń boıjetin qapsyń ǵoı, — dep Dáýlet kúlimdeı qarady. Kózi eriksiz qyzdyń toq baltyryn, qońyr ıýbkasyn sıpap ótip, aq juqa svıterli qaz keýdesine irkildi.

Jumyr, sál túsińki ıyǵy, qypsha beli, jelkesine tostaǵandaı ǵyp túıip qoıǵan qalyń qara shashy oǵan bir túrli ystyń kórindi. «Qudaıym-aý, mynaý budan úsh jyl burynǵy sovhoz dırektorynyń shóp jelke qyzy ma? — dep oılady ol.— Qyr muryny, mańdaıy aýmaǵan sheshesi. Kózin-aı...»

— Aınashym meniń adam boldy ǵoı. Bıyl on jetige tolady. Mynaý kóktemgi kanıkýlynda az da bolsa tynyqsynshy dep alyp shyqtym. Meniń de keıbir qolym bos adammyn. Bir aýyq ózim de dem alaıyn dedim. Iá, ózderiń qalaısyndar?

— Jaman emespiz,— dedi Dáýlet kúlimdeı.

— Qaıreke!..

— Iá?

— Qaıreke, men júre bereıin de,— dedi shofer jigit bulardyń sózin bóle, aradan kıligip. Áldeneden qymsynyp, basyndaǵy qalyń aqshyl fýrajkasyn túzeı beredi.

— Kóksaý adamdaı kúrkildep mashınań osy jerge oıbaı qaraqpen ázer jetti. Sen nemene dalada batpaqtap qalaıyn deımisiń?

— Qaıreke-aý...

— Iá, nege asyǵasyz? Tamaqtanyp, qona jatyp ketpeısiz be? — dep Dáýlet qonaqjaı úı ıesiniń kádesin sezdirdi.

— Joq, aǵa. Raqmet. Eshteńe etpeıdi. Eki saǵatta salyp uryp jetip baram. Atynyń syry ıesine málim degen, mashınama senem. Solaı emes pe, Aınash?

Qyz ezý tartty, appaq eki betiniń ushy qyzǵylt nurlanyp júre berdi. Kóz astyndaǵy maqpal kóleńke de shýaqtanyp ketkendeı. Ol úndegen joq, júzin buryn áketti. Dáýlet eriksiz «apyr-aı» dep tamsanyn qaldy.

— Dilmársýin. E, jaraıdy endeshe. Jolyń bolsyn. Áldenege meniń qatysýym qajet deseńder habarlasyńdar. Túsindiń be? Sonsoń anaý agronomǵa meniń sálemimdi aıt. Umytpaǵaısyń. Júgerini ózenge jaqyn ashyq oıpatqa ekpesin, o jerge alma aǵashyn otyrǵyzamyz den keliskenbiz.

— Kóke,— dedi Aınash ákesiniń sózin bólip.— Sizsiz sheshe almaıtyn sharýa bolsa, ózderi de habarlaıdy ǵoı.

— Á, jón-jón. Jaraıd, júre ber.

Shofer jigit jymyndaı buryldy da, jaýynnan qorǵana kúpeıkesiniń jaǵasyn kóterip mashınasyna qaraı júgire jóneldi. Áne, ol syrt etkize kabına esigin ashyn, otyryp jatyr. Qylap jandaı aıaǵynyń balshyǵyn qaǵý joq, baldyr-batpaǵymen kabınaǵa qoıyp ketti. Dırektordyń jaqtyrmaı qabaq shytatynyn sezse de, eleıtin emes. Ol mashınany ot aldyra almaı, uzaq áýrelendi. İshke kirmeı esik aldynda úrpıip turǵan tórt adamǵa álsin-áli qysyla kúlimdep, qol bulǵap qoıady. Onysy: «Qazir... qazir júrem»,— degeni sıaqty.

Ábden tozyǵy jetken motory kúrkildeı túsip, taǵy da sóndi. Aýla ishi kók tútin. Aqyry ot aldy. Endi mine qaqalyp-shashalyp ketip barady. Sońyndaǵy judyryqtaı shamy jylt-jylt etip, aǵash tasasynan kórinbeı úzilgenshe bular da tura berdi.

— Qoı myna mashınany kúrdeli jóndeýden ótkizbeı bolmas.

Qaıyrjan túńile qolyn silikti. Dáýlet te, qostaǵany ma, joq álde shúbálanǵany ma, belgisiz kúlimdeı basyn shaıqady. Aınash kózine túsip kete bergen bir tal erke shashyn saýsaǵymen keıin qaıyrdy.

— Salqyn tıip qalar, aǵa, ishke kirińder. Dáýlet, sen neǵyp tursyń? — dedi úı ıesi kelinshek.— Sińlim, tórlet...

— Raqmet, apa.

— Úıge... Iá, úıge kirińder. Tórletińder,— dep Dáýlet te káýkelektep jatyr.— Tý-ý, myna jaýynnyń tógýin- aı.

Qonaqtar beımezgil kep, mazalaǵandarynan qysyldy mı, tez tósek salǵyzyp, jatyp qaldy. Úı ishi taǵy da typ-tynysh. Daladaǵy jańbyrdyń tereze shynysyn tyrs-tyrs shertkeni ǵana estiledi.

— Jolsoqty bop, sharshap keldik. Damyldaıyq. Tań da jaqyn ǵoı,— dep shaı da qoıdyrmady. — Tipti yńǵaısyz-aq»,— dedi áıel kúbirlep. Temir kereýet syqyrlap baryp basyldy. — Dáýlet, sen uıyqtap qaldyń ba?

— Joq. Iá, taǵy nemene?

— Qazanǵa as salmaǵanym uıat boldy-aý.

— Já, ókinbeı-aq qoı. Qonaqjaılyǵyńdy erteń-aq kórsetersiń.

— Bári seniń kesiriń. Asyqtyrmasań, júre almaısyń.

— Qoı ári, boldy endi.

Kelinshek tereń kúrsinip qoıdy. Úndegen joq. Jigit te kereýetti janyshtaı syqyrlatyp aýnap tústi. Daladaǵy jaýynnyń tysyry basylar emes.

— Dáýlet, sen kelip qaldyń ba?

— Iá, taǵy ne suramaqsyń?

Keıigen ekensiń. Qoıdyq endeshe.

— Báribir tynshytpaısyń, Rázıa. Káne, aıtshy taǵy neń bar?

— Sovhozdyń bildeı dırektory Qyrym, Kavkazǵa,Almatyǵa baryp dem almaı, aǵash qaraýylynyń úıin qalaǵanyna túsine almaı dalmyn.

— E, oǵan nesine tańdanasyń? Qaırekeń eki jumadan árige shydamaıdy. Qashanǵy ádeti. Qazir qyzynyń kanıkýly. Bıyl ol mektep bitirdi. Alda emtıhan. Mine soǵan deıin durystap dem alsyn dep alyp shyqqan. Eń kenjesi ǵoı.

— Aqyryn... aqyryn sóıle,— dedi Rázıa tórgi bólmege qaraı eleńdep. Dáýlet tym-tyrys bola qaldy.— Jo-oq, uıqtap jatyr bilem.

— Óı, sen de osy...

— Iá, sóziń aýzyńda.

— Munan basqa eki uly bar. Ekeýi de — ortan qoldaı ınjener. Úlkeni — Gýrevte, kishisi — Temirtaýda. Úıli-barandy. Kempiri ótken jyly qaıtys boldy. Inabatty jan edi. «Qaraǵym... Dáýletjan», — dep bara qalsań, qalbalaqtap bitetin. Búkil sovhozdyń jas mehanızatorlaryn óz balasyndaı qurmet tutatyn. Óte meıirimdi kisi edi marqum.

— Neden qaıtys boldy?

— Infark. Buryn da bir ustaǵan. Aqyry sonysy áketti.

— Meniń de júregim jaman. Shanyshatyndy shyǵaryp júr. Bilmeımin, ólip ketem be dep zárem joq.

— Al bastady. Áı, qoıshy endi júrek aınytpaı.

— Áne, «Jany ashymastyń byltyry syzdamas» degen. Saǵan bári ótirik. Erkelik deıtin de shyǵarsyń? Senbeısiń, ıá? Solaı deshi...

— Oý, aqyryn,— dedi Dáýlet shydaı almaı.

— Sen ólgenime de senbessiń.

Jas kelinshek qolqasyna jas tyǵylǵandaı úni buzyla, sybyrlap toqtady. Dáýlet onyń kóńilin aýlap, pálendeı qoımady; ún-túnsiz qaldy. Úsh jyldan beri, qysy jazy estip kele jatqany — osy. Eleýsiz, jáı áldenebir nárseden bastalǵan áńgime aıaǵy sıyrquıymshaq tanyp bitken kezi az, ylǵı da nasyrǵa shaýyp tynatyn ádeti. Munyń ózi typ-tynysh ból meniń ishinde jatqan adamnyń tóbesine joǵarydan tamǵan birqalypty sý tamshysy tárizdi. Ol tamshydan yǵysyp, basqa orynǵa jaıǵasýǵa bolar, al anaý tyrs-tyrs etken qý shybyqtyń synǵanyndaı dybysty qaıtesiń? Alǵashynda pálendeı elenbegenmen, túbi sol ún júıkeni tozdyrary haq. Ondaı dybystan adam jyndanady da. Dáýlet árıne, jyndanarlyq dárejege jetken joq, jetpeıtin de shyǵar, ne kórinipti sonsha. Al, Rázıanyń álgindeı orynsyz renishinen, kúń kilinen, yzyńynan sońǵy kúnderi zárezap bop júrgeni ras. Ábden toıdyryp-aq jiberdi. Ári-biriden keıin byrqyrap jylaıtyny taǵy bar. Dáýlettiń azar da bezer bolatyny sonyki. Erkektik tanytyp, aýyldaǵy keı qurbysyndaı áıeline ómirinde, ashý shaqyryp, qol kótergen de emes. Dúnıede joqtan qaıǵy-qasiret jasap alyp, tóńiregindegilerdi de sonysymen kúızeltip júretin bir adamdar bolady-aý, bu da solardyń bir syńary.

Jetim bop balalar úıinde ósken Dáýlet adam balasynan tek ózine jaqsylyq kútetin. Shynynda, úılengenge deıin búkil aýyl áıteýir ózgeden buryn buǵan qol ushyn berýge tyrysqan, kóńiline qaıaý túsirmeı esirkegen. Anaý tórgi bólmede jatqan Qaıyrjan aǵa tipti óziniń balalarynan beter qamqor edi. Mektepten keıin traktorıster kýrsyna oqytqan da sol kisi. Áskerden kelgende de qarsy alǵan osy Qaıyrjan aǵasy. Bul bolsa sál nárseni tilge tıek qyp, aǵash qoryqshylyǵyna ketem dedi de júre berdi. Sondaǵy ókpesi de, endi oılasa, túkke turmaıdy, balanyń isi. «Eski traktordan túsirmeı qoıdyń, ylǵı ýáde etesiń. Shydamym bitti, ketem»,— dedi. Bir aıdan soń jańasyn alatynyn bile tura istedi.

— Tepse temir úzetin jigit qoryqshylyqty qaıtedi. Qoı ári... Áziliń shyǵar,— dep dırektordyń syrt aınalyp, ezý tartqanyna eregesip, esikti sart uryp ketip qaldy.

Ol Rázıany budan buryn da biletin, fermada talaı kórgen, qyzyl shyraıly kúlegesh qyztuǵyn. «Seni alyp qashsam ba?» — deıtin kezikken jerde qyljaqtap. Sóıtse, o da jaqyn jamaǵaıyndarynyń qolynda jeńgelerinen kóz túrtki kórip ósken jetim eken. Quda túsýdiń de qajeti bolmady. Aǵash qoryqshylyǵyna keliskenin, «kim kóringennen qalǵan traktordy jamap-jasqap júrer jáıi joqtyǵyn» aıtqanda, Rázıa sovhozdy qımaı:

— Qaıdan bileıin, er-azamattyń óz aýylynan bezinbegeni lazym ǵoı,— dedi.

— Sol sen aıtyp otyrǵan «er-azamat» birge júr dese, qaıter eń, Rázıa? — dep, bul sonda búkpentaısyz tóte ketken.

Rázıa kelisti. Báribir sovhoz dırektoryna kórsetpek bolǵan qoqan-loqqysy shyqpaı qaldy. Qaıyrjan toıyna mal berip, sovhoz atynan tartý, syı-sıapat jasap, shyǵaryp saldy. Jáne de onyń ókpelep ketkenin túsinbegen kúıi qaldy. Osy qazir de Dáýlettiń renishti ekenin bile me deseıshi? «Aı, qaıdam. Tipti sezbeıtin de shyǵar-aý. Sezse, osynda demalýǵa kele me? Árıne kelmeıdi»,— dedi Dáýlet kúbirlep.

Kúbiri ala kóleńke, typ-tynysh bólme ishinde jańǵyryǵyp kúmbirlep ketkendeı boldy. Ol sasqalaqtap qasynda jatqan áıeline kóz tastaǵan: abıyr bolǵanda uıyqtap ketipti. Ózine tanys kelinsheginiń birqalypty tynysyn tyńdap jatyp: «Ókpeli uıyqtady-aý»,— dep oılady. Mundaıda jany ashyp, júrek túbi qımastyqtan syzdap qoıa beretin, erteńine báıek bop, óz ábestigine keshirim ótipbekke bekinetin edi. Endi mine, kerisinshe, ózinen-ózi jırenip «nege erte úılendim», «áıelsiz qalam dedim be» — degendeı, ókinishten ózegi órtenip barady. Súımeımin ǵoı. Nege aldap júrmin? Nege?..»

Úsh jyldan beri osyndaı oıdyń kóńiline nege kelmegenin, buryn neǵyp ókinbegenine tań. Áıtse, buǵan neniń túrtki bolǵanyn ol bilmedi, sezbedi. Áıelinen syrt aınalyp, bir qyryndaı yǵystap jatty. Tysyr-tysyr tereze shynysyn shertip turǵan daladaǵy jaýyn áldıine qulaq túre qalǵan ol erkinen tys: «Aınash ta boıjetipti. Keshe ǵana tulym shashy jelbiregen sábı edi-aý, á?» — dep oılady.

Qaıyrjan tań qulan ıektene oıandy. Oıansa da, birqydyrý ýaqyt qybyr etpeı jatty, óıtkeni astyndaǵy aǵash kereýeti qozǵalǵan saıyn, dóńgelegi maılanbaǵan eski arbadaı shıqyldap, keıde tipti mysyqsha mıaýlap zárezap qyldy; aýyzǵy úıdegi kelin-balany, mynaý qyzyn oıatyp jiberermin dep qysyldy. «Qystaýdaǵy shopandardyń da jaılaýǵa shyǵatyn shaǵy. Kóshi-qonyny jigitter durys uıymdastyrsa jaqsy bolar edi. Ne istep jatyr eken? Aı, osy demalysqa men beker kettim-aý Beker...» Sálden keıin shydamy taýsylyp, táýekelge bel býdy: «Shıraq kóterilsem, mıaýlap ta úlgermes. Sóıtip bir baıqaıynshy»,— dep oılady ol. Jamylǵy kórpesin aqyryn sypyryp, serpile turǵan, kerýet myńq etpedi. «Óı, táıir-aı, manadan óstisem she?!» Aıaǵyn ushynan basyp júrip kıindi de, esiktiń ilgeshegin úlken eptilikpen dybyssyz ashty.

Mine, ol dalaǵa da shyqty, kóktemgi aǵashtyń shyryshty ıisi tanaýdy qytyqtap, kóńildi sergitip jiberdi. Qaıyrjan tap-taza jaýynǵa alaý tartqan júzin tosyp, aspanǵa qarady. Jańbyr tamshysy mandaıyn, betin jýyp, kóz aldynyń kireýkesin jazǵandaı. Aspandaǵy bult ta irip, tútilgen túbitteı qozy quıryqtanyp jatyr. Keshegi kók muzdaı tutastyq joq. Ystyqqa shydamaı shatynaı jarylǵan shól dalanyń reńindeı tarǵyldana kóp syzat túsipti. «Búgin ashylatyn shyǵar...»

Qaıyrjan janqaltasynan oramalyn alyp betin súrtti. Jan-jaǵyna kóz toqtatyp, baǵdarlaı qarady, aınala aǵash. Qysy-jazy túsin bermeıtin, jap-jasyl shyrsha da oǵan bir túrli kóńilsiz, muńdy sıaqtanyp tur. Anaý etektegi dýdar bas kári báıterek bolmasa, ózge aq baltyr jas qaıyń da, qara aǵash ta, emen de mynaý úsh kúngi jańbyrdan dirdek qaǵyp, sybdyrlaıdy. Áldenendeı bir salmaqtan shirik butaqtyń syrt etip synǵany estilip qalady. Ondaıda Qaıyrjan elendeı qulaq túredi. Tym-tyrys. Aǵash arasynda, ár jerge jarqyrap qaq turypty.

Qaıyrjan batpaqqa aıaǵy taıǵanaqtap júrip keledi, qaı da, nege bara jatqanyn ózi de bilmeıdi. Keıde toqymdaı qaqty keship ótpeı, aıaq iliner qara jer izdep qalady Alaqandaı qurǵaq tóbe, ne shirigen butaqtardyń uıysqan qobdasyn kózi shalsa, soǵan aıaǵyn salǵaly oqtala bastady. Eki ret múlt ketip, shatqaıaqtap baryp túzeldi. Sál bolǵanda, shalshyq sýǵa shalqasynan túsetin edi. Sonda da: «Oý, bunym ne? Balalyǵym ustaǵany ma?» — demedi. Osynyń bárin et qyzýymen, tańǵy orman tynyshtyǵynyń áldıi bılegeninen istep júrgenin de ol sezer emes. Ár aǵashtyń túbin qýalaı aqqan taram-taram, beti aıǵyz-aıǵyz shóp-shóńge jylǵalardan attap júrip, jaıylma bes qanat úıdiń ornyndaı qaqtyń ortasyn daǵy i aqıa tóbege qalaı dik ete qalǵanyn andamady. Manaǵydaı emes, endi budan sekirip etýge júregi daýalamady, eriksiz irkilip, tóńireginen tirek izdep tur.

Jańbyr bir jaýsa, terek eki jaýady» degen — áne sol. Jaýyn basylǵan. Qazirgisi terek tiń jańbyry. Ol jaltyrap, typ-tymyq. jatqan qaq betine sebeleı ótip tolastaı qalady. Álgiden sansyz saqına sheńber paıda bop, jandana túsedi de, ile zym-zıa joǵalady. Qaıyrjan ony da jańa baıqady. Tóńiregine tańdana, ári súısine kóz toqtata qarady. Júzi jylyp, basyndaǵy fýrajkasyn sheshti. Keń jazyq mańdaıyn sıpap bozǵylt, jumsaq shashyn qolymen keıin qaıyra, kúreı tarap qoıdy. Dymqyl salqyn aýa bas quıqasyn bir túrli shimiriktirip,sergitip jiberdi. «Ata saqalym aýzyma bitkende bala bolyppyn-aý. Sekirip júrip, qaıda kelip qalǵam?» — dep oılady. Tabıǵat aıasynda kári de, jac ta, tirshilik bitkenniń barshasy bala bop ketetinin bilgen joq.

Aıaldaǵan tusy jyra-jyqpyly kóp, qushaq jetpesteı jýan, kári aǵashtary mol bir qýys eken. Jyranyń yrsıǵan jar qabaǵynda alyp báıterek jambastap jatyr. Sala qulash qara jylandaı tamyry shı baılanǵan bir arqan tárizdi etekte jalańashtanyp qalypty. «Iá, bunyń da basynan ne ótpedi deısiń. Úskirik aıaz da, daýyl da, ańyzaq ta, ystyq ta, órt te, kóktem de ótti-ketti. Endi onyń bárinen bul ada. Shirkinniń jáıi netken bólek! Ólse alyp. Shirimepti. Úlken bir shaıqastan soń damyldap qatqan batyr tárizdi me, qalaı?» Qaıyr jan kóńili júdeý tartty. Taǵy da kóleńkeli oıǵa oıysqanynan yńǵaısyzdanyp, «o nesi-eı» dep qaldy. «Ólimnen qoryqpas adam joq. Áıtse de, neden úrkem? Múmkin, ol aýrý bolmas... Qoı qaıtaıyn. Aınash ta turǵan shyǵar. Sol sezbesinshi. Jyranyń eńis betin qıalaı joǵary kóterildi.

Tereń tynystaı irkildi. Jańa bir kórinis kóz uıaltyp, qumaryn qandyryp tastady. «Apyr-aı, ómir degen netken tátti shyryn edi». Appaq ýyzdaı munar orman ishin keýlep keledi, shyǵys betten qyzǵylt nur da belgi berip qalypty. Aspannyń da kóbesi sógilip, kógildir qaptaly kóringen eken: kúnniń zársiz kúmis kirpigi suńǵaq, asqar emenniń basyn shalyp, etegine aq seldir sharby orap ketip barady. «Mynaý báıterektiń áskerı kúzetteı turysyn qara. Jastyń aty — jas-aý. Symbattysyn qaıtersiń». Áldekimniń jelpigen qara jibek sharqatyndaı lyqsı tolqyp, dýyldap torǵaılar ushyp ótti. Qaıyrjan kóńili bólinip ketti.

— Papa! — degen bir erke daýys orman ishin jańǵyryqtyryp jiberdi.— Papa!..

Qaıyrjan selt etip, basyn kóterip aldy. «Aınash pa?» El kózinshe «kóke» dese de, saǵynǵanda, qýanǵanda ylǵı «papa» deıtin. Qazir de sol áldeneden úreılene ne qýana izdep júrgen sıaqty. Kórmese de Qaıyrjan ony áke janymen sezindi. Daýys shyqqan tusqa tóteleı tartty. Súrine-qabyna empeleńdep keledi. Shalshyq sýǵa da, laı batpaqqa da qaraıtyn emes, taıǵanaqtaı, shalp-shulp keship ótedi.

— Papa!

Bir aǵashtyń túbinen sur kójek quldyrańdaı jónele berdi. Qaıyrjan oǵan da qaramady. Eki kózi alda, daýys shyqqan jaqta.

— Papa, qaıdasyń?

Dý etip torǵaılar ushyp ótti. Qyrý-qyrýlaǵan qustyń úni estildi. Alystan qara qarǵanyń qarqyldaǵany da shalyndy.

— Oý, papa, qaıda barasyń?

Qaıyrjan jalt buryldy. Sál bolǵanda ótip-aq ketkendeı eken. Oıandaǵy qos qyzyl qaıyńnyń arasynan qyzy kúlimdeı syǵalap tur.

— Aınash, senbisiń?

Ol qyzyna qaraı júrdi. Ústine kókshil kúrte kıgen, jalań bas, aıaǵynda rezınke qyzyl etik. Aınash júgirip kelip, ákesiniń moınyna asyldy.

— Aınalaıyn, botaqanym. Qaıda baraıyn. Seniń daýsyndy estip, izdep kelem de.

— İzdegeniń sol ma, ázer taptym ǵoı. Meni nege oıatpadyń? — dedi aýzyn burtıtyp.

Shste murny da, úlbiregen alqyzyl erni de aınymaǵan sheshesi. Qyz kúninde kempiri de naq osyndaı tuǵyn. Qap-qara kózi de, moıyldaı shashy da aýmaı tartqan. Ol qyzynyń mańdaıynan súıip, dymqyl tartqap shashynan ıiskep qoıdy.

— Iá, jaısha ma?

— Úıdegilerdiń bári de turdy. Shaı daıyn. Seni kútip otyr.

— Uıat boldy-aý, á?

— Árıne, papa. Júr.

— Mynaýyń ne, moınyńa ilgeniń?

— Kórmeımisiń, papa, radıoqabyldaǵysh qoı. Soıleıin be?

— Iá, káne.

Alaqandaı radıoqabyldaǵysh qyryldap, shyryldap bıryp, suńqyldap qoıa berdi.

— Oho, konsert berip jatyr ǵoı.

Álgi án aıaqtalyp, ekinshisi bastalyp ketti. Erkektiń qońyr daýsy muńdy áýendi shyrqaı joneldi.

— Demalys konserti. Munda kim oryndap jatqanyn aıtpaıdy, papa. Oryssha án eken. Qazaqshasyn izdeıin be? — dedi Aınash erkeleı. Birde aldyna túsip, birde keıindeı qalyp bılep keledi.

— Tıme... aıta bersin. Ásem eken.

Mne, kajetsá, poroıý chto soldaty,

S krokavyh ne prıshedshıe noleı.

Ne v zemlú nashý poleglı kogda-to,

A prevratılıs v belyh jýravleı».

— Papa, bul Mark Bernes qoı. «S chego nachınaetsá Rodına» degen ándi de osy kisi oryndaıdy.

— Tamasha án. Sózi kimdiki?

— Rasýl Ǵamzatovtiki... «Jýravlı» áni. Mýzykasy Ian Frenkeldiki...

— Tura tur...

— Papa, kelip te qaldyq. Dáýlet aǵany qarańyzshy, esik aldynda sizdi kútip tur,— dep erkeleı Aınash kóńilin bólip jiberdi. İzinshe óleń aıaqtalmaı-aq radıoqabyldaǵyshyn tyrs etkizip óshirip tastady.

Qaıyrjan qyzyna renjimedi, ezý tartty da qoıdy. Álgi oleńniń sońǵy eki joly kóńiline muń uıalatyp ketip edi, sonan serpilgisi keldi me:

— Aınash, Dáýlet aǵańnyń úıine qarashy. Qandaı ádemi, á! Qaraǵaıdan qıyp soqqan ózin. Ormannyń ortasynda, shýaqta qandaı ásem bop tur. Anaý úıdiń aldyndaǵy búıirli aq samaýryn she? Kógildir tútini de ǵajan emes pe, Aınash, á?

— Iá, tamasha.

Áne, úıden aq kóılekti kelinshek shyqty. Baspaldaqpen júgire túsip, samaýrynnyń mur jasyn alyp tastady, da kóterip ketti. Jýan qos burymy jaýyrynynda terbelep, bulań dap: «Júrseńdershi úıge» degendeı bolady.

— Qaıreke, erte turyp ketipsiz. Uıyqtaı almadyńyz ba? — dedi Dáýlet kúlimdeı. Ózi jalań bas. Aıaǵynda kerzi etik. Aq sur kóıleginiń syrtynan jeńsiz keýdeshe kıipti.

«Jotaly murnynyń ústi sál tershigen. Ne istedi eken. Otyn shapqan-aý shamasy»,— dep oılady Qaıyrjan. Osy qara sur, kelbetti jigitti Qaıyrjan ishtartyp, bir túrli óz týǵan balasyndaı jaqsy kóretin. Áıtse de, onysyn sezdire almaı, qınalatyn. Keıbir jelókpe jandardaı: «Janym, aınalaıyn, inishegim»,— dep ólip-óshýdi bilmeıtin Qaıyrjan sharýa jáıin suraýmen ǵana shekteletin. Dál qazir tuńǵysh ret:

— Dáýletjan, aınalaıyn uıqym qandy,— dedi.

— Júrińiz, shaı isheıik, aǵa.

— Kókem qashan da qus uıqyly ǵoı. Dáýlet aǵa.

— Iá-ıá, bilem.

— Jyl saıyn nege osynda kep tynyqpaǵam dep ókinip kelem. Ǵajap oryn eken.

— Sizge unasa boldy, Qaıreke.

Erteńgisin turyp ketkendeı emes, úıdiń ishi tap-tuınaqtaı jınalyp, ortaǵa stol, oryn dyqtar qoıypty. Kádimgi qaladaǵydaı ústel ústi tolǵan taǵam. Býy burqyrap eki jerde qýyrdaq tur. Qaıyrjan esiktiń qaırylysynda jatqan oraýly mal terisin kórdi. «Qoı soıǵan ba? Iá, solaı boldy».

— Jýynasyz ba? — dep Dáýlet súlgi usyndy.

— Oıpyr-aı, mal da soıyp tastaǵansyndar ma?

— Árıne, aǵa. Bizdiń úıge kelgenińiz osy emes pe.

— Á, solaı ma edi.

— Sińlim, tórlete ber,— dedi Rázıa Aınashtyń sholaq kúrtesin esik qaırylysyndaǵy shegege ilip jatyp.

Ekinshi taraý

Dáýlet qatty uıyqtap ketken eken, kelinshegi búıirinen eki-úsh nuqyǵansha oıanbady. Sútteı bop tań atypty.Úıdiń ishi jap-jaryq. Shala úıqy Dáýlet tóseginiń ústinde shashy úrpi-túrpi, tiri arýaqtaı appaq, erbıip otyr.

— Aý,saǵan ne bolǵan. Tursaıshy,— dedi kelinshegi kúbirlep.

— Aqyryn. Ana jaqtaǵy qonaqtardy oıatyp jiberersiń.

— Aǵaı áldeqashan turdy. Sen deımisiń.

— Qoı ári.

— Ras aıtam. Qyzy ǵana uıyqtap jatyr.

— Sıyrdy saýdyń ba?

— Iá. Anaý maldyń qaısysyn alyp qalasyń.

— Qara isekti qaldyr,— dedi de Dáýlet syrt aınalyp, jastyqty qopsyta qaǵyp qoıdy.

— Já, jatysyn, jetti. Tur endi.

— Qap, mynany-aı. Tas kenedeı qadalyp kórdiń be.

— Óı, meılińshi. Uıalmasyń jat,— dep kelinshegi dalaǵa shyǵyp ketti.

Ol endi qaıtyp jata almady, temir kereýetti saqyr-suqyr etkizip, ornynan shubatyla samarqaý kóterildi. Árli berli julqyna júrip, tutasqandaı bolǵan jaýrynyń qurys turysyn jazdy. Kóılegin jeleń jamylyp aýyz úıge shyqqanda ǵana tórde sovhoz dırektorynyń qyzy jatqany esine túsip, sáldiń arasynda ony umytyp ketkenine qysyldy. Kire beristegi beti taqtaımyn jabýly turǵan eki shelektiń birin qolyna ala bere irkilip qaldy. Kúnde úıdiń aldyna shyǵyp salqyn sýmen belýaryna deıin jýynatyn; qazir anaý tórde uıyqtap jatqan qyz oıanyp kete me dep qoryqty ári sonan uıatsyndy. Shelekten qasyndaǵy qalaıy kúreshkemen qosyp alyp, dalaǵ shyqty. Shala-sharpy jýynyp, ishke kirip súrtindi de, qaıta dalaǵa bettedi, esikke jete bere taǵy toqtady. Nege ekenin qaıdam, tórgi bólmege bir kóz júgirtkisi kele beredi. Áldenege júregi lúpildep, qo baljıdy. Aqyry shydaı almaı, tórgi bólmege baryp qaldy. Boısalyp esikten ishke kóz tastaǵan, dırektor qyzynyń shashy jastyqtan tógile, qulap túsipti; Dáýlettiń kózi qyzdyń judyryqtaı qos anaryna irkilip baryp, taıyp ketti. Júregi taǵy da dúrsildep, alqynyp, aýzyna tyǵylǵandaı boldy, ol jalt burylyp, dalaǵa atyp shyqty. Esiktiń aldynda óz áıelin qaǵyp kete jazdady.

— Óı, saǵan ne boldy? Órtten shyqqandaı óltiremisiń, dedi ol tańdana.

— Álgi malyń... malyń qaıda? — dep Dáýlet sezdirmegensip alaq-julaq etti. Malynyń qaıda ekenin árıne ol biledi, mynaýsy uıalǵan tek turmastyń keri edi.

— Qaıda bolýshy edi, qorada da! Pyshaqty da, shylapshyndy da aparyp qoıdym...

Dáýlet onan ári tyńdamaı solaı qaraı bet alǵan, Rázıa:

— Oý, mynaý arqandy ala ket,— dep daýystap toqtatty. Qýyp jetip qyl shylbyrdy qolyna ustatty.

Bári óńmen-tústeı boldy. Dáýlet qalbalaqtap júrip, isekti soıyp, múshelep, áp-sátte bitirdi. Bir tabaq etti Rázıaǵa ustatyp, bas-sıraqty da sol jerde, qoranyń ishinde úıitti; aǵash jaryp, úlken qara qazandy úsh aıaqty mosyǵa uryp berdi. Ómirinde bulaı jan berip, jan alǵandaı qaýyrt ietegek emes edi, munshama nege asyǵyp júrgenin ózi de túsine almady.

— Tý-ý, qasapshydan beter qalaı tez bitirip tastadyp,. Jeldeı esip júrsiń ǵoı,— dedi kelinshegi kúlimdep.

— Saǵan adam jaqpas. Tez istese de — aıyp.

— Já, keıime. Hege jaqpaısyń, jaǵasyń. Senen qymbat maǵan kim bar? — dep Rázıa erkeleı súıkenip ótti.

Jaıshylyqta Dáýlet kelinsheginiń mundaı nazyn qur jibermeı bir qushaqtap qalatyn, qazir onysyn tipti elegen de joq. Samarqaý qaldy. Ol ózgeristi árıne kelinshegi qalt jibermeı, ishteı «bunysy nesi?» degendeı boldy. Áıtse de túsinbedi. Álgindegisinen góri endi salqyndaý:

— Bar... Qumanǵa jyly sý quıyp qoıdym. Beti-qolyndy jý. Taza kóılegińdi kı, kereýet basynda ilýli tur,— dedi.— Qonaq qyz da oıandy. Ne ishkisi keledi eken sura. Sút ústel ústinde.

— Mynany bitirmeıim be?

Dáýlet qoı terisiniń ústinde jatqan belomyrtqa, san etterdi meńzep kete qoımaǵan. Kelinshegi:

— Qalǵanyn ózim jaıǵaımyn. Erinbeseń, anaý samaýyrǵa sý quıyp, aǵash sala salarsyń,— dep syrt aınala berdi.

Baıaǵyda bir kisi jumsaǵysh kelin bolypty. Ataǵy elge jaıylyp, qaınaǵasynyń da qulaǵyna jetipti. «O, neǵylǵan kelin sonsha. Keremet ekenin kóreıin, meni jumsasynshy»,— dep erteńgisin seıilge shyqqanda jáılap keledi. Kıiz úıdiń irgeligi túsirýli, tek aıaq tyqyryn ǵana estip otyrǵan, kórmegen kelinshek:

— Oý, kim de bolsań qazandyq basynan mástemirdi ala kelshi,— deıdi.

Oıynda dáneńe joq qaınaǵa jolyndaǵy mástemirdi ala kiredi, qatty qysylyp qalǵan kelinshek:

— Oıbaı-aý, qaınaǵa ma edińiz. Baıqamappyn ǵoı. Uıat boldy-aý... Aparyp tastaı qoıyńyz, ózim alaıyn,— depti.

Qaınaǵa mástemirdi qazandyq basyna qalaı aparyp tastaǵanyn sezbeı qalypty. Sóıtip, «menmensigen» qaınaǵanyń ózin kelini bir emes, eki jumsaǵan eken deıdi. Qudaı biledi, sol kisi jumsaǵyshtyq qasıet osy Rázıada da bar»,— dep oılady Dáýlet. Ylǵı da «qap», — deıdi sanyn soǵyp, ábden aıtqanyn istep bolǵannan keıin esine túsedi. Mine, endi taǵy da reti kelip tur; til almasqa tara joq. Amalsyz syr bermeı júre beredi. Munyń bári erteńgisin bolǵan, qazir, mine, tamaqtan keıin oıyna oralyp otyr.

— Qaıreke, etke deıin damyldańyz. Men ormandy bir sholyp qaıtaıyn, — dedi Dáýlet iship bolǵan kesesin Rázıaǵa berip jatyp. — Tús aýa Zatonǵa aparaıyn. Qarmaq Salarsyz.

— Oho, kóke, qarmaq salamyz. Men qaıyqqa mingim keledi,— Aınash kúlimdeı qýana ornynan ushyp turdy.

— Sen, Dáýlet, bizge alańdama. Jumysyńdy isteı ber. Ýaqytyń bolsa, keıin shyǵarmyz.

Qaıyrjan Dáýlettiń elpildegen aq kóńiline yrzalyǵyn bildire jaýyrnynan qaǵyp qoıdy. Aınashtyń aýzy burtıa oryndyǵyna sylq etip otyra ketkenin ol elegen joq. «Sen bizge bola kóp beımazalana berme. Qysylma. Quraq ushyp qyzmet te qylma. Bizdiń qas-qabaǵymyzǵa qaraıtyn ne bar? Olaı mazasyzdansańyzdar qyzymdy alyp, erteń qaıtyp ketem»,— dedi Qaıyrjan.

«Sanatorıı ne demalys úıine shyqpaı, únemi aýylda dem alatynyń da osy minezińnen ǵoı. Tipti demalys úıiniń qyzmetkerlerin de ol aıap otyrady. Mazasyzdanyp bitetin. Halyqqa qyzmet etip, óz mindetterin atqaryp júrgen maman adamdar ekenin umytyp ketip, qysylatyn. Bir ózi eldi azapqa qaldyryp jatqandaı sezinetin. Alysqa baryp dem almaıtyny sonan ǵoı»,— dep oılady Aınash ákesine endi jany ashı. Dáýletke kózi túsip edi, bir ańǵal baladaı (buny áli renjip otyr dese kerek) ym qaǵyp, «qaıǵyrma, ózim qaıyqpen qydyrtam» degendeı raı tanytty. Aınash túsingenin sezdire, ákesiniń kózin ala bere, razylyǵyn bildire kúlimdedi. Shókimdeı bult arasyna jasyrynyp, qaıta kóringen kún shýaǵyndaı bir sáýle jigit júzinde oınap ótti. «Sonsha nege qýandy? Onysy nesi?» degendeı Aınash oǵan tandana qaldy. Áıtse de, jigit qubylysyna pálendeı mán bermedi.

— Qaıreke, bizge qonaq sırek keledi. Qara kúz túskenshe birli-jarym týrıser, natýralıser bolmasa, jan balasy tóbe kórsetpeıdi. Rázıa ekeýmiz sol... bir-birimizge qarap otyrǵanymyz.

— Sizderge sovhozdan ket degen kim bar?

— Iá, Qaıreke, balalyq boldy. Onyń nesin jasyramyz.

— Já-já, aqtalmaı-aq qoıyńdar. Qaıtyp kelseńder, qushaq jaıa qarsy alamyz. Tek endi sizder kele qoıar ma ekensizder?

— Bilmeımin. Aıtý qıyn. Etene baýyr basyp ketken sıaqtymyz. Aǵashy da, ańy da tanys. Qaı aǵashtyń qashan, qalaı tigilgenin, qalaı búr jarǵanyn, butaq tastap, japyraq jaıǵanyn bári-bárisin bilem. Qımaıymú

— Iá, onyndy túsinem.

— Kúzde osy úsh bólmeli jáıimiz jármeńkege aınalady. Biz de sergip, ańshylarmen birge dem alyp qalamyz. Qaıreke, eger siz bizdiń qas-qabaǵymyzǵa qaraı berseńiz renjımiz. Qazaq balasymyz ǵoı. Qonaqsyz tirligimiz joq. Otyzdyń beseýinen asyp, qyryqtyń qyrqasyna taıandyq. Bala emespiz,— dedi Dáýlet sýyrylyp.

— Oı, shirkin-aı, á, birazǵa kelipsizder ǵoı.

Dáýlet qysyla kúldi. Aınash ta ezý tartty.

— Jaspyz deý de ábestik shyǵar, Qaıreke?

— Qaıdam. Óz basym qartpyn deı almaıym.

— Iá, siz jassyz, Qaıreke. Solaı emes pe, Rázıa ? — dedi Dáýlet.

Ústel ústindegi taǵamnyń qalǵanyn jınastyryp, aq kóılegi jelbirep júrgen kelinshek jalt qarap, kúlimdeı qostady. İzinshe, onysyna qysyla qymsynyp, ıba saqtap, júzin buryp áketti. Ún-túnsiz otyrǵan Aınash ta osy sát elp etip, Rázıaǵa kolqabys ete bastady. Ydys-aıaqtardy jýdy, súrtti, oryndyqtardy qatarlaı túzep qoıdy. Daýlet pen ákesiniń súısine qarap qalǵanyn ańdaıtyn emes, úı ıesi kelinshek qana muny qalt jibermedi. Óıtkeni, kúıeýiniń bet qubylysynda, jaınapdaǵan kózinde talaıdan beri sezilmegen, umytylyp bara jatqan jastyq, yntyzarlyq nury oınap turǵan edi. Ol buǵan qýanaryn da, kúıinerin de bilmeı daǵdardy. Qyzǵanysh oty da tutanbaı, júrek túbinde byqsyp, qyjyltyp tyndy. Bir túrli tiksinip qaldy. «Erkek bitkenniń rásimi — osy. Kóziń taısa boldy qýtyńdap, qarǵa aýnaǵan túlkideı shyǵa jóneldi. Jap-jas balaǵa qarap eminýin...» Ústel ústin súrtkeli súlgini qolyna ala bergen Aınashty qaqpaılaı Rázıa:

— Sińlim, qaıtesiń, ózim de jınaımyn ǵoı. Dem al. Orman ishinde seıilde. Qazir kún ashyq, shýaq,— dedi salqyn.

Dáýlet áıeliniń úninen qyjyldy sezip, kózin taıdyryp áketti, ańǵarmaǵan, ony túsinbegen jannyń raıyn tanyta Qaıyrjanǵa buryldy:

— Úsh jyldan beri bul orman — qoryq. Elikter, buǵy, taý eshkisi qaraquıryq, túlki, qoıan, anaý zatonda ondatr degenderińiz jeterlik. Ósirip jatyr. Birde-bireýin atqyzbaımyz. Báriniń qojasy — Rázıa kelinińiz.

— Á, ásem... Jón, jón.

Qaıyrjan Dáýlettiń qoltyǵynan alyp, dalaǵa ilese shyqty. Dala maı shýaq. Kún tas tóbege kep qalypty. Áıtse de, syz jerdiń ıisi, qońyr salqyndyq seziledi. Mine, olar úıden shyǵyp, aǵash ishindegi, álginde mal soıylǵan qoraǵa bet alyp keledi.

— Degenmen, óziń sharýasyń-aý deımin. Qorany úıden tysqary oıańǵa salǵanyń — aqyldylyq. Kózge de kóp túspeıdi, ári qaýipsiz,— dedi Qaıyrjan plashynyń jaǵasyn

kóterip qoıyp.

— Neden qaýiptenem, Qaıreke?

— Betin aýlaq qylsyn, órt birdeńe bola qalsa da degenim ǵoı.

— Á... Iá, ormannyń ondaıy bar.

Tý syrttarynan estilgen, aıaqqa janshylyp synǵan qý butaqtyń tysyry kóńilderin bólip jiberdi. Ekeýi de únsiz jalt buryldy; aqyryn sońdarynan kele jatqan Aınash eken.

— Jaraıdy, Qaıreke, sizder dem alyńyzdar. Men anaý atymmen sharýa-jáıimdi sholyp qaıtaıyn,— dedi Dáýlet, Aınashtan áride esik aldyna shyǵyp turǵan áıelin ańdap.

— Maqul, aınalaıyn. Alańdama.

Dáýlet qoranyń syrtynda baılaýly turǵan jıren qasqaǵa bet aldy. «Maǵan ne boldy? Nemenege abdyrap júrmin. Aınashty súıip qalýdan saýmyn ba? Qoı... Ol áli tipten sábı emes pe. Ne biledi. Sonsyn jerde mendeı oqymaǵan, úıli-barandy, qyrshańqy qoryqshy shaldy ol qaıtedi. Bosqa aram ter bolmaıyn. Aıǵa qarap úrgennen ne shyǵady. Dámem netken zor edi. «Aıaz bı álińdi bil, qumyrsqa jolyńdy bil» degen. Shalabymdy shaıqamaıyn.

Rázıa da qyzyq. Táńir atqyr, sol meni qyzǵanady-aý deıim, á? Qoı sezbeıtin de shyǵar...» Ol atynyń shapaıylyn qaıta tartyp baılady. «Sezse she? Onda: «E, men bala kótermegensin, sen qyzdarǵa kóz sala bastadyń ba?» — deıdi ǵoı jylap-syqtap. «Iá-ıá, sóıtedi». At ústine qonyp, tizgindi qolyna alǵanda da osy oı júıkeletip, mazasyn ala berdi.

* * *

Dúnıeniń ǵajaby kóp qoı. Bári Dáýlet oılaǵan shamadan shyqpady. Onyń Rázıadan kútkeni úskirik bári bolmaǵanymen de, sary shunaq aıazdyń lańyndaı bir sýyqtyq edi, soǵan ózi ishteı ájeptáýir daıyndalǵan da tuǵyn «Ketshi ári... Jas baladan qyzǵanyp, aljasaıyn degenbisiń? Aıtyp otyrǵanyń nemene?», — demektin. Nemese «Áı, sandalma! Ol kim, men kim? Óziń oılashy? Sende ózi shama degen bar ma? Ol bolsa bildeı sovhoz dırektorynyń mańdaıyna basyp otyrǵan jalǵyz qyzy. Men kimmin. Men bolsam qyrjyq, keshegi maı-maı traktorıst, qaziri qoryqshy shalmyn.. Ári oqymaǵan janmyn. Aınash jaz shyǵa oqýǵa júredi. Bir aıaǵy úzeńgidegi bala. Anaý aǵalaryndaı bilikti, maman bolady. Meni qaıtedi ol?» — dep qarsy shabýyldap, biraz yqtyryp tastamaq edi,— Rázıa muny elegen de joq. Túk sezbegendeı, Aınashpen ámpáı-jámpáı. Kún uzaǵyna sonymen birge, apaly-sińlili jandardaı qyl eli ajyramady. Orman ishinde áldeneni aıtyp syqylyqtasa kúlip te aldy. Olarǵa qarap Aınashtyń ákesi de máz: «Kelinim bir aınalaıyn bala eken. Qyzym dy sergitip tastady. Ótken jyly sheshesi dúnıe salǵaly kúızelip, júdep júrgen. Emtıhan aldynda dem alsa dep edim. Sáti tústi»,— deıdi eljirep.

Keshe Aınashty zatonǵa ózi ertip baryp, motorly qaıyqqa mingizdi, seıildetip qaıtty. Tipti ony kúıeýin maqtap: «Qandaı aqyldy ári sulý. Úlbiregen erninen, áıel de bolsam, súıip-súıip alǵym kep ketti»,— degenin qaıtersiń. Aınashtar kelgeli uıqysy qashyp, ómiri bolmaǵan esalań bir kúıge túsken Dáýlet endi ne derin bilmeı dal. Ǵashyq adam da májnúnmen teń. Máńgiredi de júredi Kóńili ylǵı júdeý, jetim. Ári ne bolsa soǵan eljireýjik keledi. Bireý áldeqalaı jyly sóılep, muńdassa, egilip qoıa beredi. Dáýlet qazir sondaı bir máre-sáre kúıde. Otynǵa degen aǵashty baltasyz tasqa uryp, kúlpara ǵyp júrgeni azdaı, úıden uzaı atyna qamshy basatyndy tapty. Kóz aldy jasaýrap, borbaıy talǵansha shabady. Keıde kól jaǵasynda uzaq otyryp, ómirden túńilgendeı bolady. Dármensizdigine ishi kúıip, nege oqymadym dep te kúızeledi. Adam oıyna mundaıda ne kelmeıdi. Keshe ol ormandy da, úıin de órtep, basy aýǵan jaqqa ketpekke de bekindi. Rázıa esine túsip irkildi. Onyń jazyǵy ne? Qazirdiń ózinde kúıeýiniń yńǵaıyna baǵyp júrgen joq pa? «Múmkin bul onyń qýlyǵy shyǵar? Áıtpese, bunysy nesi? Munshalyq keń emes edi ǵoı. Áldeqalaı sovhozǵa baryp, keshigip kelse de, qabaq shytatyn. Kúńkildep, zárezap qylatyn.Qyljaǵy ma eken?» — dep, eki kún udaıy Dáýlet aıran-asyr bop júrdi.

Bertin kele oǵan da eti úırenip aldy. Burynǵydaı saqtyqty qoıyp, ıirimge túsken aǵash jańqasyndaı batyp shyǵyp, qalqyp kete bardy. Aınashtyń janynda ákesi, áıeli Rázıa júrgenin de umytty. Jigittiń qyzǵa kórseter iltıfatyn, yqylasyn bu da aıamady. Kózimen ǵana emes, kóńilimen de Aınashty taýyp baqty. Qyzdyń «aǵa» dep syılaǵan jyly qabaǵyn da, ol jigit bolyp ta, aǵa bolyp ta qabyldaı berdi. Bala kúninde araqqa bókken taryǵa ǵoıyp alǵan taýyqty kórgeni bar edi: álgi beıshara qaltańdap, jónsiz qyt-qyttap, qorazdanyp shát-shálekeıi shyǵatyn.Ózin de bul keıde sol mas taýyqqa usatyp alady. Ondaıda tartynyp, áıeliniń, Qaırekeńniń qas-qabaǵyna qarańqyrap qalady. Áıtse de, onysy uzaqqa barmaıdy. Endi, mine, atyn erttep jatyp ta, úı jaqqa jaltaqtap tur.

Kún búgin ala bult, qońyr salqyn. Esik aldyndaǵy bákene jer oshaqtan kógildir tútin ırelendeı kóterilip jatyr.Tóńireginde qazandaǵy sút tasyp kete me dep uzaı almaı Rázıa júr. Otqa aǵash tastap, qazandyq aýzynda Aınash otyr. Álsin-áli basyn joǵary kóterip Rázıaǵa áldeneni aıtyp kúldirip qoıady. Dáýlettiń esi-derti Aınash, sony qýantsam, kóńilin tapsam dep álek. «Ne istesem eken, á?»

Dáýlettiń kóńilin sezgendeı. Aınash ornynan kóterildi. Búgin ol kúndegisinen múlde ózgeshe kıingen: basynda tóbesi shoshaq toqyma aq telpek, ústinde qalampyr tústi svıter, qara shalbar. Kıiminen be, boıy alasaryp, bala sıaqtanyp ketipti. Aıaǵy oqtaýdaı túp-túzý. Jelkesine túıip qoıǵan shashyn jóndep, telpegin qaıta kıdi. Dáýlet atynyń aýyzdyǵyn salǵan bop, kózin taıdyryp áketti. Óıtkeni, plashyn kóıleginiń syrtynan jeleń jamylyp úıden Qaıyrjan shyqqan edi; sonan yńǵaısyzdanyp qaldy. Áne, ol beri buryldy.

Aınash ákesine ilesip keledi. Dáýlet olardy kórmegeń bop attyń shylbyryn qolyna ala bergeni sol-tuǵyn:

— Dáýlet! — dedi Qaıyrjan daýystap.

Tańdanǵan syńaı tanyta Dáýlet qasyna kelip, irkilip qaldy.

— Qaıreke, birdeńe dediniz be?

— Iá...

— Dırektorlyǵy ustap ketip, otyra almaı júr. Tynyǵyp bolypty,— dedi Aınash ázildeı ákesiniń sózip bólip.

— Qyzym-aı, ákendi synap bittiń-aý. Jaraıd, jaraıd... Synaı ber, ákeńniń basy ne kórmedi deısiń. Bárin de kóteredi.

— Shynynda, Qaıreke, ketkeli júrgen joqsyz ba?

— Joq, Dáýlet. Saǵan bir saýalym bar.

— Iá?

— Qaıtarynda sovhozǵa soǵa qaıtshy. Agronom balany taýyp, sóılesersiń. Egistiń jaıyn bilersiń. Ózen betke aǵash otyrǵyzyp bitti me eken. Qaladan sý aıdaıtyn motor ákelýi kerek edi. Sony qalaı ornalastyrǵanyı aıtsyn.

— Maqul, Qaıreke.

— Sóıtshi, aınalaıyn. Umytpaımysyń?

— O, ne degenińiz, Qaıreke. Bala emespin ǵoı.

Áldekim qoltyǵynan demep jibergendeı lyp etip, Dáýlet atqa jeńil qondy. Tizginin jınaı túsip, Aınashqa kóz tastaǵan, ol esh rıasyz kúlimdeı qarap qalypty.

Dáýlettiń bir túrli ishi jylyp qoıa berdi.

* * *

Sáskelik aýǵan shaq. Rázıa kúndegisinshe shópshek terýge shyqqan, endi, mine, sonyń bir býmasyn arqalap keledi. Qoradaǵy qurǵaq aǵash otyndy, tezekti jaýynsyz ashyq, búgingideı jer qarada jaqpaı, únem etetin, qazirgisi de sol sharýa ádeti. Ysyrapshyldyq qanyna sińbegen aýyl balasy emes pe, Dáýlet: «Osynyńdy qoıshy. Meni baıytqaly júrmisiń»,— dese de, betinen qaıtpady. «Orman ishinde otyrmyz ǵoı»,— dep bir-eki kún úıden shyqpaı kórgen, qoradaǵy qystyq otyny seldirep, erigen maıdaı etek-jeńi jınalyp qaldy. Rázıa qyl arqandy qolyna qaıta aldy.

Buryn áldeneni oılap kún uzatatyn. Aınashtar kelgeli qańǵyr-kúńgir kóbeıip, kóńili sergidi. Sovhozdyń biraz jańalyǵyn estip, bir jasap qaldy. Ózi de bar syryn jaıyp saldy. Tipti, Dáýlettiń jaqyn arada úlken teledıdar alǵaly jınalyp júrgenin de jasyrmady, kishkene shıki ókpe bolmaı turǵanyn, balasyz ómirdiń qıyndyǵyn, analyq lázzátti saǵynatynyn da qaldyrmady. Dáýletten emes, ózinen kóredi; dárigerler biledi ǵoı, qalaǵa da, aýylǵa da baryp qaralǵan, solar aıtypty. Áıtse de, onysyn Dáýletke sezdirmepti. Ol bolsa, dárigerlerge jýymaıdy, qashady deıdi. Aınash ony aıap, shópshekti men kótereıin dep edi. «Buǵanań maıysyp, qaıtesiń. Qyz balaǵa aýyr nárse kótermegen jóndeıdi dárigerler»,— dedi kónbeı. Manaǵy jarqyn kúlki, ázil joq. Ekeýi de únsiz kele jatyr. Aınash yssylaǵansyn, kúrtesin sheship alǵan, «ter qatady» — dep bolmaı jeleń jamyltty.

— Aınash,— dedi ol úıge jaqyndaǵanda bir býma shópshekti jaýyrnynan túsirip.— Sál tynyǵaıyqshy. Kel, mynaǵan otyr.

— Jaqyn qaldyq qoı, apa.

— Eshteńe etpes. Tynys alaıyq.

Sál únsizdikten keıin, ol teris qarap otyrǵan kúıi:

— Sen renjimeseń, bir nárse suraıynshy,— dedi.

— Sura. Nege renjımin?

— Áldeneni kóńilińe alyp qalmasań?!

— Aı, apa... Qyzyqsyz-aý.

— Mektepterinde jaqsy oqıtyn er balalar kóp pe?

— Bar. Renjime degenińiz osy ma?

— Iá.

— Suraı berińiz, Qulaǵym sizde...

— Solardyń ishinde saǵan kóńil bildirgeni boldy ma, Aınash?

— Boldy.

— Sen she?

— Maǵan unamaıdy.

— Nesi unamaıdy?

— Bireýi maqtanshaq. Endi bireýi urynshaq.

— Eshkimdi de súımediń be?

— Joq, apa.

— Men sendeı kúnimde bir adamdy ólerdeı súıgem.

— Dáýlet aǵa ma?

— Joq...

— Endeshe kim?

— Ózimizdiń muǵalimdi. Ol sol kezde ınstıtýtty jańa bitirip kelgen. Tarıh páninen sabaq berdi. Keremet túsindiretin. Kúlgende eki beti oımaqtaı shuńqyraıyp, áp-ádemi bop ketýshi edi. Amal ne, ol bizdiń eshqaısysymyzǵa kóz toqtatyp qaraǵan emes. Onyń sabaǵynan ómiri qalmaıtynmyn. «Káne, kim aıtady? Úıge ne tapsyryldy degende, úni sondaı jumsaq, jaǵymdy estiletin. Júregim óz-ózinen lúpildep qoıa beretin.

— O kisi boıdaq pa?

— Joq. Úılengen. Bir balasy bar.

— Áıeli de muǵalim be?

— Dáriger.

— Qazir de o kisi sovhozda ma? Men bilem be?

— Eki-aq jyl turdy. Kóship ketti.

— Qaıda?

— Shymkentke. Áıeli so jaqtan eken... Sondaǵy meniń jylaǵanymdy kórseń. Aqymaqpyn. Nege jyladym. Bilmeıim. O da bilmeıdi. Qoı júreıik...

Rázıa ornynan turdy, kendir jiptiń bir ushynan julqa tartyp, býmany sylq etkizip jaýy rynyna túsire kóterip aldy. Aınash demep edi: «Ózim-ózim»,— dep oǵan yńǵaı bermedi.

Olardy esik aldynan Qaıyrjan qarsy aldy. Kóziniń ań eti qyzǵylt tartyp, bir jaq betine jastyqtyń taby túsip qalǵan eken, uıyqtap álginde ǵana oıanǵany kórinip tur. Munar tartqan qoı kózin súrte beredi.

— Kúndiz ómiri uıyqtamaýshy eń, kóke. Jaqsy dem aldyń ba? — dedi Aınash ákesiniń ıyǵyna qolyn salyp

— Iá, kózim ilinip ketipti. Kitap oqıyn dep qısaıyn em...

— Kókem kitapty kóp oqıdy. Ásirese, aqyndardyń jınaǵyn jaqsy kóredi,— dedi Aınash Rázıaǵa qarap. Ol qazannyń qaqpaǵyn ashyp, bir shelek sýdy úıden alyp shyǵyp quıyp jatqan-dy.

— Kitap oqyǵannyń bótendigi joq. Óner adamdar bile júrgen jón. Al, sovhoz dırektory úshin tipten qajet, qyzym.

— Nege, kóke?

— Óz ýaqytyńnyń tynysyn sezý úshin kerek. Bir ǵana jumyspen adam tirlik ete me? Oǵan jıde-jemis, baý-baq, astyq, mashına, dos, týys qajet. Ózgeni bilmeıim, óz basym bir kezek óleń oqymasam, áldene umytqandaı bop júrem. Jaqsy óleń tap kep, oqı qalsań, janyń jadyrap, jaýyn sýymen jýynǵandaı bolasyń.

— Aǵa, ózińiz buryn óleń jazyp pa eńiz?

Rázıa qymsyna, eki beti qyzara kúlimdeı qarady.

— Joq.

Maǵan óleń súıetinderdiń bári buryn aqyndyqtan úmitker bolǵan adamdar sıaqtanady da turady.

— Men endeshe, kelinjan, úmitsizderdiń birimin. Dombyra úırensem be dep nan men dombyrany jastanyp kórip edim. Túsime aq nan kirip, silekeıim shubyryp oıandym. O kez nannyń qat, altynnan da qymbat ýaǵy-tuǵyn,— dedi Qaıyrjan kúle túsip. Júzi solǵyn dana, nemenege esime aldym» degendeı úndemeı qaldy. Plashynyń janqaltasynan shylym shyǵaryp, asyqpaı tutatyp, burqyrata, qushyrlana sordy.

— Kóke, taǵy da tarttyńyz ba? Qoıam degenińiz qaıda?

Aınash túsin sýyta qarady.

— Aınashym meniń... Já, já, qoıaıyn...

— Adam degen aıtqan sózinde turýy kerek emes pe,kóke.

— Árıne, árıne...

Kún de aýyp, aǵash qaltarysyna tústi. Qyzyl kúreńdene jıekke tusaý boıy tónip tur. Orman ishine ala kóleńke úıirile bastady. Rázıa qazan koterip, ot jaqty. Aýyl áıelderine ǵana ten elgezektik, ıbalylyq bar. Samaýryndy da qoıdy. Sharýaǵa qylap jan ekeni júris-turysynan ańdalady. Ákeli-balaly eki jannyń shúıirkedesken áńgimelerin de arasynda tyńdap úlgerip júr. Dáýlet jasaǵan bákene úsh-tórt oryndyqty da ákelip qoıdy. Aınash osynyń bárin qaı ýaqytta istegenin ańdaı almaı qalyp, tandanyp otyr.

— Dáýlet ekeýmiz kóktem, jaz aılarynda besinge deıin osy jerde qańǵyr-kúńgir júrip alamyz. Úıge kirgimiz kelmeıdi,— dedi ol kúlimdeı.— Sizder múmkin úıge kirip, dem alarsyzdar?

— Joq, biz de sál otyra turaıyq, kelinjan. Dala jaqsy eken.

— Oho, áne Dáýlet te kele jatyr.

— Qaı jaqtan shyǵa keldi-aı,— dedi Qaıyrjan tańdana basyn kóterip. Aınash ta qora jaqqa qaraı qaldy.

Dáýlet attan jańa túsken sıaqty; qamshysymen etiginiń qonyshyn sabalap keledi. Basynda bórik, ústinde sholaq kúrte. Kóńildi áldene bir ándi yńyldap, keıde ysqyra salyp qoıady.

— Qudaıym-aý, urttap alǵan ba?

Rázıa basyn shaıqap túńile qolyn silikti; qazannyń qaqpaǵyn ashyp qarap, qaıta japty da, ony kórmegendeı úıge bet aldy.

— Qaıreke, qalaısyzdar? Meni kóp kútip qalǵan joqsyzdar ma?

Úıden qaıta shyqqan Rázıa onyń sózin bóle, qyr kórsete ıyǵymen qaǵyp, aldynan kól bendeı ótti; samaýrynǵa usaq aǵash salyp, saldyrlata qaqpaǵyn ashyp-japty.

— Óı, mynaý qaıtedi-eı,— dep qaldy Dáýlet yńǵaısyzdana.

— Uıalsaıshy...

— E, nemenege uıalam?

— Úıde kisi otyrǵanda dalaqtap dalada iship júrgenińdi aıtam. Bala emessiń, shaǵa emessiń, osynyń jón be?

— Oıbaı-aý, tatqan emespin. Ollaıy, shynym.

Qaıyrjan úrpıe Aınashtyń ózine tyǵyla túskenin ańdap, olardyń kıkiljińine renjip qaldy. Qolyndaǵy shylymynyń qaldyǵyn jerge tastap, aıaǵymen myjǵylaı sóndirdi. Qyzynyń basyndaǵy telpegin sheship, shashynan sıpady. Tóńireginde ózi men qyzynan basqa jan joqtaı syńaı tanytyp otyr.

— Eski dostar kezdesken. Shaıǵa shaqyrdy. Et jedik. Sonan kele jatqan betim. Men ishpeımin ǵoı. Tatpadym. Oǵan da qaramaıtyn em, Qaıreke, agronom qalaǵa ketken eken. Qazir keledi degen soń, sony kúttim,— dedi Dáýlet bos oryndyqtyń birine ornalasyp.

Janyp sónýge aınalǵan qazan astyndaǵy otqa syndyryp aǵash butaqtaryn sala bastady.

— Agronom keldi me?

— Keldi, Qaıreke.

— Iá, ne deıdi?

— Qaırekeń ýaıymdamasyn. Bári de oıdaǵydaı bolady dedi...

— Ol belgili. Ne tyndyrypty?

— Sý aıdaıtyn motordy búgin ǵana jiberipti.

— Qalaı eken?

— Jaqsy deıdi. Ózen bettegi oıpatqa jıde-jemis aǵashtaryn otyrǵyzyp bolypty. Shopandardy jaılaýǵa shyǵaryp jatqan kórinedi. Anada siz jetkiz degen qant, shaı, astyqtaryn keshe aparyp tastapty.

— Durys. Raqmet, Dáýlet. Men de seni iship keldi me dep em.

— Qudaı saqtasyn, Qaıreke. Táýir kórem-aý, amal ne, asqazanym aýyrady.

— Ras aıtamysyń? — dedi Rázıa shubalanyp.

— Sen qashan maǵan senip eń?

— Kelinjan senbese sebebi bar da,— dep Qaıyrjan ezý tartty.— Basqa ne jańalyq bildiń?

— Bóten eshteńe joq. Bir túrli sovhozdy qımaı keldim. Talaı baryp júrgende búıtpeýshi em. Al, ıá ózderiń qalaısyńdar?

— Jaqsymyz,— dedi Aınash kúlimdep.— Kókemniń óleń jaıly leksıasyn tyńdadyq.

— Leksıa deıdi. Joq, balam, bul leksıa emes. Meniń óleń jáıli óz oıym ǵoı. Men dıqan ári agronom adammyn...

— Endi sovhoz dırektorysyń,— dedi Aınash erkeleı ákesiniń ıyǵyna qolyn artyp.

— Iá, solaımyn. Biz kim bolsaq ta, óz elimizdiń jerin, ádebıetin súıemiz ǵoı, qyzym. Mine, mynaý Dáýlet, sen áldeqalaı basqa respýblıkanyń azamatymen kezdese qaldyń deıik. Ol bir oqyǵan, mádenıetti jan. Áńgime ústinde sizderden ne suraıdy dep oılaısyńdar?

— Ne suraýshy edi? Qaıdansyńdar?

— Iá, qyzym, solaı desin-aq. Árıne sen: «Qazaqstannanmyn. Shetkergi alys sovhozdanmyn. Sovhozymyz baı. Aty «Aınabulaq» deısiń. Sonsyn she?

Aınash Dáýletke bir qarap, ákesine tańdana burylyp ıyǵyn qomdady.

— Ol qazaqtyń ónerin, ádebıetin, mádenıetin bilgisi kelse she?

— Aıtyp beremiz, kóke?

— Bilseń aıtarsyń. Ol úshin zamanyńa saı, kúndegisin kúnde oqý, izdený jón. İzdený, oqý degennen shyǵady. Ana jyly, Dáýlet, kelinjan, esińizde me, bizdiń sovhozǵa bir top jazýshylar keldi.

— Biz o kezde, Qaıreke, osyndamyz. Áıtse de kelipti dep estidik,— dedi Dáýlet áńgimeni tyńdaǵysy keletin yńǵaı tanyta, qolyndaǵy qamshysyn etiginiń qonyshyna tyǵa sap. Astyndaǵy oryndyǵyn súırete jaqyndaı tústi.

— Ol ózi bir uzaq áńgime. Já, men toq eterin aıtaıyn.

Qaıyrjan taǵy janqaltasynan shylym alyp tutatty. Manaǵydaı emes aqyryn soryp, sál únsiz qaldy.

— Jaz aıy bolatyn. Muǵalimderdiń deni demalysta. Men endi myna jas jazýshylardy qaıtkende de óz qatarlaryna, maman jigitterge tabystyraıyn dedim. Elmen, sharýashylyqpen tanystyrsyn. Jańadan salynǵan klýbymyzda ótetin kezdesý keshinde sóılesip dep oıla dym. Mal dárigerimiz bir pysyqsha, ornyqty jigit. Sony shaqyryp alyp, bar jaıdy túsin dirdim. Jaqsylap daıyndal da dedim. «Maqul»,— dep o da elp ete qaldy. Ózi bir ylǵı qymbat kostúm kıip, galstýk taǵyp júretin syrbaz edi. Mádenıetti, oqyǵan-toqyǵany kóp jigit sıaqty kórinetin. Bylaıynsha etjeńdi, tolyqtyǵy bolmasa, ásem bala. Ony sen de bilesiń, Dáýlet...

— Dáý qara jigit qoı. Qabaǵy qalyń, kisige kirpik qaqpaı qaraıtyn.

— Iá, sol.

— Oho, endeshe men de bilem, kóke. Ótken jyly maı merekesinde bizdikine keldi. Agronom, dáriger bári birge júredi.

Aınash syqylyqtaı kúldi. Rázıa qasyn kere, oǵam tańdana qarap qaldy. İle Aınash qymsyna aýzyn qolymen kólegeıleı qoıdy, kúlkisin jıyp:

— Qarny qabaqtaı, eńkeıip báteńkesiniń baýyn baılaı almady. Áıeli kómektesti,— dedi.— Oı, sondaǵy kúlgenim-aı...

— Dál ózi.— Qaıyrjan da ezý tartty.— Oıpyraı, mundaı nadan bolmas. Erteńine halyq klýbqa jınaldy. Jazýshylar da keldi. Jınalysty ózim ashyp, qonaqtardy qysqasha tanystyryp óttim.

— Esimde, kóke, siz qalqan qulaq bir aqynnyń óleńim jatqa aıttyńyz. Ol jınalys sońynan qolyndy qysyp, yrzalyǵyn bildirdi,— dedi Aınash ákesiniń sózin bólip.

— Sóz reti kelgesin tilge tıek ettim. Jalpy onyń óleńi jaqsy, júregińe jyly tıedi, jatyq. Sen, endi meniń áńgimemdi bóle berme, Aınash. Jaraı ma?

— Maqul, kóke.

— Sovhozdyń jumysshysy, mehanızatorlary atynan sózdi mal dárigerine berdim. Minbege shyǵýy muń eken, álgi jigitim al kep laqsyn. «Mynaý aldaryńda otyrǵan jas jazýshynyń shyǵarmasyn, árıne báriń de oqydyńdar. Bilesinder. Bu kisi jas ta bolsa, ómirdiń qasiretin kóp kórgen. Jetimdik ne istetpeıdi, urlyq ta jasaǵan. Eskiliktiń keri tartpa quryǵyna ilinip: «Aǵa ólse, ini mura dep, jeńgesine de úılengen. Tútin tútetip, oshaq qurý ońaı emes. Al, adal, senimdi jar tabý tipten qıyn. Áıtse de, qarshadaı basynan qaısar bala úsh áıel jiberip, aqyry óz baqytyn taýyp, náreste súıip otyr. Endi, mine, bu kúnde bildeı jazýshy, el biletin azamat. «Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqansyn» degen emes pe? Barsha jurt sondyqtan da oǵan keshirim etedi, qurmetteıdi»,— dep, ketti deısiń. Jazý shylar kúlimdeı bir-bipine qarady. Biz ábden jer boldyq. Shyttaı kıinip, qozy qaryn portfel ustap shirengenine qarasań, eriksiz irkilip, kóz toqtatasyń. Mádenıetti, oqyǵan jan osyndaı-aq bolar dep oılaısyń. Kóptiń aldyna shyǵyp edi, ishi qýys bos kemiktigin, nadandyǵyn tanytty da qoıdy. Qudaı-aý,álgi beıshara bala eń arǵy tórkini shyǵarmadaǵy ómir-qıal jemisi, jazýshynyń óz basynan keshkenderi emestigin kelmeıdi eken ǵoı. Mine, bilimsizdik, oqymaı, ýaqyttan kenje qalýdyń lańy degenińiz osy. Ol uıalmaıdy, el uıaldy. Anaý jazýshylardyń biz týraly ne oılap ketkenin kim biledi?

Keıin sóılegen mektep oqýshylary, agronom jigit álgi mal dárigeriniń aǵattyǵyn jýyp-shaıyp, tigisin bildirmegen boldy.

— E, onyń bári, Qaıreke, bos áýreshilik,— dedi Dáýlet.— «Aıtylǵan sóz — atylǵan oq» degen.

Kún uıasyna batyp, qarańǵylyqtyń túskenin olar ańdaıtyn emes. Úsheýi úsh jerde otyr. Qazan astyndaǵy ottyń jaryǵy júzderinde oınap, jalt-jult etedi, qý butaqtyń álsin-áli tyrsyldaı ushqan dybysy estiledi. Sol ottyń tóńireginde aq kóbelekteı birde jaryqqa, qazan aldyna shyǵyp, birde qylandaı qarańǵylyqqa súńgip ketip Rázıa júr. Et te pisip, oǵan salatyn qamyr da óz-ózinen ılenip jatqandaı, mynaý otyrǵandardyń biri de onyń aýyrtpalyǵyn sezbedi. Rázıa da olardyń kómegin joqtaıtyn emes, áńgimeden de qaǵys qalmady. Keıde tipti aradan kıip ketip:

— Aǵa, sonyń bári neden dep oılaısyz? — deıdi ol.

— Menimshe toǵysharlyqtan, el aldyndaǵy jaýapkershiligin sezinbeýden. Áıtpese, ne? Ne jetpeıdi? Astanadan tálim alyp qaıtqan keıbir oqyǵan jigitterdi túsinbeıim. Alǵashqy birer jylda áp-ásem bop júredi. İske de yjdaǵatty. Sonsyn birte-birte júnjı beredi. Bes jyl oqyǵanymyz jetedi deı me, kitap júzin kórmeı ketedi. Bilimin shyńdaýdyń ornyna, qarnyn ósiredi. Kúndiz-túni, qoldary bosasa, oınaıtyndary qarta. Erteńine betteri, inıiekteı isik, buǵaqtary salbyrap shyǵa keledi...

— Aǵa, qol jýysyzdar. Ac ázir,— dedi Rázıa áńgimeniń sál tolas tartqan sátinde ún qatyp.

— Á... Bop qaldy ma?! «Pisken astyń kúıigi jaman» degen. Kúttirmelik.

İshke... Úıge kirińizder.— Dáýlet óziniń úı ıesi ekenin jańa bilgen sıaqty qalbalaqtap jatyr. Kishkene qudyqtardy jınap aldy. Kózin tómen sap, qonaqtarǵa ımene jol bergen áıeline: «Álgi qol súrtetigi súlgiń, qumanyń qaıda?» — dedi ol salmaqtana.

— Esik aldynda bári de daıyn. Sham jaǵyp qyzmet qyl. Dabdyrlama. Men as túsirem.

Rázıa muny estirtpeı, qonaqtardyń kózin ala bere aıtty, ony Qaıyrjan da, Aınash ta ańdamady. Dáýlet áıeliniń sózine qıtyqtana alıa qarap sál aıaldady da, syrt aınalyp qonaqtardyń sońynan bet aldy. Kúıeýiniń oqys minezine álginde Rázıa mán bermese de, keıin etin týrap, tuzdyǵyn quıyp jatqanda da onysyn umytpaı: «Buǵan ne kórindi? Ne jazdym?» — dep túsinbeı-aq qoıdy. Degeni bolmaı, áldenege qoly jetpeı qınalǵanda ǵana Dáýlettiń óstip bir móńkip, osqyrynyp qalatynyn biletin edi. «Qazirgisi ne? Nemenege torsańdady?» — dedi ol aıran-asyr bop.

Ár kúnniń adamǵa degen óz sybaǵasy bar. Ol jaqsylyq ta, jamandyq ta, qýanysh ta, kúıinish te, qasiret te bolýy múmkin. Teginde kisi sonyń bárine mán berin, eseptep jatpaıdy eken de. Biryńǵaı qasiret bop ketse ǵana: «Oıpyr-aı, jamandyq ta egiz be edi. Bir aınaldyrǵandy, shyr aınaldyrdy-aý. Sorlynyń jaqynda sheshesi dúnıe salǵan, endi baýyr eti aǵasy opat boldy»,— dertuǵyn. Sóıtse, adam qýanyshty da sol shamada qabyldaıtyn sıaqty ma, qalaı?! «Osy men búgin ne istedim?» — dep Aınash oılamaıtyn, oǵan pálendeı mán de bermeıtin. Áıtse de, bir ǵajaby kesheli-búgindi ylǵı bir qýanysh, qyzyq. Óziniń az ǵana ómirinde bulaı shattanyp, saırańdaǵan emes. Áne bir sekemshil, soqyr senimge ılanǵysh bolmasa da, tynyshsyz uıyqtap, jaısyz tús kórse de, marqum sheshesi qusap san saqqa joryp, jas júregi lúpildep qoıa beretin. Endi, mine, qýanysh kóbeıip ketti-aý dep sonan úrkip, tún jarasy aýsa da, kózi ilinbeı jatyr. Munyń bári jastyqtiki, boıyndaǵy júırik qannyń álepeti ekenin bilmeıdi. Adam on jetide ne alpysty alqym daǵanda ǵana senimshil, yrymshyl keletinin ol qaıtsin. Ózi kózi turaq taýyp toqtamaǵan, aıalsyz, qyzyǵy kóp kezi ǵoı. Iá, ol aýylǵa kelgensin qurbylaryna kanıkýldy ormanda, ákesimen birge qalaı ótkizgenin, dem alǵanyn talaı tún jyrdaı ǵyp aıtady. Ósirese, búgingisi esten ketpes...

Tań qyzyl ıektene oıandy. Neden, qalaı oıanǵanyn ózim bilmeıdi. Oıanyp ketti. Múmkin áldekimniń suqtana qarap turǵanynan oıanǵan shyǵar? Kim qarady? Qoı, ondaı adamdy kórgeni joq. Uıqysy shaıdaı ashylyp, jastyqtan julyp alǵany kámil. Bólmede ákesi ekeýi ǵana... Sonsyn bir eliktiń laǵy. Álgi kereýettiń aıaq jaǵynda buǵan telmire qarap, tilersegi dirildep tur. Terezeden túsken kúnniń alqyzyl shýaǵynda kózi móldiregen súp-súıkimdi-aq. Bir túrli muńdy, kisige jalbarynǵandaı jaýtańdaı qaraıdy. «Óńim be, túsim be?» degendeı Aınash alǵashynda óz kózine ózi senbegendeı de boldy. Joq, óńi.

— Papa! — dedi ol oqys, tereze aldyndaǵy kereýette jltqan ákesine burylyp.

Ákesi oıanbady. Eliktiń laǵy selk etip, daýystan shoshyp ketti. Aıaǵy taldy ma, joq álde býyny bosady ma, shatqaıaqtap baryp qulady, tórt aıaǵy tórt jaqta, etpetteı jatyr. Úrkektep, eki kózi jaýdyraı qaraıdy. Aınash qatty aıap, irkile berdi. Munan ári daýys taýǵa júreksinip, kereýetinen túsip, aıaǵyn ushynan basyp laqtyń qasyna keldi, eńkeıip jonynan sıpap qoıdy. «Nege qorqasyń? Qoryqpa, kózaıym. Men tımeıim. Ras, aıtam, tımeıim»,— dedi de ol muńaıa qaldy. Apyr-aı, «kózaıym» dedi-aý. Qaıdan oıyna tústi. Marqum anasy solaı deıtuǵyn ǵoı. Júrek túbi syzdap qoıa berdi. Ol tereń kúrsinip, boıyn jnyp aldy. Salqyn edende jalań aıaq turǵany esine túsken sıaqty; asyǵa-aptyǵa kereýettiń bas jaǵyndaǵy kıimderin kıip úlgerdi. Laq mekirengendeı bir dybys bildirgen. Aınash jalt qarap, taǵy da tańdana qasyna jetip bardy, nárestedeı aımalaı kótere berip qolyń tartyp aldy. «Ústiń shyrysh pa edi?! Toqta, men seni súrteıin». Ol sóıleı júrip, aýyz úıden shúberek ákeldi, laqtyń úrkektegenine qaramaı, onyń saýyryn, basyn, jonyn, aıaǵyn súrtti.

«Kórdiń be, men tımeıim saǵan. Beker qorqasyń. Seniń eneń qaıda? A? Seni kim ákeldi? Dáýlet aǵa ma? Álde Rázıa apam ba? Meniń bas jaǵyma ákep tastaǵan kim? Óziń keldiń be? Qaıdam. Sen óziń kele almaısyń ǵoı...»

— Aınash, kimmen sóılesip otyrsyń? Tań atpaı kıinip alǵanbysyń? Áli erte emes pe?

Ákesi oıanypty. Jastyqtan basyn kóterip alǵan, tańdana qaraıdy. Júzi bir túrli solǵyn, uıqysyn jóndi asha almaǵanǵa uqsaıdy.

— Papa, oıatyp jiberdim be?

— Joq. Anaýyń nemene?

— Laq.

— Qaıdaǵy laq?

— Kádimgi eliktiń laǵy?

— Kim ákeldi?

— Bilmeıim.

— Ǵajap eken,— dep Qaıyrjan sener-senbesin bilmegendeı qasyn kerip qoıdy. Jamylǵy kórpesin serpip tastap, aıaq jaǵyndaǵy, oryndyq ústindegi kıimin alyp kıine bastady.

Tereze tusynan daladaǵy adamnyń dabdyrlaǵan daýsy estildi de, ile esik ashyldy. Dáýlet eken. Qaıyrjannyń da, Aınashtyń da turǵanyn kórip:

— Bárekeldi, sizder de oıanypsyzdar ǵoı,— dep kúlimdep.

Erteńgi salqyn aýadan ba, beti qyzǵylt tartyp, kóz jaınańdap tur. Aınash jaqyn kelgen odan ormannyń dymqyl, salqyn aýasyn, aǵashtyń hosh ıisin sezingendeı boldy. Kelgeli aq jarqyn osy kisige bir kóz toqtatpap edi, tuńǵysh ret qysylmaı qarap qaldy.

— Laq oıatyp jiberdi me, Aınash?

— Joq, ózimiz oıandyq.

— Muny qaıdan keziktirip júrsiń, Dáýlet? — dedi Qaıyrjan.

— Zatonnyń jaǵasynan. Bir ońbaǵandar enesin atyn óltiripti. Ustatpaı ketti. Laǵyn kórmeı atty ma, joq álde qanypezer ıtter me, bilmeıim. Myltyq daýsyn estip jetip barǵam, taıyp otyrdy.

— Mashınanyń nómeri qandaı?

— Kóre almaı qaldym.

— Qap.

— «Gaz-69» mashınasy. Qazir kıiktiń, eliktiń laq órgizetin kezi. Bile túra isteıdi qaskúnemder,— dedi Dáý let tistenip.— Qaraqshydan beter tún jamylyp keledi,

— Iá. Ondaılar bar.

Qaıyrjan basyn shaıqap qoıdy.

— Jetim... Jetim qalǵan ekensiń ǵoı, kózaıym,— dep Aınash laqtyń basynan, moıynan sıpap, baýyryna basty.

— Olaı deme, Aınashtaı. Eshteńe etpeıdi.

Qaıyrjan qyzynyń jaýyrnynan qaǵyp, meıirlenip basynan sıpap qoıdy. Sol sát esik qaıta ashylyp, daladan eki shelekti keterip Rázıa kirdi. Ústinde uzyn jeń kóılek, jeńsiz kámzol, aıaǵynda qara rezınka etik. Kúlimdeı úsheýine alma-kezek kóz tastady, eki betiniń ortasy shuńqyraıa, úıge mol shýaq ala kirgendeı boldy.

— Qaıyrly tań,— dedi ol batylsyzdaý ún qatyp.

— Esen bolyńyz,— dep qaldy Qaıyrjan ózderiniń myna turystarynan yńǵaısyzdana. Teginde qasiret pen muńnyń aıaǵy jeńil, jetip keledi. Qýanyshtyń joly aýyr, qıyndyqsyz ustatpaıdy, joǵalýy da tez. Qaıyrjan sony biletin. Kelinshek ákelgen shýaqty sóndirip alam ba dep qorqyp ketkeni de sonan.— Mynaý laq kóz qýanyshymyz, ne isteımiz, kelinjan?

Rázıa júzin taıdyryp alyp, esiktiń qaırylysyna eki shelek sýdy qoıyp jatqan:

— Ne isteıtini bar, sút berý kerek,— dedi taǵy ezý tartyp.

Dáýlet te, Aınash ta selk etkendeı bolǵan, júzderi Qylyp sala berdi. Qaıyrjan ony da shalyp qaldy. Mine, endi durys» degendeı, ishteı áldenege kóńili, jany jaılandy. «Adamǵa munan ózgeniń keregi ne aty jón».

— Iá, shynynda da sóıtsek qaıtedi?

— Óziń bil, Aınash. Laq seniki.

Dáýlet kúlimdeı qarap turdy da, aýyz úıge shyǵyp ketti. Qaıdan alǵanyń kim bilsin, áp-sátte bir bótelke men emizik taýyp ákeldi. Rázıa oǵan sút quıyp, emizikti emizdi. Syrtyn oramalmen áspetteı súrtip, Aınashqa berdi. Kádimgi bir náresteni tamaqtandyratyndaı abyr-sabyr bop júr. Laq ta úı ishindegi mynaý jandarǵa eti úırenip, endi úrikpedi. Bir shyny sútti de taýysty. Álgindeı bolmaı, mekirenip, silkinip, jalanyp qoıdy. Oǵan Aınash máz-meıram. Erteńgi aýqat ústinde de osy bir jyly shýaq, maı qońyr samal seıilmeı jelpip turyp aldy. Bárine de ortaq qýanysh, dáneker bolǵan laq — náreste ekenin olar oılaǵan joq. Áńgimeleri de sony ǵana tóńirektep, kúıbeńdep, uzaı almady. Ydys-aıaqty únsiz jıystyryp júrgen Rázıa tuńǵysh ret mynaý ystyq neniń jetispeıtindigin, kóńiliniń nege júdeýligin qatty sezindi. Buryn bala súımedim-aý dep tek oılap qana qoısa, endi ashshy birdeńe ózegin órtep ótkendeı boldy. Bundaıda ol ózge bir násteni oıǵa alatyn da, sonymen kóńilin jubatyp, alandatyp baǵatyn. Endi, mine, osy qazir qas qylǵandaı oıyna eshteńe túsetin emes. Dastarqan basynan osharyla kóterilip, esik aldyna kún shýaqqa shyqqan erkekter shylym shegip, shúıirkelesip tur. Olardan beri taman Aınash laqpen oınap júr. Kúlkisi jarqyn, ashyq. Rázıa Dáýlet pen Qaıyrjannyń áńgimesine qulaq túre qaldy.

— Meniń qyzym naǵyz qazaq qyzy. Maljandy.

— Onysy jaqsy ǵoı. Qaıreke. Nansańyz, men áli kúnge sovhozdy umyta almaıym. Túsime dala, traktor enedi,— dedi Dáýlet. «Shyn aıtady, men de solaımyn. Kózimdi jumsam, baıaǵy fermany kórem, buzaýlarym elesteıdi»,— degisi kep ketti Rázıanyń. Áıtse de, úndemedi. Úıden júgire shyǵyp, erkekterdiń sózin buzǵany ádepsizdik bolady ǵoı.

— Endeshi sovhozǵa kóshińder. Jumys tabylady.

— Iá, bulaı deý aıtýǵa jeńil, Qaıreke. Shyntýaıtyna kelgende ormandy qımaımyn.

«Nesi bar qımaıtyn. Men túk te qaıǵyrmas em. Dáýlet kettik dese, júre berer edim»,— dep oılady Rázıa.

— Báse, solaı deseıshi. Kelin qalaı qaraıdy?

— Bilmeıim. Suraǵan emespin.

— Á, onyń bolmaǵan,— dedi Qaıyrjan syrt aınala úı jaqqa kóz tastap.

Áńgimege qulaq tigip qalǵanymdy baıqamasa ıgi edi dep. Rázıa júzin buryp áketti. Úıdiń ishinde sál aıaldap, dalaǵa shyqty. Aınashtyn, janyna bardy.

— Tý-ý, laǵyńa jan bitipti ǵoı. Sekire me, qaıtedi?

— Qarashy, apa, súzgisi keledi,— dedi Aınash kúlip.

Sonsyn olar kólge bardy. Qarmaq saldy. Dáýlettiń qarmaǵyna eki sazan tústi: Qaıyrjan da, Aınash ta túk ustamady. Rázıa qaıyqtyń keneresine otyram dep sýǵa qulap kete jazdady. Úıden qazan ákep, balyqty jaǵada asyp jedi. «Iá, búgingi kún ómiri umytylmas»,— dep oılady Aınash kózi ilinip bara jatyp. «Qyzyq kún boldy. Rázıanyń qulap kete jazdaǵandaǵy aıtqan sózine Dáýlet aǵa kózinen jas aqqansha kúldi. Al, kókesi estimegensip: «Kún ózi jaýaıyn dep tur ma, qalaı?» — dedi-aý aspanǵa qarap. Onysy nesi? Nege óıtti? Rázıany uıaltpaıyn degeni me? Solaı shyǵar-aý...»

* * *

Dáýlet kóńili qatty alań; áldeneden qobaljıtyn da sıaqty. «Nege alaburtady? Tipti alqynǵandaı da bolam. O, nesi? Ne kórindi sonsha?». Dalanyń aq shunaq erke quıynyndaı tosyn soqqan sezimdi túsine almaı dal. Nege joryryn bilmedi. Atynyń basyn ormannyń taý jaq betine qaraı burǵan, sonda da jany jáı tappady; kóńili onan beter qulazyp sala berdi. Áldekimdi qımaıdy, kórgisi keledi, o bolsa keıinde umyt qalǵandaı, ózegin ór- pıdi. Bir túrli sony saǵynǵandaı da ma, qalaı?! Aqyry shydaı almaı, ol at basyn irikti. «Ne istesem? Qaıtkende umytam?»

Atynan shubatyla, úzeńgide aıaǵy qalyp qoıa jazdap ázer tústi. Aǵash erdiń aldyńǵy qasyna ilýli qyl shylbyryn alýdy da umytyp, atyn tizginen jetelep keledi. Mine, ol tip-tik jas emenniń túbine kep toqtady. «Bilekti sybanyp kókparǵa shyqqan jigitteıin netken kelbetti edi» — Ylǵaldy salqyn qabyrshaǵyn ystyq alaqanymen sıpap qoıdy. Tóńiregine samarqaý kóz tastap tur. Ózi bir oıańdaý, aınalasy ashyq, aǵashy sırek jer eken. «Tabıǵat ana seni ádeıi jalǵyz qaldyrǵan sıaqty-aý, á? Ǵajap. Osy jerdeı talaı ótsem de, seni kórmep edim. Endi, mine, aldymnan qol jetpesteı bıik bop shyǵa keldiń. Áı, sen kimsiń? Seniń anań, ákeń kim? Iá, bilmeısiń... Qudaı-aý, osy men ne dep kettim. Aljasqanym ba?» Dáýlet aǵashqa ptyı baılap, ózi sonyń túbine otyrdy. Jaıshylyqta jerdiń syzdy, salqyndyǵyn oılap, bulaı jaıǵasa jaılana qoımaıtyn, bu joly ony elemedi. Qompańdaı qozǵalaqtap kúpeıkesiniń jan qaltasynan shylymyn alyp tutatty; asyqpaı baptana soryp, tanaýynan burqyrata shyǵardy. Kún kózinen aq shandaq tartqan aspanǵa qarap, tereń kúrsinip qoıdy.

«Jo-joq,— deıdi kúbirlep.— Men ózimdi aldaı almaıym. Qol jetpes qıadaǵy shynardaı oǵan telmirýimniń ózi ábestik. Buryn úılenbesem bir sári, «úmitsizdik shaıtan isi der em». Endigim uıat. Ol úlbiregen raýshan gúli de, men bir qumda ósken sekseýil. Qudaı-aý, eń bolmasa, mynaý emendeı jalǵyzilik kezimde keziksemshi. Bos qıal, aram ter. Ol meniń jan-dúnıemniń astań-kesteń bop, bir ózin oılaıtynymdy bilse ǵoı... Aınash... Janym. Meniń kesh týǵan aıym. Dúnıede seniń barlyǵyńnyń ózi qandaı baqyt edi! Sen kelgeli úıim de, qara ormanym da bir jyly uıaǵa aınalǵanyn sezseń qaıter eń. Aspanymdy da sen bıiktettiń... Erteń sen ketesiń. Sonda men ne istermin? Ne isteıtini bar? Búgin búginshe ómir súreıin, erteńdi de, tirlik bolsa, kórermin. Búgin qaıtyp kelmeıdi. Kúńirengennen ne shyǵady? Armansyz kórip, tildesip qalǵan da ǵanıbet emes pe? Iá, ıá, sóıteıik. Meniń ne oılap, ne qoıyp júrgenimde eldiń jumysy ne? Qudaı-aý, olar túkti de sezbeıdi, qula dúz osy men nege úrkip, búlinip júrmin? Meniń júrek túkpirimdegini kim bilip jatyr? Kimge ne aıtyppyn?...» Maskúnem jandaı ǵashyq adam da aqtalǵysh keledi, olar úshin tóńiregindegilerdiń bári de eshteńeni baıqamaıtyn, kórmeıtin ańǵal jandar. Aıtqandaryna bas shulǵyp senedi dep oılaıdy.

Álgindeı bolmaı, Dáýlettiń kóńili jaılanyp sala berdi. Ol temekisiniń tuqylyn aıaǵymen asyqpaı taptap sóndirdi de, ornynan shıraq kóterildi. Atynyń tizgimin sheship alyp, lyp etip jeńil qondy. Keshegideı búgin de qoryqty túgel aralamadym-aý dep qınalǵan da joq, atynyń basyn keri burdy. Endi, mine, astyndaǵy jırenin sıpaı qamshylap, yńyldap ándetedi.

Bul bir kóktemniń maı shýaq kúni edi, tipten jyly bolatyn. Aǵash basynda judyryqtaı qara torǵaılar ja myraı saırap otyr. Aýyq-aýyq dúr ete kóterilip, lyqsı shýdalanyp qaıta qonady. Ár tustan toqyldaqtyń toq-toq etkizip, aǵashtyń qabyǵyn dúmpigen úni de estilip qalady, Qulaǵy tas bitip, jańa ashylǵandaı Dáýlet tańǵy orman ishiniń san túrli únine eleńdeı, qyzyǵa tyńdap qeledi.

Úıge jaqyndaǵanda aldynan Qaıyrjan kezikti. Ústinde plash, aıaqta qonyshy uzyn qara rezeńke etik. Jalań bas. Plashynyń jaǵasyn qalanyń jastaryndaı kóterin alǵan, qolynda qarmaǵy, aq kóń qurtyn salǵan qalaıy qutysy bar.

— Jol bolsyn, Qaıreke!

— Aıtqanyń kelsin. Keshegi aırylyp qalǵan qyzyl sazanymdy ákelgeli baram.

— Jón, jón.

— Iá, orman tynyshtyq pa?

— Tynysh. Aınash ermedi me?

— E, oǵan ermek tabyldy ǵoı. Eliktiń laǵyna sút beredi, sonymen áýre. Áli bala, sonymen oınaıdy. Óziń ne isteısiń?

— Rázıaǵa otyn jaryp bermesem?!

— Á, onyń durys. Biz erteń qaıtamyz-aý deıim, Dáýlet. Jumys kóp. Jigitter tym-tyrys. Birdeńeni búldirdi me dep qorqam. Egisti qaıtty eken? Túk habarym joq.

— Áli eki-úsh kúnińiz bar emes pe, Qaıreke. Bir dem alý kerek qoı.

— Jumys ta demalys qoı, Dáýlet. Eki qolym aldyma syımaı barady. Kúzde astyq jınap alǵansyn da kelermin. Maǵan asyǵý jón... Al, jaqsy... Sońǵy ret qarmaq salyp qaıtaıyn.

Qaıyrjandy kózimen uzatyp salyp, Dáýlet atyp tebinip júrip ketti. «Óńi synyq. Ylǵı muńdy. Ózi júdeý. Aýyrmaı ma eken?» — dep oılady ol. İzinshe ony da umytty. Qaraǵaıdan qıyp turǵyzǵan, tóbesi shatyrly úıin kórgende ishi jylyp sala berdi. Aınash ta kózine tez shalyndy. Úıdiń aldynda, shýaqta eliktiń laǵymen oınap júr. Basynda aq telpek, ústinde qońyr svıter, qara shalbar. «Ózi de eliktiń laǵyndaı-aý»,— dep oılady Dáýlet kóńildene. Áriden, qoradan áldeneni alyp shyǵyp júrgen kelinshegin de kózi shaldy. Ol atyn soǵan qaraı burdy.

Qoranyń aldyndaǵy mama aǵashqa atyn qańtara baılap, ishke kire bergen, qolyna balta ustaǵan Rázıa qarsy soqty. «Neǵyp tez oraldyń?» — demedi, kelerin bilgendeı,salqyn kóz tastap, turyp qaldy. Úndemedi.

— Aǵash jarýǵa shyqtyń ba? Ákel men isteıin,— dep Dáýlet elgezektik tanytyp, qalbaqtaı bastaǵan sózin aıaqtatpaı, baltany ustata salyp shyǵyp ketti.

— Áı, Rázıa, toqta!

— Nemene?

— Saǵan ne kórindi? Kisi óltirdiń be?

— Men ázirge ondaıdan amanmyn. Sen bolmasań.

— Óı, ne dep tursyń?

— Jáı, ánsheıin.— Rázıa burylyp úıge qaraı júre bere.

Dáýlet endi ony toqtatpady. Urlyq ústinde ustalǵan sábıdeı áldeneden qýystanyp qalǵan. Kelinshegi uzap ketkennen keıin óziniń sol minezine kúıindi. «Tulan tutqandaı ne jazyppyn. Úıge kelgen qonaqqa jyly qabaq tanytsaq, so da aıyp pa?! Oqtaý jutqandaı siresip júrýimiz kerek pe eken. Ne bolmaısyń dep torsandaıdy-eı, á? Búıte berse, mynaý qalpynda kóıleginiń eteginen ustatyp tabaldyryqtan attatpaı qoıar»,— dep óz-ózinen kúńkildeı júrip, Dáýlet otyndy kól-kósir etip usaqtap tastady. Áıeliniń aldynda kókeıiniń taza emestigin sezinse de, qyńyraıyp onysyn moıyndaǵysy kelmedi.

Qylmys ústinde ustaǵandaı bultandaǵany nesi-eı? Kóre qalǵan da dáneńesi joq qoı. Seni endi tastaıym... ǵashyqpyn dedim be? Á?». Dáýlet yzalana qolyndaǵy baltasyn qoranyń túkpirine qaraı atyp jiberip, esikke ilip qoıǵan kúpeıkesin kıdi. Mama aǵashtyń qasynda jatqan kespeltek tomarǵa baryp otyrdy. Qańtarýly turǵan jıren ıesin tanyp, úmittene oqyranyp qalǵanyn da elemedi. Qabaǵy salbyrap ketken, tunjyr. Eki qary saldyrap, Qatty sharshaǵanyn da ol qazir ǵana ańdady.

Álgindeı bolmaı, áıeliniń jaırańdap, qaıta oralaryn Dáýlet bilmegen, tý syrtynan kep:

— Dáýlet,— dep nazdana ún qatqanda, ol selk ete tústi.

— Jaraıdy, aǵa.

— Aıaǵyń úzeńgige jete me?

— Joq.

— Endeshe taralǵyǵa sal. Qalaı? Basyń aınalmaı ma, Aınash? — dedi ol tómennen joǵary qyz júzine kúlimdeı qarap. Álginde qoly Aınashtyń belinen syrǵyp, nyp-nyǵyz anaryna tıip ketip, ón boıy shymyr etkendeı bolǵan, sonysynan endi qysylyp tur.

— Joq, aǵa, basym aınalmaıdy. Oı, qandaı bıik. Qulan bara jatsam, erdiń basynan ustaıym, aǵa. Qandaı qorqynyshty edi.

— Eshteńe etpeıdi. Shyda.

— Maqul, aǵa.

— Tebinbe. Atqa etińdi úıretip al. Men shylbyrdan ustap turam. Jáı eki-úsh aınalǵansyn, jeńil aıańǵa túsesiń. Jerge qaraı berme, basyń aınalady.

— Jaqsy, aǵa.

— Káne, shý...

Jıren at ústindegi adamnyń tizgini bostyǵyn sezdi me, «áp» — degennen edireńdep, qıys tartyp eki aınalǵansha yryqqa kónbeı bańty. Jula jónelip, endi birde teke-tekirekke túsip, sekektetip, taqymy bos qyzdyń ábden silesin qatyrdy. Áıtse de, Aınash shydap, tistenip aldy, syr bermedi. Alǵashynda jer-dúnıa dóńgelenip, tóńkerile jazdap, aınaladaǵy aǵashtar da qatar jarysyp bara jatqandaı bolǵan, sonan tipti basy aınalǵandaı edi, bertin oǵan da kózi qanyǵyp, eti úırenip aldy. Bir qara jolaq belbeýdeı tutasyp ketken orman aǵashtary da ajyrap, áldeqandaı kireýke seıilgendeı árqaısysy anyqtala bastady.

— Jaraısyń, Aınash!

Dáýlettiń shat úni qyz boıyna qýat bergendeı áser etti. Ol ózine bir erekshe kúsh bitkendeı sezinip, jeńileıip qaldy. Tizgindi myta, jınaqtaı ustady. Sálden soń tebinip atty teke-tekirekke túsirdi. Appaq eki betiniń ushy qyzǵylt tartyp, juqa muryn jelbezegi jelbirep ketti, qara kózinde jylt etip, kómir shoǵyndaı ot oınap barady. «Quıyn qýyp, tóskeıde jelmen jarysqanda erlerden qalyspas qazaq qyzynyń ystyq qany bunyń da júreginde jatyr eken-aý»,— dep oılady Dáýlet Aınashqa súısine qarap. Áıtpese, týmysynda at tizginin ustamaǵan jannyń endigi: «sharshadym, qarym taldy»,— deıtin-aq kezi keldi. Joq, mynaý onysyn sezdiretin emes.

— Aqyryn... Aqyryn, Aınash,— dedi Dáýlet qyzdyń teke-tekirektiń ózin azyrqanyp eki-úsh tebinip qalǵanyn ańdap.

Álgi qyzyn alǵan jıren at kósile jóneldi. Aınash ústinde qaqqan qazyqtaı, aýyq-aýyq Dáýletke kúlimdeı qarap, tipti qolyn bulǵap qoıady. Olar sáske tústiń bolǵanyn, Rázıanyń úıine kirip shyǵýy jıilep, as qamyna kirise bastaǵanyn ańdamady. Óz qyzyqtary ózinde: Aınash atqa shaýyp súısinse. Dáýlet ony erkin kórip, lázzáti bir shaqqa bólendi.

— Dáýlet!

— Kelińder, shaı isheıik.

— Qaırekendi kútpeımiz be?

— Sender kele bersendershi.

— Jaraıdy... Aınash, tizgindi tart! Tyr... r...

Jıren at tekirektep baryp, pysqyryna toqtady, túgi jyltyrap, búıirin soǵyp tur. Dáýlet shylbyrdy qaryna oraı jınap, jaqyndap keledi. Eki kózi Aınashta. Aınash bip qyryndaı túsýge yńǵaılanǵan, Dáýlet attyń saǵaldyryǵynan ustap, ekinshi qolymen onyń qoltyǵynan demedi, ile, qulatyp alarmyn dedi me, shylbyrdy jerge tastaı berip, qos qoldaı kómektesti. Ańdaýsyzda qyz betine erni tıip ketti, sonysynan qysyla, abdyrap, ony birden kóterip aldy. Qyzdyń ystyq demi tamaq astyn sharpyp ótkende ne isterin bilmeı, qushaǵynda sál ustap qaldy.

— Aǵa, jibershi...

Aınashtyń da bul kútpegeni edi, júregi lúpildep qoıa berdi. Áldeneden shoshyna yǵystap, Dáýlettiń qushaǵynan shyǵyp ketti. Eki betiniń alaýlap janyp bara jatqanyn da endi sezgendeı betin sıpap syrt aınaldy. Dáýlet te onyń júzine týra qaraı almaı, jıren attyń shylbyryn jınap, kúıbeńdep qaldy. Osy sát:

— Dáýlet... Oý, Aınash, kelińder,— degen Rázıanyń daýsy úı jaqtan taǵy estildi.

Úshinshi taraý

Vokzal basy yǵy-jyǵy, sapyrylysqan halyq. Kún shaqyraıyp tur. Ystyq, qapyryq. Aq kóılek, qara shalbar kıgen qyz, jigitterden góri shildeniń mynaý ystyǵyna shydaı almaı, aǵashtyń, dúkenniń kóleńke betine jınalǵan ár túrli kıimdi mosqal adamdar-aq kóp. Bastaryndaǵy shı qalpaqtarymen jelpinip, qasyndaǵy naq ózderindeı et jendi áıelderine kúńkildep qoıady. Vagonǵa otyrý bastalmaǵannan ba álgiler kóleńkeden, jandaryndaǵy shamadan, túıinshekterinen uzaı almaı, teńirekke zerige kóz tastap, daýystaı sóılesedi.

— Balańyz qaıda túsýshi edi, qosaǵasy? — dedi uzyn boıly, basynda temir jolshynyń fýrajkasy bar aryq qara kisi shı qalpaq kıgen tolyq, qozy qaryn, saryǵaeńkeıip.

Anaý uzyn turaǵa birden jaýap bere qoımady; baǵdarlaı, bas-aıaǵyna jaqtyrmaı qarap, irkilip qaldy. Sonaý astanadaǵy ınstıtýtqa bara jatqan balasyna básekeles osy shaǵyn qalanyń vokzal basynan shyǵyp, aldyn oran ketetindeı kórip tur. Árbir jańa kelgen jasyl yzalana: «Bulardyń bárine ne joq? Baıaǵy bir kórseqyzarlyq. Qaıran qazaǵym-aı, jandaı shaýyp, quıysqanga qystyrylýys qalmaıdy-aý. Túsem, túspeıimdi bilmeıdi»,— deıdi kúbirleı. Al, endi myna kisiniń suraǵy, jan qaltasyna qol salǵannan beter ıt jynyn qozdyrdy.

— Buıyrǵanyna túsetin shyǵar.

— E, solaıy solaı ǵoı. Tegi deıim da.

— Ózińizdiń balańyz she?

— Shet tilder ınstıtýty dep barady.

— Á... Meniki polıtehnıcheskııge túsem deıdi ǵoı. Bilmeıim.

— Mektepti qalaı bitirip edi? — dedi uzyn tura jaqyndap.

— Jaman emes.

— Atestatqa da qaraıdy dep estidim, ras bolsa.

— Kim biledi. Qarasa qaraıtyn shyǵar. Qanıpa, anaý sýyńnan bershi. Tý-ý, myna kúnniń qýyrýyn-aı.

— O jaqta tanystaryń bar ma edi?

— Úlken qyzym sonda muǵalim.

— E, sizdiń jaǵdaıyńyz jańsy eken. Mektepte muǵalim be?

— Joq, ınstıtýtta.

— Ym... Jón-jón...

Endi uzyn tura qyzǵanysh bildirip, qabaǵy túıile qaldy. Yǵystap áıeliniń qasyna qaıtty. Aýyldan shyqpaı jatyp-aq mynaý semiz sarynyń balasy oqýǵa túskendeı kórip, áldebir taǵdyrdyń ádiletsizdigine yzalanǵandaı syńaı tanytyp ketti. Alasa boıly, jińishke qara qatynyna kúńkildep birdeńe dep jatyr. Anadaı jerde shashy jalbyraǵan, ispek kóz, aq kóılek, qara shalbar kıgen bala gıtar tartyp, úsh-tórt jigittiń qorshaýynda ándetip tur. Uzyn temir jolshy áıeline sol balany meńzep qoıdy. Onysy «balasy osy ǵoı» degeni shyqty. Semiz sary munyń bárin kórse de, sezbegensip, áıeli bergen lımonadty stakanǵa quıyp ishpeı, bótelkeńiń aýzynan qylqytyp jatyr. Eki ezýinen aqqan sýdyń aq kıteliniń jaǵasyna tyrs-tyrs tamǵanymen isi joq. Bótelke túbin kókke qarata kóterip baryp túsirdi, aýzyn jeńimen súrtip, bos qutyny áıeline berdi. Endi, mine, aq kıteliniń túımesin aǵytyp, jelpinip tur. Búıirin taıana: «Áı, ketińdershi báriń de. İshteriń kúıse, tuz jala. Balalaryń oqı almasa, ólemiz be?» — degendeı, uzyn turaǵa samarqaý kóz tastady. Aınash janyndaǵy ákesine qarady, ákesi de olardy baıqap qalǵan eken, ezý tartty. İzinshe, ony syn sezdirgisi kelmegendeı:

— Barysymen hat jaz. Kóp kıimniń ázirshe sańan qajeti joq. Aqshań jetedi. Aǵalaryńmen de habarlas,— dedi.

— Jaraıdy.

— Oqýǵa túse almasań, aýylǵa qaıt. Meniń munda jalǵyz ekenimdi bilesiń ǵoı.

— Jalǵyz qalam deseń, barmaı-aq qoıaıyn, papa.

— Aınashjan, olaı degenim emes. Meni durys túsin. Áldekimderge uqsap, oqýǵa túse almadym eken dep, ózińe qate istep júrme deıim. Ol balalyq, aqylsyzdyq. Asyqpaı daıyndalyp, kelesi jyly qaıta tapsyrarsyń.

— O jagynan qoryqpa, papa. Biraq oqýǵa túspeı qaıttaımyn.

— Iá, qyzym, sóıderińdi bilem. Ózge jaýapty kút ıegem. Mamań óstýshi edi.

— Múmkin sen sıaqty shyǵarmyn, papa?

Vokzaldyń radıotoraby vagonǵa otyrý bastaldy dep habarlap, onyń sózin bólip jiberdi. Ár jerde, kóleńkeli saıabaqty panalaǵan qońyr shoǵyr dúr kóterilip, vagondarǵa lap qoıdy. Áp-sátte perron basy artynyp-tartynyp júrginshilerden ala-shubyrlanyp ketti. Aınash ta ákesimen birge tasqyn sýdyń betindegi saldaı solardyń arasynda aǵarańdap qalyqtap barady. Áne, kók vagonnyń esigine jetti. Aq kóılek, týflı kıgen taldyrmash Aınash aıdyn betine shorshyp shyqqan aq qaırandaı jalt etip vagon esiginen kórinip, ishke kirip ketti. Sálden soń kúlimdep qaıta shyqty, joǵarydan ákesine qol bulǵap tómen tústi.

— Ornym tómende, ortadaǵy kýpe eken. Menen basqa taǵy da úsh qyz bar, papa,— dedi ol jaırandap.

Durys... Jaqsy boldy.

— Papa.

— Iá?

— Áldeqalaı anadaǵydaı aýyrsań habarla. Ushyp kelem.

— Maqul, Aınashtaıym.

Qaıyrjan eńkeıip onyń mańdaıynan súıdi. Basyndaǵy qalpaǵyn sheship, jelpingen bop syrt aınaldy. Qyzyn uzaq saparǵa attandyryp otyrǵan jandaı qımaı kóńili qobaljyp, úni de buzylyp ketken, sonysyn sezdirmegensip kúlimdeı qaıta buryldy. Aınash ony ańdap qaldy. Júregi qatty syzdap, kózine jas úırildi.

— Áı, qyzym... Aınashtaıym, qoı. Oqýǵa bara jatqan adam sóıte me eken.

Qaıyrjan ony baýyryna tartyp, basynan ıiskep, taǵy da mandaıynan súıdi. Qońyr shalbarynyn, janqaltasynan oramalyn alyp, qyzynyń jasyn súrti. Osy qazir perron basynda ekeýinen ózge jan joq sıaqty, únsiz birine-biri qarap tur. Qaıyrjan kúlimdeı áldeneni aıtqan bolady. Áıtse de Aınash onyń nege ezý tartqanyn, ne degenin uǵa almaı-aq qoıdy. Óziniń aıtpaǵy kóp edi, oıyna eshteńe túspeı qınaldy. Jaǵaǵa tolqynmen shyǵyp qalǵan balyq tárizdi aýa qarmana beredi. «Keshe nege keń otyryp sóılespedim? Óz jáıimdi kúıitteýmen bolyppyn. Ol maǵan áldeneni aıtqaly oqtalǵan da joq pa edi? Onysy ne? Álginde kózine jas aldy ǵoı. Nege qınaldy? Neni búgip qaldy?» Aıqash alasuryp, ákesiniń qolyn tas qyp ustaı aldy. «Papa, papataı»,— deıdi kúbirleı. Ákesiniń meıirimdi qoı kóziniń qıyǵyna, ezýine túsken up-usaq mol ájimdi jadynda saqtap qalýǵa tyrysty. Sálden soń ózine-ózi kelip:

— Papa,— dedi.— Meniń túndegi aıtqanyma renjigen joqsyń ba?

— Joq... Joq, Aınashtaı. Gúlim...

— Papa.

— Eshteńe oılama. Hat jazýdy umytpa. Meniń qýanyshym, qyzyǵym — sensiń. Aınashtaıym.

— Papa, Túsipti qasyńa aldyr. Jalǵyzsyń ǵoı. Ózińe es bolsyn,— dedi Aınash kishi aǵasyn esine alyp.

— Jaqsy, Aınashtaı, kórermin. Al, jolyń bolsyn, botam. Vagonyńa otyr.

— Papa...

— Hat jazýdy umytpa.

— Papa, cay bol. Papataı...

Aınash vagonǵa poezd qozǵalyp ketkende kep mindi. Ákesiniń qol bulǵap biraz ere túskenin kórip, taǵy da áldene aıtpaq bop umsynǵan, provodnık: «Ári turyńdar — dep esikten keıin ysyryp jiberdi. Ol júgirip kýpege kelip, terezege jetkende vokzal da bulandap keıindep qala berdi.

Saly sýǵa ketip, ornyna súlesoqtana otyrdy, jany júdep, júrek túbi áli syzdap keledi. «Nege aıttym? Olaı da renjitetin jónim joq edi ǵoı. «Ul balalaryń baıaǵyda oqýǵa túskende birge barǵansyń. Meni qyz dep ergiń kelmeıdi. Áıtpese, nege jalǵyz jiberesiń», — dedim-aý. Aýyryp júrmese bulaı istemeıtinin bilem. Nege janyn jaraladym. Meni olar dan artyq kóretinin bilem ǵoı aqymaqpyn. Ońbaǵanmyn...»

— Sizdiń bıletińiz, qaryndas.

— A?..

— Bıletińizdi kórsetińiz deıim,— dedi provodnık onyń kóńilin bólip...

Mine, arada eki aı ótse de, osy kórinis, ókinish oıyna qaıta oralyp janyn júdetip otyr. Búgin ol oqýǵa túspegenin estidi, konkýrstan ótpedi. «Kókeme habarlasam ba? Ne istesem? Túspeı, aýylǵa qaıtpaıym degenim qaıda? Ne deıdi, ne deıim? Jo-joq, qaıtpaıym. Qazir ýnıversıtetke baryp dokýmentterimdi alýym kerek. Sonsyn jumys izdeıim. Iá, sóıtem». Ol kereýetinen turyp, týflıin kıdi. Shashyn órdi. Kishkene aq sómkesin qolyna alyp, dalaǵa shyqty.

Báıek bop, aldynan asyn ázirlep otyrdy. Qandaı renjigende de Dáýlettiń qaıtymy jyldamdyǵyn biletin, úsh-tórt kún tońtorys júrse de, bir saǵatta ózi juǵysyp, erke bala minezi ustap ketetin. Sondaıda bári umtylyp, úıiniń shańyraǵy bıiktegendeı tynysy keńip sala beretin ǵoı. Bul joly olaı bolmady.

Jastyqtan basyn kóterip, qannen-qapersiz tereń tynystap, uıyqtap jatqan qasyndaǵy kúıeýiniń júzine kóz tastady. Úlken qońyr kóziniń aınalasy kógildir tartyp, jaǵy sýalyp, qatty júdegenin jańa andady. Áldenege kóńili tolmaı, renjise, sovhozǵa baryp, ýdaı mas bop ishim qaıtatyn,— sońǵy úsh-tórt aı ashshy sýdy da aýzyna alǵan emes. «Iá, bul shyn ǵashyqtyqtyń belgisi. Ne istesem? Ne deıim? Durystap sóıleskende ne aıtam? Ketem deıim be? Jo-joq, óıtpeıim» Rázıa aq jastyq ústinde tógilip jatqan qalyń qara shashyn keıin serpip, shalqalaı qaıta qısaıdy. «Túnde de uzaq júrip aldy. Tańǵa jaqyn ǵaıa uıyqtady. Tynyqsyn oıatnaıyn. Ózi turar». Ol jastyqtan basyn qaıta kóterip, jamylǵan kórpeni aqyryn ysyryp kereýetten tústi. Asyqpaı kıinip dalaǵa shyqty.

Sıyrdy saýyp, ony óriske aıdap tastady. Sút pisirdi, samaýryn qoıdy. Qoradaǵy úsh-tórt jandyq qoı-eshkilerin de kól jaq betke shyǵardy. Qaıtyp oralsa, Dáýlet oıanǵan eken. Aıaǵynda etigi, aq kóıleginiń jeńin shyntaqtan joǵary túrip alǵan, esik aldynda otyr. Qasynda baıaǵy eliktiń laǵy. Álginiń saýyryn, jonyn kúlimdeı sıpalap:

— Bárekeldi ósip qalypsyń ǵoı,— deıdi.

Rázıanyń ózine qaraı bet alǵanyn baıqap:

— Bar... Barsańshy endi,— dedi ol eliktiń laǵyn ózinen ári ıterip. Laq Rázıany ańdamaǵan eken, kórip qalyp, elendeı qulaǵyn tigip, irkile tústi de, jeńil doptaı eki-úsh shorshyp, ytqı jóneldi.

Budan úsh aı buryn kúıeýiniń jyly qabaq .tanytpaǵanyna kúıinip júrip Rázıa eliktiń laǵyn qolyna túsken tal shybyqpen ostyrtyp bir sabap, qoradan qýyp tastaǵan. Qalyń aǵashtyń ishine kirip, jan saýǵalaǵan laq sonan qaıtyp kóringen joq-tyn. Birde áldeqalaı erteńgi shaı ústinde Dáýlet: «Laq qaıda júr? Kórinbeıtin bolǵany nesi?» — degeni bar. «Taǵy emes pe? Úıirin izdep ketken shyǵar»,— deı salǵan. Sol kelipti. «Qumaı tazydaı taralyp ósipti. Kázzáptiń oqtaı ushqyryn qarashy».

— Rázıa, seni tanymady-aý álgi, á? Zyta jóneldi ǵoı,— dedi Dáýlet kúlimdeı. «Bu nemenege yrjańdaı qaldy. Elik kórmep pe? Onysy nesi-eı», — dep oılady ol.

Samaýyrynnyń qaqpaǵyn ashyp, qaıta japty. Birden jaýap qata qoımady.

— Sen nemene úndemestiń asyn ishkenbisiń?!

— Úndegende ne deıin. Eliktiń laǵy turǵaı bu kúnde qudaı qosqan kúıeýimniń ózi meni ázer tanıdy. Haıýanǵa ne aıyp

— Óı, sandalmashy.— Jaýap sóz aýzyna túspese, Dáýlet ylǵı osylaı deıtin. Bul joly da ne derin bilmedi.

— Baıtal túgil bas qaıǵy. Eliksiz de ýaıymymyz jeter.

— E, o ne ýaıym?

— Saǵan onyń keregi ne? Óz qyzyǵyń ózinde emes pe?

— Keregi bolmasa, suraıym ba?

E, qoıshy ári... Jyrtańdamaı... Qabaǵyń bir ashylmaı-aq qoıyp edi. Saǵan da til biteıin depti-aý. Kóńildisiń ǵoı.

— Kóńildi bolsaq ta aıyp pa?

— Joq siráǵysyn aıtam.

— Sonymen ýaıymyń ne edi?

— «Basy aýyrmastyń baltyry syzdamas» degen, qaıtesiń meni. Eliktiń laǵy aman bolsyn. Iá, alla taǵala, ony saqtaı kór. Men úshin basyń qatpasyn, Dáýlet. Onan da jýyn, tamaq isheıik.

— Jaraıdy, aıtpaı-aq qoı. Sol baıaǵy bala bitpedi bolar. Ózge ne deısiń,— dedi Dáýlet ornynan quıryǵyn qaǵa turyp jatyp.

Júrek túbindegi eski jarasynyń aýzyn tyrnap alǵandaı Rázıa qabaǵyn shytynyp, kótere bergen samaýryndy dik etkizip ornyna qaıta qoıa saldy. Únsiz tury qaldy da, onysyn sezdirmeıin dedi me, syrt aınalyp úı júgirip kirip ketti.

Dáýlet áıeliniń oqys minezine pálendeı kóńil bóle qoıǵan joq... Qara shoıyn qumanǵa quıylǵan sýmen jýynýǵa kiristi.

Sáskelik avtobýsta kisi aıaǵy sıreıtin, qazir de sondaı eken, ár jerde basy qarandap bir-bir adam otyr. Aınash kire beristegi temir shereden bılet alyp, orta tusyna baryp turdy. «Áne bireý qus muryn, sary jigit tanys sıaqty. Alaq-julaq qaraı beredi. Poezda kezdesken. Keıin ýnıversıtette de kórdim. Jýrnalısik fakúltetke tapsyryp júrmin degen. Týysynyń úıinde jatady. Aty kim edi? E, qudaı-aı, esime túspeýin qara da. Ol árıne konkýrstan ótti. Mektepten keıin áskerde bolyp kelipti, jaman almasa bolǵany... Iá... Kúlimdeıdi ǵoı. Nege mol? Jo-joq, ymdap shaqyrady bilem. Kerek ediń maǵan. Ózin kel...» Aınash jigit qylyǵyna namystana ernin shúıirip syrt aınaldy. «Nemenege kisimsıdi? Jarbańdap meni qısyna jetip barady deı me-eı? O ne sonsha»... Ol ornynan turyp, Aınashtyń qasyna keldi. Qybyjyqtap, áldene aıtpaq bop tamaǵyn áldeneshe kenedi. Aınash shydaı almaı burylyp betine qaraǵan, jigit kúlimdeı esin jıyp aldy.

— Aınash, sálematsyz ba? Keshirińiz sizdiń esimińiz «Aına» eken ǵoı, qurbylaryńyzǵa eliktep, men de «Aınash» dep qalǵanym.

— Ýaqasy joq.

— Meniń atym Abylaı.

— Bilem.

— A, ıá... Anada aıtqanym esimde.

— Odan buryn da bir estigem.

— Solaı ma edi?! Bilmedim.

«Tisi sap-sary, ári qıqy-shoqy, up-usaq. Qoı tistiń ózi. Shamasy temeki tartady. Aq kóıleginiń jaǵasy da kir. «Tisin jýsa qaıtedi eken»,— dep oılady Aınash ony jaqtyrmaı.

— Halyńyz qalaı?

— Jaman emes.— Terezeden túsken kúnnen yǵystap Aınash sómkesimen betin kólegeıledi.

— Qaıda bara jatyrsyz?

— Ýnıversıtetke.

— A...

— Ózińiz she?

— Jumys izdep redaksıaǵa soqsam ba dep shyqqam.

«Redaksıaǵa soqsam ba» dep deıdi. Iá, ol jýrnalıs eken ǵoı. Sonysyn sezdirgen túri. Maqtana da bilmeıdi. Jýrnalısıkaǵa túsem degen jigitterde osyndaı bir ersi qylyq bar. Bolmaı jatyp nemenege kúpsinedi? «Oıpyr-aı, siz jazatyn ba edińiz?» — dep, ótirik tan qalsam ba? Qaıter edi, á? Qoı onan ári esirip keter, bý jigitten ol shyǵady. Toqta... «Jumys izdep» deı me? Onysy nesi? Oqýǵa túspegeni me? Qyzyq eken»...

— Nege úndemeısiz, Aınash.

— Jáı... Siz jumys izdep dedińiz be? Nege? Oqymaısyz ba?

— Báli, siz bilmeısiz be? Men jazbashadan tońqalań asqam.

«Nege máz bolady? Qulaǵanyna qýanar ma? Kúlimdeı beretińi nesi?» Aınash jigitke tańdana qarady.

— Radıoǵa baryp em, qalada propıskiń joq dep almady. Redaksıalardan qaıyr bolmasa qurylysqa ketem. Onyń da jóni kelmese, «shý, qara kók» dep aýylǵa tartam. Ózińiz qalaısyz.

— Konkýrstan ótpedim.

— Ras, pa, Aınash? Menińshe siz jaqsy tapsyryp júrgen sıaqty edińiz?

— Bildeı aqyn siz jýrnalısıkaǵa ótpegende, mektep tiabaldyryǵyn jańa attaǵan bizdeılerdi tarıh fakúlteti qaıtedi?

— Aqyndyq emes, jýrnalısikke gramatıka keregirek kórinedi. Men sonan súrindim. Mazmuny táýir, qateń kóp deıdi...

— Siz qazirgi aıaldamadan túspeısiz be?

— Joq... Kelesiden. Al, jańsy... Kóriskenshe, Aınash. Múmkin birge jumys istermiz.

— Múmkin. Saý bolyńyz...

Ol avtobýstyń aldyńǵy shyǵatyn esigine deıin ilesip keledi. «Sizdi qaıdan kezdestirýge bolady?» — dep edi, Aınash: «Jataqhanadan»,— deı saldy.

Avtobýstyń esigi jabylyp, júrip ketti. Terezeden jigittiń aǵarańdaǵan júzi kerine túsip, joq boldy. Aınash kóshenin, aǵashy qalyń, kóleńkeli betine shyqty. Selqos aıańdap oqý úıine qaraı kele jatyr. Mynaý Lenın eskertkishi, keń alań, Úkimet úıi. Kózge ystyq shaǵyn gúlzar ishine kep kirdi, tóńirekte jan kórinbeıdi. Kúni keshe osy jerde Aınash qurbylarymen tizerlesip otyryp, emtıhanǵa daıyndalǵan, balmuzdaq jep, tátti sý ishken. Álsin-áli eńseli pochta úıine soǵyp, hat qaratatyn. Anaý aǵash ishindegi «Aqqý» kafesinde de bolǵany bar. Bári de budan talaı jyl buryn ótken jáı tárizdi. Bir túrli jat, júdeý.

Sendeı soǵylysyp, abyr-sabyr bop jatatyn Ýnıversıtettiń ishi de muny qulaq shyńyldarlyq tynyshtyqpen qarsy aldy,— qańyrap bos qalypty. Ol aqyryn ekinshi qatarǵa kóterildi. Mine, mynaý dokýmentti qabyldaıtyn komısıa bólmesi. Onda da jan joq. Esik, terezesi ańqıyp, ashyq jatyr. Aınash tereze aldyna keldi. Úsh-tórt ınelik tereze shynysyna soǵyp, ushyp kete almaı yzyńdap júr. Bireýin ustap, ashyq terezeden ushyryp jiberdi. «Kózderi kórmeı me, jabyq terezege umtylatyndary nesi? Sóıtip júrip óledi ǵoı. Ne dep turmyn. Maǵan ıneliktiń keregi ne? Komısıany izdep kelmedim be? Olardyń da ketip qalǵany ma? Áli erte emes pe? Ketpegen bolar. Kúteıin. Múmkin kelmes. Ýaqyt ozdyryp qaıtem, pochtaǵa soǵyp aýylǵa telegramma bereıin. Qoıshy sol... qaıtyp kep júrem be, dokýmentimdi birjola áketeıip. Telegramma salǵandaı kýanyshty habar emes. Nesine asyǵam»...

— Shyraq, munda neǵyp tursyń?

Tosyn estilgen jaryqshaq daýystan Aınash shoshyp ketip, jalt buryldy. Qalampyr tústi kostúm, aq kóılek, qyzyl galstýk taqqan mosqal adam. Ózi qarasur, shegir kóz. Suıqyltym shashyn bir jaǵyna jylmıta tarap qaıyrǵan, dóńesteý muryn ústi tership tur. Aıaqta jyltyr, súıir tumsyq qara týflı. Kisige birtúrli jutynyp, iship-jep qaraıdy. Qara kózildirigin oń qolyna ustap, qazdıa qalypty. Aınash óz-ózinen abdyrap, ne derin bilmedi.

— Qaryndasym, nege úndemeısiń? Qysylma.

«Qaryndasymy nesi? Ákemdeı adam emes pe? O ne degeni?» Aınash mynaý beıtanys kisiniń jylymshy kúlimdegeninen shoshynyp:

— Dokýmentimdi alǵaly kelip edim, aǵa,— dedi.

— Dokýmentimdi? Nege?

— Konkýrstan ótpedim. Elge ketýim kerek.

— A... Qaıda tapsyryp ediń?

— Tarıh fakúltetine.

— Ym... Solaı de. Qansha balys jetpedi.

— Bir bal.

— Tarıhtan baǵań qansha?

— Bes...

— Ym... Á, mine komısıa adamy da kórindi. Sálamatsyz ba? — dedi ol esikten basyn suqqan aq sary kelinshekti ańdap qalyp.— Bermen kelińiz. Myna qaryndas sizdi kútip tur.

— Esenbisiz, Dastan Dosaevıch. At-kólik aman keldińiz be? Qalaı dem aldydyz? Trýskoveski sanatorıasy dúnıe júzindegi birden-bir ǵajap oryn deıdi ǵoı.

— Álbette, óte jaqsy jer. Keshe túnde kelgem. Ózińiz qalaısyz? Kishkentaıyńyzdy bala baqshaǵa ornalastyrdyńyz ba?

— Iá-ıá, profesor joldas, aldy. Sizdiń arqańyzda ornalasty. Myńda bir sizge raqmet.

— O ne degenińiz. «Er moıynda qyl arqan shirimes» demeýshi me edi. Aıtqan adamym ýádesin de turǵan eken. Bopty. Sonyń ózi jarady. Myna qaryndas sizdi kútip qalǵan shyǵar. Ǵafý etińizder.

Profesor atalǵan mosqal adam aq sary kelinshekke bir, Aınashqa bir qarap izetpen basyn ıip, esikke bet aldy. Ol shyǵyp ketkenshe áıel qońyr syrly, temir seıftiń qasynda, buryshta turǵan sarǵysh, shaǵyn stolyna otyrmaı, ony kúlimdeı kózimen uzatyp saldy. İzinshe ezýin jıyp ala qoıdy. Endi Aınashqa buryldy. Jaıshylyqta tóńiregine yzǵar shashyp, dokýmentti árli-berli julqylap ázer qabyldaıtyn; sonysyn biletin Aınash: «Erteń kel, qazir qol tımeıdi»,— der me eken dep oılaǵan, olaı bolmady, jyly qabaq tanytyp, tipti oryndyq usyndy. Ózi ústeliniń sýyrmasyn tez ashyp, ár túrli qaǵaz tigindilerin bir-birlep shyǵara bastady. Aınashty jańa kórgendeı álsin-áli kókshil boıaý men kómkerilgen uıaly qara kózin tóńkere tastap, baǵdarlaı qaraıdy.

— Profesor Dosaev kimińiz bolady? — dedi ol endi syrtynda, buryshta turǵan qońyr seıfti ashyp jatyp.

— Eshkimim da emes.

— Qalaısha? — Ol seıftiń ishine qolyn suǵa berip, tez tartyp aldy. «Ne deısiń? Bul shynyń ba, qaljynyń ba?» — degendeı tandanyp qarady.

— Tanymaıym.

— Ras pa?

— Iá... O kisi qandaı pánnen berýshi edi?

— Dosaev pa?

— Iá-ıá, profesordy aıtam.

— Tarıhtan. Toqtashy, sińlim, shyn bilmeısiz be?

— Men endi sizben ázildespeımin ǵoı, apaı.

— Qaıdan bileıin, týysqanyń ba dep qalǵam,— dedi ol manaǵydaı emes, endi túsin de, únin de sýytyp.— Qaryndas dedi-aý, á? Oh, kári túlki...

Kelinshek sylq-sylq kúlip qoıdy; kúlimdeı Aınashqa kóz toqtatyp, boı-boıyn ádepsizdeý tintip ótti. Áldenebir qupıaly, jymysqy kúlki ezýine ilinip, túspeı tur. Aınash kelinshektiń qazirgi qylyǵyn jaqtyrmasa da, úndemeı shydap baqty. «Oh, kári túlki... Júdá talǵamy ne degen jaqsy, á?..» — dep syrt aınala berip kúbirlegenin Aınash estip qaldy. Áıtse de ony andamaǵan boldy. Kelinshek seıften eki-úsh dokýment tigindisin alyp, ústel ústine qoıdy.

— Jaraıdy, dokýmentindi qaraıyq.

— Apaı, men dokýmentterin tapsyrdy degen anyqtama qaǵazymdy umytyp ketippin,— dedi Aınash shaǵyn aq sómkesin ashyp, aqtara qarap jatyp.— Jataqhanada kitabymnyń arasynda qalypty. Endi qaıttim?

— Oý, qaraǵym-aý, ne dep otyrsyń? Onda bolmaıdy, erteń kel...

Esik syqyr etip ashylǵan, tabaldyryqty attaı bergen profesor kórindi, shı qalpaǵy qolynda, kózinde qara kózildirik. Mandaıy shyp-shyp tership ketken

— Á, sizder áli otyr ma eńizder? Qalaı, dokýment tabyldy ma?

— Anyqtama qaǵazyn tastap ketipti, Dastan Dosaevıch,— dedi hatshy kelinshek qalbalaqtaı ornynan turyp.

— Qaıda tastap kettińiz, qaryndas?

— Jataqhanada qalyp qoıypty. Kerek bolsa, erteń-aq ákep bereıin.

Kelinshektiń tusyndaǵy tereze jabyq edi, áldeqaıdan kirip ketkeni belgisiz barmaq basyndaı bir kók shybyn azynap kep, sart-sart shynyǵa soǵylyp, bólme ishinde yzyńdaı ushyp júrip aldy. Profesor jaý samoletiniń únin estigendeı álgige eleńdeı qulaq túrip, kózinen qara kózildirigin julyp aldy. Hatshy kelinshekke bir, Aınashqa bir «bunysy nesi?» degendeı irkile qarap qaldy da, jalt berip terezege jetip bardy, saldyrlata julqylap, shalqasynan ashyp tastady. Kók shybyn da qaskúnem: «profesordyń ózi qyzmet kórsetti-aý, shyǵaıynshy endi»,— deı qoımady. Zyńyldaı ushyp júrip aldy. Úsh adamnyń telmire ózine qarap turǵanymen isi joq, arasynda qaıdaǵy bir jabyq terezege baryp soǵylady. Kelinshektiń buǵan tózimi jetpedi. Ústel ústindegi qaǵazdyń birimen jelpip qýyp edi, shybyn zyp berip terezeden shyǵa jóneldi. Shamasy úıinde de ol talaı shybyn dy osylaısha túre qýyp úırengen daǵdyly tirligi, eıtkeni anaý profesordaı kózi jylt etip, buǵan asa qýana qoıǵan joq.

— Bárekeldi... Jaraısyz,— dedi profesor razylyq bildirip.— Iá, sonymen ne boldy?

— Anyqtama qaǵazynsyz dokýmentimdi ber dep tur, myna bala. Qaıtsem eken, á?

— Iman júzdi qaryndas kórinedi. Keıin daýlamas. Berseńizshi.

Sary kelinshek stol ústinde jatqan qaǵazdardyń arasynan Aınashtyń dokýmentterin taýyp, profesordyń qolyna ustata saldy. «Onyńyz ne?» — degendeı abıtýrıent qyzdyń ózine tańdana qaraı qalǵanyn da elemedi.

— Ym... Hasanova Aına. Kámelettik atestat. Durys-s. Oho, ylǵı bes qoı. Joq, orys tili jazbashadan tórt, fızıka tórt. Minezdeme... Mekteptiki me? Iá, solardiki. Oı, osylardy-aı, jóni túzý minezdeme de jaza bilmeıdi. Baıaǵy bir siri qalyp, qasań til. Ana tilin jóndi bilmeý degen sorlylyq qoı... Obal, tipten obal. Iá, konkýrstyń aty konkýrs. Báıgide de márege júzden júırik keledi...

Profesor Aınashtyń tyqyrshyp dokýmentin kútip turganyn múlde umytqan sıaqty, óz-ózinen sóılenip, endi birde yńyrsyp qoıady.

— Ym... Bir-aq bal jetpegen, á?

— Dastan Dosaevıch, bul balany keshki kýrsqa osy baǵasymen qabyldaýǵa bolady ǵoı. Ekzamenasıonnyı lıstisi bar. Baǵasy jaman emes. Kúndiz jumys ister, túnde oqyr. Kelesi, ne arǵy jyly kúndizgisine aýysar. Sonda jyl joǵaltpaıdy. Sińlim, buǵan qalaı qaraısyń,á? — dedi sary kelinshek Aınashqa burylyp.

— Men, árıne, oǵan qýana keliser em, apa.

— Keshki kýrsqa emtıhan qashan edi?

— Endi bir aptada bastalar deıim. Dastan Dosaevıch, bul meniń ıdeıam ǵana. Sizdiń komıs sıaǵa aıtar sózińizsiz eshteńe sheshilmeıtinin bilem.

— Durys qoı. Biraq olar meni tyńdasa.— Profesor qasyn kórip, kerbezdene kúlimdep qaldy. Onysy maqtaý tilep múláıimsigeni edi. Kelinshek túsindi bilem, ilip áketti.

— Oıbaı, profesor, sizdi tyńdamasa, kimge qulaq asady. Olarǵa da jan kerek shyǵar,— dep hatshy kelinshek syqylyqtaı kúlip jiberdi.

— Jaraıdy, qaryndasym úshin sóılesip kóreıin.

— Aǵaı, men ózim de tapsyram ǵoı. Sizdiń nıetińizge raqmet,— deı bergen Aınash profesor qolyndaǵy dokýmentin alǵaly yńǵaılanyp, sary kelinshek aradan kıip ketti:

— Sińlim, adaspa. Baǵyń bar bala ekensiń. Dastan Dosaevıchtiń ózi qol ushyn berse, onan asqan baqyt tilep qaıtesiń. Tústim dep esepte.

Sál yńǵaısyzdanyp qalǵan profesor boıyn tez jıyp ala qoıdy, dokýmentterdi Aınashqa bermeı, kelinshekke usyndy.

— Jaqsy sóıleseıin. Myna baǵamen keshki kýrsqa emtıhansyz-aq qabyldanarsyz. Ym... esimińiz qalaı edi?

— Aınash Hasanova.

— Iá-ıá, Aınash... Aına emes pe?

— Qurbylarym da, ákem de «Aınash» deıdi. Pasportta shyn atym «Aına».

— Biz de endeshe, qaryndasym, elden bólinbeıik. Lınash delik. Solaı ma? Siz qalaı qaraısyz? — dedi profesor atalǵan mosqal adam kelinshekke kúlimdeı burylyp.

— Qarsy emespin, Dastan Dosaevıch.

— Endeshi kelistik. Saýshylyqta bolyńyzdar.

Profesor kórindi, shı qalpaǵy qolynda, kózinde qara kózildirik. Mańdaıy shyp-shyp tership ketken.

— Á, sizder áli otyr ma eńizder? Qalaı, dokýment tabyldy ma?

— Anyqtama qaǵazyn tastap ketipti, Dastan Dosaevıch,— dedi hatshy kelinshek qalbalaqtaı ornynan turyp.

— Qaıda tastap kettińiz, qaryndas?

— Jataqhanada qalyp qoıypty. Kerek bolsa, erteń-aq ákep bereıin.

Kelinshektiń tusyndaǵy tereze jabyq edi, áldeqaıdan kirip ketkeni belgisiz barmaq basyndaı bir kók shybyn azynap kep, sart-sart shynyǵa soǵylyp, bólme ishinde yzyńdaı ushyp júrip aldy. Profesor jaý samoletiniń únin estigendeı álgige eleńdeı qulaq túrip, kózinen qara kózildirigin julyp aldy. Hatshy kelinshekke bir, Aınashqa bir «bunysy nesi?» degendeı irkile qarap qaldy da, jalt berip terezege jetip bardy, saldyrlata julqylap, shalqasynan ashyp tastady. Kók shybyn da qaskúnem: «profesordyń ózi qyzmet kórsetti-aý, shyǵaıynshy endi»,— deı qoımady. Zyńyldaı ushyp júrip aldy. Úsh adamnyń telmire ózine qarap turǵanymen isi joq, arasynda qaıdaǵy bir jabyq terezege baryp soǵylady. Kelinshektiń buǵan tózimi jetpedi. Ústel ústindegi qaǵazdyń birimen jelpip qýyp edi, shybyn zyp berip terezeden shyǵa jóneldi. Shamasy úıinde de ol talaı shybyndy osylaısha túre qýyp úırengen daǵdyly tirligi, óıtkeni anaý profesordaı kózi jylt etip, buǵan asa qýana qoıǵan joq.

— Bárekeldi... Jaraısyz, — dedi profesor razylyq bildirip.— Iá, sonymen ne boldy?

— Anyqtama qaǵazynsyz dokýmentimdi ber dep tur, myna bala. Qaıtsem eken, á?

— Iman júzdi qaryndas kórinedi. Keıin daýlamas.Berseńizshi.

Sary kelinshek stol ústinde jatqan qaǵazdardyń arasynan Aınashtyń dokýmentterin taýyp, profesordyń qolyna ustata saldy. «Onyńyz ne?» — degendeı abıtýrıent qyzdyń ózine tańdana qaraı qalǵanyn da elemedi.

—— Ym... Hasanova Aına. Kámelettik atestat. Durys-s. Oho, ylǵı bes qoı. Joq, orys tili jazbashadan tórt, fızıka tórt. Minezdeme... Mekteptiki me? Iá, solardiki. Oı, osylardy-aı, jóni túzý minezdeme de jaza bilmeıdi. Baıaǵy bir siri qalyp, qasań til. Ana tilin jóndi bilmeý degen sorlylyq qoı... Obal, tipten obal. Iá, konkýrstyń aty konkýrs. Báıgide de márege júzden júırik keledi...

Profesor Aınashtyń tyqyrshyp dokýmentin kútip turǵanyn múlde umytqan sıaqty, óz-ózinen sóılesip, endi birde yńyrsyp qoıady.

— Ym... Bir-aq bal jetpegen, á?

— Dastan Dosaevıch, bul balany keshki kýrsqa osy baǵasymen qabyldaýǵa bolady ǵoı. Ekzamenasıonnyı lıstisi bar. Baǵasy jaman emes. Kúndiz jumys ister, túnde oqyr. Kelesi, ne arǵy jyly kúndizgisine aýysar. Sonda jyl joǵaltpaıdy. Sińlim, buǵan qalaı qaraısyń, o? — dedi sary kelinshek Aınashqa burylyp.

— Men, árıne, oǵan qýana keliser em, apa.

— Keshki kýrsqa emtıhan qashan edi?

— Endi bir aptada bastalar deıim. Dastan Dosaevıch, bul meniń ıdeıam ǵana. Sizdiń komısıaǵa aıtar sózińizsiz eshteńe sheshilmeıtinin bilem.

— Durys qoı. Biraq olar meni tyńdasa.— Profesor qasyn kerip, kerbezdene kúlimdep qaldy. Onysy maqtaý tilep múláıimsigeni edi. Kelinshek túsindi bilem, ilip áketti.

— Oıbaı, profesor, sizdi tyńdamasa, kimge qulaq asady. Olarǵa da jan kerek shyǵar,— dep hatshy kelinshek syqylyqtaı kúlip jiberdi.

— Jaraıdy, qaryndasym úshin sóılesip kóreıin.

— Aǵaı, men ózim de tapsyram ǵoı. Sizdiń nıetińizge raqmet,— deı bergen Aınash profesor qolyndaǵy dokýmenten alǵaly yńǵaılanyp, sary kelinshek aradan kıip ketti:

— Sińlim, adaspa. Baǵyń bar bala ekensiń. Dastan Dosaevıchtiń ózi qol ushyn berse, onan asqan baqyt tilep qaıtesiń. Tústim dep esepte.

Sál yńǵaısyzdanyna qalǵan profesor boıyn tez jıyp ala qoıdy, dokýmentterdi Aınashqa bermeı, kelinshekke usyndy.

— Jaqsy sóıleseıin. Myna baǵamen keshki kýrsqa emtıhansyz-aq qabyldanarsyz. Ym... esimińiz qalaı edi?

— Aınash Hasanova.

— Iá-ıá, Aınash... Aına emes pe?

— Qurbylarym da, ákem de «Aınash» deıdi. Pasportta shyn atym «Aına».

— Biz de endeshe, qaryndasym, elden bólinbeıik. Aınash delik. Solaı ma? Siz qalaı qaraısyz? — dedi profesor atalǵan mosqal adam kelinshekke kúlimdeı burylyp.

— Qarsy emespin, Dastan Dosaevıch.

— Endeshi kelistik. Saýshylyqta bolyńyzdar.

Profesor izetpen bas ızep, esikke bet aldy, sary kelinshek qalbalaqtaı júgirgishtep ere túsip qaldy. Ol shyǵysymen stolyna qaıtyp kep otyrdy. Sálden soń úlken bir is tyndyrǵandaı «ýf»... dep qoıdy.

— Baǵyń bar bala ekensiń. Áne, kórdiń be, «jaqsydan shapaǵat» degen. Aıaq astynan oqýǵa ornalastyń. Oıbaı-aý, Dastan Dosaevıch aıtpaıdy, aıtsa, isteıdi. Ol sondaı adam. Qalaı, razymysyń?

— Sizge raqmet.

— Raqmetti maǵan aıtpa, Dastan Dosaevıchke aıt. Bile bilseń, úlken jaqsylyq. Sentábrdiń jıyrmalaryna soq, oǵan shekti jumysqa ornalas. Túsindiń be?

— Túsindim.

— Endeshe bara ber,— dedi sary kelinshek aldyndaǵy qaǵaz-qalamdaryn jıystyra bastap.

Bári óń men tústeı. Aınashtyń bul kútpegeni edi, endi mine qýanaryn da, qýanbasyn da bilmeı, ári-sári. İzgi tileginiń taban asty osylaı oraıy kele qalar-aý dep oılamaǵannan ba, birtúrli eki beti óz-ózinen dýyldap tynysy tarylǵandaı boldy. Esik aldyna júgire basyp shyqqanda ǵana «ýf» dep demin bir-aq aldy. Dala sáskelikteı emes, qońyr salqyn eken. Eńseli oqý úıiniń jotadaı kóleńkesi uzaryp etegin jaıyp jiberipti. Kún eńkeıip ketken. Aınash ishte kóp aınalǵanyn da jańa sezdi. Qolyndaǵy shaǵyn aq sómkesinen sharshy, qyzǵylt oramalyn shyǵaryp, sonymen sál tershigen muryn ústin súrtti. Asyqpaı sómkesine ony qaıta salyp, jaqyn aıaldamaǵa bet túzedi. Júzi bal-bul jańa kúlimdep keledi. «Kókem sıaqty jaqsy adam bilem. Meıirimi tústi ǵoı. Mendeı qyzy bar shyǵar. Áıtpese, bulaı járdem ete me? O kisi kómek etpese de, tapsyrar-em. Tý-ý, ne dep kettim. Nemenege aqtalam? Keıin men de sóıtip bireýge jaqsylyq jasarmyn. Sonda adamgershiliktiń óteýi qaıtpaı ma?» — dep oılady ol.

* * *

Erteńine ol qalanyń kún batys betindegi maqta-mata kombınatyna bardy. Esh qıyndyqsyz jumysqa alyndy. Buryn-sondy úlken zavod, ne fabrıkada bolmaǵannan ba, kombınat óziniń sáýletimen, aýqymdylyǵymen tań qaldyrdy. İshi de keń, tap-taza. Ózindeı qyz-kelinshekter jumys istep jatyr. Olar Aınashty jatyrqamaı birden shúıirkelese ketti; qaısysy bolsa da, qol ushyn berýge daıyndyǵyn sezdirip baqty. Ásirese, sheber toqymashy Marıa apaı bólekshe kórindi. Ol birden ózimsine sóılep, baýrap aldy. «Marıa Petrovna Inozemsevaǵa barasyń»,— degen ınjenerdiń álginde qupıaly kúlimdeı qalǵanyn Aınash ańdaǵan. Áıtse de, oǵan pálendeı mán bermep edi, sóıtse bu kisi kombınattaǵy sheber toqymashynyń biri eken.

Tolyqsha kelgen, sekpil bet áıeldiń bizdıgen murny da, kekshil kózi de oǵan dúnıedegi eń bir sulý, aqyldy jannyń beınesi sıaqtandy, bilimdarlyq ta, iskerlik te tek osyndaı adamda ǵana bolatyndaı kórindi. Mektep tabaldyryǵyn attaǵaly ózine kezikkenniń bári: «Aty-jóniń kim? Qaıdan keldiń?» — dep tekserip bitetin. Myna kisi onyń birin de istegen joq, qasyna kelip kúlimdeı betine qarap turdy da:

— Sizdiń esimińiz Aına bolýy kerek. Solaı ma? dedi. — Iá, Aına Hasanovamyn.

— Aına atty qyz sendeı aq shyǵar dep ózim de shamalaǵam.

Ákemnen basqa meni de bireý biledi eken dep ómiri oılamaǵannan ba, joq álde aýyldan shyqqaly osyndaı jyly sóz estimegennen be, Aınashtyń buǵan kádimgideı ishi jylyp tolqyp qaldy.

— Maǵan kadr bóliminen siz keledi den telefon soqqan. Tanysqanyma qýanyshtymyn,— dep ol ish tarta qolyn usyndy.— Men Marıa Petrovna Inozemsevamyn. Marıa apaı deseń de bolady. Men oǵan renjimeıim. Júr, jumys jáıimen tanystyraıyn.

Ol jap-jaryq, tap-taza sehtaǵy stanoktardyń qalaı jumys isteıtinin kórsetti, úzilgen jiptiń túıinin tez taýyp, jalǵaýdyń syryn uqtyrdy. Qaı iste de aptyqpa asyǵystyqtyń zıanyn, sabyrlylyqtyń qajettigin janyna quıýǵa tyrysty. Stanoktyń únin qulaqpen estip qana qoımaı, janymen uǵýdyń abzaldyǵyn, ol bir kúnde, ne úsh-tórt aıda úırenip alǵandaı ońaı sharýa emestigin de eskertip ótti. Árıne sol kúni de, erteńine de Aınash stanokte istegen joq, bolvanka atalǵan temir bólshegin tasyp, usaq-túıek qara jumyspen sandaldy. Eki qary saldyrap, ólerdeı sharshap júrdi. Bertin kele oǵan da eti úırendi. Barynsha uqypty, tyndyrymdy bolýǵa tyrysyp baqty.

Arada bir aı ótti. Keshki kýrsqa da tústi. Jumystan keıin asyǵyp-úsigip tamaqtana sala ýnıversıtetke júgirdi. Ýnıversıtet jataqhanasynan keıin jalǵa páterge kirgen, asa jaıly bolmasa da ortalyqta, oqý ornyna jaqyn edi. Mine endi úı qojasy: «Temirtaýdan kelin-balam kele jatyr, ózińe jaı izde», — dep otyr. «Erteń keshke tapsań da, tappasań da úıdi bosat»,— deıdi. «Qaıtsem? Ne istesem? Páter taba almadym. «Jumysshy jataqhanasynda oryn joq»,— deıdi. Búgin ol ne istep, ne qoıǵanyn bilmedi. Keshke leksıasy bar ony qaıtedi?»

— Aına, sen nemene, renishtimisiń? — dedi Marıa onyń qoly bosaǵan bir sátte qasyna kelip.

— Joq, eshteńe emes.

— Sen jasyrma. Ókpeleseń onyndy aıt. Úndemeı ishten jelingen adamnyń júıkesi tez tozady. Stanokke turǵyzbady, qara qyzmetke salyp qoıdy dep maǵan renjımisiń? Ol bolsa bir sári... Sen tek mynany túsin. Qandaı jumysty da álipten bastaǵan lazym. Sonda ǵana naǵyz maman bolasyń. Bárimiz de sol mektepten ótkenbiz...

— Marıa Petrovna, renishim ol emes.

— Endi ne?

— Meniń jatatyn úıim joq. Páter taba almaı

júrmin.

— Qalaısha joq?

— Páter jaldap jatatynmyn. Qojamyz kelin-balam keledi, bosat dep otyr.

— Jataqhanaǵa ornalaspadyń ba?

— Bermedi. Oryn joq kórinedi.

— Oryn joq deıdi. Jas jumysshyǵa oryn bermeıdi degen ne sumdyq. Áı, Balym, ber kel.

Ol sehtyń ortasyndaǵy stanokte turǵan qıyq kózi byttıǵan qara qyzdy daýystap shaqyrdy. Álgi Marıa apaıdyń daýsyn estı sala júgirip keldi. Kelte tanaýynyń ústi tership, entigip tur.

— Seniń janynda oryn bar ma?

— Bar. Anada kúıeýge shyǵyp ketken qyzdyń kereýeti bos,— dedi Balym atalǵan qyz kókshil halatynyń aq túımesin shuqylap turyp.

— Mine, myna Aına endeshe senimen birge jatady. Men qazir sóılesip kelem.

Marıa Petrovna áldekimge kijine óz-ózinen sóılenip esikke bet aldy. Jarty saǵat ótpeı qaıtyp keldi. Qolynda bir japyraq qaǵaz.

— Má, mynany komendantqa ber. Qazir baryp ornalas. Aı, bala... Balasyń sen. Anadan beri aıtpaımysyń,— dedi ol kúlimdep.

— Jumystan keıin...

— Joq. Qazir bar.

Aınash sol kúni jumysshy jataqhanasyna ornalasty. Leksıasyna da úlgerdi. Qaıtyp kelse, Balym shaı qaınatyp qoıyp kútip otyr. Dúnıede úıirsek, kisini jatyrqamaıtyn aq jarqyn bir jandar bolady-aý. Ańysyn ańdap, «Sen osy kimsiń? Ne oılaǵanyń bar?» dep jatpaıtyndar az emes qoı. Balym sondaıdyń biri bop shyqty. Arada talaı jyl ótip kóriskendeı Aınashty esikten kirer-kirmes qushaqtaı aldy. Shashyn eki órip, jylmıta tarap alǵan. Ústinde qyzǵylt jyly halat. Ózi Aınash oılaǵandaı tomaǵa tuıyq emes, aq kóńil, elgezek. Soıleı júrip, shaı daıarlady. Aınashtyń ómir tarıhyn surap ta úlgerdi. Kombınatqa ornalasqanyna eki jyl bopty.Syrttaı tehnıkýmda oqıtyn kórinedi. Keshki mektepti bıyl bitiripti. Aınashtyń Ýnıversıtettiń tarıh fakúltetine, keshki kýrsyna túskenin estigende: «Júdá, baqyttysyń ǵoı-eı», — dep saldy. Elde ákesi, eki aǵasy baryn, sheshesi ótken jyly dúnıe salǵanyn aıtqanda, Aınashqa shyn jany ashyp, únsiz tomsyraıyp otyrdy. Bul bir ózi ashyq, qýanyshy da, kúıinishi de jap-jalpaq júzinde, anaý qıyq kózinde jazyla qalatyn jan edi. «Jany sulý» dep osy Balym sıaqty adamdy aıtatyn shyǵar el. Jaqsy qyz. Meıirimdi bilem», — dep oılady Aınash oǵan kóz toqtata qarap.

— Júdá, úırendim-aý desem de, keshke kitap oqı almaıym. Uıqy jeńedi de, qulaıym,— dedi ol tósegine jatqaly ornynan turyp.

— Men de sharshadym. Dem alaıyq.

— E, seniń sharshaýyń oryıdy. Stanokte istegennen kózge kórinbeıtin usaq-túıek kúıbeń jumys aýyr. Júdá, meniki ne deıim-aý.

Ol osylaısha sham sónse de, kózi ilingenshe sóılep jatty.

* * *

— Aınash, saǵan hat keldi. Mine,— dedi Balym esikten kirer-kirmes.— Sen óziń júdá, esiktiń qaırylysyndaǵy hatty qaramaısyń-aý deıim.

— Káne.

— Keshe kelipti. Stol ústinde jatyr.

Qyzǵylt áshekeıli konverttiń syrtyndaǵy ákesiniń qoltańbasyn Aınash birden tanydy. Qolyna alsa da, hatty ashpaı, betine basyp, qushyrlana ıiskep otyryp qaldy. Áke ıisin saǵynyp, sony sezingisi kep:

— Papa,— deı berdi kúbirlep. Balym da eljirep, eriksiz kózine kelgen jasty jasyryp, syrt aınalyp ketti. Áke-sheshesiz jetim, aǵa-jeńge qolynda ósken Balym sál nársege muńaıyp, qatty tebirenetin.

Asa kınoshyl da emes. Al, ındıa fılmin jibermeıtiı Baryp, egil-tegil jylap qaıtatyn da, sony úsh-tórt kún aýzynan tastamaı, áńgimelep júretin. Qazir de sol tereze aldynda teris qarap, egil-tegil jylap tur. Aınash ornynan turyp Balymnyń janyna keldi.

— Balym, onyń ne, qoı,— dedi ıyǵyna qolyn salyp

— Jáı, júdá shydamaı. Sen... Sen maǵan qarama.. oqy hatyńdy.

— Jaraıdy.

— Men shaı qoıaıyn. Búgin leksıaǵa barýshy ma eń?

— Barǵam.

— Á, onda asyqpaıdy ekensiń ǵoı. Men onda tamaq jasaıym. Maqul ma?

— Jaqsy.

Balym esiktiń qasyndaǵy týmbochkadan kók kastróldi qaǵazǵa oralǵan etti alyp shyǵyp ketti. Aınash kereýetine kep otyrdy. Konvertti ashyp, hatty aldy. Eki bet aq paraqqa marjandaı tizip, up-usaq etip jazypty. Kózge jyly ushyrap, janyńdy jylytar áke qoltańbasy Aýyldan shalǵaı, bir qıyrda júrgenińde tipten ystyq tartyp, munsha qymbat kórinerin Aınash bilmegen. Endi, mine, kólbete jazar «t» árpi de oǵan burynǵydaı qyzyq sıaqtanbaıdy. Qoshqar múıizdenip bitetin «ý» árpi de Aınash kózine ystyq tartyp barady.

Áke meıirin, saǵynyshyn ol hattyń ár jolynan kóktem shýaǵyndaı sezinip, júregi eljireı erkelep otyrǵanyn ańdamady.

«Aınashtaıym», deıdi je osy qazir qasynda júrgendeı.— Botaqanym... Habarsyz ketkeniń qalaı? Meni umyttyń ba? Kóńilim eki ý daı bop, qatty qoryqtym ǵoı. Aýyryp qaldy ma, munysy nesi dep te oıladym. Jumys ty tastap, astana baryp qaıtsam ba dep oqtaldym. Áıtse de, óıte almadym. Astyq... Eldiń yrysy jibermedi. Egis bıyl bitik boldy. Sony qımadym. Ýaqyt tyǵyz. Qys erte túsedi. Ony óziń de bilesiń. Kúndiz-túni qyrman, elevator basynda jan ushyrdyń. Sátti bop, astyqty oryp, jınap úlgerdik. Dárigerler aýrýhanaǵa jatýyńyz kerek. Emdelmeı bolmaıdy dep shaýjaıymnan aldy. Sumdyq emes pe, á? Kónbedim. Endi mine, men de, sovhoz mehanızatorlary da baqyttymyz. Birde-bir masaq jańbyr astynda qalǵan joq. Jospar eki ese oryndaldy.

Sen bizdiń burynǵy kórshimiz Vasılıı Sergeenkony bilesiń ǵoı. Ótken jyly jańa úı salyp bergenbiz. Sol kúnine úsh norma oryndap, aýdandaǵy eń úzdik kombaıner ataldy. Qazir sony, tatar jigit Hakım Ýalıevti, Naǵymbet Tursynovty, Alekseı Petrovty, agronom Beksultandy ordenge usynyp otyrmyz. Jigitter bıyl erledi. Óziń de gazetten oqyp júrgen shyǵarsyń, Qazaqstan mıllıardynda bizdiń sovhozdyń da úlesi mol.

Botaqanym, bárinen de men úshin úlken qýanysh seniń hatyń boldy. Qolym sál bosasa dalada da, keńsede de tós qaltamnan sýyryp alyp, otyra qalyp oqımyn. Jigitter de, qyz-kelinshekter de: «Qazir Qaırekeń Aınashtyń jyryn oqıdy,— dep kúledi. Shaıtan balalar ǵoı. Ázilqoı ıtter-aı. Meıli kúle bersin, solaı emes pe?

«Men jumysshymyn, papa. Qoryńpa. Seni, uıatqa qaldyrmaspyn. Dúnıede óz mańdaı terińmen tapqan nanyń tátti bolady eken»,— depsiń. Beksultan men Vasılıı osyǵan qatty rıza bop, betin qaıtarmańyz, ol óz jolyn tabady deıdi. Meniń kóńilimdi aýlaǵandary ma, joq álde shynynda seniki aqyldylyq pa, bilmeımin. «Oqýǵa túspeseń, aýylǵa qaıt. Kelesi jyly qaıta baryp tapsyrarsyń,— deýge sonan keıin aýzym barmaı otyr. «Qudaı-aý, mynaý meniń kúni keshegi tulym shashy jelbiregen botaqanym ba? Sonyń sózi me? Oı toqtatqan salaýatty jannyń áńgimesin aıtypty. Neden, qalaı boldy?» — dep, óz kózime ózim senbegendeı, qaıta-qaıta oqımyn. Oqýǵa túse almaı qaıtqandardyń deni muǵalimderdi jazǵyrýshy edi. Adaldyq joq dep keletin. Sen ózińnen kóresiń. Aýyldan alǵan bilimniń qaladaǵylarmen salystyrǵanda kóp tómen ekenin aıtasyń. Úzdik bitirgen sen bulaı deseń, ortashalardyń jáıi ne boldy. Keshe Temirtaýǵa telegramma soǵyp em, Túsip aǵań keldi. O da seni qoshtap otyr. Sen oǵan hat jazbapsyń ǵoı. «Bir betkeı, qısyq qyz. Oqýǵa túspeı, habar bildirmeıin dep júrgep shyǵar. Namysqoıyn qaıtersiń»,— deıdi. Sen olarǵa hat jaz. Týǵan aǵalaryńdy renjitpe, botaqanym. Kóke, sen jalǵyz qaldyń ǵoı. Bizge júr, ne men qasyńa keleıip»,— deıdi.

Metalýrg, ınjener sovhozda ne isteıdi. Al, men bolsam, «pensıoner shal» bolǵym kelmeıdi. Sovhozsyz qaıtyp ómir keshem, á? Joq, egissiz mende tirlik bolmaıdy. Bip ýys topyraqty ıiskep, dalada júrmeı otyrý qıyn.

Aınashtaıym, bir ǵana seni saǵynam. Qyzyǵym da, qýanyshym da ózińsiń. Onynshy klasta jazǵan bir dápterińdi taptym. Ulyqsatsyz oqydy-aý dep uryspa. Eki-aq betin oqydym. Kúndeligiń eken. «M» degen bir balany birde maqtasań, birde keshirmeısiń. Keshirimdi bol, botam. Adamnan asyl mura joq. Janyn túsinbeseń o da pyshaq. Olaq kisiniń qolyn kesedi. Sheberge serik bolady. Qandaı jamandy da dos etetin meıirim. Ne dep baram. Taǵy da aqyl aıta bastadym ba? Botaqanym meniń... Aqsha salyp jiberdim. Kerek bolsa habarla. Taryqpaı júr. Jyly kıimderiń qalaı? Osy adresiń durys bolsa, keıin taǵy da habarla sarmyn. Ázir hosh, saý-salamat bol. Kóriskenshe kún jaqsy bolǵaı. Ákeń Qaıyrjan...»

— Tý-ý, uzaq jazypty ǵoı,— dedi Balym Aınashtyń janyna kelip.— Júdá, qatty saǵynǵan eken.

Aınash úndegen joq. Hatty betine basyp otyra berdi.

Tórtinshi taraý

Dáýlet atyn sovhozdyń kúnbatys betine qaraı burdy. Ol álginde ǵana dırektorǵa soǵyp, sonan shyǵyp edi. Onda da ekinshi qatardaǵy Qaıyrjannyń kabınetinde sham baryn kórgensin, at basyn irikti. «Aınashtan hat alypty, Máz-meıram. Áke degen sol-aý. Qýanyshyn jasyra almaı otyr. Maqtansa maqtaǵandaı-aq bala ǵoı. Oqýǵa túse almasa da qyńqyldamaı, jalynbaı ún-túnsiz jumysqa ornalasyp, tistesip jatyr. Jáne de qyz balaǵa sonyń bári ońaı emes. Oqımyn degen adam áne sol. Biz bolsaq, synyqty syltaý etip jarym jolda qalmadyq pa. Anaý túse almaı qaıtyp kelgen qyzdar, jigitter onan kem be. Soǵan tóze almaı, ózinen basqanyń bárin jamandap, kústánalap júrgen joq pa. Iá, Aınash olardan bólek. Mundaı qyzdar degenine jetpeı tynbaıdy. Eńbekqor, namysqoı, qaısar jan. Ákesi sıaqty. Osy Qaıyrjan aǵany men ózi túsine de bermeıim. Jas qyzǵa kóz salmasa da ózimen teń jesir kelinshekterdiń birine nege úılenbeıdi. Jalǵyz júr. Kúndiz dalada, túnde keńsede, úıine tek túneýge barady. Eldiń bári ketip qalǵanda japadan-jalǵyz otyrysy anaý. «Aǵa, siz osy nege úılenbeısiz desem, kúledi. Asyǵatyn ne bar, ómir alda emes pe»,— deıdi jap-jas adamdaı-aq. Túsinbeıim. «Úıge júr. Qonaq eteıin. Apań joq deme. Úıde bári bar»,— deıdi. Kóńilin qımaı bardym. Bylaı qarasań qarapaıym adam. Al, oqyǵany, toqyǵany qandaı kóp. Áńgimeshil. Men de sondaı bolsam ǵoı. Jáı nárseniń ózin maıyn tamyzyp aıtady

Sońǵy rúmkini beker ishtim be, qalaı, júregimdi kilkitip turǵanyn qarashy. Tý-ý, myna jaýyn basylar bolmady-aý, á. Ábden malmandaı sýǵa malshyndyrdy bilem. Chý-ý, jamaldatqyrdyń shatqaıaqtaýyn qarashy... qulaı ma, qaıtedi-eı...

Iá, Qaırekeń kisi tanıtyn jan. Ásirese, kúlem-aý... «Seń bala bireýge ǵashyq bolýdan saýmysyń. Burynǵydaı emes, tym kóńilsheksiń ǵoı. Nege kózińe jas alasyń deıdi?» «Joq, ánshıin... araqtiki shyǵar»,— dep edim kúlip: «Shyn ǵashyq adam da jetim bala tárizdi bolady. Jaltaq keledi. Tóńiregindegilerden jylylyq, meıirimdi deıdi. Sál nársege bosap, eljirep qalady. Menin, saǵan aıtyp otyrǵan áńgimem munan bir ǵasyr buryn ómir súrip, dúnıeden ótken baqytsyz kúıshiniń taǵdyry. Jo-joq, sen buǵan jaıshylyqta kózińe jas almaq turǵaı, qabaq ta shytpaısyń. Qazirgiń jetim kóńildiktiń belgisi»,— deıdi. Meniń Aınashty saǵynyp júrgenimdi, mine jeti aı boıy kúndiz-túni tek sony ǵana oılaıtynymdy ol qaıdan bilsin. Áı, sóıdep ottap otyrsam ne der edi, á? Meniń jandúnıemdi túsiner me edi? Qoı oıbaı, onyń betin ármen qyl. Toqta, men osy qaıda kele jatyrmyn? Beksultandkine soqtym. Oılamaǵan jerden Qaırekeńnen de dám tattym.

Dáýlet atynyń basyn tartyp, kósheniń ortasynda týryp qaldy. Plashynyń shoshaq tóbe kapúshonyn sál keıin serpip, sap-salqyn jaýyn sýyna betin tosty. Qolymen betin sıpa dy. «Ábden mas ekem ǵoı. Ýf, salqyn sý qandaı jaqsy». Jańbyr tamshysy mańdaıyna, betine tıip, moınyna quıyla bastady. Ol asyǵa kapúshonyn mańdaıyna túsire qaıta kıdi. Endi jańbyr tamshysy tyrs-tyrs etip, plashyn sabalap ketti. «Tý-ý, álgi pátýasyz Bısenge soǵýym kerek eken ǵoı. Sol traktorıst ıt elikti atyp almasyn. Sońǵy tórt-bes kún kórinbeı ketip edi. Jónin aıtsa jaqsy... Bir kelse, sonan keledi pále. Atyp alyp, aýzynyń aınalasy byljyrap, súıegin mújip otyrmasyn. Kókparshyl, ań qumar sol ońbaǵanǵa ne istesem, á? Degenmen, soǵa keteıik. Áıteýir, bir jaqsysy, ol keıbireýlerdeı kólgirsip ótirik aıtpaıdy. Bilgenin jasyrmaıdy». Dáýlet tebine túsip, sovhozdyń shetindegi eńseli qa raǵaı úıge at basyn dettedi. Attyly kisiniń boıy jetpeıtin kók qaqpanyń aldyna kel gende ǵana serpilip, tizginin lshnady. Úzeńgige aıaǵyn shirep, moınyn sozyp edi, terezesinde ot baryn kórdi. Attyń pysqyrynǵanyn estip, aýlanyń ishindegi buzaýdaı tóbet áýpildep jetip keldi.

Shyǵyp ketse, kisini jaryp tastaıtyndaı esikti tyrnalap tur. Attan túsýge Dáýlettiń júregi daýalamady.

— Oý, kim bar? Shyǵyp ket! — dep daýystady ol. Mynaý tóbettiń ars-ars etkeninen estimedi me, ishten esh dybys shalynbady.

Dáýlet atyn tebinip qap, qaqpaǵa taıap keldi, qamshysynyń sabymen aǵash aýlany taqyldatyp ura bastady. Bul az degendeı endi kórshiles úılerdiń ıtteri shabalaqtap, tóńirekti azan-qazan etti.

— Oý, bu qaısysyń?

Aýlanyń ar jaǵynan tanys qyryldaq daýys estildi, izinshe qaqpanyń kisi kiretin esigin bekitetin temir ilgeshek, shynjyr syldyrlap jatgy.

— Bısenbisiń-áı?

— Iá.

— Dáýletpin ǵoı. Ash esigińdi.

— E, Dáýletpisiń?! Mynaý jaýyndy túnde tentirep neǵyp júrsiń? Tynyshtyq pa?

— Qoryqpa, tynyshtyq.

— Oý, anaý ıtińdi baılasaıshy. Talatyp óltiremisiń, qaıtesiń-eı?!.

— Qazir... E, seni óltirgende bizge qudaıtaǵala aı mańdaıly, baǵy alty qarys qoryqshy berer deımisiń.

— Óı, tiliń men jaǵyńa súıengen myljyń neme.

Aýlanyń ar jaǵynan darqyraı kúlgen jigittiń daýsy estildi. Ol ózi Dáýletpen birge oqyǵan, qurdas edi. Boıy eki metrge jýyq, tenteksoq jigit bolatyn. Bir jaqsysy aq kóńil. Esiktiń joǵarǵy jaqtaýyn basymen tirep óńireıip shyǵyp keledi.

— Áı, atyńdy osy jerge baıla. Aýlamnyń ishin ólip-talyp keshe sypyrǵam, qı tastap júrer. Úıge kir.

— Asyǵyspyn taǵy birde soǵarmyn.

— Áı, ot ala kelgeniń joq qoı. Tús, káne!..

— Shyn aıtamyn, asyǵyspyn.

— Iá, nemene sonsha?

— Sen elik atyp alypsyń. Ulyqsat joǵyn bilesiń. Sottalyp keteıin dep júrmisiń, á?

— Áı, qorqytpashy. Qyrsyq qylǵanda egisten qolym tımeı júr. Ańǵa shyqqan emespin. Keshe bir kúreń tóbelimdi sıpaı qamshylap, anaý taý etegine deıin baryp qaıtqam túk ilmedim. Áı, seniń úıińniń aldynan kóretin elikti kezdestirdim.

— Iá, ony qaıttiń?

— Óı, qatynyndy atyp alǵandaı nege shoshynasyń? Qudaı aqy tıgem joq.

— Ras pa?

— Ollahı tıgem joq. Áı, júni jyltyrap qyzdyń balasyndaı súp-súıkimdi bop qalypty. Myna meniń suq saýsaǵymdaı shemirshek múıizi kórinip tur. Symbattysyn qaıtersiń. Óı, sen shynymen-aq úıge kirmeı ketpekpisiń?

— Aıttym ǵoı asyǵyspyn dep. Bısen-aı, men deseń, sol elikke tıme. Jaraı ma? Kelistik qoı?

— Kıikke she?

— Ony endi óziń bilersiń? Uıatyńa qara. Bóri emessiń ǵoı qyra beretin.

— Óı, ne dep kettiń. Shúkir ázirge uıatymyz bar.

— Bilem seniń uıatyńdy. Áıtse de, baıqa. «Isha» despeıik.

— Jaraıdy. Kirseıshi úıge. Qur aýyz ketemisiń?

— Raqmet. Taǵy birde soǵarmyn.

Dáýlet atynyń basyn kilt buryp, júrip ketti. Qaırylyp artyna qaramady.

— Áı, qatynyńa sálem aıt!

— Jarar, qaınaǵa, aıtamyn.

Kózge túrtse kórgisiz qarańǵy orman. Orman ishi jazyqtaǵydaı emes, jaýynnan bógip tur. Aty shatqaıaqtap, ábden sýǵa malshynyp Dáýlet úıine tún jarymy aýa jetti. Atyn qoraǵa bekitip, úıge kelse, Rázıa uıyqtamapty. Aınashtar jatatyn bólmede, bir buryshta kóılek tigip otyr. Aldyndaǵy isin ári ysyryp tastap, ornynan turdy. Aýyzǵy úıdegi stol ústine as daıyndaı bastady. Jaıshylyqta: «Qaıda júrsiń?» — dep qabaq shytatyn Rázıa Dáýlettiń qyzǵyn ekenin ańdap, lám demedi. Mundaıda kúıeýiniń ashqyltym sorpa, ne tuzdy qıar sýyn ishkendi táýir kóretinin biletin ol shaı qamdamaı bir zereń aıaq sorpa men eki-úsh qıar ákep qoıdy.

— Mynaýyńdy áket. Shaı ishem,— dedi Dáýlet áıeline týra qaramaı.

— Sonsyn shaı ákelem ǵoı. Ázirshe osyny ishseıshi, aýzyńnyń dámi kelsin.

— Meniń aýzymnyń dámin qaıtesiń-eı. Sháıińdi ákel dedim ǵoı.

— Maqul.

Dáýlet sheshinbesten tórdegi kereýet ústine baryp, shalqasynan qulaı ketti. Dalaǵa samaýryn alyp Rázıa shyǵyp ketken, aptyǵyp qaıta júgirip kirdi.

— Dáýlet!..

— E, nemene? — Dáýlet basyn jastyqtan julyp aldy.

— Álgi eliktiń laǵy...

— Qaıda?

— Esik aldynda tur. Meni kórip, yrshyp tústi.

— Qap... Ketip qaldy ma? Menen ózgeniń senen yrshyń túspeıtini joq shyǵar. Ákesin tanytqansyń da. Men deımisiń ondaıdy tez umytyp ketetin. Qudaı súıer qulqyp bolsashy...

Rázıa shyǵyp ketip, qaıtyp keldi. Óńi álgindeı dep nurlańa kirdi. Kúlimdep tur.

— Anada Aınash otyratyn aǵash túbinde... báıterekke basyn súıep qaraıdy. Ketpepti.

Dáýlet ornynan atyp turyp, esikti ashyp jiberdi. İshtegi jaryq qarańǵy dalaǵa tústi. Qazandyqqa jaqyn jýan báıterek túbindegi elik selk etip, shoshyna jaltaqtap qaldy da, mynaý jaryqtan kózin ala almaı irkile berdi. Sol eliktiń laǵy. Dáýlet elikti emes, Aınashtyń ózin kórip turǵandaı qýanyp ketti. Onysyn áıelinen jasyra almaı.

— Qarashy, Rázıa, qarashy... Ol menen qashpaıdy, dep Dáýlet júgirip qasyna bardy. Elik shynynda da ornynan qozǵalmady. Dáýlet onyń jup-jumsaq maqpaldaı múıizinen ustap, moınyn, saýyryn sıpap jatyr.— Janýar... Janýar, nege qashasyń? Nege kelmeı kettiń?

Buǵan deıin shydap, ishten tynyp kelse de Rázıa osy joly ózin-ózi ustaı almaı qaldy. Aınashqa kúıeýiniń ǵashyq ekenin sezetin ǵoı. Qazirgisi de elikke eljireý emes, Aınashqa degen saǵynyshtyń áseri ekenin bildi.

— Dáýlet-aı, aldyńdaǵy qyz emes haıýan. Esińdi jısańshy,— dedi ol. Kúıeýiniń jaýabyn kútpeı syrt aınalyp, júgirip úıge kirip ketti.

Dáýlet qyzǵyndaý bolsa da, áıeliniń janyn qatty jaralaǵanyn sezip aqtarylyp qaldy, qolyn eliktiń basynan erkinen tys tartyp aldy. «Álgi ne dep ketti?» dedi kúbirlep. Endi qaıtyp elikke qolyn aparmady. Áıel únindegi aýyr kúızelis esin jıǵyzǵandaı boldy. Bir túrli Rázıany aıap ketti. Burylyp úıge qaıtty. Rázıa quıyp qoıǵan shaıdy da zaýyqsyz, ún-túnsiz otyryp ishti. Sálden soń Rázıa:

— Osynda Aınashtyń qyzǵylt bantıgi qalyp edi. Sony anaý báıterektiń alasa butaǵyna baılasaq qaıtedi, Dáýlet! Haıýan ıisshil keledi. Iisker me eken, á? — dedi oqys jalt qarap. Taǵy da kúıeýiniń jaýabyn kútpeı tórgi bólmege kirip ketip, tez taýyp ákeldi.— Má, sen baılashy.

Dáýlet qyzǵylt jibek lentany alyp, kelinshegine qarady: «Áziliń be, shynyń ba?» — deıtin sıaqty. San qaltarysty áıel janyn túsinýdiń ózi ne degen qıyn edi. «Neden ózgerdi? Bunysy nesi? Álde tálkegi me?» — degendeı ol tańdana qarap tur. Rázıanyń júzin jasyrmaı bolmashy qas qaqqanynan shyny ekenin ańdap, tolqyp ketti. Talaı jyldan istemegeni qushaqtap, onyń betinen, mańdaıynan súıdi de, esikti shalqaıta ashyp, dalaǵa shyqty. Elik sonadaı jerde oıqastap júr eken. Eleńdeı qarap turyp qaldy. Dáýlet ony kórmegendeı báıterektiń tómengi butaǵyna qyzǵylt lentany baılady da, keri qaıtty. Endi, mine, esikten Rázıa ekeýi elikke qarap otyr.

Elik aıaǵyn bir basyp, eki basyp aǵashqa jaqyndap keledi. Aýyq-aýyq úrkekteı jan-jaǵyna qarap qoıady. Tóńirekte qaýiptiń joqtyǵyna kózi jetti me, aǵashtyń janyna bul kókteı taıady... Esikten túsken jaryqtan yǵyspaı lentaǵa jaqyndaı berdi. Áne, ol jelbiregen lentaǵa moınyn sozdy, ıiskedi. Iiskedi de, qaltıyp turyp qaldy. Sebelegen jaýyndy da, jaryqty da eleıtin emes. Jańbyr sýynan arqan sıaqtanyp shıratyla bastaǵan qyzǵylt lentaǵa tumsyǵyn, basyn súıkep mekirengendeı boldy. Dáýlettiń eki kózi sonda. Júzi qýqyl tartyp barady. Rázıanyń ózine tańdana qarap otyrǵanyn eleıtin emes.

— Qarashy, Rázıa, tanydy... tanydy-aı, á? — degen Dáýlettiń qýanyshty daýsy onyń júrek túbin qatty syzdatyp jiberdi.

Rázıa ornynan turyp ketti.

Besinshi taraý

Jalaqy qolyna tıse boldy. Balym birden dúkenge júgiretin, tamaqqa degennen ózgesin tez qurtýǵa asyǵatyn. Búgin de sol jumys aıaǵyna shaq shydady. Qaıta-qaıta Aınashtyń qasyna júgirip kelýmen boldy. Óziniń ajarsyzdaý ekenin biletin keıbir qyzdarda sulý qurbysyn maqtan tutý, sony dáreje kórý tárizdi bir minez Balymda da joq emes-tin. Kombınat taǵy qurbylarynyń aldynda onysyn sezdirip qoıdy. Túski úziliste tamaqqa barǵanda da, ne avtobýsqa kelgende de Balym Aınashty qorǵashtap, qamqorlyq nıet tanytyp-aq baǵady. Iyǵymen qaǵyp, jigitter turǵaı qyzdardyń ózinen qyzǵanyp, ylǵı da ara túsýmen júredi. İlkide Aınash onysyn jaqtyrmaı qabaq shytyp qap: «Bala emespin ǵoı»,— dese oǵan aýzyn bultıtyp, sábıdeı ókpelep bitetin. Bireýge qamqor bop, sol úshin kúıip-pisip júretin adamdar bolady. Ol ýaqytpen de, tóńiregimen de eseptesip jatpaıdy. Keń jany, shalqar kóńili sonyń ózinen lázzat taýyp, ǵajap bir is tyndyrǵan sıaqtanady. Balym da sondaı jan. Ol Aınash bolmasa, sol tárizdi názik bireýdi túbinde taýyp alýy múmkin edi, mine, endi oǵan Aınash tap keldi. Birte-birte Aınash onyń sonysy na úırenip, yrqyna kónip ketti. Anasyndaı qamqor Balymnyń áldeqalaı kesh kelse de, uıyqtamaı kútip otyratynyna da burynǵydaı tandanbaıdy.

— Aınash, men bir juqa jazdyq kóılek izdesem be deıim,— dedi ol jumystan keıin janyna kelip.

— Ótkende almap pa eń?

— Alsam ne?! Taǵy alam. «Kerek tastyń aýyrlyǵy joq» degen. Jerde qalmas.

— Meıliń, óziń bil.

— Al meniń ornymda sen ne ister ediń?

— Aqshany bosqa shashpas em. Joǵymdy izder em, Menińshe saǵan laktelgen týflı kerek. Anaý menikindeı, Teatrǵa, toıǵa barǵanda kıetin,— dedi Aınash kombınattan shyǵyp, aıaldamaǵa bet alǵanda.

— Tý-ý men ózdigimnen jóni túzýin tabam ba?

— Júr ekeýmiz qaraıyq.

— Shyn aıtasyń ba, Aınash?

— Iá.

— Raqmet saǵan.

— Nesine raqmet aıtasyń, Balym? Alǵan dáneńeń joq.

— Ekeýmiz barsaq, tabatynymdy bilem ǵoı.

— Men seni taksımen aparaıyn.

— Avtobýspen de jetpeımiz be?

— Ózimizden aıap qaıtemiz, Balym. Kettik,— dedi Aınash jadyraı túsip. Ol kópten beri Balymdy bir razylap, qýantsam dep júr edi, sonyń reti endi kelgen sıaqty.

Taksımen ár dúkendi aralaı qydyryp, armansyz izdedi. Aqyry qalanyń shetindegi kópshilik bara bermeıtin shaǵyn dúkennen ádemi qara týflıdi tapty. Balym oǵan balasha qýanyp, úıge jetkenshe kúlip keldi. Álsin-áli Aınashty qushaqtap, shyr kóbelek aınaldyrýmen boldy. Joldan azyq-túlik dúkenine kirip, et, tátti tort; shampan satyp aldy. «Týflıimdi jýam»,— dep, Aınashtyń — «Qoı, onyń keregi joq»,— degenine kónbeı qoıdy. «Seniń qansha kitap, jýrnal alsań da, men úndemeıim. Júdá, men adam emespin be?» — deıdi ol erkeleı burtańdap.

Jataqhanaǵa kirer jerde olarǵa Abylaı kezikti. Ústinde jyltyr balon plash, aq kóılek, qara galstýk taqqan. Ózi jalań bas.

Balym ony sonadaıdan tanyp:

— Aqyn jigitti qara,— dedi.

— O kim, Abylaı ma?

— Qońyr plash kıgen... Áne, anaý. Sen ne tanymaı qaldyń ba.

Balym ezýin jıyp ala qoıdy, bir túrli úrkektep Aınashtyń tasasyna túsip, tyǵylǵandaı bop keledi. Abylaıdy kórse, abdyrap, quty qasha bastaıtynyn Aınash buryn da baıqaǵan, onysyn tipten qyzyq kóretin. Osy qazir Balymnyń Abylaıdy súıetinine kózi jetkendeı boldy. Abylaı Aınashtyń kombınatqa ornalasqanyn estip,erteńine taýyp alǵan. Óziniń «Úı qurylys kombınatyna» jumysqa kirgenin aıtqany bar. Onyń ber jaǵynda bes-alty ret kınoǵa da shaqyrdy. Aqyn bolsa da áńgimege shorqaq, ebedeısiz, oqyǵany da az edi. Alǵashynda Aınash sonysynan uıalar-aý dep syr bermeıtin. Keıde ol erkinen she, Abylaıdy ózimen birge mektepte oqyǵan balalarmen salystyryp, munyń bilimsizdigin, nege de bolsa shorqaqtyǵyn sezinip, qatty aıaıtyn. Bertin kele tipten jırenetindi tapty. Ásirese, Abylaıdyń óner, ádebıet jáıli oıynyń saıazdyǵy qynjyltatyn. Áldeqalaı ózderi kórgen kınonyń birin áńgimeleı qalsa, ol:

— Munyń ózi tunyp turǵan ótirik. Artıserdiń oıyny ǵoı,— dep salatyn. Ómiri bir kınony unatqan emes. Kınonyń bárin joqqa shyǵarý ádeti sıaqty. Al, ylǵı bir sózdi estı berý kimdi de bolsa sharshatpaı ma? Aınash onymen kórgen kınodan qaljyrap, yzalanyp qaıtatyn ǵoı. «Men qyzbyn. Menimen kınoǵa barǵansyn, kóńilimdi aýlap, eldiń bári maqtap júrgen fılmdi joqqa shyǵara bergenshe, pikir alyspaı ma? Jaman bolsa oǵan nege apardy? Joq álde sonysymen bilimdar birdeńe biletindigin sezdirgeni me? Áı, sonyń aqyly az-aý deıim», — dep Aınash talaı oıǵa qalǵan. Keıingi kezde qansha shaqyrsa da, barmaıtyn boldy. Erkek bitkenniń ádeti munda da joq emes. Kórgisi kelmeıtinin sezdirip edi, sońynan qalmaı qoıdy.

— Sálematsyzdar ma, Aınash?

— A... Abylaı, halyń jaqsy ma? — dedi Aınash janynan óte berip, jańa kórgen adamdaı irkilip.

— Shúkir.

— Neǵyp tursyz, kirińiz.— Balym ımene jol berdi.

— Jo-joq... Aınash, saǵan kelip em.

— Keshir, Abylaı, men sabaǵyma daıyndalýshy edim Eshqaıda bara almaıym.

— Erteń she?

— Erteń de qolym tımes.

— Erteń demalys qoı.

— Raqmet, Abylaı, qolym tımeıdi.

Aınash onyń jaýabyn kútpeı, Balymdy qoltyqtap ishke kirip ketti, Abylaı kúmiljip qala berdi. Balymnyń da, Aınashtyń da álgi bir kóńildi shaǵy sý sepkendeı basyldy. Bólmege kelgensin de ekeýi ún-túnsiz sheshinip, kereýetterine baryp otyrdy. Satyp alǵan dúnıeleri ústel ústinde tur. Boıkúıez osy bir tynyshtyqty buzǵan Balym boldy.

— Júdá, obal... Qatty aıadym. Jazyǵy ne?—dedi ol tómen qarap.

— Senińshe ne deýim kerek edi?

— Bilmeıim. Júdá, aıanyshty-aq.

— Men ony súımeıim ǵoı, Balym-aý.

— Degenmen, kınoǵa barsań qaıtetin edi.

— Aldaı almaımyn. Jetti. Ábden asqynbaı turǵanda osynyń ózi durys. Sen dem al, Balym, men shaı qoıaıyn. Qıraǵan dúnıa joq. Qara jamylyp qaıtemiz,— dep Aınash asa qatty qynjylmaıtynyn sezdire ornynan serpile kóterildi. Ol áli eshkimdi súımegen. Bireýdi saǵyna kútip, júrektiń bura tartyp syzdaıtynyn, sonyń ózi adamdy birde tátti lázzátqa bólese, birde ómirden túńiltetinin de bilmeıtin ǵoı. Kitaptan oqyǵany, estigeni bar. Áıtse de ózi áli basynan keshpegen. Abylaıdyń jan jarasyn elemeı óte shyqqany da sonan. Aı nash kóńilinde osy qazir áldeqandaı bir eski tanystan aırylǵandaı qımastyq qana bar edi, sháınekti alyp, korıdorǵa shyqqanda o da umytyldy.

Tamaq jelinip, shaı uzaq ishildi. Qyz bitkende ne kóp, jańalyq, áńgime kóp. Abylaı jáıi sol kóptiń kóleńkesinde kómilip qaldy. Áńgime aıaǵy suıyla bastaǵan, oıǵa jańa ǵana ekeýi satyp ákelgen laktelgen týflı oraldy. Onyń oralýy muń eken, ekeýi jadyrap sala berdi. Ústel ústinde ishilgen astyń ydys-aıaǵy jınalmaı qaldy. Balym endi qara týflıge qaı kóıleginiń laıyq ekenin bile almaı abyr-sabyr. Shıfoner ishindegi búıirli sary shamadannan kóılekter shyǵyp, oryndyq arqalyǵyna, kereýet basyna ilinip qap jatty. Olar bir jeńilgen jaý eldiń týlary sıaqty endi. Aqyry aq jaǵa qyzyl kúreń kostúm kózge tústi. Aınash «osy jón bilem» demeı-aq, Balym ony sheshkisi kelmeı, aına aldynda kólbeńdeı berdi. Teginde jyltyraq syrǵa, saqııa, koılekke qyzyqpaıtyn qyz joq shyǵar. Shaıdan keıin-aq qolyna kitabyn alǵan Aınash Balym kıine bastasymen bárin umytty. Kitap kereýet ústinde ashýly kúıi jetimsirep qaldy. Tabıǵatynan talǵampaz, ásershil Aınash Balymdy bılep-tóstep:

— Kosynka tartpa,— dedi.— Jalań bas jaqsy.

— Basym taqyraıyp uıat emes pe?

— Túk te emes, osy durys. Shań-topyraǵy burqyraǵan aýyl kóshesinde júrgendeı bolma.

— Júdá, bir túrli... Burymymdy túıip qoısam she?

— Onda sen qazirgi jastarǵa emes, shaldarǵa, orta jastaǵy adamdarǵa unaısyń. Úlken kisiler sony táýir kóredi.

— Sen de aıtasyń-aý.

— Bilmesem, aıtam ba?! Al, bylaı etseń,— dep ol Balymnyń burymyn tarqatyp, buıralaý mańdaı shashyn tolqyndandyra tarap qoıdy.— Tógiltip jiberseń, jastar unatady. Qazirgi sán osy.

— Júdá, qyzyqsyń sen.

— Unaı ma?

— Jaqsy,— dedi Balym jymyńdaı kúlip.— Munyń bárin qaıdan bile beresiń? Saǵan ne, shaldar ǵashyq bolyp pa edi?

Aınashtyń bul kútpegeni-tuǵyn. Oılanyp qaldy. «Shynynda ylǵı shaldar qaraıdy... Jas jigit kezikkendeı boldy ma? Arada tórt-aq aı ótti emes pe? Mektepte talaı bala kóńil bildirgen. Unatpadym. Astanaǵa keldim. Oqýǵa túse almadym. Endi, mine, jumysshymyn. Tóńiregimniń bári qyz-kelinshek... Áli on jetidemin ǵoı. Kezdeser da»,— degisi keldi onyń. Áıtse de, ózin-ózi irkip:

— Joq, ǵashyq shaldy bilmeıim. Erkek bitkenniń qaraǵanynan sezem,— deı saldy.

— Maǵan qaısysy durys?

— Óziń qalaı oılaısyń?

— Bilmeıim.

— Menińshe osynyń jaqsy.

— Ras pa?

— Iá.

— Bireý esik soqty ǵoı. uıattaǵy,— dedi Balym aptyǵa shashyn keıin serpip.

— Kirińiz...

Uzyn boıly aq sary jigit esikten syǵalady.

— Ulyqsat pa?

— Kirińiz,— dedi Aınash.

— Oho!.. Kıinip, daıyn tursyzdar ma? Qyzdar, ekinshi qatardaǵy vestıbúlimizde bı bolady. Búgin senbi. Sizderdi shaqyra keldim. Bir jaqqa barǵaly jınalyp jatyrsyzdar ma?

— Joq.

— Á, onda durys. Kópten-kóp ótinem, kelińizder bıge.

— Raqmet. Ýaqytymyz bolsa, kórermiz,— dedi Aınash.

— Qyzdar-aý, búgin senbi emes pe? Senbi kúni de qoldaryń tımeı me?

— Sabaqqa ázirlenemiz.

— Tý-ý, erteń kúndiz ne bitiresińder?

— Kir jýamyz,— dedi Balym syqylyqtap. Áp-ádemi kıinip turǵanda jigittiń kirip kelgenine ol qýanyshty edi, sonysyn jasyra almaı kúlim-kúlim etedi. Jalyna tússin bálem degendeı qyz bitkenge tán naz da bar.

— Ózim jýyp berem.

— Siz be?

— Ie, men... E, ne, men kir jýa almaıdy deısizder me? Áesker kóje pisirýdi de úıretken. Al jaqsy... Kelistik qoı. Men kórshiles bólmelerge soǵaıyn. Stýdentterdeı qaǵylezdikteriń joq, ár saǵaty esepteýli qaıran jumysshy halyq-aı. Qozǵalýlaryń netken qıyn edi, á? Myna mendeı elpekbaı nege bolmaısyńdar,— dep jigit jymyńdaı kózin qysyp qoıdy.— «Oıynnan ot shyǵady» degen. Ońtaıy kelgen isti nasyrǵa shaptyryp, ózim búldirip almaı turǵanda taıaıyn. Qyzdar, meni uıatqa qaldyrmańdar...

Jigit shyǵyp ketkennen keıin Balym syqylyqtaı Aınashty qushaqtap:

— Baraıyqshy. Júdá, biz de adambyz ǵoı,— dedi.

— Sen bar, Balym. Meniń onsha zaýqym bolmaı tur. Qudaı aqy, sharshadym.

— Eń bolmasa, tóbe kórseteıikshi. Sonsyn ketersiń.

— Jańaǵy jigit kim?

— Á... saǵan unap qaldy ma?

— Joq, Balym, jáı bileıin degenim ǵoı. Ózi dilmár eken.

— Kombınatta isteıdi. Injener. Úılenbegen deıdi. Jas emes, otyzdyń ústindegi adam. Qalaı, baramyz ba? —dedi Balym Aınashtyń júzine úńile.

— Júr.

— Kıinbeı osylaı júre beresiń be?

— Iá. Men kóp kidirmespin.

— Sen kıinbeseń de súıkimdisiń. Osy qarapaıym qyzyl tońyma kostúmińniń ózimen de symbattysyń,— dedi Balym ńurbysynyń kóńilin aýlaı.

Qyzyl toqyma kostúm men qara ıýbka shynynda da Aınashtyń tal boıyna quıyp qoıǵandaı jarasymdy edi, appaq moıny, júzi, uıaly kózi Balymdy ylǵı da qýantyp, bir túrli erkeletip turatyn. Qyzdyń qurbysyna súıinýi sırek qoı, áıelderdeı emes, olarda qyzǵanysh basym bolady. Al, myna Balymda Aınashqa degen shyn súıiný. Sonan da bolar Aınash qurbysynyń tamsanyp kep maqtaǵanyn álgi kúnge bir shet kórgen jeri joq, oǵan ishi jylyp qalady. Qurbysyna sengeni me, ol tipti aınaǵa kóz qyryn tastamady. Bıge jastardyń jınalatynyn bilse de, shashyn tarqatpady, sol jelkesine tostaǵandaı etip túıýli qalpy shyqty.

Olarǵa korıdorda álginde ózderin bıge shaqyrǵan sary jigit taǵy kezikti. Alasa boıly, aq quba, beıtanys bir jigitpen sóılesip tur. Aınash jigittiń qyr muryndy, mańdaıy jazyq, kózi uıaly ekenin ańdady. Plash kıip, jaǵasyn kóterip alǵan, jalań bas.

— Oý, jarqynym, sheshinshi-aı. Ákelshi beri plashyńdy. Bı bıleıik. Nemenege asyǵasyń? — dep jatqan sary jigit Aınashtardy kórip, qalbalaqtaı qaldy.— Mine, qaryndastar bıge shyqty. Bol endi.

— Sálematsyz ba? — dedi Balym beıtanys jigittińt qoıyp, Aınashqa tesireıe qaraǵanyn ańdap.

— Esensizder me?..

— Áı, batyrekesi, myń tolǵanbaı júrseıshi. E, báse... Káne plashyńdy men bólmege aparyp tastaıyn.

— Jaraıdy, kóp bolmaıym. Bılerindi kóreıin.

Aınash munan arǵy sózderin estigen joq, qarsy aldynan quıqyljyta oınalǵan bı áýeni estilip olardyń daýsyn kómip ketti. Balym máz-máıram, ınjener jigitti áńgimelep qoıady. «Anaý jigit kimi, sonsha jalynatyny nesi?—deıdi de, ózi qyzyq-aı»,— dep kúledi. Qala berdi Aınashtyń qulaǵyna aýzyn taqap, ystyq demimen qytyqtaı: «Men bıdi jaqsy bilmeýshi em»,— dep qobaljıdy. Korıdorda ekeýinen ózge eshkim joq bolsa da, sózimdi bireý estip qalmady ma degendeı álsin-áli jaltaqtaı beredi.

Keń vestıbúl toly jastar. Jaıshylyqta birer shamy mysyq kózdenip, syǵyrańdap turatyn ǵoı. Qazir barlyq shamy da janǵan, jap-jaryq. Qyzyl kóılek, qara kostúm, aq kofta kıgen ár tústi kıimdi qyzdar men qyrshyndaı jigitter. Tórde úsh-tórt jigit elektro gıtara, akordnoı oınap tur. Aıaqtarynda súıir tumsyq, biregeı qara laq týflı. Sham jaryǵymen shaǵylysa jylt-jylt etedi. Ózderi de bir orynda tura almaı, bı áýenine teńsele, qubylady. Báriniń de jelke shashtary kúdireıe ósip ketken, áıtse de, sonyń ózi jarasymdy-aq. Aınash óz kıimin qorashsynyp, sál yǵystap qaldy. Beridegi baǵan túbine kep, qyzyqtaı qarap tur. Ekeý-ekeý bılep júrgenderdiń deni bir-birin jaqsy tanıtyn jastar sıaqty, jarqyldaı kúlip, jeńil qaljyńdasady. Balym eki-úsh ret bılep shyqty. «Sen de bıleseshi, Aınash»,— dep qoıady. Aınash bolsa eshkim shaqyrmasa ıgi edi deıdi, tipti sol bıge zaýqy joq. Ol manadan beri ózinen kóz almaı bir shette qaǵajý turǵan aq quba jigitti de ańdamady. Áne, ol beri taman bet aldy. Jaqyndap kep, júregi daýalamaǵandaı syrt aınalyp ótti. Aınash ony kórmedi. Uzyn boıly ınjener jigit te ortada, symbatty, kúmis shashty bir qyzben bılep júr. Tóńiregindegilerge áldeneni aıtyp kúldirip qoıady. Mýzykanyń tolas bir sátinde ortaǵa shyǵyp:

— Qyzdar, jigitter!.. Qýanyshty habarǵa bir sát qulaq salyńdar! Respýblıkamyzdyń jaqynda bir mıllıard put astyq berýine baılanysty osy keshti soǵan arnap otyrmyz. Jeke óleń, bı oryndaıtyn daryn ıelerine arnaıy syıymyz bar! Bul jáı bı keshi emes. Bul mıllıard toıy! Káne, ortaǵa kim shyǵady? — dedi.

— Men,— dep qaldy gıtar tartyp turǵan búıra bas qara jigit. İle ózi kúlip jiberdi.

— Nege kúlesiń? Shyq!

— Keshirińizder, dostar.

Buıra bas jigit qymsyna ortaǵa shyqty. Mıkrofonnyń ashshy ishekteı shubatylǵan symyn súıretip, uzyn jigit onyń qasyna bardy.

— Iá, ne aıtasyń?

— Men be?

— Iá, sen bolmaı kim? Men deımisiń? — dedi keshti basqaryp júrgen jigit tóńiregine «mynaý ne dep tur, halaıyq, túsinemisińder» degendeı tańdana qarap. Jastar dý kúldi.

— Jaraıdy, aıtaıyn.

— Ne aıtasyń?

— Ózim bilem, mıkrofondy beri berseıshi. Tas kenedeı jabysyp aıyrylmaısyń ǵoı...

Adamnyń shat-shadymnan kezinde ne bolsa sol kúlki shaqyratyn ádeti emes pe?! Jınalǵandar taǵy jamyraı kúldi.

— Ber... Serik, ber. Aıtsyn.

Gıtarıst jigit mıkrofondy qolyna aldy.

— Jigitter, qyzdar! Men búgin baqyttymyn. Ákem meniń kombaıner. Mıllıardta onyń da úlesi bar. Men mine, jumysshymyn.

— Boldyń ba?

— Jigitter-aý, «boldyń ba?» dep aýyzdan qaqpasańdarshy,— dedi qara tory qyz aradan kıip ketip.— Jaman ánnen dámdi sóz artyq. Tyńdaıyq ta. Mereke jalyndy sózsiz bola ma?!

— Kúlásh qaryndasym durys aıtady, sóılesin. Jigitim, qysylma.

Buıra bas jigit júzi kúreńite qıpaqtap:

— Aıtpaǵym ol emes edi, dostar. Aǵymnan aqtaryla sóılegim-aq keledi, amal ne, sózge shorqaqpyn. Kókeıimde saırap tur. Aýyzdan shyqqanda quty qashady-aý dep júreksinem. Mynaý bir ózi qyzyl sózge áýene, jelókpe jigit eken demessizder. Adalymdy aıtaıyn. Bul erekshe, teńdesi joq kesh. Meniń sizderge berer bir saýalym bar.

— Iá, o ne? Sura?

— Astyqtyń baǵasy qansha, bilemisińder?

— Bilemiz...

— Nan dúkende on alty tıyn,— desti jınalǵandar bunyń keregi ne edi degendeı tańdana, endi biri qyjaqtaı kúlip.

— Astyq dúkendegi on alty tıynmen tarazylanbaıdy. Óıtkeni onda jumysshynyń da, sharýanyń da, ıntellıgenttiń de, óner ıesiniń de úlesi bar. Bıdaıdyń ár túıirinen myń mıllıondaǵan adamdardyń mańdaı terin, uıqysyz ótken túnderi men ystyqqa kúıip, sýyqqa tońǵan kúnderiniń belgisin kórýge bolar edi. Astyqtyń baǵa jetpesteı qymbattylyǵynyń ózi osynysynda. O da jas sábıdeı mápelegendi unatady. Ýaqytyly sýǵaryp, aram shóbinen tazartyp otyrsa — astyq kóz qýanta qulpyryp, eńbegińdi esh etpeıdi. İzetti, tárbıeli baladaı qaıyrymdy. Mıllıard atty sol uly mártebelimniń aldynda qalpaǵymyzdy alaıyq, dostar! Ol — astyq qoı!

— Boldyń ba?

— Boldym. Raqmet.

Kópshilik dýyldasa túsip baryp, dúrkirete qol soqty. Orkestr týsh oınady. Serik atalǵan uzyn jigit qolyna mıkrofondy qaıta alyp, sambyrlap qoıa berdi:

— Sóz oryndy. Tek keshti jınalysqa aınaldyryp jibermesender eken deıim. Án, bı kerek. Sony umytpaǵaısyzdar, jigitter!

Bı bılendi, án aıtyldy. Áıtse de, eń úlken baıraq buıra bas jigitke tıdi, ol — jınalǵandardyń kútpegeni edi. Dáý qorapqa salǵan qomaqty nárseni jigitke tartqanda bári ony quttyqtap qorshap aldy. Utqan jigitten saýǵa surap, ázildep jatqandar da bar. Gıtarıst jigit kúle júrip, qorapty ashty. Onyń ishinen taǵy da qorap shyqty. Asha-asha kelgende túbinen judyryqtaı jalańash qýyrshaq kórindi, oǵan bári kúldi. Aınash ta, Balym da máz-meıram.

Kópshilik bı de bastalyp ketti. Aınashty shombal, shashyn jelbirete túsirip jibergen qara jigit bıge shaqyrdy. Kóńili soqpasa da, amal joq, ortaǵa shyqty. «Qaryndas, esimińiz kim?» — dedi álgi jigit bóksesin buralandata bir ornynan qozǵalmaı turyp. «Aına?..» «Jaqsy esim. Tanysýǵa bolatyn qyz ekensiz»,— dep qoıdy, júgirip kele jatqan adamdaı eki qolyn ońdy-sol sermep. Aınash mysqyldy ezý tartqany bolmasa, onysyn eleń qylmady.

— Men polıtehnıkalyq ınstıtýtta oqımyn. Esimim Murat. Osynda tanys bir joldasyma kelip em. Sizdeı hor qyzyn kezdestirerim dep oılamaǵam. Kúl-kúbirdiń ishinde raýshan gúli ósetinin kórdim,— dep ezý tartty. — Orkestrleri premıtıv, no nıchego. Terpımo. Men sizdi restoranǵa shaqyram. Erteń saǵat jetide Opera teatrynyń aldynda kezdessek qalaı bolady?

— Qajeti joq.

— Nege?

— Oqyǵan jigitsiz, túsinetin shyǵarsyz?!

— Maǵan ózińizdi teń kórmeısiz ǵoı, solaı ma? Túsinikti... Qazir mınıstr bolǵanmen meniń ákem de aýyl balasy. Ol sizdeı qyzben ýaqyt ótkizgenime qýanady. Qup alady.

— Men sizdi endeshi «qup» kórmeıim.

— Qyzdyń osyndaı batyldyǵyn unatam. Kelesi bıge de sizdi shaqyrsam deıim.

Aınashtyń bul kútpegeni edi, qatty qorlandy. Ánsheıinde oıyna ne bir ótkir sózder túsetin, osy qazir shıyrshyq atyp keıigennen be, óz-ózinen tyǵylyp, eshteńe aıta almaı qaldy. Bıden keıin ún-túnsiz ornyna kelip turdy. Árıne, kelesi bıge onymen shyqpady, ana jigit jaqyndaı bergende, Balymmen bılep ketti. Sóıtip eki-úsh bı bıledi. Jalbyr shashty jigit endi janyna kep turdy. Qasynda saqaldy, ózinen aınymaıtyn sary jigit bar. Oǵan áldeneni meńzep, qyzýlana túsindirip jatyr. «Balymdy sen shaqyr»,— dep turǵanyn sezip Aınash bolmesine ketip qalmaq bolǵan, jańa bı áýeni taǵy da quıqyljı tógile jóneldi. Murat atalǵan mınıstr balasy aldyna kep tura qaldy. Sol-aq eken taǵy bir jigit aradan kılikti. Aınash ıg isterin bilmeı, shegine bergen, álginde Balym ekeýi korıdorda kóretin beıtanys, ketpek bop asyǵyp júrgen jigit te kep:

— Ǵafý etińiz, sizdi bıge shaqyrýǵa bola ma? — dedi jasqanshaqtap.

— Sizdiń uıatyńyz bar ma? Men shaqyryp turmyn ǵoı.

— Keshirersiz, bárińnen buryn men kelisip qoıǵam,— dedi Murat eki jigitti de ıyǵymen qaǵa yǵystyryp.

Aınash álgi bir yzasynyń esesin qaıtarar sáttiń týǵanyn sezip:

— Kimmen bıleý meniń erkim shyǵar?—dedi.— Qalaı oılaısyzdar?

— Árıne, qaryndas.

Murat pen saqaldy jigittiń arasyıan ótip, kekseleý aqquba jigitke kóz toqtatty. Qapelimde muny kútpedi me, beıtanys jigittiń júzi qyzyl kúreńite túsip, qalbalaqtaı qolyn usyna berdi. Anaý ekeýindegi jastyq jalyn, batyldyq munda joq. Otyzdan asqan jigit ekeni bilinip tur. Qazirgi elirme bıden góri sabyrly, sazdy áýenniń áldıimen qalyqtaı dóńgelene bılegendi táýir kóredi. Budan on jyl burynǵy bı. Bir-eki ret Aınashtyń jep-jeńil dóńgelengenine ilese almaı, ańsyz aıaǵyn da basyp ketti; onysyn sezbegensip, bı sońynan: «Siz válsti táýir kóresiz be?» — dedi. İle jaýabyn kútpesten: «Shtraýsty men qatty unatam»,— dep qaldy. Onysy óziniń bıden kóp habary baryn sezdirgeni ekenin Aı nash bilse de, baıqamaǵan, ańǵal qyzdyń raıyn tanytyp:

— Iá, men de unatam,— dedi. Teginde jasy kelgen jigit ataýly jas qyzben tanysqanda bilimdarlyq tanytýǵa áýes. Sol ónerdi jetik oryndamasa da, mol habary baryn sezdirip baǵady. Tipti sonysyna ózgeden buryn ózi senip te ketedi. «Bu da sóıter me eken?» — dep oılaǵan Aınash jigit sóziniń sońyn kútti. On jetidegi qyzdyń ómirden túıgeni, kózge túse bermes usaq-túıek osyndaı tirlikten uǵyp, toqyǵany az bolmaıdy. Olar sol arqyly adam minezin tarazylaý jaǵynan alymdy keledi. Sonan ózderi qatelespeıdi de. Myna jigit te Aınash qurǵan shaǵyn torǵa kóp uzamaı top etip túse qaldy.

— Qazirgi jastardyń keıi válsti túsine bermeıdi. Stýdent kezimizde biz fokstrot, tangolardy esimiz ketkenshe bıleýshi ek. Mynaý sıaqty keshterimiz ǵajap kóńildi ótetin,— dep ol tipti maqtanyp ketkenin baıqamady.

— Siz stýdent emessiz be?

— Biz stýdenttikten ótkeli qashan. Meni siz qanshada dep oılaısyz?

Aınash qymsyna ezý tartyp, qansha jas bererin bilmeı, qınalǵan boldy, sál irkile túsip:

— Jıyrma altyda shyǵarsyz? — dedi.

— Báli... Jasartyp jiberdińiz ǵoı.

— Men qaıta sizge kóp jas berdim be dep em.

— Joq... Men otyz birdemin.

— Qoıyńyzshy? Ázilińiz shyǵar.

— Ras, otyzdan astym. Ǵafý etińiz, men ózimdi tanystyrmappyn ǵoı. Meniń atym — Ádilhan. Famılıam Ǵalymbetov.

— Men Aına Hasanovamyn.

— Sizben tanysqanyma qýanyshtymyn, Aına. Ǵajap bıleıdi ekensiz,— dedi Ádilhan.

Sonan keıip óziniń dáriger ekenin, osynda zertteý ınstıtýtynda isteıtinin de aıtty. Aına da óziniń qalaı ashylyp, syrlasyp júre bergenin andamady, bar ómirin esh qaıaýsyz aldyna jaıyp saldy. «Keıin ókinermin-aý, bir kórgen adamǵa osynsha aqtarylǵanym qalaı?» — demedi. Kúlimdegen jigittiń shýaqty júzinen jany jylyp, dóńgelene bılep júr. Dúnıede ekeýi ǵana, ózge tiri pende joq, aınala bir qyzyl nur. San qubylyp kógildirlenip ketedi. Endi, mine, sol móldir tań araıyndaı taza, tup-tunyq darıa betinde qalqyp barady. Úlbiregen alqyzyl erni raýshan gúlindeı shyqtana ashylyp ketken, tup-tunyq bota kózinde ıne jasýyndaı jylt oınap, sáýlelenip qoıa berdi. Ózenniń arǵy betinen: «Aına, men seni taǵy qashan kórer ekem?» — degendeı úni talyp jetti. «Bilmeıim»,— dedi, onysy da ras. Qaıdan bilsin. «Aına, seniń dúnıede baryndy men neǵyp bilmegenmin. Qudaı-aý, soqyr ma em, kórmegenim qalaı?» — deıdi ol. «Iá, shynynda, buryn neǵyp kezdespegenbiz?» — dep Aınash ta tań...

Bı sońynan bólmesine qaıtyp kelgensin de ol osy bir tátti, shyryn sezimniń áldıinen shyǵa almady, Balymnyń ózi bılegen jigitterge bergen baǵasyna da, syqaqtaı kúlgenine de elikpedi, kórip otyrǵany bolmasa, baıybyna jetip, uqpaı-aq qoıdy. «Erteń seni Ýnıversıtet aldynan kútem», – dedi-aý. «Joq, kelmeımin» deýdiń ornyna «maqul» degenim qalaı? Leksıam bar emes pe? Ony qaıtem? Ózi qyzyq... Sál qabaǵymdy shytsam, abdyrap, quty qasha qalady. Kózi ádemi. Kúlimdegende et-júregiń eljireıdi. Kisini tyńdaı da biledi. Ne aıtsań da senedi, sábı sıaqty. Erteń... deıdi. Erteńge deıin jıyrma tórt saǵat. Qandaı uzaq ýaqyt...»

— Saǵan ne bolǵan, Aınash? Júdá, sen kúletindeı eshteńe aıtqam joq qoı,— dedi Balym tańdana qurbysynyń júzine úńile túsip.

Aınash ony da estimedi.

* * *

— Qudaı biledi... Murnym qyshyp, konáktyń ıisin sezip kelem. Jaqynda toı bolatyn-aq shyǵar,— dedi álginde ǵana jastar keshin ótkizgen uzyn jigit qasyndaǵy alasa boıly dosyna burylyp.— Ádilhan, nege úndemeısiń?

Kóshede kisi aıaǵy sıregen. Trotýar jıegindegi shamdar jarqyraı janyp tur. Tún jartysy aýyp barady. Dala qońyr salqyn. Ekeýi jataqhana aldynda júrgeli de eki-úsh saǵat ótti.

— Serik, meni osy qazir jalǵyz tastamashy. Bizdikine baraıyqshy,— dedi Ádilhan dosynyń jeńinen tarta toqtatyp.— Áńgimeleseıik. Otyraıyq. Erteń senbi ǵoı.

— Áńgimemiz taýsylǵan joq pa? Endi ne aıtamyz!

— Ótinem, dostym.

— Áı, sen ózi ǵashyq bop qalǵannan saýmysyń?

— Bilmeıim, Serik.

— Iá, onda sharýań bitken boldy.

— Serik...

— Maqul, Ádilhan.

— Men mynaý taksıdi toqtataıyn,— dep Ádilhan kókshil shamy jylt-jylt etip kele jatqan mashınanyń aldynan, trotýardy qıalaı otip, qarsy júgirdi.

Ol bıyl ǵana aspıranttar jataqhanasyna ornalasqan. Ákesi men sheshesi elde, úlken aǵasynyń qolynda edi, áli buǵan úı taýqymeti túspegen. Instıtýt bitirisimen áskerı dáriger bop ketip, alty jyl júrip ótken jyly ol mindetinen bosandy. Onda da ataqty bir kóz dárigeri, hırýrg: «Ádilhan, aınam, sen daryndy hırýrgsiń. Saǵan oqý kerek. Áskerde kózi aýyratyn az. Kileń zińgitteı jigitter. Al, hırýrg úshin jumyssyz qol qýsyryp otyrý — ólimmen teń. Qaraıyp qalasyń. Kúıshiler, pıanıser, kúndegisin-kúnde qolym isin besinshi dep jattyǵady. Sende ol joq. Esińde bolsyn, hırýrgke de sol jattyǵý aýadaı qajet. Onyń da qoly isinedi, ebi ketedi. Sen ony bilesiń ǵoı. Meniń tilimdi al»,— degeni bar. Kómektesken de sol kisi. «Respýblıkalyq kóz-aqaýyn zertteý ınstıtýtyna» kepildeme berip jibergen de, ornalastyrǵan da ózi. «Taqyrybyńdy bekitip al da, aspırantýraǵa syrttaı oqy»,— dedi,— Operasıadan qol úzbe...»

Serik mekteptes dosynyń osy jáıin biletin. Aspıranttar jataqhanasyndaǵy onyń shaǵyn bir jazý stoly, kereýet, týmbochka, kitap qoıatyn sóresi bar sharshy bólmesine kelgennen keıin jaılana otyryp:

— Profesor dosyńnan ne habar? — dedi.— Umytyp ketken joq pa?

— Ol kisi tamasha adam ǵoı. Mine, keshe ǵana hat aldym.

Ádilhan esiktiń qaırylysynda turǵan qońyr shıfonerdi ashyp, álginde ózi ilgen kostúmniń ishki janqaltasynan qomaqty hat aldy, aldy da, sál irkilip:

— Tura tur, Serik, asyqpa,— dedi.— Sen onan da maǵan qolqabys et. Anaý jazý stolyn beri, ortaǵa tart. Ústindegi qaǵaz, kitapty kerýettiń ústine tastaı sal. Mine, solaı... Sıgaret jata bersin. Qazir tartamyz ǵoı. Nastolnyı shamdy da jaq. Búgin bir jarqyrap tursynshy.

Áp-sátte stol ústine konák, eki rúmka, stakan, dóńgelete týralǵan kolbasa, nan, sary maı kep oryn tepti. Eki lıtrlik úlken termosyn ákep qoıdy.

— Kofe ishýge qalaı qaraısys?

— Anadan keıin ishpeı bolmas ta.

— Múmkin shaı qoıarmyn?

— Qajeti ıe, Ádil?..

— Maqul. Aıtqanyń bolsyn. Meniń bólmem jyly. Anaý kostúmińdi oryndyq arqalyǵyna ilip qoı.

— Jyly emes, yssy ǵoı.

— Solaı ma? Endeshe galstýgińdi shesh. Oryndyǵyndy beri jaqyndat. Mine, solaı.

— Oý, mynaýyń tipti tórt juldyz ba?

— Aıtpaqtaıyn mende bir qorap shokolad bar.

— E, onyńdy qoıa tur. Kisisine berersiń,— dep Serik qupıaly kúlip edi, Ádilhan qaıtpady. Stol ústine ákelip ashty.

— Oǵan da tabylar. Nesibesiz emes shyǵar.

— Iá, sonymen, Ádil, ne úshin ishemiz?

— Ne úshin dedińiz-aý... Qazaq qyzy úshin isheıik.

— O da jón. Jalpy qyz-kelinshekter úshin!

Jasy kelgen eki boıdaq rúmkalaryn jedeldete eki-úsh kóterip tastady. Bulardyń anaý balaýsa minez stýdentterden bir aıyrmashylyǵy lepirmeligi joq. Keýdelemeı, sabyr saqtaı otyrady. Áńgimeleri de júıeli, ortadaǵy «ashshy sý» jalyny az ottyń tamyzyǵy tárizdi. Sóz aıaǵy sıyrquıymshaqtana bastasa ǵana kóteredi. Onda da indete ishpeı, jarym-jartylap qoıady. Kóbine-kóp kofe ketip jatyr. Ádilhan profesor hatynyń bárin birdeı oqymaı, ózine ıek artqan, senim bildirgen tustaryn shalyp ótti. «Operasıa ústinde sen pıanıs sıaqtysyń. Dúnıeni umytasyń. Áıtse de, aldyndaǵy adamnyń bar taǵdyryna ózińniń jaýapker ekenińdi bir sát te esińnen shyǵarmaısyń, balam, men seni sol úshin qurmetteıim,— depti profesor.

— Kel endeshi, sol profesor úshin alaıyq!

— Maqul, Serik!

Sel qyza túsken Ádilhan endi bul sózdiń túp-tórkininde ne baryn, tegin aıtylmaǵanyn áńgimelep ketti.

Shyn ǵashyq adam syrshyl keledi, búkpeptaıy da az. Ótkendi de umytpaıdy, eptegen ózine-ózi súıiný, maqtany aralas júredi. Ol bir qazandyq astyndaǵy, kúl arasynda jatqan shoq tárizdi; jel tımese, úrlemese, qozbaıdy. Aınash kóldeneńnen soqqan sol bir dúleı bolmasa da, ázirge sony jandandyryp, ushqyndatyp ketken ekpindi, kóktem jeli — altyn kúrek edi, ony Serik sezip otyr. «Serik, bizdikine baraıyqshy. Jalǵyz tastamashy»,—degende-aq ol dosynyń jáıin uqqan. Qazir de Ádilhandy únsiz tyńdap, tizginin ózine berip qoıǵan. Áıteýir talaı jerdi shıyrlap, aı dalaǵa mańyp, qańǵalaqtap soǵan qaıtyp kelerin biledi.

— Esińde me, Serik, baıaǵyda menimen birge Tamara degen qyz oqydy ǵoı? — dedi Ádilhan eki betiniń ushy qyzǵylttana túsip.

— Dekannyń qyzy ma?

— Jo-joq. Sen shatastyryp otyrsyń. Ol aqyldy qyz. Mynaý ataqty profesor, medısına ǵylymynyń doktory Arnýtovtyń jalǵyz qyzy. Qalaısha bilmeısiń?

— Oý, jarqynym-aý, men senimen birge oqyǵam joq qoı. Stýdenttik keshterge, onda da óziń shaqyrǵanda keletinmin. Toqtaı qal... Anaý qasy, kózi qap-qara, ózi appaq tákappar qyz ba? Paı-paı, qandaı ádemi edi. Tý-ý, úrip aýyzǵa salǵandaı bolatyn. Búgingi qyz da sondaı ǵoı, baıqadyń ba? Jalpy seniń talǵamyń jaman emes.

— Ázilińdi qoıa turshy.

— Iá, ne boldy? Qaıda? Kúıeýge shyǵyp pa?

— Joq, óli shyqpapty,— dedi Ádilhan oılana tómen qarap. İzinshe basyn jerden kóterip aldy. Sıgarettiń birin alyp, asyqpaı tutatty. Qushyrlana soryp, sezin onan ári jalǵady.— Instıtýtty bitirgennen keıin, osynda aspırantýrada qalǵan. Ákeniń arqasy emes pe. Jaqsy oqyǵan dáneńesi joq-tyn... Mine, altynshy jyl. Áli kandıdattyq qorǵaı almaı otyr. Qazirgi men istep júrgen zertteý ınstıtýtynda. Tájirıbeli dáriger sanalady. Al, shynyn aıtsaq, ol dáriger emes. Meıli bilimi bolsyn báribir. Tamara aktrısa nemese manıkensha dese, men soǵan sener edim. Birde bizge alystaǵy aýdannan jas kelinshek kep tústi. Kózine operasıa jasaý qajet eken. Asa qorqynyshty, kúrdeli operasıa emes edi. Árıne ondaıǵa dármensiz hırýrgtar qushtar keledi. Pálen operasıa jasadym dep, sanyn kóbeıtse bolǵany. Tamara men jasaımyn dedi de, profesordyń kelisimin kútpesten iske kirisip ketti. Profesor: «Myna jańa kelgen áskerı dárigerdiń aıaq alysyn kóreıin, siz tura turyńyz»,— degen, renjip qaldy. Tamaranyń kóńilin qımady da, eki kún ótpeı, profesor: «Sizge de jumys tabylar»,— dep, meniń arqamnan qaǵyp, aqyry sonyń aıtqanyn istedi. Maǵan báribir. «Buıyrǵanyn kórermin»,— dep júre berdim. Sen óziń de bilesiń, men Tamarany súıemin ǵoı. Arada alty jyl ótse de, alǵash kórgende qatty qýanǵam. Ol meni men sóılespeıtin. Áıtse de, súıetinimdi biledi. Shynyn aıtqanda, ol meni mensinbeıdi, kezdese qalsaq, aldynda adam emes bir... qalaı desem bolar, qumyrsqa jorǵalap bara jatqandaı joǵarydan qaraıtyn. Keıin men de sýyndym... Men seni jalyqtyryp jibergem joq pa, Serik? Mynadan alsaq qaıtedi?

— Jo-joq, osy jetedi. Áńgimeńdi aıta ber.

— Qysqasy Tamara krıoekstraksıa jasady.

— Onysy ne edi?

— A, ıá sen túsinbeıdi ekensiń ǵoı. Krıoekstraksıa degen bolashaq operasıanyń qalaı isteletini jáıli qysqasha jospar. Operasıanyń barysy qaǵaz júzinde jasalady, ret-retimen jazylady. Jýrnalda josparlanady.

— Á, endi túsinikti. Iá, sonsyn...

— Operasıa ótti. Kelinshek kózildirikpen kóretin boldy. Bylaıynsha bári de sátti sıaqty. Shynynda solaı ma? Joq. Kelinshektiń kózi operasıanyń sátsizdiginen qylı bop ketti. Endi ony túzetý qıyn. Profesor qatty renjidi. Tamaraǵa aýyr-aýyr sózder aıtyp, ursyp tastady. Sol kúni meniń operasıam edi. Asa qıyn emesti. Áıtse de, dáldikti, shap shandyqty qajet etetin, kúrdeli is bolatyn. Profesor ǵana emes, barlyq hırýrgtar jınaldy. «Áskerı dárigerdi is ústinde kóremiz»,— dep júr. Bu jaǵy Tamaranyń sátsizdigi áser etse kerek. Irrıdoktomıa jasaǵansha ózime-ózim kele almadym.

— Ol ne edi?

— Irrıdoktomıa — kózdiń shuǵylaly qabyǵyn tilip jiberip, tereze jasaý degen sóz. Sonsyn shprıspen hrýstalıkti alasyń. Shprıstiń ushynda sýyqtyq, aıaz bolady. Sol hrýstalıkti ilip alady. Adam kóziniń kómeski tartýy sol qarashyqtyń betindegi qabyrshaq — hrýstalıktiń tozyp, býaldyrlanýyna baılanysty. Hrýstalıkti uıasynan alyp tastaǵannan keıin, adam kózildirik arqyly kóretin bolady. Jalpy qarashyq betindegi hrýstalık sáýleni bir núktege jınaqtaýysh mindetin atqarady.

Operasıa bastalyp ketti. Maǵan bastaý qıyn. Bastasam bolǵany, bárin umytam. Janymda turǵan profesordy keıin ysyryp, dúnıeni múlde umyttym. Jınala qalǵan hırýrgterdiń ishinde kári áıel dáriger bar edi, álgi qarańyzdar... Ǵalamattaı eppen, qalaı-qalaı jasaıdy, o? Qoly-qolyna juqpaıdy. Mine naǵyz klass!» — dep aıqaılap jiberdi. Sonyń daýsy qýat berdi me, jelpinip kettim. Tý-ýf, bul bir ǵajap shabyt boldy. Operasıany bitirip, medsestraǵa qolǵabymdy sheshtirip jatqam, profesor Mıhaıl Aleksandrovıch hırýrgterdi shubyrta ilestirip, qasyma jetip keldi. Qushaqtap shal betimnen súıdi. Korıdorǵa shyqqannan keıin ózi shylym usyndy.

— Mine, mynaý naǵyz spektákl,— dedi ol kúlimdep.— Jigitter, meniń aıtatynym osy ǵoı. Shabyt, shabyt kerek dep. Jaraısyń, Ádilhan!

— Iá, tamasha!

— Meniń aıtaıyn degenim bul emes edi, Serik. Tamara jáıi bolatyn. Olaq istelgen operasıasyna qynjylar degem. Óıtpedi. Ol anaý áıeldiń kemtarlyǵyna qınalmaı, óziniń bedelin oılap qynjyldy. Sol meni qatty túrshiktirdi. Dúnıede ǵajap az ba? Ol meni súıetinin sezdirdi. Birde men oıyn-shyńdy: «Maǵan osy qara shashty qyz unaıdy»,— dep em. Erteńine altyndaı tógilgen ádemi shashyn boıap keldi. Oıbaı-aý, kofemiz sýyp qaldy ǵoı. Qaıta quıaıyn, Serik.

— Men boldym, Ádilhan. Kel, dostyq úshin alaıyq.

— Maqul.

Ol rúmkany aıaǵyna deıin kóterip tastady. Tyjyryna shokoladtyń birin aýzyna saldy, endi birin óz qolynan dosyna usyndy.

— Serik, sen Aınany bilemisiń?

— Ol kim? A, ıá, álgindegi jataqhanadaǵy ma?

— Iá, sol.

— Bilmeıim. Búgin ǵana kórdim. Sen kórgen jerde tilińnen aıyrylyp qaldyń ǵoı.

— Ras... Bir kórgennen súıýge bolady degenge senbeýshi em. Nıgılıs eken dep oılama. Shyn aıtam, osy qazir de sony oılap otyrmyn. Kóńilińe kelmesin, jańaǵy áńgimelerdiń bárin qulyqsyz, tábetsiz jegen nandaı jáı ezgileýim sonan.

— Sezdim onyńdy, Ádilhan. Bir jerge shaqyrmadyń ba?

— Shaqyrdym. Kim biledi kele me, kelmeı me? Ol tipten jas eken. On jetide, meni óziń bilesiń otyzdyń ústindemin.

— O da saǵan «ket ári» kórinbeıdi.

— Bilmeıim. Qolyma tıse, aspırantýrany da, bárin de sonyn, jolyna sarp eter em.

— Talaı estigen sózim.

— Jo-joq, qudaı-aqy shynym.

— Oıbaı, qoıdym,— dedi Serik sahnaǵa jańa shyqqan jas akterdeı orynsyz, sóleket qolyn silkip. Tipti qalbalaqtaı turyp ta ketti.— Jylap jiberseń jubata almaı júrermin.

— Jylap jibersem de, esh aıyby bolmas edi. Nansań bar ǵoı, osy qazir dúnıede menen baqytty jan joq. Baıtaq jatqan ǵalamdy qushaǵyma syıǵyzardaı kórinem. Mynaý qarańǵy tún de, tipti seniń jataqhanań da ereskshe, sulý ystyq tartyp janymdy jylytady. Álgin de kóshege shyqqanda men aspanǵa qarap, juldyzdy da jańa kórgendeı boldym... Nege kúlesiń-eı, ońbaǵan? — dep Ádilhan Serikke bas saldy. Iyǵyn judyryqtap, qushaqtaı jaýyrynynan qaqty.

— Já, já qoıdym. Mundaı kúıindi kórmep edim, sendim sózińe, dostym. Bar ǵalamdy qaıtesiń, qushaǵyńa bir qyzdy syıǵyzyp, ustaı alsań da jeter.

— Men syıǵyzarmyn-aý, tek ol sýsyp shyǵyp kete me dep qorqam. Sol úshin alaıyqshy, Serik.

— Meıliń...

Eki dos birin-biri jańa kórgendeı rúmkelerin kóterip turyp qaldy. Tereze shynysynyń kógildirlenip, tań qarańǵysynyń túrilip kele jatqanyn olar ańdaǵan joq.

Altynshy taraý

Shyny ekesh shyny da, myń kún synbaı bir kún synady eken de. Álginde ǵana sovhoz ortalyǵyndaǵy týystarynda qonaq bop qaıtqan Rázıa men Dáýlet «ısha» desip, tilge kelisip qaldy. Buǵan deıin kúıeýi ishteı mújilip, ǵashyqtyqtan sarǵaıyp júrgenin sezse de, Rázıa tús bermeı kelgen. Úıge jaqyndaǵanda elikti áńgimelep, esiktiń aldyndaǵy báıterekti qushaqtap mas bolǵansyp tereń kúrsingende shydaı almaı:

— Balań ólip pe edi, qara basqyr, ne kórindi saǵan,— dedi — Jetti, ǵoı, tálkegiń? Ólip bara jatsań, sońynan nege ketpeısiń?!

— Qaıda ol... Eliktiń laǵy... Quralaıym. Sen, sen qatyn ony úrkitken!

— Óı, shirkin-aı, emesheń sol Quralaıǵa quryp barady degen. Joq!.. Sen dırektordyń qyzyna ǵashyqsyń. Nemenesine kólgirsısiń. Ádirem qal, erkek kindiktiń aqyry sen bolsań da!

Rázıa syrt aınalyp, júgire basyp úıge kirip ketti. Dáýlet terek túbinde qaltıyp turyp qaldy. Bu jaqta qys erte túsedi. Azannan beri tópeı jaýǵan salqyn jańbyrdyń aıaǵy osy qazir aq kógershin júnindeı qylaýǵa aınalǵan edi. Áne, úıge kirip, esikti jaýyp alǵan Rázıa sham jaqty, terezeden túsken sham jaryǵynda alǵashqy qar qyrbyǵy aq kóbelekteı qylańdap jerge qonyp jatyr. Dáýlet báıterektiń tómengi butaǵynda baılaýly turǵan Aınashtyń qyzyl bantıgin aqyryn sıpap, jazyp qoıdy. Kóńili qulazyp, júrek túkpiri álde neden qatty syzdap ketti. Sońǵy kezde bir baıqaǵany araqty ólerdeı kóp ishse de, burynǵydaı mas bolyp, jany sergimeıdi, eńsesin basqan qaıdaǵy-jaıdaǵy túsiniksiz kúızelis, júrek qyjyly onan ári júıkeletip bitedi. Rázıa ashshy aıqaılap, jylap jiberse, bul shydaı almaı sony jubatqansha asyǵatyn, qýyrdaq bop qýyrylyp, ólip kete jazdaýshy edi, osy qazir ol selt etken joq. Onysyna da tań. Múldem sýynǵany ma? Qaıtkeni? Ómiri Aınashqa soly jetpesin bilmeı me? Bunysy nesi? Tipti qoryqshylyqty tastasyn-aq. Sonda ne isteıdi? Iá, sonda bitireri ne? Dushpannan da, jaman kórshiden de kóship ketseń qutylasyń. Al, ózińnen-óziń qaıtip qutylasyń? Qaıda qashasyń? Taý da, tas ta, el de sa ǵan pana bola ma? Rázıa sony nege túsinbeıdi. Bul daǵdyrdy Dáýlet tilep alyp pa? Aqylǵa jeńdir deıtin adamnyń qalaýy emes qoı.

Ol aýyr kúrsine, basyn jerden kóterdi, betine muzdaı qar qylaýy tıip, qytyqtaı erip jatyr. Kúrekteı jap-jalpaq kústi alaqanymen betin sıpady, tyrysqan qabaǵy jazylyp, alaýlaǵan júzi shym-shym salqyn tartty. Qatty tistengennen be, jaǵy syzdady. Aıaǵyn súırete basyp úıge bet aldy.

Rázıa kereýet ústinde, etpetteı qulaǵan kúıi solqyldap jatyr. Dáýlet asyqpaı etigin sheship, qasyna bardy. Plashyn esik qaırylysyna ilmeı, kire beristegi oryndyq arqalyǵyna tastaı saldy. Basyndaǵy fýrajkasyn tereze aldyna qoıyp:

— Ne istedim saǵan, Rázıa,— dedi qyryldaı.— Jaman yrym bastama. Betindi japqanyń ne qylǵanyń. Qaıt deısiń maǵan?

Kelinshegi jaýap qatpady. Kókshil krepjerjet kóılektiń jaýyryn tusy up-usaq dirildep baryp basyldy. Áıtse de, aq qus jastyq ústinde shashylyp jatqan moıyl qara shash jınalmady. Dáýlet eńkeıip onyń basyn kóterdi. Qolynyń jumsaq syrtymen kóz jasyn súrtip, átir ıisi shyqqan qulaq túbinen súıdi. Rázıa yrqyna kónip, aq bilegin moınyna artty.

— Qoı endi, qoısaıshy... Bala emessiń ǵoı, Rázıa,— dedi Dáýlet kúbirlep.— Ne jazdym men? Túsinseıshi...

Jetinshi taraý

Jataqhanadan shyqqanda kún jyly sıaqty edi. Avtobýs aıaldamasyna jetkenshe azynaǵan ókpek jel jeńinen, jaǵasynan sýyq saýsaǵyn júgirtip, kádimgideı titirendirip jiberdi. Balym túbit oramalyńdy tart degende til almaı, aq toqyma telpegin kıgen, endi soǵan opyndy, jaǵasyn kóterip, qansha qymtansa da kúzdiń qara sýyǵy qulaǵynan atyp, ushyryp barady. Aıaldamaǵa da kisi biraz jınalypty. Bári búrseńdep tur. Aınashtyń ústinde qońyr palto. Eki-úsh ózindeı jas qyzdar plashpen shyqqan eken, erinderi kógerip, jaq júnderi úrpıip qalypty. Balym bolmaǵanda Aınash ta osylardyń kebin kıgendeı-tuǵyn. Sál basy aýyryp, tumaýratqansyn kesheli-beri ol úıde jatqan, erteńgisin balasyn mektepke attandyrǵan anadaı shaı qoıyp, Aınashqa: «Anany kı, mynany tasta»,— dep, mazasyzdana shyǵaryp saldy. Paltony kıgizgen de sol. «Aýyryp júr ǵoı. Renjitpeı degenin isteıinshi»,— dedi-aý ol qınalyp sonda. «Balym... Balym, janyń seniń netken keń edi. Saǵan da men uıalmaı qabaq shytam-aý. «Abylaıdy bólmege shaqyrma. Súıseń de, ózińdi-óziń ustaı bil. Aıaǵyna jyǵylǵan bolma»,— dep edim, renjidiń. Oılasańshy, sonyń jón be? Qadirińdi ketirmeseıshi. Ázir ol seni súımeıdi. Kórmeısiń be? Endi, mine, sol Abylaı men qydyrasyń. Jer soqtyrsa, qaıtesiń»,— degenmin, ókpelediń. Áıtse de, sol ókpeńdi umytyp, meni qamqorlaı, shyǵaryp saldyń-aý. Tósegińnen turyp kettiń. Múmkin meniki jónsiz shyǵar. Abylaı sen oılaǵandaı adal da bolar, kim biledi. Tek maǵan onyń saǵan qaraǵany unamaıdy. Tym erkin kórinedi. Sonysynan shoshynam».

Avtobýs kelip Aınashtyń kóńili bólinip ketti. O da kóppen birge esikke umtyldy. Talasa-tarmasa ishke kirdi. Úsh-tórt adam esikke keptelip, ursysyp jatyr. Qabaqtary qatýly. Aınash solardan yǵystap, tereze aldyna kep turdy. «Osynyń bári mynaý kóńilsiz kúzdiń sýyqtyǵynan-aý», — dep oılady ol. Erteńgisin jáne keshkisin eki mezgil halyq avtobýsta kóp bolady, ásirese, artqy esiktiń tusy janjaldyń uıyǵy sıaqty. Aınash eptep aldyńǵy esikke qaraı bettedi, qysyla-qymtyryla avtobýstyń basyna jetti. El bul jaqtan da kirip jatyr. Eki-úsh bozbala da qarttarmen talasa ishke endi. Esigi jabylmaı avtobýs qozǵalyp ketti. Álgiler qaljyndaı kúlip:

— Sım-sım, esikti japshy,— dedi. Kádimgi kopke belgili múltfılmdegi Qyryq, qaraqshyny jer soqtyrǵan dıhan Álı Babanyń: «Sım jartasty ashshy» degenin kerisinshe aıtyp tur. Naqyshyna keltire salǵannan ba, salqyn qabaq kópshilik jadyrap, eleńdese qaldy. Ádette shofer bitken osyndaıda tas-talqan keıip, shorshyp túsetin, mynaý óıtpedi, jeńil ázildi at ústi ilip áketti.

— Men esikti jabarmyn-aý. Al, sender neznaıkalar bılet almaısyńdar ma? — dedi.

— Bilmeıim, alýymyz jón be, jón emes pe?

— Oý, neznaıkalar, senderde ózi uıat bar ma edi?

— Osy bizde uıat bar ma, joq pa? Qalaı oılaısyń, á?

— Bilmeıim...

Bozbalalar shyn bilmeıtindeı birine-biri tańdana qarap qaldy, betteri búlk etpeıdi. Avtobýstaǵylar buǵan jamyraı kúldi, shofer de: «Oı, qýlar-aı!» — dep qarqyldap jatyr. Olar bir sát qara sýyq dalany da, kóńilsiz, surqaı kúzdi de umytty, muz qursanǵan túkti qabaqtar jazylyp, jibip sala berdi. Óz aıaldamasyna kelgende Aınash osynaý jyly avtobýsty qımaı, ázer tústi. «Teginde, adam balasynda zulymdyqtan góri sábılik kóp-aý», — dep oılady ol maqta-mata kombınatyna bet alyp kele jatyp.

Seh ishine enisimen bári umytyldy. Stanokterdiń birqalypty syryly, syńǵyrlaı kúlgen qyzdardyń úni onyń janyn jadyratyp jiberdi. Buryn ol seh tabaldyryǵyn qobaljı, jatyrqaı attaıtyn, endi, mine, óz úıine kelgendeı erkin, sergek. Úzilgen jiptiń de tinin tez taýyp jalǵaıdy, ábden mashyqtanyp alǵan. Jeti saǵat jumystyń qalaı óte shyqqanyn sezbeı qaldy. Keshe ony master maqtap, kásipodaq jınalysynda kópke úlgi etti. Aınash sonan jataqhanaǵa tóbesi kókke jetkendeı qýanyp qaıtqan. Balymǵa aıtyp edi, o da máz boldy. Keshkisin leksıasyna barǵan, úziliste tanys profesordy keziktirdi. «Kóńildisiń ǵoı," Aınash. Qýanyshty habar aldyń ba» — dep jatyr. Qandaı baıqaǵysh edi. Sonda ol: «Iá, aǵaı»,— deı salǵan. Búgin de mine shat-shadyman. Bir túrli kúle bergisi keledi. Álginde avtobýstaǵy jaıdy úziliste qurbylaryna áńgimelep berdi. Olar da máz boldy. Al, úıde bul áńgime Balymǵa áser etpedi. Aınash buǵan túsinbeı qaldy. «Jetkizip aıta almadym-aý»,— dep oılady. Balymǵa erteńgi daladaǵy sýyqtyqtyń qandaı ekeni, jınalǵan kóptiń asyǵystyǵy, kúıip-pisip júrgenderi oǵan beımálim ekenin sezbedi, bilmedi. Kúlki shaqyrmaǵany da sonan edi.

— Bárimizdiń máz-meıram bolǵanymyz, ábden júıkemizdiń tozǵandyǵynan shyǵar,— dedi ol.

— Júdá, a dam degen qyzyq. Keıde kúlmeske kúlip júredi emes pe. Sen onan da maǵan keshe kesh qaıda bolǵanyndy aıtsaıshy, Aınash. Keremetteı qýanyshty oraldyń ǵoı.

«Shynynda nege qýandym? Balym da baıqapty. Bilmeıim, áıteýir bir jeńildikti sezem. Án aıtqym keledi. Bılesem deıim». Aınash kúlimdeı oılanyp qaldy. «Pálendeı eshteńe bolmaǵan. Ol keshe Ádilhanmen kezdesti. Ekeýi kóshede uzaq qydyrdy. Talaı áńgime aıtyldy. Kórgeni de, oqyǵany da kóp. Kózge operasıa jasaıtyn hırýrg eken. Birde ol mashınasy aýdarylyp, beti, murny qatty zaqymdanǵan áskerı shoferge operasıa jasapty — kóz dárigeriniń istemeıtin isi. Aýrýhananyń hırýrgi sol kez qalaǵa ketip, bolmaı qalǵansyn, amalsyz kónipti. Erteńine qaladan oralǵan hırýrg Ádilhan jasaǵan opersıanyń náziktigine, tigisiniń sheberligine tánti bop:

— Baǵyń bar shofersiń. Meniń operasıamnan keıin betiń soqamen jyrtqandaı bileý-bileý, aıǵyzdana biter edi. Kórdiń be, jaranyń tigisi bilinbeıdi. Qalaı sheber qıyndastyrylǵan. Kosmetıkalyq operasıany da bulaı istemes,— depti.

Kózge operasıa jasaıtyn hırýrgtar shynynda bólek keledi. Naǵyz hırýrgterdeı oıyp tastamaıdy. Keskende de eppen isteıdi. Sol hırýrg budan bir jyl buryn áıeliniń qaryna operasıa jasaǵan eken. Álgisi qasqyr tistene, búrisip bitipti. Birde ózenge shomylýǵa barǵanda kórdim. Shofer jazylyp shyqqannan keıin: «Meniń qolyma qaıta operasıa jasashy»,— dep áıeli jatyp jalyndy. Kúıeýi de ótindi. Amalsyz kóndim. Biz skalpeldi batyrmaı eppen qysqa jyryq jasaımyz. Yrsıtyp tastamaımyz. Teriniń shetin ala tigemiz; onda da terini aıqastyrmaı shetin birin-birine túıistire jymdastyramyz. Sonda ol jıyrylmaı erkin bitedi,— dedi Ádilhan bir sózinde.— Ol árıne meniń keremettigimnen emes. Kózge operasıa jasaıtyndardyń barshasyna tán qasıet. Kóz óte názik múshe, ol dombaı, ústirt operasıany kótermeıdi.

Ertegi tyńdaǵan sábıdeı Aınash Ádilhan áńgimesine uıyp qaldy. Bir sát ol dáriger bolsam ba dep qıaldanyp kele jatqanyn ózi de sezbedi. Sózge júırik jigittiń kóńili de sergek, qyzdyń qabaǵynan jan-dúnıesin oqyp otyrǵandaı kóńilin tabýmen boldy. «Dala sýyq kórinedi. Restoranǵa kirip, ystyq kofe iship shyǵaıyq»,— dep edi, Aınash bas tarta almaı qaldy. Shampan ashtyrdy. Bı bıledi. Oqýǵa túsken kezinde profesor zorlaǵandaı qyp bir restoranǵa aparǵan. Onda ol ketkenshe asyqqan. Jaqtyrmaǵan. Abylaı da shaqyryp, jatyp jalynǵan. Barmady. Dúnıedegi jaman, jel ókpe adamdardyń jınalatyn mekeni sıaqty restoran unamaıtyn. Ádilhan ony jańa bir qyrynan tanytty. Sóıtse, restoranda dem alyp, sergip qaıtýǵa bolady eken ǵoı.

Restorannan shyǵyp, kóshede uzaq seıildedi; túńǵysh ret jigitpen súıisti. Tynysy tarylǵandaı bir túrli basy aınalyp júre berdi. Mine, sonan beri ózine qanat bitkendeı sergek sezinedi. Dúnıede Ádilhannyń baryna qaradan-qarap qýanady. Balym sony aıt deıdi. «Qalaısha, qaıtyp aıtady? Aıtýǵa bola ma?..»

— Nege úndemeısiń, Aınash?

— Úndegende ne deıim, Balym?

— Qaıdan keldiń? — dep Balym ornynan turyp, qasyna bardy.

— Keregi ne?

— Syrlasaıyq ta, júdá.

— Kınoǵa barǵam.

— Jalǵyz ba? On ekige deıin sozylǵan o ne kıno?

— Iá, jalǵyz. Eki serıaly,— dedi Aınash qolyndaǵy oqýlyǵyn bas jaǵyndaǵy týmbochkanyń ústine tastap.

— Jasyrasyń, ıá? Júdá, seni túsinbeıim. Neden qysylasyń óziń? Shirkin, sendeı men sulý bolsam.

— E, ne ister ediń?

— Súıgen jigitimmen erkin qydyrar em. Bul dúnıe eki aınalyp kelmeıdi. Ómirden qyzyqtyń bárin alar em. Kúıeý qashan da tabylady. Al, mahabbat máńgi emes. O da bal shyryny sıaqty, taýsylady. Qazir sony tatpasań, lázzatyna bólenbeseń, ómirdiń ne máni, ne qyzyǵy bar. Júdá, ózimizdi-ózimizdiń aldaýymyz beker.

— Al, oqý she?

— Oı, sen de qyzyqsyń eı. Oqý qaıda qashady deısiń.

— Men úshin úlken qyzyq — oqý.

— Oı, qoıshy sony. Myna sen tarıhshy bolam dep júrsiń. Sol pándi shyn súıemisiń? Ózińdi-óziń aldap júrseń qaıtesiń? Keıin tastap ketpeımisiń? Al, keıin jaqtyrmasań she? Onda ne kórdim, ne bildim deısiń? Múmkin seniń qolyń dárigerlik bolar.

— Dárigerlik oqýǵa túsem.

— Saǵan bári ońaı. Júdá, túsinbeıim seni,— dedi Balym túńile.— Óz basym ómir súrgim keledi. Qyzyq kórsem, súısem deıim, Aınash. Ómirdiń máni sol. Iá-ıá, sol... Ózgeniń bári aldamshy...

Aınashtyń kóz aldyna Ádilhan kep tura qaldy. Ol eriksiz ezý tartty. Munan ári Balym sózi umytylyp, maǵynasy da uǵylmaı bir túrli túsiniksiz jańǵyryqqa aınalyp júre berdi. Qulaǵynda Ádilhan úni: «Aınash... Aq Aınash»,— deıdi eljireı. Sonsyn ol óziniń Aınashty alǵash kórgende qaltıyp, qalaı turyp qalǵanyn, júrek túbi syzdap ketkenin aıtyp jatyr. Kózine Aınashtyń appaq tamaǵy, úlbiregen mynaý qyzyl erni túsipti. «Qoıshy... Ne aıtyp kettiń»,— dedi Aınash jigittiń onysynan qysyla. «Sen ústińe talaı jibek te, maqpal da kıersiń-aý. Áıtse de, meniń kózime árkez seniń sol qyzyl toqyma koftań ystyq»,— dep edi Ádilhan, Aınash: «Al, endeshe meniń saǵan esh kózim túsken emes. Aq quba, alasa boıly jigit. Jigit te emes, naǵyz shal... Iá, shal,— dedi kúlip.— Men seni keıitsem deıim. Shynymen shalsyń». «Qap, qurttyń-aý»,— deıdi Ádilhan kúlimdeı qushaqtap...

— Aınash... Eı,— dedi Balym onyń ıyǵynan túrtip.

— Ne, Balym?

— Júdá, uıyqtap ketkennen saýmysyń?

— Joq.

— Áı, bilmeıim... Aýzym jalpyldap men sóılep otyrmyn, sen bolsań ózińmen-ózińsiń. Shaı ishemiz be? — dedi Balym Aınashtyń júzine úńile túsip.

* * *

Ádilhan Aınashty ortalyqtaǵy klýbtyń aldynda uzaq kútti. «Ne degen sorly edim, á? Alty jarymda kezdesermiz dep turyp beste jetip kelýimdi qara da. Saǵat jarym kútýim kerek. Ne istesem eken». Ol jolaq, aqshyl paltosynyń jaǵasyn kóterip qoıdy, basyndaǵy qalpaǵyn kózine túsire kıdi. Kún keshegideı emes, ábden sýytty, qar qylaýlaı bastady. Árli-berli ótip jatqandarǵa qaraı-qaraı kózi taldy. «Saǵat jarym ýaqyt... Manadan beri júrseń, qas qaǵym-aq ýaqyt. Al, myna dirdektetken sýyqta ómiri bitpes qıamet. Árıne, mundaıda abzaly restoran. Qol sozym jerde soǵan kirip syra ishsem be? Tanys joldastarym kezdesse qaıttim? Olar meni úsh-tórt saǵatsyz ońaılyqpen bosatpas. Asyǵys edim degenimdi is tyńdamas. Qoı óıtip adaspaıyn. Múmkin Aınash erte kep qalar. Toqta... Osy men ǵoı jaıshylyqta dúken aralamaıym. Qalǵan saǵat jarym ýaqytymdy soǵan nege sarp etpeıim? Aınala aıaq kıim dúkeni. Birinen-birine kirip, júre bereıin. Sonda ýaqyt ta sholtań ete túsedi. Ótedi de ketedi». Ádilhan jeńil ermek tabylǵanyna razy boldy. Aıaq-kıimnen dúnıe-múlik satatyn dúkenge kirdi. Ol sóredegi ár túrli qymbat zattar dan góri adamdardyń qas-qabaǵyna qarap, olardyń ishki jan-dúnıesine tereńirek úńilýge tyrysty. Ústerine kıgen kıimderi sıaqty shirkinder birine-biri tipten uqsamaıdy-aq, ylǵı qarama-qarsy kereǵar minez. Esikten kirgennen tústeri qashyp, kózderi alaqtap ketedi deısiń, sonan shyqqanǵa deıin aýyzdaryn ashyp júrgeni. Kúnine myń márte kórgenderiniń ózine tańdana qaraıdy. Birin «qymbat-aý» dep qınalsa, endi birin «alsam ba, almasam ba?» dep alasurady. Keıi «ym, mynaý ájetke jarar dúnıa bilem. Erteń aqsha taýyp soǵaıynshy» deıtin tárizdi. Endi biri ózinen-ózi yzaly. «El alyp jatyr. Men bolsam ylǵı jarymaıym. Qolyma qus sańǵymaı-aq qoıdy. Tesik qalta netken sorly em. Barymdy jumsap, kereginde jer sabap qalam» degendeı bolady ondaılar. Al, soǵan osy qazir bir býma aqsha berseń, qaıter edi, á? Qudaı biledi, túk te almaıdy. Ózgeni bilmeıim, mynaý túlki jaǵa, tolyqsha sary áıel: Keıin kórermin. Nemenege asyǵam»,— dep, shyǵa jóneleri kámil. Óıtkeni toqtaýy az, kórýi kóp. Sonsyn ol aqsha da kákir-shúkir usaq-túıekpen, et pen teriniń arasyndaǵy shanshýdaı «oıbaı, belim» degizip kete barady. Áne, ol artyna qarap jaltaqtamaı esikke bet aldy.

Ádilhan sonyń izin ala dalaǵa shyqty. Saǵatyna qarady.Ol aınalyp kelmeıdi. Ómirden qyzyqtyń bárin alar em. Kúıeý qashan da tabylady. Al, mahabbat máńgi emes. O da bal shyryny sıaqty, taýsylady. Qazir sony tatpasań, lázzatyna bólenbeseń, ómirdiń ne máni, ne qyzyǵy bar. Júdá, ózimizdi-ózimizdiń aldaýymyz beker.

— Al, oqý she?

— Oı, sen de qyzyqsyń-eı. Oqý qaıda qashady deısiń

— Men úshin úlken qyzyq — oqý.

— Oı, qoıshy sony. Myna sen tarıhshy bolam dep júrsiń. Sol pándi shyn súıemisiń? Ózińdi-óziń aldap júrseń qaıtesiń? Keıin tastap ketpeımisiń? Al, keıin jaqtyrmasań she? Onda ne kórdim, ne bildim deısiń? Múmkin seniń qolyń dárigerlik bolar.

— Dárigerlik oqýǵa túsem.

— Saǵan bári ońaı. Júdá, túsinbeıim seni,— dedi Balym túńile.— Óz basym ómir súrgim keledi. Qyzyq kórsem, súısem deıim, Aınash. Ómirdiń máni sol. Iá-ıá, sol... Ózgeniń bári aldamshy...

Aınashtyń kóz aldyna Ádilhan kep tura.qaldy. Ol eriksiz ezý tartty. Munan ári Balym sózi umytylyp, maǵynasy da uǵylmaı bir túrli túsiniksiz jańǵyryqqa aınalyp júre berdi. Qulaǵynda Ádilhan úni: «Aınash... Aq Aınash»,— deıdi eljireı. Sonsyn ol óziniń Aınashty alǵash kórgende qaltıyp, qalaı turyp qalǵanyn, júrek túbi syzdap ketkenin aıtyp jatyr. Kózine Aınashtyń appaq tamaǵy, úlbiregen mynaý qyzyl erni túsipti. «Qoıshy... Ne aıtyp kettiń»,— dedi Aınash jigittiń onysynan qysyla. «Sen ústińe talaı jibek te, maqpal da kıersiń-aý. Áıtse de, meniń kózime árkez seniń sol qyzyl toqyma koftań ystyq»,— dep edi Ádilhan, Aınash: «Al, endeshe meniń saǵan esh kózim túsken emes. Aq quba, alasa boıly jigit. Jigit te emes, naǵyz shal... Iá, shal,— dedi kúlip.— Men seni keıitsem deıim. Shynymen shalsyń». «Qap, qurttyń-aý»,— deıdi Ádilhan kúlimdeı qushaqtap...

— Aınash... Eı,— dedi Balym onyń ıyǵynan túrtip.

— Ne, Balym?

— Júdá, uıyqtap ketkennen saýmysyń?

— Joq.

— Áı, bilmeıim... Aýzym jalpyldap men sóılep otyrmyn, sen bolsań ózińmen-ózińsiń. Shaı ishemiz be? — dedi Balym Aınashtyń júzine úńile túsip.

* * *

Ádilhan Aınashty ortalyqtaǵy klýbtyń aldynda uzaq kútti. «Ne degen sorly edim, á? Alty jarymda kezdesermiz dep turyp beste jetip kelýimdi qara da. Saǵat jarym kútýim kerek. Ne istesem eken». Ol jolaq, aqshyl paltosynyń jaǵasyn kóterip qoıdy, basyndaǵy qalpaǵyn kózine túsire kıdi. Kún keshegideı emes, ábden sýytty, qar qylaýlaı bastady. Árli-berli ótip jatqandarǵa qaraı-qaraı kózi taldy. «Saǵat jarym ýaqyt... Manadan beri júrseń, qas qaǵym-aq ýaqyt. Al, myna dirdektetken sýyqta ómiri bitpes qıamet. Árıne, mundaıda abzaly restoran. Qol sozym jerde soǵan kirip syra ishsem be? Tanys joldastarym kezdesse qaıttim? Olar meni úsh-tórt saǵatsyz ońaılyqpen bosatpas. Asyǵys edim degenimdi is tyńdamas. Qoı óıtip adaspaıyn. Múmkin Aınash erte kep qalar. Toqta... Osy men ǵoı jaıshylyqta dúken aralamaıym. Qalǵan saǵat jarym ýaqytymdy soǵan nege sarp etpeıim? Aınala aıaq kıim dúkeni. Birinen-birine kirip, júre bereıin. Sonda ýaqyt ta sholtań ete túsedi. Ótedi de ketedi». Ádilhan jeńil ermek tabylǵanyna razy boldy. Aıaq-kıimnen dúnıe-múlik satatyn dúkenge kirdi. Ol sóredegi ár túrli qymbat zattardan góri adamdardyń qas-qabaǵyna qarap, olardyń ishki jan-dúnıesine tereńirek úńilýge tyrysty. Ústerine kıgen kıimderi sıaqty shirkinder birine-biri tipten uqsamaıdy-aq, ylǵı qarama-qarsy kereǵar minez. Esikten kirgennen tústeri qashyp, kózderi alaqtap ketedi deısiń, sonan shyqqanǵa deıin aýyzdaryn ashyp júrgeni. Kúnine myń márte kórgenderiniń ózine tańdana qaraıdy. Birin «qymbat-aý» dep qınalsa, endi birin «alsam ba, almasam ba?» dep alasurady. Keıi «ym, mynaý ájetke jarar dúnıa bilem. Erteń aqsha taýyp soǵaıynshy» deıtin tárizdi. Endi biri ózinen-ózi yzaly. «El alyp jatyr. Men bolsam ylǵı jarymaıym. Qolyma qus sańǵymaı-aq qoıdy. Tesik qalta netken sorly em. Barymdy jumsap, kereginde jer sabap qalam» degendeı bolady ondaılar. Al, soǵan osy qazir bir býma aqsha berseń, qaıter edi, á? Qudaı biledi, túk te almaıdy. Ózgeni bilmeıim, mynaý túlki jaǵa, tolyqsha sary áıel: Keıin kórermin. Nemenege asyǵam»,— dep, shyǵa jóneleri kámil. Óıtkeni toqtaýy az, kórýi kóp. Sonsyn ol aqsha da kákir-shúkir usaq-túıekpen, et pen teriniń arasyndaǵy shanshýdaı «oıbaı, belim» degizip kete barady. Áne, ol artyna qarap jaltaqtamaı esikke bet aldy.

Ádilhan sonyń izin ala dalaǵa shyqty. Saǵatyna qaraǵan, altydan on bes mınýt asypty. Mine, ýaqyt ta ótti Ol aıaǵyn asyǵa basyp klýbtyń aldyna da jetti. Alty jarymda bastalatyn kınoǵa bılet alǵan onyń da merzimi taıaý. Ýaqyt zyrlap keledi. «Apyraı, kelmeıin degeni me? Keliskendeı edik qoı... Telefon soqpapty. Soǵan qaraǵap da qoly bosamaı qalǵan boldy-aý. Anaý kóringen sol emes pe? Joq, júrisi oǵan uqsamaıdy». Ádilhan osy qazir júzdegen adamnyń ishinen bir ony aına-qatesiz tanıtyn daı bop tur. Jumasyna eki kezdesse de, Aınashtyń ýádeli ýaqytta dál keletinine úırene almaı-aq qoı dy, ylǵı taǵatsyzdynyp, kúıip-pisip bitedi. «Áli jeti mınýt bar. Ne istesem? Bıletti satyp jiberip, úıge qaıtsam ba? Kún de sýytty». Klýbtyń jarma, qyzyl kúreń esigi ashylyp, halyq kire bastady. Mine, mynaý uzyn boıly, jalań bas, jalbyr shashty jigittiń qyzy keldi. Bul bolsa áli jalǵyz. «Bes mınýt kúteıin. Kóptiń biri emespin be? Bılet ólse, keıin kútkenimniń belgisi ǵyp kórsetermin. Hege aldadyń dermin. Qoı, onym usaqtyq bolar. Kórsetpeıim Qajeti ne? Áne, aq etigi kórindi. Qońyr palto soniki Júrisi de qandaı ádemi edi. Erketotaı júris. Sol... Árıne, sol deı berdi ol júregi lúpildeı qarsy umtylyp.— Dúnıedegi eń bir baqytty sát osy-aq shyǵar-aý jigit úshin»,— dep oılady Ádilhan alqynǵandaı bop.

Aınash ta ony kórip kúlimdep qoıa berdi. Aq túbit oramal tartypty. Ótkende osy aq túbit oramal tartqan qyz basyn tósinde aıalaǵany bar. Tońbasynshy dep paltosynyń túımesin aǵytyp, jup-jumsaq Aınashtyń qolyn qaltasyna tyqqan. Keıin úıge kep sheshingende bir-aq kórdi: qara kostúmi oramaldyń qylshyǵyn jıyp alypty. Ol óz-ózinen, áldenege qýanǵandaı, sonda kúlip jibergen ǵoı. Mine, Aınash... sol Aınash... Sýyq sorǵan betiniń ushy qyzǵylt nurlanyp, kózinde bir shýaqty shuǵyla oınaıdy.

— Nege keshiktiń, Aınash,— dedi Ádilhan yntyǵa.

— Keshiktim be? Dál ýaqytynda keldim.

— Saǵynyp kettim ǵoı ózińdi.

Aınash júzin buryp áketti.

— Bılet alyp edim, kınoǵa kirsek qaıtedi, Aınash?!

— Qandaı kıno? Jaqsy ma?

— Bilmeıim. Jaman bolmas. Sheteldiki deıdi. Kórmegen kınom.

— Maqul. Kireıik.

Olar kınodan qas qaraıa shyqty. Kóshede kisi aıaǵy sırep qalypty. Qol ustaspaı, ne qoltyqtaspaı kósheni qıalaı ótip, gúlzar ishine kirdi.

— Bandıtter atysqanda betińdi basyp, qaramadyń ǵoı, Aınash... Qoryqtyń ba?

— Joq... Aıadym. Ásirese, anaý beıshara qyzdy sementtiń arasyna salyp, qatyryp tastaǵandary, sóıtip, úıge qadaý etip, qalap jibergenderi qandaı aıanyshty edi,— dedi Aınash aýyr kúrsinip.— Qashyp ketip jasyrynsa da, qutqarmady. Anaý prokýrordyń aıtqany keldi. Ylǵı bir satqyn, azǵyn ómir.

— Kapıtalısik dúnıe degen — sol.

Bir áńgimeden bir áńgime týyndap, olar gúlzar ishinde uzaq júrdi. Aqyry saıaly úlken báıterek túbine turdy. Ádilhan kınonyń aýyr áserinen shyǵarǵaly eki-úsh qyzǵylyqty áńgime shertti. Aınash oǵan rahattana kúldi. Alǵashqy qar aınalany aq torǵynǵa bólep úlgergen edi, ony da olar endi andaǵandaı boldy. Sham jaryǵynan kógildirlene qubylyp, aǵash butaǵyndaǵylary jylt-jylt etedi. Sál únsizdikten soń:

— Aınash, nanasyń ba? Men seni ylǵı da qýantqym keledi. Sonan ózim lázzat alam,— dedi Ádilhan aq túbit oramaldy, at jaqty qyzdyń júzine kúlimdeı qaral.

— Al, men seni ylǵı da yzalandyrsam deıim.

— Nege?

— Bilmeıim. Áıteýir seni keıitkim keledi de turady.

— Ǵajap eken.

— Ǵajap pa? — Qara kózi ushqyndana Aınash kúlip jiberdi. Marjandaı tisteri, úlbiregen erni Ádilhan júregin qytyqtap ótti.

— Áziliń shyǵar.

— Jo-joq, shynym.

— Shynym de...

— Iá, shynym.

— Otpen oınap turmyn dep oılamaımysyń?

— Ot sen be?

— Iá.

— Shalda da ot bola ma eken?

— Taǵy da qurttyń-aý.

Aınash syqylyqtaı kúldi.

— Jaraıdy, qoıaıynshy. Áıtpese, renjitip alarmyn.

— Men renjimeımin, Aınash.

— Aı, bilmeıim. Keshe telefonmen sóıleskende tiliń ýytty kórindi. Men kún uzaǵyna esimdi jıa almaı júrdim. Balymnyń dárigerge tez qaralýyna kómekteskenińe raqmet dep edim, pálege qaldym. «Maǵan nege raqmet aıtasyń. Azamattyq paryzym emes pe?» — dep dúrse qoıa berdiń. Qudaı biledi, seni keıiteıin degen oıym joq edi.

— Batyp ketken eken ǵoı.

— Árıne. Seni kórmespin dep em...

Qyz kózine muń uıalady. Aǵash arasynan túsken sham jaryǵynda onyń júzi sál qýaryp, solǵyn tartty. Ádilhan bir túrli ishi-baýyry eljireı:

— Keshir meni, Aınash,— dedi.— Iá, men shynynda da shalmyn. Áıtpese, on úsh jasy úlken adam qyz janyn túsinse kerek-ti. Káriliktiń kesiri de.

— Joq, sen shal emessiń. Seni...

— Shynyńdy aıtshy, Aınash,— dedi Ádilhan qushaqtaı baýyryna tartyp. Qyz qarsylaspady, yńǵaıyna baqty. Ystyq tynys úzilip jalǵasty.— Súıemisiń meni?..

Súıetinin bilse de, talaı jigit qyz aldyna osy suraqty kóldeneń qoıyp, alyp ushqan júrek lúpilin basqandaı bolatyn. Ádilhan da sonan attap óte almady.

— Nege úndemeısiń?

«Súıem...» deı qoıý qyzǵa da qıyn. «Súımeımin» dese de, myna jigittiń endi birjola bezinip ketpesin ishi sezedi, qaıta onan ári ińkár bolaryn, keı jigittiń mundaıda azyp-tozyp, qyz aıaǵyna bas uratynyn da kórdi. Jaıshylyqta ázildep, janyn qınar ma edi, qaıter edi,— osy qazir oǵan bara alatyn emes.

— Aınash...

— Bilmeıim.

— Neni bilmeısiń?

— Áıtpese, nege keldim?! Qoıshy endi osyndaı suraǵyndy.

— Janym Aınash...

Qalanyń birqydyrý kóshesindegi shamdar tún jarasy aýa sónetin, endi mine, «qaıtyńdar úılerińe» degendeı, jypylyqtaı bastady. Aınash tas qyp Ádilhannyń qoltyǵynan ustap, mańdaıyn onyń ıyǵyna súıedi, eki kózi móldireı nazdana qarap: «Qaıtaıyqshy»,— dedi.

Boıy tońazyp, ájeptáýir salqyndasa da, syr bermeı turǵan jigit qınala kóngendeı syńaı tanytyp, tereń kúrsinip qaldy. Aınala appaq ýyz qar. Tóńirekte qybyr etken jan joq.

— Qaıtamyz ba?

— Iá, qaıtalyqshy. Biraz ýaqyt boldy ǵoı,— dedi qyz ulpa qardy syqyrlata basyp.

Áne, olar typ-tynysh gúlzar ishinde aqyryn, qatarlasa aıapdap keledi.

Segizinshi taraý

«Terezege qyraý qalyń túsipti. Keshegi jaýǵan qardyń yzǵary-aý, á?» — dep oılady Dáýlet oıanyp ketse de, jyly tósekten tura qoıǵysy kelmeı. Rázıa joq. Tań jaryǵynan úı ishi ala kóleńke. Aýyz úıdegi qazandyq astyndaǵy aǵashtyń sytyr-sytyr janǵan dybysy estiledi. «Rázıa qaıda? Malǵa shóp salyp júr me eken». Ol qyzyl jibek jamylǵy kórpesin keýdesine qaraı tartyp qoıdy. Eki qolyn bas astyna salyp, jaılana jatty. Iá, qazir oılasa, ómiri jipke tizilgen jup-jumyr, dóp-dóńgelek qyzyl, kók, qara, jasyl, sary, qońyr, aq monshaqtar tárizdi, ár tústi. İlkide ǵoı sonyń bári aq monshaq, keıin ózi ańǵaldyqtan, jalqaýlyqtan san túske boıady. Bireý áldeqalaı «onyń ne?» — dep suraı qalsa: «Taǵdyrdyń jazýy solaı»,— boldy deı saldy. Op-ońaı, salmaqsyz, zili joq jaýap. Bireýlerdiń monshaǵy jaqut, mármár sıaqty jaltyraıdy, qubylady, kóz tartady, al munyki ómiri óıt ken emes. Sonyń bári neden? Jetimdikten be? Oý, jetim ol ǵana ma eken? «Balalar úıi» ony bólektemep edi ǵoı. Bir aıaqtan as iship, kıimi kók bolǵan. Áıtse de, sol balalardyń talaıy úlken maman, ǵalym. El biletin bilikti jandar. Sonda neden? Ala quıyn minezinen taýyp júr me? Qatar-qurbylarymen tanysýy da, dostasýy da, aınysýy da tez-tuǵyn. Tip ti sovhozdan ketip, ormanǵa qoryqshylyqqa kelýine de sebep sol shyǵar? Oqymaı qalǵanym da sonan ba? Aı bilmeımin... Jalqaýlyqtyń zardaby, salqyny az deımisiń. Teginde adamnyń ózinde de biraz aqaý bar da. Aq, qara, sary, qyzyl monshaqtaı daǵdyr da sonyń belgisi deseıshi... Osy men qaıdaǵy shıyrǵa túsip kettim? Ne dep jatyrmyn?» Dáýlet jastyqtan basyn kóterip, ornynan turdy. Kereýettiń aıaq jaǵyndaǵy, oryndyq arqalyǵynan kóılegin alyp kıine bastady.

Esik ashylyp, daladan bir qushaq aıazdy ala Rázıa kirdi. Qońyr túbit oramaldyń arasynan qyzǵylt tartqan beti kórindi.

— Qalaı, dala sýyq pa, Rázıa?

— Oı, surama, aıaz sumdyq,— dedi aıaǵyndaǵy qara pımasyn sheship jatyp. Arasynda «ısha» dep qoıady. Aq tonyn esiktiń qaıyrylysyndaǵy shegege ilip, qolyn peshke kep basty.— Qoı shaı ishelik.

— Men shaı ishpeıim.

— Nege?

— Júregim sazyp oıandym, et jesem be deıim.

— Jeseń je. Jylytaıyn.

— Sorpany ysytpasań, etke tıme. Jylqy etiniń salqyny durys.

— E, meıliń,— dedi Rázıa aıaq-tabaqty syldyrlatyp.

Dáýlet jýynyp kep, túnnen qalǵan salqyn etti qarpı úsh-tórt asap qaýjandaı jedi de, qurt qatqan ystyq jylqy sorpasynyń bir zereń aıaǵyn dás qoıdy. Aýzyna sý tıgizip, ornynan tez turyp ketti. Kıinip dalaǵa shyqty. Ústinde qalyń qara ton, aıaqta qońyr, baqa bas pıma. Endi, mine, esik aldynda, túlki tymaǵyn basa kıip shirenip tur.

Aq irkit jıekten qyzǵylt kún syǵalaıdy. Orman ústi surǵylt munar. Qar beti kógildirlene, kóleńke júgirgendeı kóz uıaltty. Dáýlet tańǵy shymshyma aıazdyń kárin endi seze bastady, eki beti dyz-dyz etkendeı de boldy. Qaıyrylyp úıge kirip, qos aýyz myltyǵyn, qamshysyn alyp shyqty.

Qoradaǵy atyn erttep minip, ormannyń taý betine qaraı tartty. Álsin-áli: «Mynaý qaı tedi-eı»,— dep kúńkildeı tizginin tastaı berip, muryn ushyn ýqalap qoıady. Erdiń aldyńǵy qasyna ilgen myltyǵy bulǵaqtap, tynyshyn ketirgensin álginde arqasyna asynǵan edi, jaqyn jerden bóri ulyp, qolyna qaıta alýǵa mejbúr etti. Sálden soń ony erdiń qasyna, qundaǵyn joǵary qarata ilip qoıdy. Aıazdyń qysymyna shydamaı, aǵashtar ár tustan tyrs-tyrs etip jarylyp jatyr. Keıi tipten alystan atylǵan myltyq daýsyna uqsaıdy. «Myna kók muzdana bastaǵan jerge taǵy qar jaýar bolsa, ań bitken tebindep jaıylýdan qalar... Qaırekeń eki shana shóp jiberermin dep edi, neǵyp keshikti eken?! Aýyryp emhanaǵa tústi me? Anada kórgenimde júdeý bolatyn».

Deýlet qatelespepti. Qaıyrjan emhanada bop shyqty. Syr bermeı kúle sóılesip, «bıylǵy kóktemde ózińe baryp balyq aýlaımyn»,— dedi. Shóp jiberetin boldy. Dáýlet sovhozdan sáske tús aýa qaıtty. Atyn sıpaı qamshylap, qoryqty aralap keledi. Erteńgideı emes, aspan ashylyp, kún sál synǵandaı boldy. Kenet, ol taý eteginde shashyraı jaıylyp júrgen elikterdi kórdi. «Jaryqtyq janýar netken symbatty edi, á? Qandaı kerbez! Mynaý bergi shetkisi eliktiń laǵy emes pe. Synyq súıem múıizi bar. Áne, ol basyn koterip qarap tur. Tanı ma? «Aınash»... — desem, qaıter edi, úrikpes pe eken?

— Aınash!..— dedi Dáýlet daýystap.

Elik eleńdeı yrshyp tústi. Áıtse de, úzamady. Qaıyrylyp qaltıa turyp qaldy. «Umytpaǵan-aý, á? Qashpaıdy...» Dáýlet atynyń basyp tartty. «Qoı qaıdan bilsin... Tek jáı tańdana qaraǵany bolar. Essiz maqulyq emes pe?! Sońǵy kezde kórinbeı ketti ǵoı. Kelýshi edi. Umyta bastaǵan shyǵar». Dáýlet atynyń basyn keri buryp, úıge bet túzedi. Bir túrli tez umytqan elikke kóńili qalǵandaı bop keledi. «Ań túgil adam da ýaqyt ótken saıyn sýynyp, salǵyrt tartady. Haıýanǵa ne aıyp», — dep oılady ol. Úıge jaqyndaǵanda esik aldynan Gaz-69 mashınasyn kórdi, kóńili bólindi. «Bular kim boldy eken? Ańshylar ma?»

Atyn qoraǵa kirgizip qańtardy da, úıge qaıtty. Kelse... Úıde úsh-tórt adam otyr. Aldarynda konák, et. Rázıa shaı quıyp jatyr. Uzyn boıly, qıyq kóz qara kisi tórde, onyń janynda bákene sary, aryq bireý. Dáýlet ekeýin de tanymady. Bergi shetki etjeńdi, bujyr bet qara zagotskottyń bastyǵy — Sabyr degen adam. Ópirem, urynshaq jan. Jaqsy ańshy, mergen. Ráznányń qarsysyndaǵy aýdannyń dárigeri — Jaqan. Kelte tanaý, badyraq kóz jigit. Eki ıininen ázer dem alady, ǵalamat semiz, qarny aq svıterin shertip tur.

— Baýyrym, qaıda júrsiń? Ózindi kúte-kúte eki kózimiz tórt boldy ǵoı,— dedi Sabyr qos qolyn usyna qarsy júrip. Dáýlettiń jaýabyn kútpesten ózimsine bılep-tóstedi — Báke, orman qudaıy Dáýletinińiz — osy. Er Tarǵyn batyrdan qaı jeri kem. Mynaý dene, boı-soı keremet emes pe, á? Al, Dáýlet, anaý tórdegi — Bazarbaı degen aǵań. Aýdandaǵy sý-qurylys bastyǵy, deıdiń ózi. Onan bergi — oblystaǵy meniń ámirshim. Iaǵnı meniń qudaıym.

— Áı, Sáke-aı, siz de súmireıtesiz-aý. Bákeń bolmasa, meniń qudaıshylyǵymdy qoıshy,— dedi bákene kisi.

— Jo-joq, sózimdi qaıtyp ala almaıym, Qaseke. Iá, bul kisi Qasan Daýytbaev degen aǵań. Káne bermen kel. Myna jerge otyr,— dep Sabyr Dáýletti qoıarda-qoımaı óz janyna tartty. .

«Áp» degennen Dáýletke Bazarbaı unamady; tákapparlyq tanytyp qana qoımaı, ilip-qaǵyp: «Áı, bala» — deı bergeni yzasyn keltirdi. Áıtse de, Dáýlet shydap, qazaqqa tán qonaqjaılyq bildirip, qazanǵa as saldyrdy. Sóz arasynda qasqyr, túlki, qoıan aýlaýǵa bolatynyn sezdirip, shyn iltıfat kórsetýge tyrysty. «Jaqtyrmady», dep aıtpasyn dedi me, tábeti tartpasa da, birge konák iship, áńgimelerin buzbady.

Qas qaraıyp, sham jaǵyldy. Ózgelerden góri, deneli, aq kóńil, ári jas dáriger araqqa qyzyp qaldy ma, esiktiń janynda biriniń ústine biri úıýli jatqan rúkzaktyń ishinen alaqandaı radıoqabyldaǵyshty taýyp alyp, quıqyljyǵan bı áýenin jiberip qoıdy. «Áı, Sáke... Áı, Qaleke»,— dep, joldastaryn bıge shaqyryp, bóksesin burańdatyp ketti. «Qan tarataıyq, otyrýymyz jetpedi me?» — deıdi yrs-yrs etip. Oǵan analar mizbaqpaıdy. Tórdegi Bazarbaı jigittiń jeńiltektigin jaqtyrmaı eki-úsh márte alıa qarap, aqyry sózinen jańyla bergesin shydaı almaı:

— Jaqan-aı, biz jelókpe qatyndar emespiz. Kári súıegimizdi saldyrlatyp jatatyn jáıimiz joq. Erteń kelinge de jetersiń, sonda bılersiń. Qazir mazamyzdy almashy. Tipti osy oshaqtyń basynda seniń sepelekteıtin ne jóniń bar,— dedi.

Úni yzǵarly, qatqyl estildi. Ábden ámir etip úırengen innyń, daǵdyly shymshýyr sózi. Bundaı adamdar kisini qýanta bilmese de, jaraqat salýǵa sheber keledi. Olardyń tóńireginde, allanyń ámiri, qudaı qosqandaı birer dańqyldyq júredi. Darqyrap, ondaılar álgi sózdi ushyqtyryp, ózinshe laǵatyny taǵy bar. Sabyr degenimiz sonyń bir túri. Aýzynan túkirigi shashyrap, daýdyraı jóneldi:

— Áı, Jaqan, sende úlkenge ývajenıa deıtin bola ma? Pojalýısta, bala bazar ǵylmaı otyr. E, ne sonsha... Bákeń seni de, meni de qurmet tutatyn adam. Biz de ony ývajaıt eteıik te. Anaý sıyrdyń japasyndaıyńdy ákeshi bermen, laqtyryp jibereıin. Kisini sóıletpediń ǵoı.

— Oý, halaıyq, ne jazdym sonsha?

— Davaı, joldas, úıdi shańdatpaı, quıryqty qys.

Jaqan dyzaqtap qatty keıingenmen, judyryq kótereri joq, shyǵasyz jan. Tóbeleserdeı julqynyp kep, qaıtyp kete beredi, bul — onyń daǵdyly bir tirligi, ómiri bireýge qol qatqan emes. Qazir de sol shyj-byj bop qyzaraqtaı tústi de, radıoqabyldaǵyshyn sóndirdi, ony rúkzaktyń ishine qaıta salyp, qolyna gazet aldy. Áńgime tolas tapqandaı edi, ile jandanyp júre berdi. Búlkildeı ókpelegen Jaqan da tez umytyldy. Sonan et jelinip, Dáýlet ákep qoıǵan eki shyny konák taýsylǵansha ol áńgimege qosylmady. Konákqa da, etke de búıiri shyǵyp toıǵasyn ǵana Jaqan raıynan qaıtty.

— Jigitter, sózderiń aýyzdaryńda... Myna maqalaǵa qulaq túrindershi,— dedi ol etekteı gazetti tizesiniń ústine qobyrata jaıyp.— Áńgime ezderiń aıtyp otyrǵan maqulyq týrasynda. Sibirdiń polıtehnıkalyq ınstıtýtynda bir jigit oqyp júredi. Álgi jergilikti az ǵana ulttyń ókili eken. Soǵan bir kúni alystan ákesi keledi. Áke syı-sıapatymen qosa týǵan oshaq-oryn, elin umytpasyn dep kúshik ákepti. Sony jataqhana aralap, tekserýge kelgen muǵalim kóredi de: «Mynaýyńnyń kózin joǵalt!» — deıdi. Stýdent aıtqanymdy isteı qoımas deı me, jańaǵy muǵalim ile kúshikti ózi kóterip alyp, jurttyń kózinshe úshinshi qatardaǵy álgi bólmeniń terezesinen laqtyryp jiberipti. Kúshik mert bolady. Sony kórgen stýdenttiń ákesi, álgi qart: «Mynaý adam tárbıelenetin oryn emes eken,— dep, balasyn ınstıtýttan shyǵaryp alyp ketipti.

— Ǵajap,— dedi Qasan ornynan ushyp turyp.— Qolyńdaǵy qaı gazet?

— Ádebıet gazeti. Ianvardyń 10 kúni, 1973 jyly shyqqan sany. «Meıirimdilik neden bastalady» degen taqyryppen jazylypty.

— Iá, shal...— dep Sabyr sibirlik shaldyń minezin qostaǵaly kele jatqan, Bazarbaı kúńkildeı onyń sózin bólip jiberdi.

— Aqymaq shal deseıshi,— dedi.— Kúshik óldi dep deni durys adam balasynyń baǵyn baılaı ma? Onymen ol kimdi qıratty? Basynda mıy joqtyń eki aıaǵyna zor keledi degen — áne, sol. Aqymaq... Kúshikti óltirdiń dep muǵalimdi sottaıdy deı me eken. Gazet te qyzyq... Sony nemenesine jazady deseıshi. Kúshik turǵaı ana bir jyly ózimiz eki mashınamen zaýlatyp júrip, kúnine on kıik atqanbyz. Oıhoı, dúnıe-aı, o da bir dáýren edi-aý.

— Durys aıtasyz, Báke, aljyǵan shal. Ne degen glýpılyq, á? — dep Sabyr jalt berip, ornynan kóterilgen Bazarbaıdy qoshtaı, ony jaýyrynynan qaqty.

— Áı, bala, shylym tartýshy ma eń?

Bazarbaı Dáýletke qarap tur. Kóziniń aq eti qyzyl tamyrlanyp ketken, qobyraǵan shashyn ýystaı keıin qaıyryp qoıdy.

— Iá, shegem.

— Ákel endeshi...

Dáýlet bergen sıgaretti syǵymdaı janyshtap, tutatyp aldy da, burqyrata sordy. Rázıa aıaq-tabaqty jınap, qaıta shaı jabdyǵyn jasap jatqan, elp etip kúl salǵyshqa júgirdi. Kúlim qaǵyp qaıta ákelgenshe Bazarbaı ernin shúıirip, shylymnyń kúlin edenge qaǵyp jiberdi. Mynaý ózindeı azamattyń úıi emes, belquly bir mal qorasy sıaqty, shyrt-shyrt aınalasyna túkirinip qoıady.

— Jańaǵy sibirlik shal tárizdi meniń osynda Qaıyrjan Hasanov degen qurdasym bar. Sol paqyr ólgen ańdy kórse, kózine jas alatyn kórinedi. «Ańdy atpaý kerek, sýretke túsiretin myltyqpen aýlaǵan jón» degenin de estigenmin. «Sen anaý sovhozyńdy bil, ańshylyqtaǵy jumysyń ne? Ne bilesiń sen?» — dep bir jıynda toly kisiniń kózinshe ıt terisin basyna qaptaǵam. Bu shirkin de sol meniń qurdasymnyń syńary ǵoı,— dedi ol keńk-keńk kúlip.

— Qosaǵasy, siz endi Qaırekeńdi bosqa ǵaıbattamańyz. — Dáýlet ózin-ózi ustaı almaı qaldy.— Qaırekeńdeı qurdasymyz bolsa, biz maqtanysh etemiz. Ol kisiniń jóni bólek.

— Áı, bala-aı, senderdeı ashyq aýyzdarǵa bul oqyń tastaǵan qarmaǵy ǵoı. Qaıyrjannyn, sol shyny deımisiń? Aq júrek bop kórinýdi ol qudaıǵa shúkir biledi. Ózi qalaı eken? Aýyryp jatyr den edi.

— Solaı ma? — dedi Sabyr eleńdeı, — O ne aýrý?

— Asqazannan jabysqan pále deıdi. Álgi aty jaman aýrý ma, qalaı.

Bazarbaı aıaǵyn kerdeńdeı basyp, esikke bet aldy. Sol sát ol Dáýletke kisi óltirip bara jatqan jan sıaqty sumdyq sýyq kórinip ketti. Sabyr da, Qasan da, tipti elpildek Jaqan da pálen dep ne qoshtamaı, ne ilespeı qaltıyp oryn-oryndarynda otyryp qaldy. Bulardyń bárine myna habardyń jáı oǵyndaı qatty eser etkenine Dáýlet te tań. Mol ishilgen araqtyń ýyty da tez ketip, múlde aıyqqandaı boldy. «Qaıyrjandaı aǵany qaralaý qıyn-aý. Kórdiń be, Bazarbaıdyń sózin mynalar qulaqtaryna ilmedi...» Dáýlet ishteı qýanyp qaldy.

Dalaǵa shyǵyp ketken Bazarbaı aptyǵa qaıtyp kelip, esiktiń jaqtaýyndaǵy myltyqtyń birin ala jóneldi. «Oý, ne kórindi?» degen Sabyrdyń aıran-asyr daýsyn ol elemedi. Esikti shalqasynan asha berip, ústi-ústine eki ret gúrs etkizdi. Oqtyń kúkirt ıisi bólmeniń ishin alyp ketti. Bazarbaı jalt burylyp, yrjalaqtaı kúlip myltyqty esiktiń qaıyrylysyna súıeı saldy da, dalaqtaı júgirdi. Esik ashyq qaldy. Pımasyn kıe sap jetken Dáýlet baıaǵy kári báıterektiń túbinde basyn qyzyl lentaǵa qaraı berip, aq qardyń ústinde qan-qan bop jatqan eliktiń laǵyn kórdi. «Kelgen eken ǵoı»,— dep oılady ol mynaý jaıdyń parqyna ilkide mán bermeı. Esikten túsken jaryqtan qanǵa boıalǵan qar jylt-jylt etedi. «Jas qýyrdaq úıge keldi. Jol boldy»,— dep jatqan Bazarbaı eńgezerdeı jigittiń buǵan qýanbaı túsi buzyla bastaǵanyn ańdap, seskene irkildi. Dáýlet tizesin búgip, quralaıdyń basyn sıpap, kózin japty. Mynaý aldynda sulap jatqan ań emes, Aınash sıaqty. Ózegine ashshy jastyǵylyp, tistene kóterildi.

— Áı... Áı, bala, saǵan ne boldy? — deı berdi Bazarbaı úni buzylyp.

Dáýlettiń júzi tútigip ketken, sup-sur, adam shoshyrlyq. Shap berip Bazarbaıdyń jaǵasynan alyp, yńq etkizip ishten qoıyp jiberdi. Bazarbaı ókirip etpetinen tústi. Sabyr ara túspek bop, umtylǵan, murttaı ushty.

— Aınalaıyn... Dáýletjan, aınalaıyn! Sabyr... Sabyr etshi,— deı berdi Qasan qalba laqtap.

Bir sumdyqtyń bolǵanyn ishi sezip, erkekterdiń sońyn ala tabaldyryqty attaı bergen Rázıa Dáýlettiń Bazarbaı men Sabyrdy tymaq qurly kórmeı ushyryp túsirgenin kózi shalyp, jan ushyra umtyldy. Aıaǵynda pıma, jalań bas, kóılek syrtynan kıgen teri keýdeshesi ǵana bar. Kúıeýiniń bulaısha túsi qasha keıigenin buryn-sońdy ańdamaǵannan ba: «Óltirip jiberedi eken»,— dep qoryqty. Shyryldap kep qushaqtaı aldy:

— Dáýlet... Dáýlet, keshir. Bilmegen ǵoı,— deıdi alqyna. Kúıeýińiń kózindegi aýyr jasty kórgende, júregi syzdap, úni úzile berdi. Esin endi ǵana jınap ornynan kóterilgen Bazarbaı men Sabyrda es joq, úrpıe sheginshektep, Qasan men Jaqanǵa tyǵylyp tur.

— Joǵalyndar kózime kórinbeı, malǵundar! Bárińdi de... Bárińdi de atyp óltirem, ıttiń balalary!..— dedi Dáýlet julqyna, tóńireginen myltyq izdep. Rázıa kúıeýiniń qolyna jarmasyn, moınyna asylyp jibermedi:

— Iá-ıá, ketinder tez. Qate ister... Dáýlet, janym...

Ańshylar záre-quttary qalmaı dúrlige úıdegi kıim-keshekterin alyp, mashınaǵa umtyldy. Ún joq, talasa-tarmasa minip, júrip ketti. Olar aǵash arasyna kirip, ormanshy úıinen qara úzgenshe aq qardyń ústindegi qan-qan elikke qarap erli-zaıypty eki adamnyń qaltıyp áli turǵandaryn kórip bara jatty. «Apyr-aı, ne jazdyq? Bunysy nesi?» — dep túsine almaı dal.

Toǵyzynshy taraý

Búgin kún uzaǵyna áldenege alańdap Aınash jataqhanada otyra almady; demalysy edi, uıqysy ashylyp ketip, ári erte turdy. Sonan ol dalaǵa shyǵyp kóshe aralady. Endi, mine, tús aýa qaıtyp keledi. Ótken túnde Ádilhan ekeýi gúlzar ishinde seıildep júrgende Aınash oǵan óziniń túsin jorytqan, qazir sol esine tústi. «Ádilhan, sen tús jorı bilemisiń?» —dep edi Aınash sonda, jigit irkilmeı: Aıta ber»,— dedi. Kánigi, tús joryǵysh adam sıaqty.

Onyń «bilmeıim» degenin Aınash áli estigen emes, soǵan qaraǵanda jigit bitken qyz aldynda segiz qyrly, bir syrly bolýǵa tyrysady-aý dep oılaǵan. Áıtse de, túsin aıtty.

«Áldene bir dybystan oıanyp ketken ekem deıim. Qarasam... Aıaq jaǵymda tyr jalańash sábı otyr. Aınala tóńiregi tolǵan aq týflı. Bala sonyń ortasynda. «Kórshi turatyn traktorıstiń sábıi boldy-aý. Bu qalaı keldi?» — dep oıladym. «Áke»,— dep aýyzǵy úıge qarap daýystap em, eshkim jaýap bermedi. Sóıtip jatyp oıanyp kettim. Sonda bu ne? Nege, qalaı jorý kerek?», — dedi Aınash. Ádilhan qabaǵyn shyta sál oılandy da: «Sábı — páktiktiń, jaqsylyqtyń belgisi. Al, aq týflı degeniń sapar ǵoı. Alda uzaq saparyń bar eken. Ol — oqý, bilim joly. Týflılerdiń aqtyǵy, kóptigi — sapardyń uzaqtyǵy, sáttiligi. Aqyry maqsat-muratyńa jetesiń»,— dep saıraı jóneldi. Aınash kúlip jiberdi...

— Qaryndas, jumysshy jataqhanasyn bilemisiń? — dep bir beıtanys, shamadan kótergen adam onyń kóńilin bóldi.

— Qaı jataqhana?

— Maqta-mata kombınatynyń?

— Mynaý aldyńyzdaǵy,— dedi Aınash óziniń qalaı tez kelip qalǵanyn jańa andap.

Kelse... bólmede Abylaı otyr. Balym ekeýi shaı ishipti. Sońǵy kezderi ol Balymǵa kelýin jıiletken. Aınashty kórse, tez jınalyp, yǵystap ketýge tyrysady. Osy qazir de Abylaı jaýtańdap:

— Al, saýshylyqta bolyńdar. Men kettim,— deı berdi.

— Nege asyqtyń, Abylaı. Otyr.

— Iá, ıá, otyrsaıshy. Júdá, ot ala kelgeniń joq qoı,— dedi Balym Aınashpen jarysa qalbalaqtap.

— Raqmet. Aýyldyń jigitterine soǵatyn sharýam bar edi...

— Abylaıdyń keshe gazette óleńi shyqty. Júdá, ózi naǵyz aqyn, — dep qoıdy Balym ústel ústindegi ydys-aıaqtardy jınastyryp jatyp.

— Óleńińniń qýanyshy uzaq bolsyn, Abylaı.

— Raqmet, Aınash.

— Balym, meni eshkim suraǵan joq pa? — dedi Aınash paltosyn ilip aıaq-kıimin sheship jatyp.

— Pochtashy áıel surady. Telegramma bar deı me, maǵan berip ket desem, ózine tapsyrýym kerek deıdi. Qol qoıdyrmaı bolmaıdy degen... Mine, taǵy keldi-aý deıim...

Esikti tyqyldata bireý qaǵyp tur.

— Kirińiz...

Aınash shydaı almaı, júgirip baryp esikti ashty.

— Estimeısiz be, kirińiz.

— Maǵan Aına Hasanova kerek.

Men...

Sizge telegramma. Mine alyńyz. Myna jerge «aldym» dep qol qoıyńyz.

— Raqmet sizge.

Esikti jaýyp kelip, Aınash telegrammany oqı tústi de, betin basa kereýetine etpettep qulady. Eki ıyǵy solqyldaı jylap jatyr. Abylaı men Balym ne bolǵanyn túsine almaı, úrpıip tur. «Papa... Aq papataıym»,— degende, Balym shydaı almaı, qurbysyn qushaqtap birge jylady, arasynda: «Aınalaıyn, Aınash, qoıshy... qoıshy endi»,— deıdi. Abylaı jerde jatqan telegrammany qolyna aldy. Onda: «Ákeń hal ústinde. Tez jet»,— depti.

— Aınash, qoıyndar. Nege jamandyqqa jorısyndar. Tez jınalaıyq. Balym... Balym, saǵan ne boldy. Jubatýdyń ornyna seniki ne? Tur,— dedi Abylaı...

Sol kúni keshki samoletke otyryp Aınash ushyp ketti.

Abylaı men Balym shyǵaryp salyp qala berdi.

* * *

Aınashtyń qulaǵy shyńyldap ketti. Dúnıe astań-kesteń tóńkerilip, alapat opat bolar dep edi, typ-tynysh... Túk te sezbegendeı. Dań-duń da basylǵan. Ákesi ólmegen sıaqty. Nege olaı? Meniń aq papam... ómirden ótkende naızaǵaı oınasashy. Nege myna kúni kóktemgideı jarqyrap tur. Keshegi jınalǵan qalyń el qaıda? Umytqandary ma? Zırat basyna deıin aǵylyp shyǵaryp salmap pa edi? Búkil sovhozdyń mashınalary jarty saǵat bozdap, biriniń sońynan biri shubap, júrek túrshiktirgeni qaıda?! Sol azaly sırena úni máńgi umytylmas. Iá, umytpaıym. Áıtse de bári sonymen bitkeni me, papa? Sen kóz jumǵansha bu dúnıeden men ketsemshi, papataı. Nege men qaldym? Nege?.. «Aınalaıyn, Júsipjan, Túsipjan, anaý jalǵyz shynardaı botaqanymdy kórsem dep em. Úlgertpes pe eken taǵdyr... Áldeqalaı bop ketsem, kózderindeı... kózderindi salǵaısyńdar»,— depsiń, kóke. Papataıym, nege erte aıtpadyń? Nege? «Oqýynan alandatpaıyn»,— dediń-aý. Óıtken oqýdyń maǵan keregi ne?!»

— Aınash... Sharshadyń ǵoı, tursaıshy.

Temirtaýdan kelgen kishi aǵasy Túsip eken. Qara qońyr kostúm, aq svıter kıgen, eki kózi isinip, qyzyl tamyrlanyp ketipti.

— Qazir...

— Betińdi salqyn sýmen jý. Aınalaıyn... Jetimmin deme. Qamyqsha. Biz tiri turǵanda mańdaıyńa jel bop eshkim tıe almaıdy,— dedi Túsip aq sary júzi qýqyldana qap.— Basyńdy kóter... Álginde Dáýlet kep shaqyryp ketken. Soǵan baryp qaıtalyq. Zıpa men Aqzıra dúkennen kelisimen júrermiz...

Zıpa úlken aǵasynyń kelinshegi de, Ańzıra kishi jeńgesi. Túsiptiń áıeli. Aıgash jeńgelerin asa jaqsy bilmeıtin. Óıtkeni aǵalary oqyp júrip úılenip, ákesiniń qolynda turmaǵan. Jaz aılarynda balalaryn alyp kelip, birer aı qonaqtap ketetin. Áıtse de, Aınash jeńgelerine kóz toqtatyp úlgergen, oǵan ásirese aq kóńil, ashyq Zıpa unady. Meıirimdi, qolynyń tarlyǵy joq, keń sıaqtanatyn. Aqzıra múlde bólek kórindi: dúnıaǵa jaqyn, ishi tar, pysh-pysh sózsheń tuǵyn. Sál nástege shytynap, qyzaraqtap qalýshy edi. Obaldary ne qaıyn sińlisine ekeýi de jyly iltıfat tanytýǵa tyrysatyn, sonan ba, Aınash ta olardyń minez-qubylysyna pálendeı mán bermeıtin.

— Aınash...

— Qazir, aǵa, turam.

— Endeshe men qarap keleıin, álgiler jınaldy ma eken. Sen jata berme, aınalaıyn,— dedi Túsip qaryndasynyń mańdaıynaı sıpap. Sóıtti de, aıaǵyn ushynan basyp shyǵyp ketti. Aǵa sózi kóńilin jylytyp, solyqsyǵan júrek jarasyn jazǵandaı ol sál sergip qaldy. Oıyna sonaý bala kúni oraldy.

O kezde apasy da bar. Júsip pen Túsip joǵarǵy klasta oqyp júretin. Aınash osy Túsip aǵasynyń moınyna minip qatty erkeleıtin. Sondaıda Túsip: «Mine, endi Aınashty kótere-kótere boıym óspeı qaldy»,— deıtin kúlip. Júsip ondaıda ilip-qaǵyp: «Qoı ári páleńnen aýlaq. Bákeneligi apama tartqannan, myna men sıaqty kekeme usaq turmaımysyń. Kimge tartýdy da bilmeısiń»,— deıtin. Ekeýi de Aıkashty jaqsy kóretin, teteles bala bop, janjaldaspaıtyn. Ábden erkinsip alǵan Aınash, qıt etse, Túsip aǵasyna: «Esebimdi shyǵaryp bershi»,— deıdi eken. Birde qyńqyldap qoımapty. Túsip sonda da tyńdamaı, moınyn burmapty. Sóıtse, Aınash kishkene sábı qabaǵyn shyta qap: «Janyń barynda shyǵar, áıtpese óltirem!» — depti. Ákesi soǵan kózinen jae aqqansha kúlip edi-aý. Endi, mine, apasy da, o da joq. Bir kezde ekeýi tirnektep jaıǵan kilem, qara qońyr servant, televızor, radıoqabyldaǵyshtar oryn-ornynda tur. Úı ıeleri jańa ǵana dalaǵa shyǵyp ketken tárizdi. Qazir qaıtyp keletindeı bolady da turady. Júregi bura tartyp, qatty syzdap júre berdi. Aınash betin basa taǵy da jylap jiberdi. Sonan aǵa-jeńgeleri kelgenshe tósekten basyn kótergen joq.

Jeńil mashınamen ormanǵa. Dáýlettikine, kele jatqanda da kóziniń jasyn tyıa almady, ıreleńdeı bel asqan jol da, syńsyǵan aǵash ishi de esine sonaý kóktemdi, ákesi ekeýiniń seıilin túsirýmen boldy. Mynaý da sondaǵy shofer. Tek mashına ǵana ózge, jańa.

Dáýlet pen Rázıa olardy esik aldynan kútip aldy. Ásirese, Aınashqa iltıfat bólek. Dáýlet qýana qalbalaqtap, «qaryndasym-aý»,— dep júgirip júr. Eki jeńgesinen keıin qalyp, Aınash úıge jaqyndaı bergende súrinip ketip, kóldeneń jatqan kespeltek bórenege aıaǵyn ondyrmaı soǵyp aldy. Qan qaqsap qatty aýyrsa da, sezdirmeı ornynan turdy:

— Baıqasań etti, Aınashtaı,— dedi Zıpa qasyna júgirip kelip, qoltyǵynan demep.— Aıaǵyńdy aýyrtyp aldyń ba?

— Eshteńe etpes, apa.

— Áı, Rázıa, aıaq astynan al demep pe em saǵan osy aǵashty,— dedi Dáýlet qabaq shytyp...

Olar Dáýlet úıinen tún jarasy aýa qaıtty. Aınash ákesiniń qyrqyn ótkizip, jolǵa jınaldy. Júrer jerde Júsip:

— Aınash, men osynda kóship kelgeli otyrmyı. Ákem ornyn sýytpaıyn deıim. Men ınjener-mehanıkpin ǵoı. Sovhozda maǵan jumys kóp. Túsipke kelý qıyn. Onyń orny zavod. Metalýrg sovhozda ne bitiredi,— dedi.— Sen buǵan qalaı qaraısyń? Túsip solaı istegeniń jóndeıdi.

— Aspırantýraǵa túsem demep pe eń, aǵa?

— Syrttaı oqyrmyn. Solaı emes pe, Zıpa?

— Árıne... Papam úıiniń oty sónbesin.

«Papam úıiniń oty sónbesin»,— degende Zıpa, Aınash qatty tolqyp ketti. Jeńgesin qushaqtaı, jylap jiberdi. «Apataıym»,— deıdi ol álsin-áli kúbirleı óziniń samolet ishinde otyrǵanyn da, ushyp kele jatqanyn da bir sát umytyp.

Onynshy taraý

Ómirde kúıinish, qasiret egiz eken ǵoı. Áke qazasy azdaı-aq. Aınashty taǵy bireýi etektep aldy. Dáýlet úıinde súrinip, jilinshigin kespeltek tomarǵa soǵyp alǵany bar emes pe edi. Alǵashynda et qyzýymen oǵan mán bermegen. Almatyǵa kelgensin de aıaǵyn syltı basyp jumysyna shyqqan. Eki apta ótpeı, tipti júrýden qaldy, kúp bop isip ketti. Dárigerge kóringen «jilinshigiń jarylypty»,— dep gıps salyp, búletenmen jumystan bosatgy. Áıtse de, aýrý jazylar bolmady. Sońǵy kúnderi tún balasy kóz ilýden de qaldy, syrqyrap janyn qoıarǵa jer taptyrmaıdy. Úsh-tórt ret Ádilhan kep: «Shyda, áli-aq turyp ketesiń»,— degen edi, mine o da kesheli-berili kórinbeıdi. Aınash Balymdy jumsap, taksı shaqyrtty da, polıklınıka hırýrgine tartty. Hırýrg uzaq qarap, rentgenge túsirdi de:

— Sizge aýrýhanaǵa jatyp emdelý kerek. «Súıek týberkýlezin» emdeıtin respýblıkalyq ınstıtýtke barasyz. Mynaý — soǵan joldama,— dedi.

— Shynyńyzdy aıtyńyzshy, dáriger, meniń aıaǵymdy kese me? —dedi ol úreılenip.

— Joq, nege? Emdeıdi da.

— Uzaq jatam ba?

— Sátine... Sátine qaraı, pasıent joldas. Aýrýdy asqyndyrmaı aldyn ala emdegen abzal. Beıqamdyqty qoıyńyz. Tez jetińiz. Balalyq istemeńiz. Aýrý oıyn kótermeıdi, — dep mosqal hırýrg qabaǵyn shytty. Ájimdi júzi jylı túsip, kúlimdeı qarady. — Tek qoryqpańyz, bári de oıdaǵydaı jaqsy bolady. Siz jassyz ǵoı. Jas múshe tez jetilýge tıis...

Sóıtip, Aınash qalanyń taý betindegi «súıek týberkýlezin» emdeıtin, úlken baý-baqtyń ishindegi aýrýhanadan bir-aq shyqty. Ómiri mundaı aýyrtpalyq ıyǵyna túspegen jas qyz alǵashqy kezde taryǵyp, talaı tún ózgelerge sezdirmeı, odeıal astynda jylap ta júrdi. Bertin kele tap-taza palata, qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq burynǵydaı elegizitpeı óz tirligi, qyzyǵy bar ómirge aınaldy. Kúnine bir márte Balym kelip, kombınattaǵy jańalyqtardy aıtady, kóńilin aýlap kúldiredi. Áldeneshe ret Abylaı da habarlasyp, qyzǵylyqty jýrnal, gazet ákep berdi. Emhananyń hırýrgteri talaı ret qarap, áli Tıanaqty eshteńe aıtqan joq. Birde: «Osy shynymen meniń aıaǵymnyń jaraqaty súıek týberkýlezine aınalyp pa?» — dep Aınash surap edi, dáriger kúlimdep: «Ázir belgisiz, qaryndas. Jazylasyz, qam jemeńiz»,— dedi.— «Tek kóp júre bermeńiz. Baldaqsyz qarys qadam attaýshy bolmańyz. Aıaqqa salmaq túsirmeýge tyrysyńyz, jaraı ma? Aýrýmen kúresýde bizdiń úlken kómekshimiz ózderińizsizder. Ony bir sátke de umytpańyzdar...»

Erteńine Ádilhan keldi. Qomaqty gazetke alma, almurt orap ákelip, bas jaǵyna qoıdy. Almatynyń da qysy qaharyna minip, aıazdy bola bastaǵanyn aıtty. Qyzǵylyqty áńgime shertip, palatadaǵy qyz-kelinshekterdi de, Aınashty da kúldirip otyrdy. Keter jerde ǵana dárigerlerge jolyqqanyn sezdirdi.

— Ne dedi, Ádilhan?

— Jilinshigiń shatynap jarylypty. Qalaı shydap júrgensiń? Tańym bar.

— Sonymen olar ne deıdi? Súıek týberkýlezi emes pe eken?

— Jaryq qyzyl tamyrlanyp turǵan kórinedi. Ázir belgisiz deıdi. Sen ýaıymdama, ondaı bolady,— dedi Ádilhan. Ol hırýrgterdiń qaýiptene: «Súıek týberkýlezi me dep oılaı myz»,— degenin jasyryp aıtpady.

— Saǵan, Ádilhan, aq halat úılesedi. Halatpen uzyn bop, jasaryp kórinesiń,— dedi.

— Ýf, qudaı-aı qýantyp tastadyń-aý. Áıtpese, boıyń alasa, shalsyń deýshi ediń.

— Jo-joq. Olaı deme, Ádilhan,— dedi Aınash shattana kúlip.

— Qaıran qazaq qyzy-aı. Seniń ózge eldiń áıelderindeı betindi tumshalamaı ashyq, erkin ómir keshkenińde osy qaısarlyǵyń, aqyldylyǵyń, tapqyrlyǵyń-aý. Tapqyrlyq degennen shyǵady. Baıaǵyda Abaıdyń bir Qıaspaı degen qý tildi, sózge júırik dosy bolypty,— dep Ádilhan daýsyn kótere, tamaǵyn kenep qoıdy. Palatadaǵy áıelder eleńdeı qulaq túre qaldy. Qyzyqty bir áńgime bastarda ol ylǵı óstedi. Qazir de kúlimdeı, jeldeı esip jóneldi.— Ómiri kisiden yǵyp, súrinip kórmegen álgi Qıaspaı áıelden jeńilipti deıdi. Kereı aýylynda aqyldy, tapqyr kelinshek bar eken dep estıdi de, el jaılaýǵa shyqqan kezde sony da kórmek bop úsh-tórt jigit ertip attansa kerek.

Qońaqjaı el Abaıdyń dosy, aty máshhúr Qıaspaıdy malyn soıyp, qol qýsyryp qarsy alady. Et jelinedi. Óleń aıtylady. Shaıdyń mezgili taıalady. Babyna kelgen Qıaspaı kelinshekti qalaı tilge tartsam dep múıiz shaqshasyn alyp, oılanyp otyrdy. Másisiniń ókshesine shaqshasyn qaǵyp-qaǵyp jiberip, nasybaıyn endi atam degende, shaı jabdyǵyn jasap jatqan kelinshek:

— Qaınaǵa, shaqshańyzdy tastańyzshy,— depti shydaı almaı.

Jalt qaraǵan Qıaspaı kelinshekke kóz toqtatsa, álgi sáńkıgen pushyq eken. Kókten izdegeni jerden tabylǵandaı qýanyp ketken Qıaspaı: «Urymtal sátiń keldi-aý, á», — deıdi de:

— Nasybaı atatyndaı muryn tabylsa, ol qurymaǵyryń bar ǵoı,— dep shaqshasyn tastaı salypty.

Kelinshek ún-túnsiz qolyna alyp, nasybaıdy atady da. Qıaspaıǵa qaıtyp beredi, jeńiltekteý jigitterdiń biriniń myrs ete qalǵanyn da elemeıdi.

Shaı ishilip, tósek salynar, qonaqtardyń da damyldar shaǵy keledi. Qıaspaı bastaǵan jigitter dalaǵa shyǵyp seıildep qaıtady. Kelse tósek jaıylǵan. Qonaqtar oryn-oryndaryna jatýǵa yńǵaılanypty. Qazaq qurmetti meımanyna qashanda tósekti ortaǵa, tórge salady emes pe? Qıaspaı qaperinde eshteńe joq, sol orynǵa kep jaıǵasqaly otyra berip, tóńiregin sıpalap qalady, ile lekite kúlip:

— Kelinjan, bul úıdiń qonaqqa degen jastyǵy bolmaýshy ma edi? — deıdi.

Esik jaqtaǵy qyzyl shymyldyqtyń janynda kúıbeńdep júrgen kelinshek kúlimdeı burylyp:

— E, táıiri, ony jastanar bas tabylsa, nege bolmasyn,— dep qus jaqtyqty tastaı salypty. Sóıtse, Qıaspaıdyń basy taz eken ǵoı. Ol uıattan jerge kirip kete jazdapty.

Sóz qadirin biletin, tapqyrlyqty pir tútatyn qazaq emes pe. Sol boıda Qıaspaı jigit terimen dúr kóterilip, álgi úıge qonbastan attanyp ketipti deıdi. Sen de, Aınash, sol apalaryńa tartqansyń-aý deıim,— dedi Ádilhan palatadaǵy qyz-kelinshekterge ilese kúlip.

— Tartpasam da, sarqynshaǵy juqqan shyǵar, qaıdan bilesiń,— dep edi sonda ol.

Búginde mine eki kózi tórt bop Ádilhandy kútedi.

Keletin mezgili ótip barady.

Teatrdan shyǵyp Balym men Abylaı dalada biraz qydyrmaq edi, sary shunaq túngi aıaz bet qaryp, shydatpady. Áıtse de, Abylaı syr bermeı, sońǵy kúnderi jazǵan bir-eki óleńin kóshe jıegindegi sham túbinde turyp Balymǵa oqyp úlgerdi: «Jumysshy aqyn,» — dep aıtar taǵyp, aldyn-ala oqýshylarynan keshirim ótingendeı bop gazet, jýrnaldar jarıalaǵan úsh-tórt óleńin juqa, kók eltiri jaǵaly paltosynyń ishki jan qaltasynan sýyryp alyp, qobyrata kórsetti. Júzinde: «Kimmen seıildep júrgenińdi bilemisiń?» —degendeı maqtanysh ta joq emes. Ol osy qazir tartpaq turǵaı, jóndem kúıin keltire bilmese de, dombyra satyp alyp, úırensem be dep júrgen jas sıaqty edi, talaby da, talany da tereńde, ıne jasýlanyp mazdaıtyn sıaqty. Býlyǵyp kep muńdaılar laýlaı da jóneledi, byqsyp-byqsyp sónip te jatady. Abylaı sonyń qaısysy ekeni beımálim. Ázir ol kópke aıtaryn sybyrlap, qyzǵa aıtaryn dań-duńǵa aınaldyryp, qulaq jańǵyryqtyryp júrgen jáıi bar. Kúnine op-ońaı on ólip, júz órtenedi, ne kúıindirmeıdi, ne súıindirmeıdi. Munyń bárin, árıne, Balym bilmeıdi — oqysa, biler edi, biles de, túsinbeıdi ǵoı. Áıteýir, «tiri aqyn men» kóńil tabysqanyna máz. Tek álginde shek-silesi qata kúlip, teatrdan ózi qatty unatyp shyqqan pesany Abylaı daǵdysynsha túkke alǵysyz etkende: «Kóńilimdi laılady-aý, búıtip syılaǵany bar bolsyn»,— dep kúıindi. Qaıtymy jyldam qyz ile: «keıin túzeler de» deı saldy. Mine olar jataqhanaǵa da jetti.

— Al, jaqsy... cay bol,— dedi Balym qoshtasyp turyp.— Tońǵanyńdy sezem. Bólmege shaqyryp shaı berer em, óziń bilesiń, úıde jalǵyzbyn. Aınash joq. Yńǵaısyz bolar deıim.

— Aı, Balym-aı, aq júreksiń-aý. Men seni osynyń úshin súıem ǵoı. Amal ne, sen maǵan senbeısiń.

— Senbesem, Abylaı, senimen qydyram ba?

— Sengeniń osy ma?

— Júdá, ysǵaısyz da...

— Onan da búkpesiz «senen qorqam» demeısiń be, Balymjan,— dedi Abylaı ózinen góri etjeńdi, iri qyzdy qushaqtaı túsip. Qytyqshyl Balym syǵyrańdaı kúlip, qymsynǵan bop júzin alyp qasha berdi.

— Dóp oıyńnyń ústinen tústim-aý deıim, Balym?

Álgindeı emes qyz kóńili «ket ári» kórinbedi, kómeıi kádimgideı bosap qaldy. Ol osy qazir kóktegi jem izdegen qyrandy ańdamaı ashyq, jasyl oıpatqa shaýyp shyqqan essiz aq laq tárizdi: áldebir úreı bılep, qaýipti sezse de, tyǵylmaıdy.

— Nege úndemeısiń, Balym?

— Júdá, úıge kirme deýge qımaıym.

— Qınalsań keteıin.

— Jo-joq... Júr...

Ábden qatty tońǵanyn Abylaı jyly bólmege kirgende sezdi, aıaǵy báteńkesine syımaı isinip ketkendeı syzdan barady. Balym shaı qoıǵaly dalaǵa shyǵyp edi, ol báteńkesin sheship aıaǵyn qos qoldaı ýqalap jan bitirdi. Ystyq shaıdan keıin, tipten sergip sala berdi. Tolyqsyp otyrǵan Balymǵa da kózi jıi irkilip, toıattaı qarady.

Kóılegiń qonymdy, netken ádemisiń, Balym,— dedi ol suqtana.

Aınash ekeýmiz baryp alǵanbyz. Saǵan shyn unaı ma?

— Iá, tamasha.

— Alǵashynda ózime tipti unamaǵan. Aınash: «Saǵan laıyqtap tikkendeı, ásem, al»,— degensin kóndim.

— Talǵamy jaqsy eken.

— Júdá, ózi de tamasha qyz ǵoı. Men ony qatty qurmet tutam, — dep Balym ornynan turyp, muńaıa kereýetke baryp otyrdy.— Ákesiniń qazasy azdaı aýrý da jabysty. Bir aıdan asty áli aýrýhanada... Keshki sabaǵynan qalǵanyn qoıshy, densaýlyǵyn aıt ta. Baıǵus bala júdep te bitti.

Anaý jigiti qalaı? Keıingi kezde sırek kórinedi deıdi, ras pa?

— E, ony qoıshy... Sóıdeıdi ǵoı, kim bilsin. Ózi tezirek jazylsynshy.

— Bulaı qatty qınala bermeseıshi, Balym,— dedi Abylaı Balymnyń qasyna kep otyryp.

Batylsyzdaý qyz mańaıyna qolyn tıgizip, shashyn sıpady. Balym úrkip, tartynbady. Jetim kóńil jigit meıirimine eljireı, oǵan tyǵyla tústi. Ómiri jan balasy mandaıynan sıpap, kóńilin jubatpaǵannan ba, Abylaı úni janyna jaǵyp barady. «Júregim...», «Balym janym» degen kim bar? Temeki ıisti jigit erni betine tıgende ǵana ol úreılenip qalǵan, áıtse de, qarsylasa almaı, áli ketip, býyn-býyny quryp bara jatqanyn sezindi. Ystyq qan basqa shaýyp, jer-dúnıe shyr kóbelek aınalyp júre berdi.

— Onyń ne... Abylaı janym,— deıdi ol alqyna...

On birinshi taraý

Jıek sútteı appaq. Qara kúreń keń alqap býsanyp jatyr. Aınash jalǵyz aıaq eshki soqpaqpen júgirip keledi. Ústinde kógildir jibek kóılek, jalań bas. «Týflıi qurymaǵyrdy beker-aq kıgen ekem. Ókshemdi qajap tastaǵanyn qarashy»,— deıdi. Qaıda barady? Nege asyǵady?

Bu mań dalada neǵyp júr? Ózi de bilmeıdi. Áıteýir tez jetse bolǵany. Qara terge túsip, túıe jón bel ústine de shyqty. «Ýf...» — dep tereń tynystaı toqtady. Anaý yldı batpaqty edi, bu jer degdip, qyltanaqtan kók shóp ósip qalypty. Shyqtana jelbirep tur. Aınash tabanymnan syz óter-aý demeı týflıin sheship qolyna aldy: mine ǵajap, jer salqyn emes, jyp-jyly. Qýana bel ústinen yldıǵa qaraı jónelgen, aldynan eliktiń laǵy shyǵa keldi, álgi muny tanymaı úrkip, mańaılatsa bolar ma. Qýyp edi, yrshyp túsip, sonadaı uzap ketti. Jaqyndasa-aq quldyrańdap zytyp beredi. Ábden sharshatty. Óz dármensizdigine Aınash yzalanyp, jylap ta bere jazdady. «Tabanym oıylyp qalǵan-aý shamasy. Syzdap aýyra dy. Eliktiń laǵyn qýyp ne jynym bar edi, tynysh jónime júre bermeıim be»,— dep oıla dy ol kúıinip. Ústinde qońyr kostúm, ózi jalań bas bir adam búıirdegi oıpattan shyǵyp, eliktiń laǵynyń sońynan tartty. «Bu neǵylǵan adam? Oıbaı-aý, kókem emes pe? Iá-ıá, sol... Meni kórmegeni me?..»

— Papa!.. Papa!.. Toqtashy, men Aınashpyn ǵoı! — dep aıqaılamaq bolǵan,— daýsy shyqpaı qaldy. Artynan júgireıin dese aıaǵy syrqyrap bastyrmaıdy. Álgi adam endi birde Ádil han sıaqtanyp ketedi. «Ádilhan...» — deıdi qyryldap, ol qaıyrylyp qaramaıdy. Appaq sútteı jıekte eliktiń laǵynyń sońynan qalyqtap barady.

— Sińlim... Sińlim oıanshy... Tús kórip bastyǵyrylyp jatyrsyń bilem,— dedi kórshiles kereýettegi egde orys áıeli ıyǵynan túrtip.

— A?.. Iá, týf...

Aınash qan sorpa terlep oıandy. Áıtse de álginiń bári óńi emes, túsi bolǵanyna qandaı qýandy deseńizshi. Jastyqtan basyn kóterip, qasyndaǵy oryndyq arqalyǵyna ilýli turǵan oramaldy alyp súrtindi de, jaıǵasa, shalqasynan jatty. Kún áli erte eken. Tań jańa ǵana atyp keledi. Kórshiles kereýettegi áıelden ózgeleri uıqyda. «Bu kisini men oıatyp jiberdim-aý. Endi qaıtsem? Keshirim surasam ba?»

— Nına Ivanova, sizdi men oıatyp jiberdim-aý deıim,— dedi.— Keshire kórdińiz.

— Jo-joq, o ne degeniń, sińlim. Ózim oıandym. Keshiretin túk te joq. Qysylma, janym.

Nına Ivanovnamen Aınash kelgen kúni tanysqan.

Ol sonaý Tambovtan tyń ólkesine kelipti. Kúıeýi, bir balasy bar kórinedi. Qysta mashınadan pishen túsirip jatqanda qulap, jambasya syndyryp alypty. Keıin sonysy asqynyp, súıek týberkýlezine aınalǵan. Áldeneshe ret aýrýhanaǵa túsip emdelse de, sáti bolmaǵan kórinedi, aqyry jazylmaǵansyn, osynda kelipti. Jatqanyna bıyl jeti jyl. Ótken jyly kúıeýi «aırylys qaǵazyn» jibergende ý iship ólmekke bekingen eken, dárigerler aman alyp qalypty. Taǵdyr netken qatygez. Al, anaý tórdegi kereýette jatqan Larısa degen qyz bıyl on altyda. Ol eki aıaǵynan meshel. Júre almaıdy, ózi aq jarqyn, kúlegesh. Kózi kókpeńbek, piste muryn naǵyz sulý. Shashy kúmisteı jup-jumyr ıyǵyna tógilip tur. Onyń janyndaǵy kereýettegi geolog kelinshek. Súıekti, iri. Qonqaq muryn, qara shashty áıel. O da osy aýrýhananyń eski turǵyny. Súıek týberkýlezi buǵanasyna túsken. «Baǵyńdy baılamaıyn. Qımaıtyn balamyz joq. Sen basqaǵa úılen, Volodá»,— degen eken kúıeýine, ol ursyp tastapty. «Meni senen ajal ǵana aıyrady»,— depti. Aptasyna úsh márte kelip turady. Zavodta slesar kórinedi. Mine,alty jyldan beri sonysynan bir aınyǵan emes. İlkide emdelý merziminiń munshalyq uzaqtyǵyna Aınash tań qalyp, tipten qorqyp ketse de osy ótken aı jarym ishinde súıektiń bitýi qıyn ekenin túsingendeı de boldy. Ómir degen — áni, sol. Kúni keshe ol dúnıede osyndaı emhana baryn, onda sabaq alyp, aýrý balalar mekten te bitirip jatatynyn bilmek turǵaı, estise de, sener me edi? Aı, qaıdam...

— Sińlim,— dedi Nına Ivanovna sybyrlaı Aınashtyń oıyn bólip.— Uıyqtap ketkeniń joq pa?

— Joq.

— Keshir, sińlim, men seniń esimińdi taǵy da umytyp qaldym. Aıtamysyń?

— Aına Hasanovamyn.

— Aına... Jaqsy esim. Aına degen esim osy Eston jurtynda da bar-aý deıim? Qyz kezimde Baltyq boıyndaǵy respýblıkalarda bolǵanmyn. Sonda estigen sıaqtymyn.

— Múmkin.

— Sen ózińniń sulý ekenińdi bilemisiń, Aına?

Aınash úndemedi.

— Sen sulýsyń. Iá-ıá, naǵyz shyǵys sulýysyń. Mańdaıyń jazyq, keń. Aqyldy da bolýyń kerek. Tús kórdiń-aý deıim. Óıtkeni daýsyń shyǵyp ketti.

— Siz tús jorı bilesiz be?

— Aıt. Jorıyn.

— Mektepte oqyp júrgenimde bir qoryqshy eliktiń laǵyn ákep bergen. Álgi óte súıkimdi edi. Meniń kóleńkem sıaqty erip júretin. Emizikpen sút ishkizgem... Keıin ańshylar óltiripti. Ákem bıyl qaıtys boldy. Sol ekeýin kórdim. Olar maǵan qaramaı ketti. Sońdarynan júgireıin dep umtylǵam, aıaǵym aýyryp bastyrmady. Aıqaılaıyn desem, daýsym shyqpaı qınaldym...

— Aına, bul jaqsy tús. Ólgen adamnyń qaıyrylmaǵany, qolyn bermegeni durys. Demek sen jazylasyń, kóp jasaısys.

Aınash Ádilhandy kórgenin, onyń da qaıyrylmaı ketkenin aıtsam ba dep bir oqtaldy da, júregi daýalamaı, irkilip qaldy.

— Súıetin jigitiń bar ma, Aına?

— Iá.

— Anada kelgen jigit pe?

— Iá.

— Tárbıeli ıntellıgent jigit. Ózi kishipeıil, aq jarqyn bilem. Ásirese bizdiń Larısaǵa unap-aq qalypty. Larısa áli bala ǵoı. Syr búgýdi bilmeıdi. Baıǵus bala osy úıdiń tórt qabyrǵasynan boten ne kóripti,— dep Nına Ivanovna bir sát Aınash jáıin umytyp Larısa taǵdyryna túsip ketti.— Aıtpaqtaıyn, ol jigit kim bop isteıdi, Aına?

— Kóz dárigeri — hırýrg.

— Á, solaı ma?! Qaramaǵa jas. Jalpy shyǵys adamdary jasamys keledi-aý deıim. Aına, sen Ýnıversıtettiń tarıh fakúltetine súıip tústiń be?

— Bilmeıim.

— Bilmeýiń qalaı?

— Sıaqtyń ne? Qoı sen oıgip altyn ýaqytyndy sarp etpe.— Nına Ivanovna basyn jastyqtan kóterip aldy. Aınashqa qarap jatyp ómirde jas adamnyń óz betin anyqtap alýynyń qandaı máni baryn áńgimeleı ketti. Ásirese oıyń qyz bala úshin orny bólek dúnıe ekenin tápteshteı jóneldi. Ol bólmeniń ishi aq torǵyn tań nuryna bólenip júre bergenin de ańdamaǵandaı edi.— Shirkin, men sendeı bolsam, dárigerlik oqýǵa túser em. Bul naǵyz qajet mamandyq. Aına, áli de kesh emes, sen dárigerlikke tús. Qulasań da qaıtpa, túspeı qoıma. Sosyn myna bizdeı beısharalar saǵan myń mártebe tileıdi, raqmet aıtady.

— Bilmeımiı, Nına Ivanovna...

— Oılanatyn ne bar, Aına, basyn, jas, bolashaǵyń alda. Tek júreksinbe... Já, seni jalyqtyrmaıyn. Sharshaǵan da shyǵarsyń. Dem al.

Aınash ún-túnsiz kezin jumdy.

On ekinshi taraý

Ádilhan Serikti qalanyń ortasyndaǵy eńseli «Almaty» restoranynyń aldynda kútip aldy. Ózi kıimin sheshindirisip kıim ilgishke tapsyrdy da, ekinshi qatarǵa bastap; «Júr tez. Saǵat jetige deıin keshikkeniń ne?» — dep qoıdy.

— Oý, ne boldy? Jáı ma?

— Áńgime bar... Men tamaqqa zakaz berip te qoıǵam.

Olar ken, zaldyń tereze betindegi tórt kisilik orynǵa kep otyrdy. Qara kostúm kıip, alabajaq galstýk taqqan Ádilhan osy qazir úılengeli otyrǵan jas kúıeýdeı saltanatty, sándi edi. Aqshyl penjeginiń astynan qyzyl kúreń svıter kıgen Serikke kóńili tolyń qyramaı bir-eki ret alaıa qarady.

— Sen meni toıǵa shaqyrǵannan saýmysyń? — dedi Serik aqsary júzi kúreńite kúlip.

— Soǵan jaqyn. Tek asyqpa.

— Ol kim taǵy? Aınash emhanada demep pe eń?

— Iá ol aýrýhanada jatyr, — dedi Ádilhan qabaǵy kirjıe qalyp.— Aıtsań da sportshy-aý. Svıtersiz júrmeıdi. Dyrdaı ınjener deýdiń ózi qıyn.

Súr boıdaqtardyń ádeti deseıshi onan da.

— Restoranǵa kostúm kıýge bolatyn edi ǵoı.

— Káne sıgaretińnen ber. Meni qaıtesiń. Qyz emespin. Kim meni aıttyrǵaly jatyr,— dep Serik Ádilhan usynǵan sıgarettiń birin alyp tutatty da, burqyrata soryp, jumsaq oryndyqqa jaılana shalqaıdy,— Iá, Aınashtyń hali qalaı?

— Tura tur. Keıin. Myna qaryndasty kúttirmeıik,— dedi Ádilhan galstýgyn kerbezdene túzep. Jigitterdiń áńgimesin buzbaıyn degendeı qus muryn, qara tory ofısıant kelinshek bóksesi burańdap kep qol qýsyra toqtady. Ernine jaqqan qyzyl boıaý betine kúmis untaǵyn sepkendeı jylt-jylt etedi. Tostaǵandaı qara kózin Serikke nemketti tastap, Ádilhanǵa kúlimdeı qaldy.— Keshirińiz, qaryndas... Álginde men ishimdikti keıin aıtarym degem Endi zakaz qabyldaı berýińizge bolady. Ne ishemiz, Serik

— Ne buıyrsańyz, sol ishiledi.

— Qaryndasym, bul kisi meniń mekteptes, ómirlik dosym. Osy otyrǵanda basy bos, sur boıdaq.

Komandırovkaǵa kelgen aǵaı deńiz.

— Jo-joq, almatylyq. Injener. Bir shyny armán konági men shampan dep jazyp qoıyńyz.

Mıneral sýy she?

— Onan eki-úsh bótelke. Ulttyq taǵamnan ne bar?

— Menúdi qaramap ne edińiz? Shujyq, qabyrǵa...

— Shujyq durys.

— Qansha?

— Tórteý.

— Tórteýiń ne, Ádilhan? Ekeýi de jetpeı me?

— Senen de basqa keletinder bar... Sosyn, daıashy, bir qorap shokolad ákelip qoısańyz. İshpesek te, bir shyny rıelıngi keltirersiz. Aport almasy da stol mezireti emes pe?! Bolsa, ony da qarastyrsańyz.

Ofısıant izetpen bas ızep burylyp júre berdi. Ádilhan kostúminiń ilgegin aǵytyp jiberip, úlken bir is tyndyrǵandaı «ýf» dep qoıdy. Ol Seriktiń elpildegen elgezektigin, mundaıda uzaq shydap otyra almaıtynyn biletin. «Iá, Ádilhan, bul ne qupıa? Taǵy da keletin ekeýiń kim», — der deıdi úndemeı. Serik sıgaretin asyqpaı tartyp, suraǵysy keletindeı yńǵaı bildirmedi. Ádilhan da bir sát únsiz qaldy. Ádette restoran ofısıanttary uzaq kúttirip, asyqpaıtyn, mynaý qara tory kelinshek búlkektep júrip konákti de, sharapty da, shujyqty da, tipti mıneral sýdy da ákep úlgerdi.

Qystyń kúni kesh erte túsedi. Restorannyń barlyq shamdary alty bolmaı janyp turǵan, endi shaǵyn bir búıirdegi sáki-sahnaǵa shyǵyp, orkestr quıqyljyta bı kúıin oınap ketti.

— Álgi qonaqtaryń qashan keledi, Ádilhan?

— Men tomen túsip qaraıynshy... Á, áne ózderi de kórindi,— dedi Ádilhan ornynan kúlimdeı turyp.

Suńǵaq boıly kók kóılek kıgen bir sary qyz ben tolyqsha, kelisti qara tory kelinshek baspaldaqpen kóterilip keledi eken. Ádilhan qustaı ushyp qasyna baryp ta qaldy. Álde neni aıtyp, Serik otyrǵan tusty meńzep jatyr. Birde aldaryna túsip, endi birde qatarlasyp Ádilhan qýyrdaqtaı qýyrlyp júr. Úni de jarqyn-jarqyn shyǵady.

— Serik, tanys, meniń kollegam — Maıra Eltaı qyzy,— dep Ádilhan, kisige tesireıe qaraıtyn tolyqsha kelinshekti tanystyrdy.— Bir ınstıtýttanbyz.

Serik... Ádilhannyń dosy.

Siz de dárigermisiz? Maqta-mata kombınatynda ınjenermin. Tekstılshık bolamyz.

— Árıne, siz boıdaq emessiz.

— Nege olaı deısiz?

— Kombınatta qyzdar kep qoı.

— Ázirge maǵan kózi túskeni bolmaı tur.

— Kerisinshe shyǵar,— dedi tolyqsha áıel syńǵyrlaı kúlip. Úni taza, ádemi.

— Al, myna qaryndasyń stýdent...

— O da dáriger de,— dedi Serik súńǵaq boıly, qoı kóz, uıań qyzdyń qolyn alyp jatyp.

— Joq, aǵa, bolashaq ınjenermin.

— Meniń kollegam da tabyldy. Serik!

— Nurzıla.

— Al «pisken astyń kúıigi jaman» degen, kiriselik,— dep Ádilhan shampandy qolyna aldy.

Jańa bir ándi jańǵyryqtyra bastap ketken orkestr úni bulardyń daýsyn estirtpeı kómip ótti. Ádilhan qonaqtarynan keshirim suraǵandaı irkile berip, jýyq mańda ánniń bitpesin sezgennen keıin: «Tamaq alyńdar»,— dep ıshara bildirdi. Konák ta, shampan da ishildi, jyly-jyly tostar da aıtyldy. Ádilhan dańǵaza orkestrdiń áýenine elige kelinshekti bıge shaqyrdy. Serik pen Nurzıla ońashalana ústel basynda otyryp qaldy.

— Neshinshi kýrsta oqısyz?

— Sońǵy kýrstamyn, aǵa.

— Mamandyǵyńyz ne?

— Geologpyn.

— Unaı ma?

— Ne? Geologtik pe? Árıne. Unaıdy,— dedi Nurzıla bas ızeı.

Serik munan ári ne aıtaryn bilmeı, qyz kóńilin nemen aýlaýdyń jónin tappaı qınaldy. Konák quıyp: «Sizdiń oqý jylyn tabysty aıaqtaýyńyz úshin»,— degen, qyz kirpik qaqpaı qaǵyp saldy. «Piste muryn, súıkimdi sıaqty ma, qalaı?» — dep oılady Serik ústel ústinde jatqan sıgaret qorabyn qolyna alyp.

— Ulyqsat bolsa, aǵa? — Nurzıla sıgaret surap otyr. Serik temekini ózi usynbaǵanyna opynyp qaldy.

— Álbette. Árıne,— deı qalbalaqtap sirińke shaqty. Ot sáýlesi qyz júzine jaqyndaǵan kezde Serik onyń opalanyp, kóziniń aınalasyn kógildirlendire boıap qoıǵanyn ańdady. Súp-súıir salaly tyrnaqtary da ósirilgen, syrlanǵan, qyp-qyzyl.

Nurzıla kánigi shylymshydaı sıgarettiń tútinin juqa erni búrile, qushyrlana, tanaý jelbezegi dirildeı jutty. Bı aıaqtalyp Ádilhan men Maıra da ystyqtap ketken adamdaı jelpine keldi. Kele fýjerge toltyra quıylǵan shampandy shólirkeı simirip jatyr. Serik barlyq rúmkalarǵa konákti quıyp:

— Men osy tosty bolashań ınjener qaryndasym úshin alýlaryńdy ótinem,— dedi.

Ábden qyzyp alǵan Maıra men Ádilhan keý-keýlep, bári de kóterip tastady. Nurzıla da tartynǵan joq. Áıtse de, sabyrly, sý ishken jan sıaqty, kirpik qaqpaıdy. Qaýjańdaı Ádilhan men Serik, Maıra ystyq qýyrdaqqa bas qoıǵanda, ol aýzyna dám tıgizbeı sıgaretin tartýmen boldy. Taǵy da orkestr bı áýenin quıqyljyta bastap ketti. Kórshiles ústelde otyrǵan úsh-tórt jigittiń ekeýi kep, Ádilhan men Serikten keshirim ótine qyzdardy bıge shaqyrýǵa ulyqsat surady. Ádilhan: «Ózimiz shyǵamyz»,— degeli oqtalǵan, Serik:

— Ulyqsat,— dep qaldy.

Maıra men Nurzıla sál yńǵaısyzdanǵan túr tanytty da, oryndarynan turyp, eki jigittiń jeteginde kete bardy. Ádilhan qabaq shytyp:

— Onyń ne, Serik? Jyndanǵanbysyń? — dedi.

— Áı, sen bermen qarashy. Bularyń kim? Sony maǵan nege aıtpaısyń, á?

— Aıttym ǵoı. Maıra menimen birge isteıdi. Anaý Nurzıla onyń týysy. Tanysqanymyzǵa eki aptadaı boldy. Jaqsy qyz emes pe, qudaıshylyǵyndy aıtshy óziń.

— Jaman emes... Al, Aınash she?

— Mine, bul senimen meniń aqyldasar sharýam. Jalǵan arshyldyq, adamgershilik, adaldyq degendi jınap qoıyp, kádimgi ómirdiń ýyz shyndyǵyna týra qaraıyqshy, Serik. Sen óz baǵyńdy, bolashaǵyńdy kóre, bile tura qıyndyqqa baılap berer me eń?

— Munymen ne aıtpaqsyń, Ádilhan?

— Men qyz taba almaǵannan úılenbeı kelgen eshteńem joq. Al, júrip-júrip aqsaq, áli oqyr, oqymasy belgisiz shıki qyzǵa baryp uryna almaıym, dostym. Qandaı sulý qyz da erteń áıel. Oǵan da úırenesiń. Mahabbat máńgi emes. Sony bile tura soqyr taýyqtaı selt etken sezimniń jetegimen laqqym kelmeıdi.— Ádilhan shylym alyp tutatty da, sózin onan ári jalǵady.— Iá, men Aınashty súıem. Shyn súıem... Áıtse de, men otqa túser kóbelek emespin, adammyn. Soqyr sezimdi sabyrǵa, aqylǵa jeńdirýim kerek. O da jerde qalmas, óz baqytyn tabar.

— Sonda ne, sen Aınashty qazirgi aýyr jaǵdaıda tastap ketpekpisiń?

— Óıtpegende senińshe, ne isteýim kerek? Serik, sen súıek týberkýlezimen aýrýhanada qansha jyl jatatynyn bilemisiń. Bilmeseń aıtaıyn, kem degende on jyl emdeledi.

— Múmkin ol bolmas. Qazir baqylaýda ǵoı.

— Joq sonyń ózi. Eki aıdan astam ýaqyt teginnen tegin aýrýhana ustamaıdy. Túsin. Jalǵan uıattyń qajeti ne? Bilem munym adamgershilikke jatpaıdy. Áıtse de, búkil ómirimdi saýdaǵa sala almaıym.

— Degenmen, sen olaı isteme, Ádilhan. Estımisiń...

Ádilhan temekisiniń tuqylyn kúlsalǵyshqa myjǵylaı sóndirdi. Serikke týra qaramaı:

— Senen bir ótinshim, dostym, Aınashqa menen hat aparyp ber,— dedi.— Men dárigerlerine jolyqtym. Dáriger dárigerge shynyn aıtady. Olar súıek týberkýlezi bolýǵa tıis dep otyr. Súıek jaryqshaǵynyn, arasyndaǵy qyzyl tamyr bitpeı turǵan kórinedi. Keıin ol irińge aınalýy múmkin. Qysqasy men ony tastadym. Iá, qoıdym. Ol meni bilmeıdi, men ony bilmeımin. Meniń áıelim Nurzıla ma, joq, basqa ma — bolashaq kórseter. Áńgime osy, Serik.

— Joq, Ádilhan, men bul tapsyrmańdy isteı almaıym.

— Jaqsy, endeshe ózim ol hatty medsestra arqyly tabys etermin.

— Ulyqsat bolsa, dostym, men keteıin. Aýyryp júr em.

— Óı, Serik, ne dep otyrsyń. Qonaqtardy shyǵaryp salmaımyz ba? — dedi Ádilhan úrpıe ornynan turyp.

— Joq, raqmet, áli kórisemiz ǵoı.

Serik shıraq kóterilip, esikke bet aldy. Qaıyrylyp artyna qaramady. «O, aq júrek jyndy»,— dep, Ádilhan kúlgen bop basyn shaıqap, ornynda otyryp qala berdi.

Tildeı sarǵysh qaǵazǵa marjandaı tizip jazǵan Ádilhan hatyn alǵanda ol qýanyp qaldy: jalma-jan búkteýin jazyp jiberip oqı tústi de, kózin jypylyqtata tandana irkildi, bir túrli, ózine-ózi senbegendeı de boldy. İle júzi qýqyldanyp, álginde ǵana jaınandaǵan janary sýyq tartty, «Bunysy nesi? Ázili me?» — dedi ol kúbirleı.

«Qoı... Ádilhan bulaı jazbaıtyn shyǵar? Nege bir-birimizdi umytýǵa tıispiz. Adam shyn súıgeni úshin de jazyqty ma? Túsinbeımin...» Ózi súımese, qınalmaı kóńil bildirgen jigitterdiń betin qaıtara salatyn, oǵan pálendeı mán de bermeıtin ǵoı. Abylaı sıaqty talaı bozbalalarǵa solaı istegen de. Sonda meniń de birsý osylaısha sezimimdi aıaq asty eter-aý dep oılamaıtyn. Tonge túsken jaradan da tátti sezim aldanyshy aýyr tıetinin bilmeıtin. Ádilhan hatynyń alǵashynda baıybyna barmaı daǵdarǵany sonan edi. Endi onyń myna aýyr kúıde jatqanda bas tartyp, syrt qarap keterine kózi jetkende, aıran-asyr boldy. Mundaıda qaıtý keregin de uǵyna almady, tek qatty qorlanyp, áldeneniń júrek túkpirinde syzdaı úzilgenin sezdi. «Jo-joq, múmkin emes. Qalaısha? Súıem demeýshi me edi? Men de ony súıem. Tastaı almaıym seni, Ádilhan... Súıem. Jazyǵym ne?» Aınash betin basa aýnap tústi, jastyǵyn baýyryna ala etpetteı jatyp, tunshyǵa jylap jiberdi.

Qara ala «Spıdolla» radıoqabyldaǵyshynan oınaqshyǵan ón sazyn tyńdap, yńyldap qosylyp otyrǵan Larısa jalt qarady, kórshiles kereýettegi kelinshek te basyn jastyqtan julyp alyp, Larısaǵa qabaǵyn shyǵa burylyp radıoqabyldaǵyshyńdy sóndir degendeı qolyn silikti. Larısa apalaqtap tyrs etkize «Spıdollany» sóndirip tastady. Nına Ivanovna da shoshyna ornynan kóterilip, kereýettiń qalaıy basynan moınyn sozdy:

— Aına, saǵan ne boldy? Nege jylaısyń? – dedi ol úrpıe qarap.

Aınash jaýap qatpady. Ózegi órtene solqyldaı jylady. Nına Ivanovna kereýettiń aıaq jaǵyndaǵy qos baldaǵyn alyp, jambasynyń aýyrǵanyna qaramaı, qınala qabaǵyn shytyp Aınashtyń kereýetine jetti. Mup-muzdaı mańdaıynan shyqqan terdi qolynyn, syrtymen súrtip, týǵan anasyndaı baýyryna tartyp, qasyna qısaıdy. Zábir kórgen jas júregi eljireı, Aınash egilip ketti. «Taǵdyrǵa men ne jazdym? Nege men ólmeıim. Búıtkenshe, ólsem she?» — deıdi ol dirildeı. Álginde ǵana Aınash qýanyshty edi, elden Balymnyń habarlaýymen aǵasy Túsip kelip ketken. Onan keıin medsestra kirip, Aınashqa hat ustatqanyn Nına Ivanovna da, Larısa da baıqamaǵan edi. Endi ne isterin bilmeı daǵdaryp, birine-biri jaýtańdaı qarap otyr.

— Aına...

Nına Ivanovna batylsyzdaý, irkile onyń basynan sıpap qoıdy: aqyryn betin ózine qarata buryp, yp-ystyq qyzdyń kóz jasyn qolymen súrtti. Tildeı qaǵazdy kórip, mán-jaıdy aıtpaı-aq túsingensin, Nına Ivanovna Aınashty kóp jubatqan joq: «Jylasyn... jylaǵany jaqsy. Sher-muńy tarqasyn»,— dep úndemedi. Baýyryna basyn tyǵyp jatqan Aınash sál basylǵanda ústindegi jamylǵysyn qamqorlaı, qymtaı jaýyp ornyna keldi.

Sonan tús álegi aýǵansha Aınash basyn jastyqtan kótergen joq. Bir túrli jylaı-jylaı kóz jasy da sarqylǵandaı janary qup-qurǵaq, shúńireıip qalypty. Jaq urty oıandana sýalyp, júzi qýqyl tartyp, qybyr etpeı jatyr. Beımaza oı urlana enip, san-saqqa alyp-qashyp tuıyqqa tireıdi: «Apyr-aı...» deıdi ol sharasyz nalyp,— «taǵdyrym meniń netken aýyr... Boıym ósip, buǵanam qatpaı anashymnan, ákeden aıryldym, ilgeri basqan aıaǵym keri tartyp oqýym da baıansyz. Tabıǵat ana syılaǵan áz sezimim de tárik. Taýym shaǵylýmen kelem. Bári de taǵdyr isi deıdi... Onyń maǵan syılar syıy ylǵı osy bolsa, mashına astyıa túsip ólgen jón shyǵar? Endi ńaıttym? Ne istesem?..

Ákem aıtsa, «tirlikte — qyzyq ta, shyjyq ta kóp. Shyjyǵymen qasqaıyp kúrese júrip jeńgen, kúızelip, moıyrylmaǵan — baqytty»,— deıtin. Endi birde: «Jol tappaı daǵdaryp, qatty qınalǵan sátterimde — men ómirimniń eń bir shýaqty, jarqyn kúnin elestetem»,— degeni de bar. Al, munyń ondaı baqytty kúni káni? Ne bitirdi? Ne bildi? Ne kórdi?.. Ádilhanmen seıil qurǵany, shaǵyn gúlzar ishinde qydyryp syrlasqany, jataqhanada bı bılegeni me?..

Jo-joq, onyń da ashyq, sáýleli saǵattary esinde... Sonaý kóktemde ákesimen birge qoryqshy Dáýlet úıinde demalǵan kúnderi she?! Syńsyǵan qalyń orman. Aǵash arasymen aqyryn aıańdap kelesiń. Qaraǵaı men shyrshanyń qoıý, hosh ıisinen tynysyń keńip, boıyń sergip shyrqaı án salǵyń kep te ketedi-aý. Áıtse de ózińdi-óziń ázer irkesiń. Uıyǵan sútteı tynyshtyqty qımaısyń. Áne, alǵashqy kún nury da tógildi. Álginde ǵana bir tústi qaraǵaı, qaıyń, shyrsha, úıeńki qabyǵy, butaǵy jasyl, qyzǵylt, qara, aqshyl, surǵylt bop qubylyp tur. Aıaq astyń da aǵash kóleńkesinen alashubar, sarǵysh — jolbarys terisindeı, bir túrli jybyrlap jer de tún uıqysynan oıanǵandaı seziledi. Ún etken tańǵy samaldan aǵash basy shaıqalyp, kóleńkeler de qozǵalysqa túskenin bilseń de «tirildi-aý» dep oılaısyń. Ár tustan saıraǵan qus úni de ǵajap. Sábı alaqan japyraq sybdyry she? Iá, bir kúni ol kereýetiniń aıaq jaǵynda turǵan eliktiń laǵyn kórdi. Kútpegeni, oılamaǵany... Qandaı qýandy deseńizshi. Sonsyn ony Dáýlet atqa mingizdi, tizginin qolyna berdi. Iá, sonda da Aınash qobaljydy, qoryqty..Shydady... Qulamady ǵoı. Ómiriniń basy shýaqty, shat bolǵasyn, qalǵan kúni, jyly, ǵumyry da qoltyǵynan jel esken tulpar ústinde óterdeı sezilgen. Shattana kúlip, qulaımyn-aý dep úreılense, áleýetti, senimdi Dáýlet aǵanyń qolyndaı bir kúsh demep, ylǵı da shyǵandata shyrqatyp, qustaı ushyryp áketerdeı taǵdyryna shúbásiz edi.

Aınash álqıly oı shıyrynan ábden salyǵyp, kózi ilinip júre berdi. Túski asqa da oıanbady. Nına Ivanovna qyzdarǵa «úndemeńder, uıyqtasyn»,— dep ymdap, mazalatpady.

Tús aýa esikten medsestra taǵy kórindi:

— Aına Hasanova, sizdi hırýrg shaqyryp jatyr,— dedi.— Turyńyz kıinińiz...

— Nıkolaı Vasılevıch pe?—dep qaldy Larısa basyn kóterip.

— Iá, Nıkolaı Vasılevıch.

Ol burylyp shyǵyp ketti. Nıkolaı Vasılevıch Jılkovty emhanadaǵy aýrýlardyń barshasy pir tutatyn. Ol ózi alyp deneli, qońqaq muryn, kózi kókpeńbek, alpystan assa da, tip-tik júretin adam. Shashy, qasy appaq, qyzyl shyraıly naǵyz sibirlik orys. Ylǵı da kisige jyly ushyraı kúlimdeı qaraıtyn. Myna emhananyń Almatyda ashylýyna sebepkerdiń biri ekenin de Aınash osynda estidi. Buryn aýyldyq jerde, keıin Taldyqorǵanda istepti. Maıdanda da hırýrg bop, talaı adamdy ólimnen qutqarǵan deıdi. Súıek týberkýlezin emdeımin dep bar ómirin soǵan arnaǵan jan. Keıbireýler oǵan: «Bos ermekke berilme. Munyń qıalı dúnıe. Sen daryndy adamsyń, beker ýaqytyńdy joıma»,— degen kórinedi. Ol alǵan betinen qaıtpapty. Mine, aqyry Nıkolaı Vasılevıch óz degenine jetti. Talaı adam súıek týberkýlezinen emdelip, saýyǵyp ketip jatyr. Aınashty sol kisiniń ózi shaqyryp otyr. «Ne demek? Ne aıtpaq? Nemen qorqytpaq? Meıli... Endi maǵan báribir»,— dep oılaǵan Aınash baldaǵyna súıene bas hırýrgtiń kabınetine bet aldy.

— Kirińiz...

Shaǵyn kabınet eken. Kire beris oń qolda — qoljýǵysh. Áride shynyly esikti aptechka — shkaf. Sol jaq qabyrǵaǵa taqaý, ústine kirshiksiz aq mata jabylǵan, jataǵan kereýet tur. Qaqa tórde stol. Onyń janynda aq qaǵaz jabylǵan týmbochka. Ústinde telefon, sý quıylǵan quty, stakan. Aq halat kıgen hırýrg tómen qarap áldeneni jazyp otyr. Iek qaǵyp stoldyń aldyndaǵy oryndyqty meńzedi. Aınash aqyryn kep oryndyqqa jaıǵasyp, baldaǵyn tizesine súıep qoıdy.

— Iá, Hasanova, hal qalaı?

— Jaman emes.

— Durys. Jaman bolmasa, tamaq nege ishpeısiń, á? Dárini nege qabyldamadyń?

Aınash tómen qarap, úndemedi. Nıkolaı Vasılevıch munan ári suraǵyn qaıtalaǵan joq. Aldyńǵy qaǵaz-qalamyn keıin ysyryp qoıyp, ornynan turyp ketti. Bólme ishinde árli-berli júrip, ómirde adam balasynyń basyna qaıǵy-qasiret, qıyndyqtyń kóp túsetinin, biryńǵaı qýanysh, súıinishtiń bola bermeıtinin, sonyń bárinde shydamdylyqtyń, qaısarlyqtyń asa qajettigin eskertti. Muny ol jáı áke ósıetindeı, keńese shúıirkelese otyryp jetkizdi. Qazir eki balasy da dáriger ekenin, áıtse de, kúni búginge deıin Moskva túbinde erlikpen qaza bolǵan kenjesi — Serejany umyta almaıtynyn da jasyrmady. Ol tanki ishinde órtenip ólipti. Nıkolaı Vasılevıch te sol jerdegi maıdan gospıtalinde istep júripti. Ózinen tórt shaqyrym jerde ulynyń polki soǵysyp jatqanyn bilmepti. Ómir qosaǵy, balalarynyń anasy kempiri ótken jyly mıyna qan quıylyp ólgen, dáriger bola turyp, sonda men ne istedim? Iá sol kúni kempirin jerlep kep, bir jas traktorıst jigitke operasıa jasady, operasıa sátti ótti. Endi ol jazylyp keledi. Mine, mynaý hattardy alyp, oqyp kórshi...

Shymkentten, Qaraǵandydan, Groznyıdan Taldyqorǵannan, tipti sonaý Monǵolıadan kelip jatyr. «Quttyqtaımyz... Sizdi umytpaımyz. Sizge jáne emhananyń barsha dárigerlerine raqmet aıtamyz»,— depti. Bulardyń bári — osy emhanadan saýyǵyp shyqqandar. Árıne, bizdiń jumysymyzda da sátsizdik, áttegen-aı kezdespeıdi emes, ondaı da bolady. Sonda biz ne, qurysyn dep kúder úzip, óz jáıimizdi kúıittep ketýimiz kerek pe? Sen bermen kel, Aına, mynaǵan qara... Rentgen sýreti. Mynaý jambas súıegi, shirigen. Qalaı oılaısyń osy súıek bitip, jazylady deýge bola ma? — Aınash sýretti jaryqqa tosyp uzaq qarap qaldy. İrkile túsip: «Bilmeıim»,— dedi.— Mine, kórdiń be? İlkide biz de daǵdarǵanbyz, emdeı kele jazýǵa bolatynyna kózimiz jetti. Qazir osy «jambastyń ıesi saýda qyzmetkeri. Jeti balanyń ákesi. Al, mynaý she? Kórdiń be, bir aıaq ekinshisinen tórt santımetr qysqa. Mine, osyny biz teńestiremiz. Qalaısha deımisiń? Súıegin sozamyz. Iá, ıá súıek, sozylady. Árıne birden emes, jaılap, birtelep jetkizemiz. Súıekti segiz santımetrge deıin sozýǵa bolady.

Nıkolaı Vasılevıchtiń áńgimesi, aýrýlardyńdpyn júrekten jazǵan hattary, emhanada istelip jatqan qyrýar eńbektiń aýyrtpalyǵy Aınashtyń kózim ashqandaı boldy, qazirgi óziniń kúıinishi bir sátke tipten kúıki, túkke alǵysyz bop kórinip ketti. Erkinen tys aýrýhanada jatqan júzdegen múgedekpen ózin salystyryp: «Men olarǵa qaraǵanda baqyttymyn-aý»,— dep oılady. Nege shúkirshilik etpeımin? Solardan meniń nem artyq? Kep bolsa, men aıaǵymnan aırylarmyn. Áıtkenmen, turyp júrem ǵoı. Iá, meniń jáıim jaqsy...

«Shirkin, men de osy kisideı dáriger bolar ma em» degendeı bir tátti arman jylt etip tamsandyryp ótti. Medsestranyń aıtqanyn istemeı, ómirden túńilgenine ishteı uıalyp tur.

— Al, sen endi, Aına, mynany kór,— dep Nıkolaı Vasılevıch stol sýyrmasynan taǵy bir rentgen sýretin alyp qolyna berdi. Ózi kúlim-kúlim etedi.

Aınash rentgen túsirmesin jaryqqa tosyp uzaq qyzyqtady, qara ala plenkadan jilinshik beınesin ajyratqandaı, áıtse de, «bu kimdiki?» deýge júregi daýalamady.

— Tanydyń ba?

— Joq.

— Seniki ǵoı.

— Meniń aıaǵym ba?

— Iá, seniń jilinshigiń... Qalaı eken?

— Bilmeıim... Synyq kórinbeıdi,— dedi Aınash úńile túsip.

— Synyq mynaý... Qara syzyq. Eń bastysy — bul jaı jaryq. Súıek týberkýlezi emes. Jazylyp keledi.

— Ras pa, Nıkolaı Vasılevıch?

— Iá, mynaý keshegi túsirgen plenkamyz. Qyzym, eshteńege moıyma. Jazylasyń. Men bárin bilem... Sondyqtan da seniń búgingi kúıinishińdi suramadym. «Aqyldy, esti bala ǵoı»,— dep sóıleskeli shaqyrdym. Osy kórgenińdi, estigenindi jadyńa túı. Oılan. Tez jazylǵyń kelse, dárigerdiń aıtqanyn iste. Aýrýdyń úlken emi — dáriger men syrqattyń til tabysyp, birine-biriniń senýinde. Shyǵystyń bir ǵulama ǵalymy shydamsyz aýrýǵa bylaı degen eken: «Biz úsheýmiz. Sen, seniń aýrýyń jáne emshi. Eger sen aýrýdy qoldap, sonyń yńǵaıy na jyǵylsań, men dármensizbin. Al, sen maǵan senseń, .onda biz ekeýlep aýrýdy jeńemiz». Sol aıtqandaı túsin sen, jaqsy ma?

— Jaqsy, Nıkolaı Vasılevıch... Sizge kop raqmet,— dedi Aınash ornynan qýana kóterilip.

— Raqmetti jazylǵasyn aıtarsyń, qyzym.

— Oǵan qansha bar, Nıkolaı Vasılevıch?

— Bilgiń keledi, á? Jaraıdy aıtaıyn... Ári ketse, bir aıdan aspas. Qazir isik qaıtty. Aýrýdyń beti jaman kórinbeıdi. Al, qyzym, bara ǵoı. Dem al,— dedi Nıkolaı Vasılevıch Aınashtyń arqasynan qaǵyp.

Aınash palataǵa kóńildi, kúlimdeı kirdi, kereýetine ún-túnsiz kep jatty. Ádilhannyń bir japyraq hatyn up-usaq etip jyrtyp, halatynyń jan qaltasyna saldy. Terezeden túsken kúnniń shyǵarmaq shýaǵynan palata ishi kóńildi, jyly eken. Larısa tereze tusynda jatatyn, uzaq únsizdikten soń:

— Shirkin, óz aıaǵyńmen anaý kóringen oryndyqqa deıin júgirip baryp qaıtqannyń ózi netken baqyt, á? — dedi ol armandaı tamsanyp.— Sonan keıin men taǵy bes-alty jyl jatsam da, qaıǵyrmas em...

On úshinshi taraý

«Túıe boılamas úımaǵa túsken adam shyǵam dep jan ushyrǵan saıyn bata beredi». Qaıdaǵy uıma? Taǵy neni oılap kettim. Qazaq jerinde kisini jutqandaı uıma bar ma? Ushy-qıyrsyz sary muhıttaı jazyq dala emes pe? Ádilhannyń týyp ósken jeri razezd boıy bolatyn. Tóńirekte kóz súriner qara joq. Kóktemde qar ketip, jer kóktegende asyr sap atqa shaýyp oınamaýshy ma edi? Ári-sári osy sıaqty túkke turǵysyz oı shıyryna túsip ketip, ol aldyndaǵy kitabyn oqı almady, áldeqandaı kóńilsizdik janyn qulazytyp otyr. Kúnde óıtpeıtin ǵoı. Búgin ne qara basqanyn bilmeıdi, qoıý qara kúreń shaı da ishti, temeki de tartty. Mine, endi ol ústel basynan turyp ketip, bólmede ersili-qarsyly sendelip júr. Terezeden dalaǵa kóz tastaǵan, onan da kóńiline demeý tappady. Qar ketken, asfált beti kúnniń jyly shýaǵynan býsanyp jatyr. «Bári kóktemniń áseri. Adam kún jylysa-aq úıde otyra almaıdy. Seıildegisi keledi de turady»,— dep oılady ol. Kereýetine kep jaılandy, uıyqtamasa da, ıogtershe kózin jumyp tynyqpaq boldy. Bir jýrnaldan ıogter jáıli oqyǵany bar edi. Sol ózi qaı jýrnal? «Vokrýg sveta» emes pe? Joq... «Bilim jáne eńbekte» me? Qaısysynda edi? Álde «Naýka ı jıznde» me? E, onyń maǵan qajeti ne? Soǵan da endi bas qatyram ba? Qoı ári... Meniń seıildeýim jetken shyǵar. Keıingi kezde kitap betin ashýdan qaldym. Ylǵı qydyrys. Keshe túnde de az sendelmegenmin. Qysqy emtıhanyn tapsyryp bolǵan Nurzılamen teatrǵa bardym. Onan soń kóshede júrdik. Sonsoń oıynshyndy úıge shaqyrdym. Ózi qyzyq qyz. Batyl-aq. Tartynbady. Aınash bolsa «barmaımyn» der edi. Kelgennen keıin úsh júz gramdaı araq ishtik. Sıgaret tarttyq. Qushaqtap súıin: «Qalsaıshy, saǵat on ekiden asty ǵoı»,— dep ótingem. Kóp jalyndyrmady. Tósekti ózi saldy. Oh, shirkin, aq sazandaı oınaǵan shymyr denesi qandaı...»

Ádilhan kózin qaıta jumdy. «Búgin erteńgisin ǵana ketti. Keshke keleıin be?» — dedi-aý. «Joq, kelme. Jumys isteıim deı qalǵanymdy qaıtersiń. Aı, ózimdi de óltiretin adam joq. Kel desemshi. Múmkin sonymnyń ózi durys shyǵar. Baılanyp qalsam... Ondaı adamnan aýlaq júreıin. Osymen bitsin. Jeter. Búgin báribir jumys isteı alatyn túrim kórinbeıdi. Serikke jolyǵaıyn. Anada renjip ketken. Aınash jáıli ne biledi eken? E, bilgende onan maǵan ne paıda? O da bitken is emes ne? Áıtse de, Serik dosym edi ǵoı. Keshirer...» Ol kereýetten serpile, shıraq kóterildi. Shıfonerden kostúmin, aq kóılegin alyp kıdi, alabajaq sándi galstýgin taqty. Esiktiń janyndaǵy shar aınaǵa kep, shashyn tarap uzaq aınalshaqtady. Erteńgisin qyrynsa da, keshkisin ıne ushtanyp tez ósip qalatyn kók tuqyl saqal-murtyna kónili bitikiremeı sıpalaı tústi de, «e, meılishi» degendeı syrt qarap, ilgishtegi jeńil plashyna qolyn soza berdi.

Dala qońyr salqyn eken. Dymqyl jer ıisi sezilip, tynysy keńigendeı boldy. Bir sát esine týǵan aýly, rezezd boıy tústi. «Onyń kóktemi bólek qoı. Shashyńmen oınap tamaǵyńdy qytyqtar erke jeliniń ózine ne jetedi deısiń»,— dep oılady ol avtobýs aıaldamasyna qaraı kele jatyp.

Aıaldamada kisi az. Áıtse de, bir túrli dýmandy sıaqty. Trotýar jıegindegi báıterekterdiń arasynda jalǵyz dýdar bas emen bolatyn. Osy qazir sonyń ár butaǵynda judyryqtaı qara alma tárizdi torǵaılar samsap ottr. Álgiler jarysa shıq-shıq etedi, keıi tipti sybyzǵydaı syzylta sozyp ketedi. Ádilhan árbir kelgen adamnyń ilkide qabaq shyta qap, sonsyn óz-ózinen ezýi jaıylyp, kúlimdeı aǵash basynan kóz almaı elitkenderin kórip tur. Álde qaıdan aq sur plash, jasyl kónetozdaý qalpaq kıgen kóz áınekti aq shunaq shal paıda bolǵan. Sol qolyndaǵy taıaǵymen asfáltty tyqyldata uryp qoıyp: «Qys ótpesteı kórip eńder, mine kóktem de keldi. Tabıǵat zańy — qudiret. Solaı emes pe, jigitim, á?» — dedi Ádilhanǵa janasyp. «Ǵalamat dúnıe! Tońdyryp, búrseńdetip adamdardyń janyn qysyp-qysyp aldy da, já osy da jeter dep taıyp otyrdy. Mine, endi ómirge ózgeshe qarańdar. Ashtyqqa shydap, toqtyqqa toqmeıilsimeńder. Jylynyndar. Men senderdi áli kúıdirermin de deıtin tárizdi. Bir qaraǵanda, adam taǵdyry da tabıǵat taqylettes — sýyǵy da, qońyr salqyny da, ystyǵy, jaıma shýaǵy da bolady. Tabıǵat óz zańyn umytpaıdy. Al, adam jaryqtyq tez umytady, esiredi. Qazirgi myna sen sıaqty jastar keshegi fashıser men soǵysty, qıyndyqty bilmeıdi. Úzim nan jerde jatpaıtyn. Senderge ne aıyp?!. Sony kórgen meniń kórshimdi aıtsaıshy, ol sál kebireńkiregen nandy shelektep dalaǵa tógedi. Umytty degen — áne, sol. Ony kórgen anaý balalarynan ne úmit, ne qaıyr, á?.. Balam, nege esineısiń? Túnde uıyqtamap pa eń? Men saǵan ishi pysqan, aqylgóı shal kórindim-aý, á?» — dedi qart, Ádilhan betine úńile qarap. «Joq, durys aıtasyz, aqsaqal». «Jeńil kelise saldyń, jigitim. Qoshtamaıtynyńdy sezem. Qartaıǵanda kisini mazalamaı, tynysh jáıine júrse qaıtedi eken dep tursyń ǵoı», — dep syrt aınalyp ketti.

Munan ári avtobýsty kútkisi kelmeı, aqyryn jandarynan óte bergen taksıge Ádilhan qol kóterdi. Jaılana otyrǵannan keıin shoferge baratyn adresin aıtyp: «Shylym shegýge bola ma, dostym»,— dep ulyqsat surady. Shofer basyn ızeı: — «Tartyńyz»,— dedi, Ádilhan jan qaltasynan sıgaretin alyp tutatty da, qushyrlana sordy. «Oqyǵan shal. Kórgeni de kóp bolýy kerek. Adam qartaıǵan saıyn bolashaqty kóp oılaıdy. Óziniń ony kórmeıtinin bilse de, kúıip-pisedi. Nege oıtedi? Qajeti ne? Aralaspaıtyn da isi joq. Jas bitkender baılyqty ysyrap etip, búldirip júr dep biledi. Qıt etse: «Biz sizderdeı kúni mizde...» — deıdi. Qyzyl sózge de áýes. Oǵan tańqalatyn ne bar. Adamgershilik, adaldyq dep Serik dosym sıaqtylar ózeýrep bolmaıdy emes pe? Erteń qartaıǵanda solar osy shaldaı myjyńdap, aqylgóısip bitedi ǵoı...»

Keldik jigitim. Mynaý jataqhana ma?

— Iá, osy. Raqmet, sizge,— dep Ádilhan taksıden túsip qaldy.

Serik bólmesinde eken. Aq kóıleginiń jeńin túrip alǵan, úıde kıetin qara maýyt shalbar, aıaqta sharyq, qolynda kitap, áldeneni jattap, bólme ishinde ersili-qarsyly júr. Ortadaǵy ústel ústinde qalyń, aq vatman qaǵazy, chertej taqtaıy. Ashýy tez tarqaıtyn, qaıtymy jyldam edi. Osy qazir de Ádilhanǵa degen renishin umytqan sıaqty, qýana qarsy aldy. Plashyn sheshindirip, oryndyq usyndy.

— Taǵy ne syzyp jatyrsyń? — dedi Ádilhan ústel ústindegi chertejdi meńzep.

— Bir rasıonalızatorlyq dúnıe. Kilti tabylmaı turǵany.

— Ótken jylǵyń ne boldy?

— Ol ótti ǵoı. Mynaý onan da góri tıimdi, keremet bolýǵa tıis. Sen mynaǵan qarashy,— dep Serik chertejge jetip kelip, qyzýlana túsindire bastady. Ádilhan sol shydap otyrdy da:

— Serik aınalaıyn... Qoıshy. Men báribir túsinbeıim,— dedi.— Meniń saǵan tań qalatynym ylǵı birdeńelerdi istep kúıip-pisip júresiń. Qalaı erinbeısiń? Sen onan da óz jáıindi aıtsaıshy. Munyń bári el ıgiligi deıik. Óziń úshin ne istep jatyrsyń?

Serik lapyldap janyp, sóne qalǵan ot sıaqty qaıtyp qaldy, bir túrli óz-ózinen jýası kereýetine baryp otyrdy. Uzyn sińirli qolyn tizesiniń ústine qoıyp sál tynyshtandy da, shaı qaınataıyn dep syrtqa shyǵyp ketti. Qaıtyp kelip stoldaǵy chertejderin jınap, kereýet pen terezeniń aralyǵyna aparyp tyqty. Boıdaq jigittiń dastarqan mezireti qaıbir mol: qant, maı, týralǵan bagonnan ákelip, eki qyrly stakan qoıdy. Dalaǵa shyǵyp ketip, búıirli qalaıy shaınekti býyn burqyratyp ákeldi.

— Qantty kóbirek sal, dáriger joldas,— dedi ol.

— Baryń osy ma, ınjener aǵa?

— İshimdik joq bop tur. Qajet deseń dúken jaqyn, ákeleıin.

— Já, «ákeleıin» degensin-aq qıyn. Osy da jetedi.

— Joq, men alyp keleıin. Bes-aq mınýt qoı.

— Qajeti joq, Serik, oınap aıtam. Sen onan da óz basyńnyń jańalyǵyn shertseıshi. Tyńdaıyn.

— Pálendeı dáneńe joq. Aǵylshyn tilin oqyp júrmin. Ym... Sonsyn bir qyzben tanysyp edim. Ózime unaıdy. Aldaǵy jazda úılenem...

— Oý, shirkin-aý, manadan beri osynyńdy aıtpaısyń ba? Ol kim?

— Bizde isteıdi. Toqymashy...

— Here kúlesiń? Qoı, Serik, sen ótirik aıta bilmeısiń, onan da shynyńa kósh,— dedi Ádilhan dosynyń kúlimdeı qalǵanynan sekemdenip.

— Qalaı bildiń-eı?

— E, seni bilmeı meni ne qara basypty. Kim?

— Muǵalıma.— Serik keńkildeı kúldi.— Nege jasyrǵanymdy da bilesiń be?

— Sezem.

— Iá, neni sezesiń?

— Muǵalıma qurdasym aǵylshyn tilinen beretin bolýy kerek. «Aǵylshyn tilin úırenip júrgeniń sonan eken ǵoı»,— dep aıtady dediń de, jasyrdyń.

— Dál solaı. Sen dáriger emes, turǵan boıyń Sherlok Holmssyń ǵoı.

— Jaraıdy. Áıtse de, men seni aǵylshyn tilin súıgen qyzyna baılanysty úırenip júr dep aıtpaımyn. Óıtkeni, sen tynysh júre almaıtyn adamsyń. Beınetqorsyń. Sendeı adamdar ózin áıteýir shıyrǵa sap, janyn qınamasa tynyshtanbaıdy. Ótirik deshi?

— Bilmeımin, Ádilhan. Men saǵan onyń sýretin kórseteıin,— dep ushyp turyp, terezeniń qasyndaǵy oryndyq arqalyǵyna ilýli kostúminiń tós qaltasynan fotosýret ákep berdi.

Ádilhan fotosýretten muńaıa qarap qalǵan qus muryn, aq jaǵaly kóılek kıgen qyzdy kórdi. Qasy qalyń, kózi uıaly, úlken. Shashyn kesken tárizdi: mektep balasyna uqsaıdy.

— Qalaı?

— Jaman emes. Boıy kishkentaı-aý deıim. Solaı ma?

— Iá... Meniń myna jerimnen keledi,— den Serik óziniń qoltyq tusyn meńzedi.

— E, onda asa alasa bolmady ǵoı.

— Aınashtan bıik emes.

Ádilhan selt etip, sýretten basyn kóterip aldy, oqys qylyǵynan Serik aldynda qysylyp, jýyp shaıýǵa kiristi.

— Mine, endi sen de boıdaqtar qatarynan kettiń degen

sóz.

— Iá, Ádilhan, solaı. Men ony shyn súıem. Nesin jasyraıyn, jataqhana da toıdyrdy. Qyzǵa jıyrma ekiden asqanda jataqhanada turý qıyn bolsa, erkekke jıyrma besten ári aýyr tıedi. Al, biz otyzdan asyp baramyz.

— Dostym, onyń ras, — dedi Ádilhan foto-sýretti Serikke qaıtyp berip jatyp.

— Aıtpaqtaıyn, Nurzıla qalaı?

— Júr ǵoı.

— «Júr ǵoıyń» ne? Onan da aınydyn, ba?

Serik fotsýretti áspetteı kereýet ústinde jatqan kitaptyń arasyna saldy.

— Men ony súımeımin. Aınashtan ne habaryń bar, Serik?

— E, ol aman. Emhanadan shyqty. Oqyp júr.

— Qashan shyqty?!

— Oý, sen áli umytpaǵanbysyń? Nege qýandyń?

— Umytam ba dep edim, qolymnan keletin emes.

— Bir aıdaı boldy. Qazir emtıhanyn tapsyryp júr. Jumysy da burynǵysha. Sulýlanyp ketken. Aıaǵy da jazylǵan. Ótken senbide bıge keldi. Jaınań qaǵady. Tamasha qyz. Sabyrly, aqyldy,— dedi Serik kúlimdep.— Emhana eseıtip jibergen be, qalaı?! Maǵan burynǵysynan da sulý kórinedi. Ortalyqtaǵy A. S. Pýshkın atyndaǵy kitaphanadan shyqpaıdy. İzdenip, kóp oqıdy. Keshe maǵan kep onynshy klasqa arnalǵan fızıka kitabyn surap áketti. Tarıh fakúltetinde oǵan fızıkanyń nege qajet bolǵanyn túsinbedim. Ózi jasyrady. «Jan-jaqty bilimdi qazaq qyzy atalǵaly júrmin», — deıdi kúlip.

— Men ne taptym? Túıe boılamas uımaǵa túsken adamdaımyn. Ómirdiń bar qyzyǵyn alam dep bulqynyp, janushyryp edim, batyp kettim. Aıyrylǵanym ba? — deıdi Ádilhan basy salbyraı kúbirlep. Bir sát aldynda Seriktiń otyrǵanyn da umytqan tárizdi.

— Oı, Ádilhan, saǵan ne boldy? — dedi Serik onyń kóńilin bólip.— Ne aıtyp kettiń? Qaıdaǵy uıma?

— Jáı, tek ánshıin,— dedi de, ile basyn jerden shuǵyl kóterip aldy. Serik dosynyń alaburtqan júzi qýań tartyp, júdeı qalǵanyn andap, bir túrli aıap ketti. Jigit kózinde aýyr muń bar edi.— Serik, baýyrym, nanamysyń?! Men... Men sorly ekem. Aınashtyń jastyǵyna, sulýlyǵyna qyzyǵyp, ermek kórippin. Jumsam — judyryǵymda, ashsam — alaqanymda ǵoı dep oılappyn. Talaı qyz solaı bolǵan da. Qas qaqsam, ókpelegenderin umytyp, jetip keletin. Qyz bitkenge etim tez úırenetin. Qınalmaı tastap júre berýshi em... Endi mine, Aınashty súıem... Ol menen boıyn aýlaq salǵan saıyn ińkárligimdi, onsyz ómirdiń mánsizdigin sezdim. İlkide tańdanyp, keıin tipti, «myna qyz qaıtedi-eı» degendeı, yzalanyp ta júrdim. Qazir... Qazir mende yza da joq. Tek... Tek bir saǵynysh, orny tolmas ókinish qana bar. Iá-ıá, ylǵı saǵynam. Kórsem deıim. Ne istesem, Serik?

— Bilmeıim, Ádilhan. Bilmeıim... Bir baqyt qusy qolyńa qonyp edi, ushyryp aldyń-aý deıim. Endi qaıta qonýy eki talaı shyǵar. Ózińdi ǵana kúıitteısiń, bári sonyń kesiri. Qalaı ǵana kóziń qıyn aljastyń, túsinbeıim.

— Qaıta qondyram qolyma, Serik. Kór de tur,— dep álgindeı bolmaı Ádilhan qyzaraqtaı qaldy.— Sorlymyn degenge meni shyn sorly eken dediń be? Aıamaı-aq qoı. Maǵan kimniń de bolsa músirkeýshiliginiń qajeti joq.

— Áı, Ádilhan-aı, qyzyqsyń-aý. Men sen túsinbeıdi deımisiń? Músirkep, sen beıshara adam emessiń ǵoı. Bilikti

azamatsyń. Sen ony o basta jazylmas dep oıladyń, ári oqymaǵan nadan sanadyń. Ózińe teń kórmeısiń. Sen eseptiń adamysyń. Baqytsyzdyǵyń da sol, Ádilhan. Kóńilińe kelse de, aıtarym — osy.

— Ne isteıin, Serik? Sonyńdy aıtsańshy...

— Bilmeıim,— dedi ol basyn shaıqap

* * *

Aınash jataqhanaǵa qas qaraıa kesh qaıtty. Kitaphanadan shyǵyp joldan asqanaǵa soqqan, kisi az eken. Qannen-qapersiz asyqpaı tamaqtanyp, úıge kelgen beti osy edi. Balym joq. Bir japyraq qaǵaz jazyp, onysyn esikke qystyryp qoıypty. «Túsip aǵań erteń tańnan ushady. Bılet alypty. Seni kútedi»,— depti. Aınash qaǵazdy búktep jan qaltasyna saldy da, keri burylyp ortalyqtaǵy «Qazaqstan» meımanhanasyna tartty.

— Aınash-aý, qaıda júrsiń,— dedi Túsip esikti ashar-ashpas qabaǵyn shytyp.

Jatqany jalǵyz kisilik bólme-tuǵyn. Ortada stol, eki oryndyq, bir kereýet. Býynyp túıinip, kútip otyrǵanyna kóp bolǵan sıaqty. Stol ústinde beti gazetpen jabýly áldeneler tur. Bólme ishi kók tútin. Oryndyq arqalyǵynda qońyr penjagi men galstýgi ilýli, onan áride, kereýettiń bas jaǵyndaǵy týmbochkanyń ústindegi kúlsalǵysh toly sıgaret tuqyly. Jańa ǵana tutatqan bir sıgaret tútini býdaqtap shetinde súıeýli jatyr. Júsip aǵasyndaı emes, ıi jumsaq, teteles, ózinen segiz jas úlken Túsipke Aınash erkin. Aıtqanyn istetip, keıde talasyp ta qalatyn. Qazir de onyń renishin eleń qylmaı:

— Terezeńdi ashsaıshy, tunyǵyp ólemiz ǵoı,— dedi qarsy shabýyldap.

Túsip terezeni de, balkonnyń esigin de ashyp tastady. Taýdan soqqan keshki samalmen birge bólmege kóshedegi aǵylǵan mashına gúrili kep kirdi.

— Mynaý ne?

Ústel ústinde gazetpen jabýly turǵannyń betin Aınash ashyp tastady.

— Báli, tamaq, shampan alǵanbysyń? Bul ne, jol aıaǵyń ba?

— Iá... Seni kútip otyrmyn. Tamaqtanyp pa ediń?

Árıne.

— Endeshe, men ashpyn,— dedi Túsip ústel ústindegi qus etin bútarlaı bastap.— Tamaqtansań da jaqynda, maǵan kómektes. Munyń bárin men taýysa almaıym.

Aınash aǵasymen birge aýqattanyp, shampannan aýyz tıip qana qoıdy. Túsip óziniń búgin qaı jerlerde bolǵanyn, jeńgesine, balalaryna qandaı bazarlyq alǵanyn nıtty. Yrym ǵyp Aınashqa týflı izdegenmen dáneńe tanpaǵanyn, endi, mine, aqshalaı berip ketkeli otyrǵanyn bildirdi, júz som aqshany qolyna ustatty. «Tákapparlyq kórsetip, tıynsyz júrmeı, habarlas»,— dep jáne shyǵyrtty.

— Iá, sonymen qaıda boldyń?

— Erteńgisin Ýnıversıtette sabaq tapsyrdym.

— Oý, ıá? Ne aldyń?

— Tórt.

— Bárekeldi... Endi qansha sabaǵyń qaldy?

— Úsheýi bar. Kitaphanaǵa soǵyp soǵan daıyndaldym. Búgin kerek bolarmyn-aý dep oılamadym.

— Sabaq tapsyrǵan kúni dem alǵan jón. Ózimiz sendeı kúnimizde ylǵı sóıtkenbiz,— dedi Túsip ornynan turyp, týmbochka ústindegi kúlsalǵysh pen sónip qalǵan sıgaretti alyp jatyp.— Tym bulaı zorlanba. Tarıh fakúlteti ońaı ǵoı. Oqysań túsinesiń. Alqynyp keregi ne?

— Iá, ońaı fakúltet. Biraq... men...

— Iá, o ne? Taǵy birdeńe búldirip júrmegeı eń,— dedi Túsip temekisin tutatyp.

— Aǵa, senimen aqyldasatyn sharýa bar. Eger urysa jónelmeı, sabyrly tyńdasań, aıtam. Áıtpese, áńgime qylýdyń qajeti joq.

— Aıt. Tyndaıyn.

Túsip durys janbaı sónip qala bergen sıgaretin qaıta tutatyp, qushyrlana sordy. Oryndyǵyn Aınashqa jaqyndata súırep, jaıǵasty.

— Men dárigerlik ınstıtýtqa daıyndalyp júrmin.

— Onyń keregi ne?

— Sózimdi bolmeseıshi. Aıtyp bolaıyn da.

— Maqul. Qulaǵym sende.

— Aǵa, seni bilmeıim. Al, men áli papamdy... umyta almaıym. Áli ólmegen sıaqty. Dáriger bolsam, ajalǵa ara turar em-aý dep oılaımyn. Átteń, dárigerlikke jetip úlgermedim... Áıtse de osy betimnen qaıtpaıym, aǵa... Ákemdi aman alyp qala almasam, ózge adamdar da bar ǵoı. Az tolǵanǵanym joq, aǵa. Meniń ornym dárigerlik. Soǵan kóz jetti. Menen tarıhshy, tarıh pániniń muǵalimi shyqpaıdy. Tipti oqyǵym da kelmeıdi. Ózimdi-ózim aldap qaıtem.

— Oıbaý-aý, birinshi kýrsin bitirip qaldyń ǵoı. Jáne dárigerlik ıkstıtýtqa túsý túspeýiń eki talaı emes pe? Munda seniń jaǵaıyń jaqsy, keıin kúndizgisine aýysasyń. Dıplomyń qolda degen sóz. Anaý mamandyq táýir eken, mynaý qyzyq kórinedi dep aını berýge bola ma? Ne aıtyp otyrsyń. «Eki kemeniń quıryǵyn ustaǵan sýǵa keter» degen. Oılan, Aınashtaı.

— Oılandym. Sheshimim — osy.

— Qulap qalsań she?

— Kelesi jyly qaıta tapsyram. Túspeı qoımaımyn, aǵa.

— Oıpyr-aı, ne istesem? Qatty aıtsam, kóńilińe keledi. Kókem bolsa, búıtpes eń?

— Kókem... Kókem meni qoldar edi. Sen túsingiń kelmeıdi. Áıteýir ınstıtýt bitirý maqsat pa? Nege men súıgen mamandyǵyma barmaıym? Aıtshy, aǵa, nege? Mine, erteń sen samolette otyrasyń da ushyp ketesiń. Men qalam. «Bir týmaq bar, birge ólmek joq»,— degen. Ómirde de solaı. Instıtýt bitirgennen keıin jolymyz aıyrylady. Sen ınjenersiń. Al, men tarıhshy bop ketem. Maǵan onyń túk qajeti joq. Sizderdiń kóńilderińizden shyǵam dep altyn ýaqytymdy sarp etýim jón be, aǵa? Men de ómirden óz jolymdy taýyp, óz samoletimmen ushsam deıim,— dedi Aınash qyzýlana.

Álgindeı bolmaı Túsip jýasyp, qaryndasynyń dáleldi, ornyqty sózine qarsy daý aıta almaı qaldy. «Kókem meni qoldar edi» degeni janyna batyp ketti. Aınashty aıap, qalaı kóńilin aýlasam, jetimsiretpesem dep ol aldyńǵy aıtqanyn jýyp-shaıýǵa kóshti.

— Aınashtaı, qaıdan bileıin ózińe aýyr tımesin de genim ǵoı. Apam men kókem bolsa, men asa qınalmas ta em. Sen adassań, olardyń da, Júsiptiń te aldynda erteń men jaýapker. Baryp turyp ne bitirip qaıtqansyń demeı me?

— Shynyndy aıtshy, aǵa, osynym durys emes pe?

— Bilmeıim, Aınashtaı. Baıqap kór. Túse almasań, aýylǵa kel. Úı ornynda. Jumys istemeı alańsyz daıyndalasyń. Ózim kómektesem. Múmkin seniki de jón shyǵar,— dedi Túsip sıgaretin myjǵylaı kúlsalǵyshqa sondirip.

— Aǵataıym meniń,— dep Aınash Túsiptiń moınynan qushaqtap, eljireı betinen súıdi.

Munan ári ekeýi sonaý bala kúnderindeı ázildese kúlisip, máz-meıram bolysty, sábılik shaqtaryn esine alysyp qylaýsyz shúıirkelesip ketti.

On tórtinshi taraý

Maı. Qońyr kóktem túni... Tozyǵy jetken túndiktiń myń san jyrtyǵynan syǵalaǵan sáýleden juldyzdar jymyńdap tur. Aýada dymqyl búr jarǵan aǵash ıisi. Taýdan jibek samal esedi. Aınash aqyryn aıaldap Lenın eskertkishi turǵan ortalyqtaǵy gúlzar ishine kep kirdi: ústinde qyzyl toqyma uzyn jeń jaǵasyz kostúm, qara ıýbka, aıaqta sary, jyp-jyltyr jeńil etik. Kostúm astynan appaq, shilteri jaǵaly koftasy kórinedi. Kóshe jıeginde aqqý moıyn shamdarmen jymyńdasqandaı aǵash arasynan qyzyl, kók, jasyl, fonarlar jylt ete jana bastady. Gúlzar ishinde ekeý-ekeý qydyryp júrgender, gaıaq ustap seıildegen qart, ıt eritken kelinshek, bozbalalar az emestigin de Aınash endi ańdady. Áne, bir jas ana qýyrshaqtaı etip qyzǵylt kóılek, aq telpek kıgen jas jarym daǵy balasyn qýyp oınap barady. Mac adamdaı aıaǵyn áltek-táltek basqan sábı ustatpaı: «Eı, qulaısyń, beri qaıt»,— degenine qaramaı, kilem oıýyndaı gúl alańyna qoıyp ketti. Aıaǵy shatqaıaqtanyp «endi qulaıdy-aý»,— deı bergen kezde jas ana ústindegi aq jibek, jeńil plashy qus qanatyndaı jelbireı ushyp baryp qaǵyp áketti. Sábıdiń syńǵyrlaǵan tátti syqylyǵyna «oı buzaqy... tentegim» degen onyń ystyq, meıirim úni qosylyp ketti. Aınash ezý tarta, eljireı qarap qalǵan, ile birtúrli kóńili qulazyp, jalǵyzsyraǵandaı boldy; aıaǵyn ilbı basyp, súlesoqtana bir búıirdegi aleıaǵa tústi. «Nege qamyqtym? Budan úsh-tórt saǵat buryn menen baqytty jan joq edi ǵoı. Eliktiń laǵyndaı eń sońǵy emtıhannan oınap shyqqany qaıda?!» Qurbylary jamyraı quttyqtap: «Ázirge «bes» alǵan sen boldyń»,— dep onysyn jaqsylyqqa jorysqan. Bala baqshada isteıtin súıkimdi, piste muryn, tógilgen altyn shashty Taná muny qushaqtap súıdi emes pe. Sonan soń ol ekinshi qatardaǵy kitaphanaǵa kóterildi. Sabaq tapsyryp bitisimen ylǵı da oqýlyqtardy tez ótkizýge tyrysatyn. Kekse kitaphanashy áıel ony sol úshin syılap, bólek iltıfat bildiretin, bu joly da ol jylylyq tanytty:

— Qyzym, tipten sulýlanyp ketipsiń ǵoı. Aq kóılek, aq týflı óziń de aqqýdyń balapanyndaı bolarmysyń. Bir jaqsylyq habar alǵansyń-aý deıim, á?

— Joq, apa. Sońǵy emtıhandy tapsyryp shyqtym.

— Áı, báse. Ne aldyń?

— Bes... Mine, mynaý sol sabaqqa baılanysty kitaptar.

— Jaraısyń, Oqýlyqtardy ýaqytynda ótkizgenge ne jetsin. Oı, nebir uqypsyzdar bar-aý.

— Raqmet, apa!

— Taǵy alamysyń?

— Joq, apa. Birer kún dem alsam deıim.

— Á, o da jón. Jaraıdy, qaraǵym.

Aınash kúlimdeı qoshtasyp kitaphanadan shyqty. Joǵarǵy qatardan oınaqtaı sekirip túsip kele jatqan, tanys profesor kezdesti.

— Salamatsyz ba,— dep Aınash tez sálemdesip ótip ketpek bolǵan, ol kóldeneńdep jolyn bógeı berdi. Kózinde baıaǵy qara kózildirik, jylmıta bir janyna jatqyza taraǵan shashy buzaý jalaǵandaı jyltyrap tur. Osydan eki apta buryn kórgeninde: «Semınarǵa nege qatyspaısyń? Aýyryp sabaqty kóp jiberip alǵanyndy bilemisiń?» — degeni bardy. Jáne de osy kisiniń adam janyn túsingish, baıqaǵyshtyǵyna tań. «Sen qatty júdep ketipsiń, Aınash. Qaramaǵa aýrý emes sıaqtysyń. Kózinde aýyr muń bar ǵoı. Jan jarasy bolmaǵaı»,— dep, onyń áli Ádilhandy umyta almaı, qatty kúızelip júrgenin tap basqandaı da bolǵan. Sonda Aınash ne derin bilmeı qalǵan. Erteńine kezdeskende «áńgimeleseıik te» dep kabınetine shaqyrdy. Aınash «qolym tımeıdi, qurbym aýyryp jatyr. Soǵan tamaq aparam»,— dedi de, syrt aınalyn júre berdi...

— Qaıda asyqtyń, Aınash?

— Jataqhanaǵa. Erteń jumysqa shyǵýym kerek.

— Á, solaı ma?! Ym... Meni kórgende tyǵylyp, qashyp júrgeniń qalaı?! Renjitken jerim joq edi ǵoı.

«Iá, renjitken emes. Áıtse de, onyń jutyna kep qaraǵanynan qorqady. Tipti jaqtyr maıdy-aq. Sony túsinbeıtinine qaıran. Nege olaı? Áıeli bar. O da muǵalim. Syrtynan Aınash kórgen. Myna profesordan áldeqaıda symbatty».

— Nege úndemeısiń, Aınash? Qorqamysyń?

— Neden qorqam? — dedi Aınash batyldana basyn jerden kóterip alyp.

— Qaıdan bileıin, qashqaqtaýyńa qarap aıtam.

— Eshkimnen de qoryqpaıym, aǵaı.

— Men senimen eń bolmasa bir sóıleseıin de. Búgin keshke, saǵat jetide alańdaǵy gúlzardan kútem. Kelesiń be, Aınash?

Ákesindeı adamnyń úlken basyn kishi etip, ólerdeı ótinip turǵanyn sezip, Aınash aıap ketti.

— Maqul, aǵa.

Sol-aq eken, kóńil qoshy bolmaı, álgi bir órekpigen asaý júrek torǵa túskendeı enjar kúıge tap keldi. Jataqhanaǵa da sondaı qajyp, sharshap qaıtty. Qan sáskede myzǵyp alatyn edi, búgin bir tynymy bolmady. Qasqaraıa tamaqtanyp osylaı tartty. Balymnyń jyly ushyraı qaınatqan shaıyn da jóndep ishe almaı, júregi kilkigendeı bolǵan, qazir mynaý gúlzarǵa kep kirgende shólkirkegenin sezindi. Ylǵı qoly muzdap júretin, sol endi tipti tońǵandaı qórindi. Ádilhan ázildeı: «Qyzýy kúshti jas bıkesh, qolyńyzdy berińiz shalǵa, jylytsyn»,— deıtin. Sóıtetin de, onyń qolyn alyp, tartynǵanyna qaramaı, óz qoınyna tyǵatyn. Sonda ol saýsaǵynyń ushymen Ádilhannyń júrek soǵysyn sezingendeı bolýshy edi-aý. Jataqhanaǵa Aınashty izdep ol áldeneshe keldi, óıtse de, kóre almady. Aınash shyqpaı qoıdy. Sezim degende pátýa az ǵoı. Múmkin júrek jarasy qulantaza jazylmaǵan shyǵar. Áıteýir ol: «Keshirseıshi. Kim adaspaıdy. Súıesiń... O da seni súıedi!» — degen júrek túkpirindegi bir ámirge kónbeı baqty...

— Qaryndas, «Alataý» meımanhanasyn bilmeısiz be? Aıtyp jiberińizshi,— dedi beıtanys, búıirli qara portfel ustaǵan adam.

— Á, «Alataý» ma? Ol kelesi koshede.

— Ózim de kelesi kóshede shyǵarsyń-aý dep kele jatqam. Raqmet, qaryndas.

Beıtanys mosqal adamdy kózimen uzatyp sap, Aınash endi gúlzar ortasyndaǵy eskertkishke qaraı bet aldy. Balý aıandap keledi. Áne, gıtara tartyp eki-úsh bozbala ketip barady. Ortasyndaǵy aq shalbarly, jelke shashy kúdireıip ósip ketken boıshańy anaý ekeýindeı emes, arasynda «alá-láı» — dep qolyn shapaqtap bılep te qoıady. «Álgi adam kórse ǵoı bulardy túısiksiz sanar edi. Qala balalary qashan da aýyldan kelgenderge ersi, túk bilmeıtin aqsaýsaq sıaqty tanylady. Shynynda solaı ma?» Aınash esine keshegi bir ýaqıǵa tústi. Ol kún uzaǵyna kitaphanada otyryp, tús aýa shyqqan. Seıildegeli Jıyrma segiz Panfılovshylar atyndaǵy parkke keldi. Oıynda eshteńe joq, bir búıirdegi ensiz, typ-tynysh aleıaǵa bet aldy. Sonadaı jerde on shaqty adam dabyr-dubyr sóılesip turǵan. Aınash ilkide olarǵa pálendeı mán de bermegen-di. Mynaý saıaly, keń park ishinde kim qydyrmaıdy desin... Jańyndaǵanda ǵana andady: aq shashty, shashsyz, qasqa bas ylǵı mosqal adam. Biri etjeńdi tolyq bolsa, biri ımıgen juqa, aryq. Ortalarynda eki áıel bar. Olar da iri, tolyq. Aqshyl kostúmdisiniń óńiri tolǵan medal, orden. Úsh erkek áskerı kıimdi. Saýdyratyp ordenderin taǵynǵan. «Máńgi ottyń» basyna gúl shoǵyn qoıyp shyqqan maıdandas dostar ekeni kórinip-aq tur. Álgiler sálden soń dúr qozǵalyp, Aınash kele jatqan aleıaǵa túsip júrip ketti. Aýyq-aýyq qatty daýystap: «Dáribaı... Vasá, esińde me?» — dep qoıady. Aınash ta solarǵa ilesti. Júzderin qalyń ájim jaılaǵan, shashtary aq qyraý. Áıtse de, toıdan shyqqan jastardaı ózderi kóńildi. Birine-biri súısine, kúlimdeı qaraıdy.

Aleıanyń ekinshi basynan bir top jigitter kórindi, olar da kóńildi. Ortalarynda eki bozbala dańǵyrlata gıtara oınap keledi. Ezýlerinde sıgaret, burqyrata tartady. Jarysa sóıleıdi. Báriniń de jelke shashtary kúdireıip ósip ketken. Keıiniń tipti saqal, murty bar. Kóılekteriniń óńir ilgegi aǵytýly, alqa-salqa. Shalbarlary da ár tústi: kóp janqaltaly, jamaý tárizdi balaǵyna kúlteli shashaq japsyrǵan. Qarsy kele jatqan mynaý maıdandas, qandy kóılek mosqal jandardy kózderine de iletin emes. Búkil parkti bastaryna kóterip, aıyldaryn jıatyn túri joq. «Bular meniń qatar-qurbym, zamandastarym. Aǵa urpaqty qurmet tuta bilmeıdi. Júristerin... Qaıter eken? Aleıa tar... Jol bermeı kımelep óte me? Myna kisiler nege úndemeı qaldy. Qabaqtaryna kóleńke úıirildi ǵoı. Apyr-aı, mynalar shyn túısiksiz be?» Aınash eki urpaq birine-biri jaqyndaǵan saıyn jany qydyryp, ne isterin bilmeı shıyrshyq atty. Ákesindeı mynaý adamdardyń júgirip aldyna túsip: «Esýastar, kózderińdi ashyńdar! Qaıda kımelep barasyńdar? Jol ber!» — degisi de keldi. Ótetin jer joq. Aleıanyń eki begi keýdeden keler qalyń jas shybyq. Onan attap, ne sekirip óte almaısyń.

Kenet... Álgi bozbalalar gıtaralaryn tartýdy qoıyp, siltideı tyna qaldy. Kúbir-sybyr etti de, eki jarylyp jol berdi. Saltanatty kúzetteı qaz-qatar tizilip tur. Mine, úsh qadam... bir qadam jaqyndap keledi. Jigitter selt eter emes.

— Sálematsyzdar ma?! — dedi bireýi shydaı almaı.

Maıdandas mosqal jandar tebirenip:

— Amanbysyńdar, balalar,— dedi. Júzderi jylyp, kúlimdeı aralarynan ótip barady.

Aınash álginde ǵana jek kóre, jıirkene, «túısiksiz, esýastar!» — degeli oqtalǵan zamandastaryna yrza bop, eljirep ketti. Parkten shyǵar jerde egde áıel:

— Biz beker qan tókken joqpyz ǵoı. Kórdińder me? — dedi.

Aınash osy sóz ózine ǵana arnalǵandaı sonda qandaı qýandy deseńizshi. Iá, kıim kıisine, júris-turysyna qarap jastardyń bárinen túńilýge bolmaıdy...

Jaqyn jerden taǵy da gıtar úni estildi. Aınash oıy bólinip ketti. Ol taıaý oryndyqtyń birine kep otyrdy. Saǵatyna qarady. «Qalaısha?». Eki saǵat buryn kelgenmin be? Áli alty jarym. Jataqhanadan shyqqanda altydan asqan sıaqty edi». Aınash saǵatyn qulaǵyna tosty. «Júrip tur. Toqtamapty». Kún batsa da, gúlzar ishi jaryq. Qarańǵylyq túspegen. Aınash kóńili qaıta qulazyp sala berdi. «Osy men ózimdi-ózim nemenege azapqa salyp júrmin. Ketip qalmaıym ba? Mendegi sol profesordyń jumysy ne? Ne aıtpaq? Ǵashyqpyn, seni súıem deı me? Qoı, olaı demes. Ákemdeı adam ǵoı. Sóıdese she?..»

Aınash boıy tońazyp, titirengendeı boldy. Oryndyqtan turyp ketti. «Mine qyzyq... Apyr-aı, qaıtsem, á?..» Ol baıaý aıańdap keledi.

— Aınash!..

Ol sasqalaqtaı jalt qarady. Úsh-tórt qyz ben jigit júgirip keledi. Kýrstas birge oqıtyn qurby-qurdastary. Bári de sándi kıingen. Jigitterdiń ústinde qara kostúm, aq kóılek, galstýk. Qyzdar da qyr gúlindeı tolyqsıdy: aq toqyma kofta, kóılek, shalbar. Aıaqtarynda laktelgen týflı, jigitterdiń biri shoq gúl ustapty, endi bireýiniń qolynda shaǵyn magnıtofon, onan áýezdi án qalyqtap tur. Áp-sátte gúlzar ishin dýyldatyp, kóńildendirip jiberdi.

— Aınash, júr. Kınoǵa baraıyq.

— Ǵajap kıno.

— Ádilbekke bári ǵajap.

— Ótirik pe? Taná, qudaıshylyǵyńdy aıtshy, sen kórdiń ǵoı. Ǵajap emes pe?

— Ol qandaı kıno? — dedi Aınash elige qap.

— «Blagoslavıte zvereı ı deteı». Kramerdiki. Tamasha rejıser.

— Joq... «Beregıte zvereı ı deteı».

— Qoı ári, óıtip kisini adastyrma. «Beregıte» emes. «Blagoslavıte».

— Jaqsy, jigitter, talaspańdar. Men bara almaıym.

— Nege, Aına? — dedi Taná ıyǵyna tógilgen altyndaı sary shashyn keıin serpip. Ústinde aq kofta, qara shalbar. Ózi súńǵaq boıly, talshybyqtaı buralady.

— Qolym tımeıdi. Bara almaıym.

— Nege... Nege, Aınash? Álde bireýdi kútip júrmisiń?

— Jo-joq. Tanúsha. Seıildegeli kelgem. Qazir jataqhanama qaıtam.

— Múmkin biz aparyp salarmyz?

— Joldaryńnan qalmańdar, jigitter. Ózim baram ǵoı. Kún áli erte, sál seıildeıin.

— Al, saý bol! Kezdeskenshe, Aınash,— dedi Taná ony erkeleı qushaqtap.

— Endeshe mine mynaý saǵan,— dep shoq gúlin jigit Aınashtyń qolyna ustata saldy.

Aınash shoq gúldi baýyryna basa qushaqtap qala berdi. Qazirgi óziniń ári kúlkili, ári beısha ra haline yzasy keldi. Áldeneden qorlanǵandaı da boldy. «Qolymda — shoq gúl. Kútkenim — shal. Jetken jerim osy ma edi? Bunym ne? Ne degen beısharalyq, sorlylyq deseńshi...» Kóńili onan beter qulazyp, bir túrli jylaǵysy kep ketti. «Álgilerden men nege qaldym? Ómiri kisi kóńilin jyqpas, ýádeli sózinde turar adaldyǵymnan kórgenim ne?» Ol aıańdap kóshe jıegindegi telefon býdkasyna keldi. Saǵatyna qarap edi, áli on bes mınýt ýaqyt bar eken. Jataqhanaǵa telefon soqsam ba dep oılady. Eki tıyndyq usaq ta tabyla ketti.

— Aınashpysyń? Qaıdan telefon soǵyp tursyń. Iá, ıá, kezekshi... Esik aldyndaǵy kezekshi shaqyrdy. Men shaı qaınatyp jatqam. Júgirip jetkenim osy,— dedi Balym sambyrlap.— Jalǵyz otyrmyn kelseıshi, qaıda júrsiń?

Balymnyń aptyǵyp, áldeneden úreılenip sóılegeni kóńilinde sekemdik týǵyzdy. «Adam keıde óziniń óletinin sezedi. Ondaıda eńsesin zil basyp, súlesoq tartady»,— dep elde kórshiles qarıa ylǵı aıtatyn; zátinde, soqyr senimshil bolmasa da, Aınash Balym úninen qatty shoshyndy. «Meni de bir qara bastap júrgen shyǵar»,— dep oılady ol. Trýbkany ile sap, býdkanyń esigin asyqpaı japty da, jaıaý jataqhanasyna qaraı tartty. Qaıdaǵy bir buǵaýdy buzyp, bostandyq alǵan jandaı gúlzardan uzaǵansha qatty júrdi, burylyp artyna da qaramady.

Jataqhanaǵa jetkende jany jaılanyp, eńseni basqan aýyr zilden qutylǵandaı boldy. Álgi bir júdeý kóńil de sergip jadyrap sala berdi.

* * *

Ashyq tereze aldynda qara torǵaı shyryldap otyr. Arasynda sekirip-sekirip qoıady. Aınash oıanyp ketse de, qybyr etpeı jatyr. Eki kózi torǵaıda. Uıqysy qanǵan. Kóńili sergek. Tereze kóleńke bette edi, salqyn samal soǵyp tur. Kún ashyq, shýaqty. Torǵaı pyr etip ushyp ketken, sálden soń qaıta kep qondy. Ábden erkinsip alǵan sıaqty. Shyqylyqtaı sekirip, árli-berli júrdi de, endi bólmeniń ortasyndaǵy stolǵa kep qondy. Áldebir nan qıqymyn shuqyp ap, Aınashqa qarap qaldy. «Iá, týysqan, hal neshik? Búgin demalys emes pe? Neǵyp qybyr etpeı jatyrsyń? Dalada kóktem. Jyly. Mine, biz de keldik. Turmaımysyń?» — deıtin tárizdi. Kishkentaı basyn aýyq-aýyq bir jaǵyna qısaıta, ıneniń jasýyndaı kózi jylt-jylt ete qaraıdy. «Qoryqpa... Saǵan eshkim tımeıdi. Bul bólmede Balym ekeýmiz ǵana turamyz. Qurbym óńkıgen iri, súıekti demeseń, bylaısha... meıirimdi, jany názik»,— dedi Aınash kúbirlep.

Erkinen tys qalaı qozǵalaqtap, astyndaǵy temir kereýettiń tartpa symy syqyrlaı jónelgenin ańdamady. «Qap...» — dep ol ókingenshe bolǵan joq, judyryqtaı torǵaı lyp etip tereze aldyna baryp qondy. «Tý-ý, ne degen sý júreksiń-eı?!. Toqtashy... Ketpe...» — Torǵaı sekekteı túsip shıq-shıq etti. Sekirip tereze jaqtaýyna jetip, tómen úńilip, beri qaıta buryldy. Barmaqtaı basyn qısaıtyp Aınashqa qarap, jaltaqtaı tý syrtyna kóz tastady. Sál tynshyǵan sıaqty. Qorbıyp otyr. «Men saǵan óz syrymdy aıtaıyn, jaraı ma?!» — dedi Aınash sybyrlap. Torǵaı áldeńe bir dybystan úrkekteı dúr silkinip, qanatyn qomdaı túsip irkildi. Endi tereze aldynda sekekteı sekirip qap júr. «Maqul... Qalaı tyńdasań da erkiń. Áıteýir tiri pendesiń ǵoı. Ǵajap... Nege ekenin qaıdam, men ózimdi burynǵy, elden kelgen Aınash sezinbeımin. Iá-ıá, solaı... Bir túrli sergek, eseıgen, erkin kórem. Búgin, mine, eshqaıda asyqpaımyn. Emtıhanymnyń bárin oıdaǵydaı tapsyryp, ekinshi kýrsqa kóshtim. Qýanyp, shattansam da artyq emes. Áıtse de janym qulazyp ókinem... Ras, dárigerlik ınstıtýtqa qushtarmyn. Daıyndalyp júrmin. Múmkin sonan da shyǵar?.. Qushtarlyq sezim — kúshti, adamdy tynshytpaıdy deıdi ǵoı. Bıyl qulasam, kelesi jyly baǵymdy taǵy synaımyn. Qaıtkende de túsem... Meniń ornym sol...»

Aınash óziniń bolashaq dárigerlik mamandyǵynyń qyr-syryn ynty-shyntymen áńgimelep ketti. Torǵaı tereze aldynda sendelip júr. Aınashqa álsin-áli kez toqtatyp qarap qoıady. «Men sendeı jaltaq, jasyq emespin, bildiń be?! Erteńim úshin kúresem...»

Esik syqyr ete qalǵan, torǵaı terezeden ushyp ketti. Daladan qyzyl ala halat kıgen Balym kirdi. Kózi kúlimdeı, jaırańdap júr. Aınash torǵaıdy úrkitip jibergenine sál opynǵandaı boldy.

— Bu, júdá, adam degendi qoısaıshy, á. Jaqsy em pyrtnaı týfláǵa talasqandaı pochtashynyń ákelgen tegin hatyn da talapaıǵa salady. Oıpyr-aı kımelep kep júdá, jol berse bolar ma?!! Hattardy tý-talaqaı etti-aı. Áıteýir saǵan hat bar eken. Men de esemdi jibermedim. Jigitterdi bóksemmen qaǵyp, alyp shyqtym. Ózi áıeldiń jazýy bilem,— dedi Balym sambyrlaı hatty Aınashqa berip jatyp.

— Iá, kishi jeńeshemnen... Sonyń jazýy.

— Já, sen oqı ber. Men sháı jabdyǵyn isteıin.

Balym ústel ústindegi búıirli, qalaıy sháınektiń tutqasyn shyldyrlata bulǵaqtatyp shyǵyp ketti. Aınash álginde torǵaı otyrǵan ashyq terezege bir kóz tastap, shalqalaı yńǵaılana jatty. Konvertti jyrtyp, ishinen tor kóz dápterdiń eki betin toltyra jazǵan Zıpa jeńgesiniń hatyn aldy. Aýyl-aımaqtyń bar jańalyǵyn qaldyrmaı sypyra aıtyp kep, endi bir jerinde: «...seni asa qatty qurmetteıtin aǵań Dáýlet áıelinen ajyrasyp tyndy. Qoryqshylyǵyn tastap Abaı qalasyna ketti. Sonda jumysshy kórinedi. Áldekimdi súıedi-mys. Onyń bul áýeıiligin biz túsine almadyq. Qyryqqa kelgende de adam degen aljasa beredi eken de. Qudaı biledi, bunysy shylǵı ótirik. Men bilsem, ol áıelin bala tappady dep tastap otyr. Bári álgi qarǵys atqyr, eliktiń laǵynyń óliminen bastalypty ǵoı. Ras bolsa»,— depti.

Hattyń onan arǵy jańalyǵy Aınash kóńilin selt etkizbedi; belgili jáı, qysyr sóz. Aınash oqyp bop, hatty bas jaǵyna tastaı saldy.

«Solaı de... Sútteı uıyǵan oshaq basy birjola búlinipti, erli-zaıypty eki jan — Dáýlet aǵa men Rázıanyń júzderi jaraspapty. Demek, ómir joldary ajyrap, aıyrylysyp ketken... Nege, qalaısha? El aman, jurt tynyshta olary ne? Adasqandary ma?.. Bálkı anaý Zıpa jazyp otyrǵan bir shyndyqtyń jany bar shyǵar? Iá; «balasyz úı — qýmazar» ekeni ras, álde sonan ba? Árıne, aqıqat sol... Múmkin... Múmkin»,— deı berdi ol ishinen osy bir sózdi qaıtalap. Kóz aldyna Dáýlet beınesi kep kólbeńdep tur. Iyqty, iri jigit aǵasy. Shýaqty júzinde kúlki uıyp, kúlimdeı qarap qalypty. Iá, osy aǵanyń ylǵı da jany — jaılaý, kóńili — kól. Júregi toly meıir, qylaýsyz tazalyq. Bireýge qıanat jasaý, kek tutý, álsizdi jábirlep, qorǵansyzdy qorlaýdy bilmeıdi... Kókem ony sol úshin qurmet tutatyn. Basqany qaıdam, ákemniń bir úlken qasıeti — kisi tanıtyn. Pasyq, zymıan, ekijúzdi alaıaqtardy mańyna jýytpaı, irgesin aýlaq salyp shyǵynyp ketetin. Al, Dáýlet... Dáýlet aǵa ondaı adam sanatynan emes. Ákem qaıtys bolǵanda Rázıa ekeýi úlken qyzmet kórset ken... Úıine shaqyryp aǵa-jeńgeme, maǵan izet, qurmet bildirip, kóńilimizdi aýlap quraq ushty...

— Birde,— dep Aınash kúbirleı irkilgen, izinshe eki beti dýyldaı qyzaryp júre bergenin sezindi.— Bir kúni...

Áli esimde, et pen shaıdyń arasynda dalaǵa shyqtym. Aǵa-jeńgelerimmen birge sál seıildep, úıge jaqyndaǵanda kózime baıaǵy báıterek tústi. Osynyń túbinde eliktiń laǵy men oınaǵam, ákem de saıasynda talaı márte damyldap otyrǵan. Báz-baıaǵy qalpy eken. Túk ózgermepti. Adam pende jaryq dúnıege kelip, ketip jatyr... Tý syrtymnan tyqyr estip jalt burylǵam, aǵa-jeńgelerim joq. Dáýlet... Jalańbas, ústinde surǵylt, qoldan toqyǵan svıter, aıaǵynda kerzi etik. Áldeneden júreksine jaýtańdap, qalyń dýdyraǵan shashyn qolymen keıin qaraı kúreı tarap qoıdy. Sonsyn tereń kúrsinip, qabaǵy túksıe janaryn menen taıdyryp júzin tómen saldy da: «Aınalaıyn... Aınashtaı, jetimmin dep qamyqpashy... Meniń sheshendigim shamaly ǵoı. Eger qudaı degenimiz adam bop bir tilge kelse, uıattan eki betin shıedeı eter edim. Tapqan ekensiń kimdi alýdy. Qaırekeńdeı jan myńǵa kerek. Myna men de saǵan jetem ǵoı derim anyq. Amal ne, Aınash... Tek sen jasymashy. Qoryqpashy... Bul fánıde seni Qaırekeńnen artyq bolmasa kem kórmeıtin... súıetin jan bar! Bil... Umytpa... Eger sen taryǵyp, tuıyqqa tirelgendeı kúnde — ol ázir. Qasqaqqan jaǵyńnan tabylady»,— dedi úni buzylyp. Bu ne sóz? Kóńilin bildirgeni me? Jo-joq, ol beker... Múmkin emes... Alaıda «bul fenıde seni súıetin jan bar» dedi emes pe?!.

Súıedi...— Aınash osy bir sózdi ishteı qaıtalaı berdi.— Súıedi. Súıedi...— Júzi dý ete qyzaryp, úni oqys shyǵyp ketkeninen aıaqasty qysyla abdyryp jastyqtan basyn julyp aldy. Abyroı bolǵanda bólmede jan joq edi; kóńili jaılanyp ornyna qaıta jatty.— Bári beker... Jalǵan... Maǵan esh qatysy joq. Dáýlet aǵa men Rázıanyń óz ómir joly, baǵy, mańdaılaryna jazǵany bar. Aınashtyń olarda sharýasy ne? Erli-zaıyptynyń arasynda shaıtan júrer degen... Tý-ý, men ózi ne degen ańǵal, aqymaqpyn-eı?!. Jańaǵy Dáýlet sózi kez-kelgen adamnyń qaıǵyńa ortaqtasyp, kóńilińdi aýlaǵanda aıtary emes pe? Dáýlet aǵanyń ózi de tuldyr jetim... Meıirimdi jan. Bizdiń sol sáttegi jaıymyzdy túsinip, jyly yltıpat tanytqany ǵoı.

Áıtse de Aınash kóz aldynda orman ishiniń sýreti tunyp tur. Mamyrajaı kóktem jylýynan aǵash arasyndaǵy jentek qardyń mújilip, úzile erip, jylǵa-jylǵamen syldyrlaı aǵyp jatqany... qaraǵaı men qaıyńnyń butaqtary isinip, búr jarǵaly qalǵany, shyrshanyń tikenekti, ıne japyraǵynyń qalqasynan tógilgen zársiz kún nury, dymqyl, syzdy jer, aǵash ıisi... Endi birde emizikpen sút bergen Aınashqa umtylǵan eliktiń laǵy kólbeńdeıdi... Mine, Dáýlet!.. Qol sozym qasynda shalqaqtaı kúlip qalypty...

Daladan Balym kirdi.

— Al, káne tur,— dedi ol, stolǵa qolyndaǵy qalaıy búıirli shaınekti qoıyp jatyp.— Búgin aýa sondaı tamasha. Júdá, taýǵa shyǵyp seıildeıtin-aq kún.

— Radıodan aýa raıyn tyńdamadyń ba? Tús qaıta jaýyn jaýady demeı me?

Tyndadym. Ashyq, bolady degen.

Qaıdan tyńdap júrsiń?

— Kórshi qyzdardan. Ózimizden tyńdaýǵa seni qımadym. Oıatyp jiberermin dep qoryqtym. Qalaı, aýyl aman ba eken? Ne deıdi?

— Tynysh, aman kórinedi.

— E, bopty endeshi,— dedi Balym esik qaıyrylysyndaǵy týmbochkadan qant, qutyǵa salǵan maı alyp, stolǵa qoıyp jatyp.

Aınash kereýetiniń aıaq jaǵyndaǵy oryndyq arqalyǵyna ilýli turǵan trıkosyn kıip, tósegin jınady; onan soń terezege jaqyn kep, boıyn jazdy.

— Dalaǵa shyǵyp edim, esik aldynda úsh-tórt jigit júr eken. «Qaryndas, pálensheni shaqyryp jiberseńiz»,— dep qorshap, jatyp jabysqany.

— E, ózderi kire bermeı me?

— Qazir propýskisiz eshkimdi jibermeıtin bolǵan. Jú-dá, sonysy da durys. Áıtpese, kim kóringen jol bermeıtin.

— Solaı ma?

— Propýskińdi bólmege tastap ketýińdi qoı. Júdá, óziń de kire almaı júrersiń.

Kereýet basyndaǵy bet oramalyn alyp Aınash dalaaǵa shyǵyp ketti. Jýynyp, taranyp qaıtyp keldi, salqyn sýdan eki betiniń ushy nurlanyp, kózi jaınańdap tur.

— Kel, otyr. Shaıyń sýyp qalar,— dedi Balym qurbysyna súısine qarap. Kirshiksiz kóziniń aq eti kógildirlenip, qoıý kirpigi qaıqıyp kóleńkelene qalǵanyna Balym qyzyǵa qadaldy.

— Meni jańa kórdiń be, Balym?

— Jo-joq, ánsheıin qyzyǵyp otyrmyn.

— Nege?

— Júdá, saǵan da!..

— Maǵan ba? Nemenege?

— Ádemiligińe de.

— Aıtasyń-aý,— dedi Aınash pálendeı qarsy bolmasa da, ishteı qurbysynyń sózine kóńili jylyp.

Múnan ári ekeýi únsiz otyryp aýqattandy. Aınash kúlip: «Teńizshilerdiń rásimi boıynsha kim sońynda qalsa, ydys-aıaqty sol jýady»,— dedi de, ornynan turyp ketti. Balym tez kóne saldy. «Ózimiz teńizshi bop kórgen emespiz. Túski tamaqty daıyndaıtyn da, jınaıtyn da sen ekeniń kámil. Sony umytpaǵaısyń, bıkesh»,— dep qoıdy ol. Aınash amalsyz kóngendigin sezdire kúlip jiberdi.

Jaraıdy, aıtqanyńyzǵa quldyq. Shoshqa etinen qýyrdaq jasarym, Baleke»,— dedi. Balymnyń shoshqa eti turǵaı kolbasanyń ózinen azar da bezer bolatynyn biletin. Birde sezdirmeı solaı istegen de, Balym: «Oı yljyraǵan, dámsiz mynaýyń ne? İshpeıim bóten ǵoı»,— dep bilip qalǵan. «Ushyndyra jazdadyń. Óltiremisiń-eı»,— degeni de bar renjip. Aınashtyń ázili ekenin sezse de, endi mine sekemdenip otyr. «Qazandyqqa sen aralaspaı-aq qoıshy. Ózim bir jónin tabarmyn»,— dep saldy. Aınashqa keregi de sol. «Qoı, ylǵı sen daıyndap uıat bolar. Men seni qanaǵan sıaqty kórinerim»,— degen, Balym: «Ózim dedim ǵoı, ózim. Aınalaıyn kómegińe raqmet. Aıaq-tabaqtan ári júrshi»,— deı berdi jalynyp.

Ekeýi óstip beri tart, ári jyq bop otyrǵanda bireý esikti tyqyldatty. Áńgime úzilip qaldy.

— Bu kim? Kirińiz! — dedi Balym ornynan kóterile qoımaı.

Aınash esikti baryp, ashyp jiberdi.

— A, Serik, sizbisiz? Kirińiz?

— Ǵafý etińizder, shaı tátti bolsyn!

— Tórletińiz,— dedi Balym ornynan ushyp turyp.— Erteńgi dám ǵoı. Shaıǵa kelińiz.

— Raqmet, asyǵys edim. Nan aýyz tıeıin.

Balym usynǵan nannyń ushynan Serik úzip jep, áldene aıtqysy kelgendeı kúmiljı berdi, qylaýsyz kostúmin sıpalap, galstýgin qaıta-qaıta túzep tur.

Aınash, keshirersiz... Sizdi dalada bir adam... shaqyrady. Jolyǵaıyn dep edim deıdi.

— O kim?

— Shyqsańyz, kóresiz ǵoı.

— Serik, sizge ne bolǵan. Aıtsańyzshy. Kim ol?

— Ádilhan edi...

— Ádilhan?

— Iá.

— Ondaı adamdy bilmeıim.

— Aınash...

— Men úıde joqpyn,— dedi Aınash qabaǵy túıile syrt aınalyp.

— Kórip turyp, qalaısha joq deıim.

— Bilmeıim.

Aınash sóz osymen bitti degendeı tereze aldyna baryp turdy. Terezeden kóringen taýdyń qarly shyńyna, etegindegi tus-kıizdiń oıýyndaı shyrshaly ormanǵa qarap qaldy. Batyrdyń dýlyǵasyndaı kókpen talasqan shyńnyń ushar basyn aq sharby bult shalyp, qalyqtaı kóship barady. «Ólimnen uıat kúshti»,— deıdi atamyz qazaq. Al, ómirde uıattan da zor — ar, namys bar. Endi mine, Aınash onan da asqan qudiretti sezip tur. «Ádilhan kelipti, Aınash... Estımisiń? Seni kútip esik aldynda júr... Ádilhan... Súıesiń ǵoı. Nege úndemeısiń? Ózindi-óziń jegideı jep, dińkelep bittiń emes pe? Shyqsaıshy... Qýansaıshy... qýantsaıshy. Júre gindi syzdata bermeseıshi»,— deıdi bir ún erkin bılep. Sondaıda Aınash janyń qoıarǵa jer tappaı alas urady. Áldenege asyǵady. «Bári de qarań qalsyn. Men-aq namyssyz bolaıyn. Shydamym taýsyldy»,— dep áldeneshe ret júgire jónele jazdaǵan. Áıtse de, ana sútimen bitken qyz namysy aryn attatpaı ystyq qan bop basqa shaýyn, irke berdi. Osy qazir de júzin qýańdandyryp, túsin qashyryp turǵan sol. Ózegi órtene, qolqasyna ashshy bir jas kep tyǵylsa da ol shydap baqty. Kúmilji bir ún:

— Aınash,— dedi. Ol Serik edi.— Men seni túsinem. Áıtse de...

Aınash jalt burylyp, álgi úndi úzip jiberdi.

— Iá, sizdiń joldasyńyz ekenin bilem. Qaıt deısiz maǵan?

Serik týra qaraı almaı, júzin tómen saldy.

— Aıttym ǵoı, meni úıde joq deńiz dep.

— Bir túrli qımaıym. Jaraıdy, seni úıde joq eken deıin.

— Ol úshin men qashan da joqpyn, Serik.

— Óltirsen de, olaı deı almaıym. Úıde joq eken deıim,— dedi Serik.— Ǵafý etińizder...

Serik shyǵyp ketti. Aınash aqyryn kep Balymnyń qasyna, oryndyqqa otyrdy. Ekeýi de únsiz. Balym sálden soń óz-ózinen tereń kúrsinip qoıdy.

— Balym, búgin osy kınoǵa barsaq qaıtedi?—dedi Aınash ornynan qaıta turyp:

— Maqul. Barsaq baraıyq...

* * *

Ár kúıinishtiń bir súıinishi bar. Ótpesteı kóringen qaharly qys ta, kóktem de, jazıra jaz da ketip barady. Jyl jarym ómir ishinde Aınash taǵdyrdyń teperishin az tatpaǵan. Ózge turǵan qatar jatyp, muńdas bolǵan Balym ekesh o da Aınashtyń ekinshi kýrsqa kóshse de, qýanbaı, ony tastap, dárigerlik ınstıtýtqa sabaq tapsyrar dep oılamaǵan. Mine endi ol dárigerlik ınstıtýttyń stýdenti, konkýrstan da súrinbeı ótti. Jumystan shyqqan. Jataqhanadan da aýysty. Balym Aınashty jańa ornymen quttyqtap:

— Seni ádeıi izdep keldim,— dedi.— Júdá, saǵynyp kettim. Sońǵy kúnderi kórinbeı qoıdyń ǵoı. Kombınattaǵylar: «Qaly qalaı? Oqýǵa tústi me? Túspese, qaıta kelsin ózimizge»,— dep jatyr. Bári de sálem aıtady.

— Óziń qalaısyń, Balym?

— Jaman emespin... Aınash, seni men toıǵa shaqyra keldim. Biz Abylaı ekeýmiz –bir-birimizdi súıemiz. Júdá, óziń de bilesiń... Endi kún uzatýdyń reti joq. Jáıimdi baıqap otyrǵan da shyǵarsyń,— dep Balym aıaǵynyń aýyrlap, betine túsken ala daqtyń molaıyp bara jatqanyn sezdirdi.— Meniń sońymnan ergen týysym da, qurbym da, sińlim de, baýyrym da ózińsiń. Júdá, jalǵyzsyratpaı kelersiń deıim.

— Árıne, Balym. Meniń de týys-baýyrym tolyp turǵan joq. Anaý eki aǵamnan basqa kimim bar? Sonan keıin sensiń, Balym.

Kereýetinde qatar otyrǵan qurbysyn Aınash eljireı qushaqtap qoıdy. Ekeýi sál únsiz qaldy. Oıyna áldene túskendeı:

— Aıtpaqtaıyn, toıdy qaıda ótkizseńder? — dedi.

— Ózimizdiń kombınattyń asqanasynda. Serik aǵa bárin de rettedi. Oǵan Abylaıdyń joldastary kómektesip jatyr. Biraz adam jınalatyn túri bar. Ýaqytsha páter de tabylyp tur. Abylaıǵa zavod úıdi kúzge deıin beremiz dep otyr. «Men jumys isteıim ǵoı, sen oqyp al»,— desem, Abylaı kónbeıdi: «Áıeldiń qolyna qaraıtyn jáıim joq»,— deıdi. Keıde «osy men aqyndyqty qoısam ba eken. Mensiz de shala-jansar jazýshylar kóp, qara kóbeıtip qaıtem. Qurylysshy mamandyǵy unaıdy. Sonyń oqýyn qýaıyn onan da» —deıdi. Júdá, ne derimdi bilmeıim, Aınash?

— Ne istese de ózi biledi ǵoı, Balym. Múmkin onyki jón shyǵar. Men mektepte muǵalim bop tarıhtan sabaq bere almaıtynymdy sezdim. Bireýdiń ornyn ıelenip, súımeıtin oqýdy jattap aramter bolýdyń shynynda qajeti ne? Óziń oılashy, kerek pe?

— Deı turǵanmen, adam ózi úırengen isin qımaıdy eken. Qoı men keteıin, Aınash. Qyrýar jumys. Abylaı kútip qalar.

Aınash kereýet astynan qara shamadanyn shyǵaryp aqtara bastady: kókshil konvertke salǵan qomaqty birdeńeni taýyp alyp, Balymnyń tartynǵanyna qaramaı, qolyna ustatty.

— Bunyń ne, Aınash?

— Aqsha.. Eki júz som.

— Joq, men muny almaıym, Aınash.

— Alasyń, Balym. Bul meniń adal eńbegime alǵan aqsham. Kombınat berdi. Seniń toıyńa dep jınaǵanym.

— Júdá, sen stýdent ekenińdi umyttyń ba?

— Endi ǵana stýdentpin. Buryn toqymashy bolatynmyn. Sózdi qoı da, al. Áıtpese, toıyńa barmaıym. Men seniń shyn sińliń bolsam, qolymdy qaqpa. Renjımin, Balym.

— Abylaı úrsady ǵoı. Endi qaıttym?

— Sen túsindir. Únsiz myjyraıa berme.

Toıyma bergen shashýy desem be?

— Meıliń,— dedi Aınash tez kelisip.— Meniń dastarqan meziretin jasasýǵa keregim bar ma? Kómekteseıin be, Balym?

— Joq, qaıtesiń bári de daıyn. Keshki saǵat jetiden qalmaı kelgeısiń, Aınash. Jaraı ma?

— Maqul, Balym.

Aınash Balymdy qoltyqtap taksı aıaldamasyna deıin shyǵaryp salyp, otyrǵyzyp jiberdi. Bólmesine qaıtyp kep aq kóılegin kıip, burymyn jelkesine judyryqtaı etip túıip qoıdy. Qynama bel osy aq kóılegin ózge kıiminen bólekshe kóretin: tal boıyna jarasa ketetinin de biledi. Kire beristegi aınaǵa kózin bir tastap, aq sómkesin, emhanada jatqan Larısanyń suratqan shtaby — Epton Sınklerdiń «Sılvıa» degen romanyn qolyna alyp dalaǵa shyqty. Dúkenge soǵyp Nına Ivanovnanyń súıikti taǵamy «Alma varenesin», bir qorap shokolad, qaımaq sıaqty taǵamdardy torǵa toltyryp, avtobýs aıaldamasyna tartty. Kúnniń qapyryq ystyqtyǵyn da sezbeı avtobýsqa talasa-tarmasa mindi.

Mine, mynaý aq dýalmen qorshalǵan, qalyń aǵash ishindegi, bir kezde ǵalamat qorqynyshty, jat kóringen emhana, endi o da burynǵydaı emes kózge jyly ushyraıdy.

Kúni keshe birge jatqan qyz-kelinshekter Aınashty qýana qarsy aldy. Ásirese Larısa máz-meıram. «Qazir qandaı kóılek, kostúm sán? Etegi uzyn ba, qysqa ma? Nege sen jazdyq shatyr ustamaısyń? Basyńa kún ótedi ǵoı»,— deıme-aý, Aınashqa erkeleı tynyshtyq taptyrmady. Nına Ivanovna ǵana sabyr saqtap úndemedi. Larısanyń qasynda jatatyn geolog kelinshek joq eken, ony basqa palataǵa aýystyrypty. Áńgime arasynda Nına Ivanovna jaqynda kóp aýyrmaı Nıkolaı Vasılevıchtiń dúnıe salǵanyn, búkil emhananyń kúńirenip ketkenin, tipti keıbireýler úreı týǵyzyp: «Emhanadan shyǵamyn. Úmitim úzildi»,— degen kórinedi. Aınash munyń bir de birin estimegen. Osy sońǵy aı emtıhannan qoly bosamaı, aqyry eńbegi janyp, áıteýir oqýǵa túskenin, qazir dárigerlik ınstıtýttyń stýdenti ekenin ol maqtanǵandaı bolmaıynshy dep qysyla, qymtyryla bildirdi. Oǵan Nına Ivanovna qolyn shapalaqtap, ózi oqýǵa túskendeı qatty qýandy. «Jaryq dúnıe netken jaqsy edi. Qasirettiń de, qaıǵynyń da, baqyttyń da, súıinishtiń de mynaý kóktem jaz, kúz tárizdi óz boıaýy, qyzyǵy bar»,— dedi Larısa shattana. İle Aınashqa burylyp:

— Bir suraqqa jaýap kútem. Renjimeseń ǵana aıtaıyn,— dedi.

Larısa tentek, ne búldirgeli otyrsyń,— dep Nına Ivanovna áldeneden sekemdenip qaldy.

Aıta ǵoı, Larısa.

— Anaý jigitindi kórdiń be? Keshirdiń be?

— Larısa, sen balasyń...

— Nına Ivanovna, surasyn. Bilgisi kelse qaıtesiz. Kóńiliń qalmasyń, Larısa, aıtaıyn... Eki ret kórdim. Tildesken emespin. Ózimdi ustaı almaımyn ba dep qoryqtym. Men ony súıem ǵoı. Larısa, túsinemisiń? Keshiresiń be deısiń? Bilmeıim. Keshirmeý kerek sıaqty. Ózime-ózim endi ǵana keldim. Ólmek te boldym... Endi bári de umytylyp barady.

— A jigit she?

— Larısa, boldy endi.

— Ol áldeneshe ret keldi. Men shyqpadym. Áıtáýir kórgim kelmeıdi.

— Oh, men de sendeı bireýdi súısem, armanym bolmas edi. Árıne ol úshin ólýdiń qajeti joq,— dedi Larısa kúrsine.— Men tipti sol súıgen adamymnan sábı kórsem de qaıǵyrmas em. Súıý degen ǵajap shyǵar-aý.

— On altydaǵy qyzdyń sózin qara, Aınash.

— On jetidemin, Nına Ivanovna.

— Iá, ıá on jetidesiń. Oǵan áli úsh aı bar...

Aınash az-kem dámdes, muńdas bolǵan qurbylarymen qımaı qoshtasyp dalaǵa shyqty.

Halyq kóp jınalypty. Qaqa tórde Balym men Abylaı otyr. Aınash Balymnyń janyna jaıǵasty. Óńkeı qyrshyndaı jastar. Kombınattyń qyzdary men zavodtyń jumysshylary. Ylǵı qarapaıym, ázilqoı, aq jarqyn júzder. Bet ashar, jar-jar da aıtyldy, bı de bılendi, Bul — Aınashtyń omirinde tuńǵysh ret qatysyp, kórgen toıy. Toıdyń naǵyz qyzǵan shaǵynda Ádilhan keldi. Serik arqyly shaqyrǵan sıaqty. Ózge qaıdam, Aınash Ádilhannyń kelgenine qatty qýandy, qansha sezdirmeıin dese de, úlbiregen ernine kúlki úıirilip shydatpady. İlkide Ádilhannan qashqaqtap, bóten jigittermen, Serikpen, Abylaı men bılep ketip júrdi. Jigitterdi ózderi bıge shaqyratyn da kez keldi, mine osy sátte Aınash Ádilhanǵa bardy. Iá sonda jigit kózindegi ushqyndy kórseń!» Keń zal ishi dóńgelenip, qalyqtaı jonelgendeı boldy. «Beker. Beker istedim», — dep oılady Aınash óz álsizdigine yza lanyp.

...Toı sońynan Ádilhan Aınashty jataqhanaǵa deıin shyǵaryp saldy. Áne, ekeýi ońasha tur. Tań qulan ıektene atyp keledi. Ádilhan tómen qarap báteńkesiniń basymen jer shuqyp, álsin-áli kúrsinip qoıady. Oıyna Seriktiń: «Qolyńa qonǵan qusyńdy ushyryp aldyń. Qaıtyp qon dyrýyń eki talaı shyǵar»,— degeni tústi. Álginde ol Aınashtyń jyly qabaq tanytyp, óziniń bıge shaqyrǵanynan úmittenip qalǵan. Sóne túsken shyraǵdany jylt etip, qaıta janǵandaı da edi. Syzdaǵan júrek jarasy bir sát baıyz tapqandaı, kóńili jaılanyp, aıaǵyna bas urym, jalynbaqqa bekingen. Aınashqa týra qaraýǵa júzi shydamaı barady. Jańa ǵana toıda onymen bılegenin de umytqan. Iá, sonda qaımyqpaı-aq qaljyńdap, shattanǵan. Ońasha qalǵanda dármensizdigin sezingeni nesi? Jer betinde Aınashtan júregine ystyq pándeniń joqtyǵyn da endi bilgendeı. Ol úndemegen saıyn úmiti óship, aırylyp qalaryna kózi jetkendeı boldy. Áıtse de jalbaryna.

— Kesh meni, Aınash. Sensiz maǵan t.irliktiń máni joq. Men seni súıem... Qudaı aqy... súıem,— dedi ol úni buzylyp.

— Joq, men... Men seni súımeıim, Ádilhan. Aldaıtyn jan emespin. Óziń de bilesiń meni. Bar shynym — osy.

— Aınash...

Úzdige shyqqan jigit daýsyn elemeı, qyz syrt aınalyp jataqhanaǵa qaraı bet aldy; áne, ol aqkóılegi jelbireı qylańdap barady. Unjyrǵasy túse salbyrap qańyraǵan tańǵy kóshede jigit jalǵyz qala berdi.

— Táńirim-aý, sol bir kóktem túni netken ǵajap edi! Iá, qarakók maqpal, shańyraq aspan áldene bir qudyret kúshimen tómendep jerge jaqyndaı túskendeı de me qalaı?! İp-iri badanadaı, appaq, qulaqty juldyzdar qyz sáýkelesine taǵylǵan jyp-jyltyr kúmis teńgelerdeı jymyńdap jamyrap tur... Taýdan sýsı tógilgen ulpa samal alaýlaǵan júzimdi, samaıymdy sábı alaqanymen aıalaı sıpap, kúni keshe jábir-japa, qusalyq en jaılaǵan júregimniń jarasyn jazyp jadyratyp barady...— Aınash qabaǵy aýyrlap, kózi óz-ózinen ilinip júre berdi. Sońǵy kezde basynan ótken qýanysh, kúıinish, ókinish — almaǵaıym sezim sharpysy ony biraz shalyqtyryp, júıkeletken. Endi ǵana tynysh taýyp, sergektik sezingeni osy... Janaryna tún quıylyp, ǵaryshtaı tuńǵıyqqa quldyra jóneldi...

Jo-joq, bul tún emes, araılana atqan shýaqty tań... Jap-jasyl jazyq... Áne, bir úıir elik alystan qaraýytqan jota ústindegi qalyń ormannan dúrkireı shyǵyp, oıpatqa qulady da sozyla, qyzyl jebedeı zymyraı atyldy.... Aldynda múıizi qaraǵaıdaı apaıtós aq teke.

Symbatty keýdesin kere, basyn shalqaq, kerbez tastap aǵyp keledi... Ol beıne jazyqty baýyrlaı ushqan qońyrala bala búrkit te tárizdi. Kimnen qorqyp, neden bezindi. Shyǵandaı shyrqap qaıda bet túzedi? Apyr-aı, anaý ne taǵy?Salt atty ǵoı. O kim? Oh, atyn-aı!.. Quıryq-jaly jel ekpininen súzile jelbirep, baýyry sozyla jazylyp qalaı-qalaı ushyrtady. Jer apshysyn qýyryp shydatar emes, artqy elikpen quıryq tistesip te qaldy... Oı, bul Dáýlet qoı. Naq sol... Elikterdiń záre-qutyn alyp, ólerdeı qýǵany nesi?.. Óltirmes pe? Nege?.. Dáýlet! Dáýlet aǵa tımeshi... Óltirmeshi... Jazyǵy ne? Toqta!.. — Aınash aıqaılaı júgirip umtylǵan, áldene bir shuqanaqqa aıaǵyn tyǵyp ap murttaı ushty. Et qyzýymen ornynan tura sala daýystamaq bolǵan, úni óshti. Ǵajap... Elikter de, Dáýlet te joq. At ústinde ózi otyr. Shaýyp keledi... Jerde uzyn shylbyrdyń ushynan ustap, kúlimdeı Aınashtan kózin almaı Dáýlet tur. «Qoryqpa, Aınashtaı!.. Qulamaısyń...» —deıdi ol júzinen qýanysh, baqyt nury esip... Bári beker eken ǵoı. Dáýlet eshqaıda ketpepti. Qańqý sóz be edi? Bu qala?.. Aınash daǵdaryp tómen túsip ketken basyn jerden kótergen, endi Dáýlet te, at ta zym-qaıym... Ol orman ishinde japadan-jalǵyz seıildep júr. Mup-muzdaı birdeńe qolyna tamyp-tamyp ketti. «Jańbyr — bir jaýsa, terek — eki jaýady». Jel kóterildi-aý,— dep oılady Aınash.

Jo-joq, bul jel emes... Aınash úıde, kereýetiniń aıaq jaǵynda telmirip, eki kózi móldireı qaraǵan eliktiń laǵyn qyzyqtap otyr. Álgini aınalady, tolǵanady... Býyny bekı qoımaǵan uzyn sıraǵyn jınaı almaı táltirektep kete bergenine kúledi. Mine, ol shyryshty ernin tıgizip Aınashtyń qolyn jalap, shaǵynǵandaı álsiz mekirendi. Kenet... «Aınashtaı!» —degen bir ún qulaǵyna ap-anyq jetti. Tanys, meıirimdi ún. Aınash jaltaqtap qaldy. «Aınashtaı, jaryǵym! Qaıdasyń?».. Mynaý, kókem ǵoı. Meni taba almaı júr me? «Saǵyndym ǵoı ózińdi botaqanym-aý! »..

«Papa!.. Papataı, men mundamyn?..» — deı Aınash orman ishinde entige júgirip júr. Ótkinshi jaýynnan dymdanǵan qaraǵaı, qaıyń, shyrsha butaqtary arsa-arsa, surǵylt, sarǵysh, qarakúrendenip shalynady. Jer de ybylsyp, mıdaı ezilgen; aq kóılegi aǵash arasynan qylańdap, alasurǵan qyz taıǵanaqtap, súrinip-qabynyp uzap barady. «Papashym... Papataıym!..» — deıdi alqynyp. Tóńirekte qybyr etken jan joq. Záýlim báıterekterdiń basyn shalǵan syńsyma jel saǵynyshqa toly áke únine aınalyp, jańǵyryqtyra: «Aınashtaıym-aý!» — deıdi úzdige uzap úzilip, qaıta týyp. «Papataı, qaıdasyń?..» Áke únin ishine búkken qalyń orman ysyldaı tereń kúrsinip, bastaryn marǵaý shaıqap tur...

Daladaǵy aq jaýynnyń bıdaı dánindeı iri tamshysy uıytqyp tereze aldyna, Aınashtyń bilegine, betine tamyp-tamyp ketti. Álginde ǵana myzǵyp, tynyshtanǵan Aınash óń men túsin aıyra almaı, ári áke únin qımaı egilip jatyr...

1973

---