InfoHub Logo

Arman. Qazaqstannyń aıy ońynan týyp, juldyzy bıikten jarqyraı berse eken. Keshe ǵana óz taǵyna kaıta otyrǵan Prezıdenttiń aldaǵy jeti jyldyq bıik kyzmeti alǵashqy qadamynan bastap jańalyqqa, jaqsylyqqa toly taq bolsa eken.

El tynysh, turmysy ondy bolsa eken. Qazaqstan baıaǵy babalar ańsap ótken Jeruıyqqa aınalsa eken. «Jesir qatynnyń ózi myń qoı aıdaǵan» zaman ornasa eken...

Arman. Sóıtip ádilettik ornap, arada júrgen keıbir aramzalar, jemqorlar, paraqorlar, ury-qarylar, báleqorlar, jalaqorlar, nebir qaqtyǵys tilegen qaranıetter adal jolǵa tússe eken.

Arman. Al bul jolda Prezıdent bireý, ýázirleri, ákimderi tireý.

Osy jerde úlken másele bar. Kadr tańdaı bilý máselesi. Osy ýaqytqa deıin, jasyratyn túgi joq, jurttyń bári biledi, birneshe úkimet, ár túrli deńgeıdegi talaı-talaı ákimder san-sapalaq aýysty. Ár túrli sebeppen. Al ákimderdiń aýysa bergeni jaqsylyq emes. Ol psıhologıaǵa da kóp eser etedi. Bir jylǵa, ary ketse eki jylǵa ǵana jetetin ákimder ǵumyry, barynan seziktenetin, bolashaǵyna senimsiz ákimder áýeli eldi, jerdi kórkeıtýdiń ornyna, «murynyń barda bir sińbirdiń» áýenine salady. Jaman psıhologıa. Ákim bol. Biraq jańaǵydaı pıǵyldan aýlaq bol. Halqyńa jaqyn bol. Qazirgi ákimderdiń kóbisi el ishin jete bilmeıdi. Jaıly kresloda jaıbaraqat otyryp alady.

Ara-tura ımandylary da kezdesedi. Men biletin Ulytaýda kóp jyldan beri úzdiksiz ákim bolyp kele jatqan Serik Tileýbaev en azamat bar. Áne, sol naǵyz ákim. Ákimmin dep qoqyraımaıdy, qoqılanbaıdy. Jer kólemi Qaraǵandy oblysynyń úshten birine jýyǵyn alyp jatqan shalǵaıdaǵy aýdannyń uńǵyl-shuńǵylyn, árbir úıin, árbir adamyn, tipti bala-shaǵasyna deıin biledi. Kimniń jaǵdaıy qandaı, kim nege muqtaj; kóp balalysy qaısy, qaısysy saý, qaısysy dimkás; qansha maly bar; kim óz kúnin ózi kóre alady, al kimge kómek kerek — mine, ákimniń birinshi mindeti.

Mektebi qandaı? Óıtkeni sol mektepte oqyp jatqan qazirgi jetkinshek — erteń azamat. Erteńimiz solarǵa baılanysty. XXI ǵasyrdyń tabaldyryǵyn qansha taza adam attaıdy, qanshasy las aıaǵymen attaıdy.

Abyroıly memleket jańa ǵasyrdyń, jańa myńjyldyqtyń tabaldyryǵyn las aıaqpen, las pıǵylmen attamas bolar. Ol resimge jaman. Araq iship, nasha tartyp, urlyqpen, sumdyqpen attasa — ony Kosmos kórip tur. Aıamaıdy. İbilis jaılaǵan jerdi soıqan soǵady.

Mine, jańaǵy aıtqan Serik Tileýbaev osyny túsinetin, bes ýaqyt namazyndaı biletin jigit. Sondyqtan da aýdannyń sharýasy shaıqalǵan joq. Bári de baıaǵyda-aq, ádilimen adalynan jekeshelendirilgen. Burynǵy kolhoz, sovhozdyń dúnıe-múlki, maly, jeri, qıanatsyz, qıturqysyz bólingen.

Búkil aýdanda birde-bir klýb, birde-bir kitaphana satylmaǵan, aýksıonǵa túspegen.

Kitaphana demekshi... Ońtústikte Sozaq degen el bar. Bul da shalǵaı jatqan, ózine Qydyr qonǵan el. Biraq Qydyr da talǵampaz. Ákimi Ákireńbaı bolsa, Qydyr ol jerden bezip ketedi. Al biz kórgen Sozaqtyń ortalyǵy Sholaqqorǵanǵa baryńyzshy. Mádenıet Saraıy saltanatty, kitaphanasy Almaty men Astananyń kitaphanalaryna úlgi bolarlyqtaı. Aýdan ortalyǵynda Jarylqasyn Boranbaev esimdi aqyn turady. Ol tek jaqsy aqyn ǵana emes, ataǵy joq ǵalym, tarıhshy.

Jazǵandaryn oqyp, «Munyń bárin qaıdan bilesiń, qaı jerdiń arhıvinen taptyń?» — deseń, — «Eshqaıda da barmaımyn, bizdiń kitaphanada bári bar», — deıdi.

Al osy aýdandy naǵyz zıaly jan, eldi, jerdi súıgen azamat ákim Qýanysh Aıtahanov basqarady.

Ákimge bilimdilik jarasady. Qaraǵaıdaı-qaraǵaıdaı dıplom árkimde bar. Kóbisi jalǵan. Kóbisi satyp alǵan. Satylmaıtyn dıplom, joǵalmaıtyn bilim, tozbaıtyn tálim, kisilik pen parasat — adamnyń basynda. Esekti altyn er-toqymmen jabýlasań da arǵymaq bolmaıdy.

Osy Qýanysh Aıtahanov byltyr Sozaq topyraǵynda týyp-ósip, búkil qazaqqa qasıetti tulǵa bolǵan marqum tort arysqa as berdi. Táken Álimqulov, Asqar Súleımenov, Tólegen Toqbergenov, Tólegen Mombekov. Ádebıet pen óner sańlaqtary.

As berý — ash-aryqqa qaıyrymdylyq tamaq berý emes. Bul — tárbıe. Osy as arqyly jetkinshekke úlgi kórsetti.

Aıtahanov ne utty? Urpaqqa, jetkinshekke úlgi kórsetti.

Baba Túkti Shashty Ázız ben Qara Býra kúmbezderin kaıta saldyrdy. Árıne, memlekettiń qarjysyna emes.

Osy arqyly ol urpaqtarǵa: «Sen tektiniń tuqymysyń. Óziń de tekti bol» degendi meńzedi.Tegin bilmes máńgúrt maskúnem bolma, qaranıet qaraqshylyqqa barma, jamanshylyqqa jolama degendi ymdady.

Árıne, sharýasy shalqasynan túsip tyraıyp jatsa, ol munyń birin de isteı almas edi. Demek sharýany da uıymdastyra alady, rýhanıatty da umytpaıdy.

Al óz qaraqan basynyń ǵana qamyn oılaǵan ákimder shalqar kóldi taqyrǵa aınaldyrady, dáýletti eldi paqyrǵa aınaldyrady.

Júrgen jerine gúl bitiretin ákimderdiń biri — Qordaıdaǵy Qurmanǵalı Ýálıev. Qordaıdaǵy jaǵdaı jaman emes. Bir qyzyǵy, osy ákim aıtýly atbegi. Neler toıda alaman báıgesi bolsyn, basqa báıgesi bolsyn — aldymen Qordaıdyń aty keledi. Ataqty Talısman bastaǵan neler dúldúl osy Qordaıdan shyǵady.

Qordaıdyń arǵymaqtary ǵana emes, aýdany da kóbinese alda keledi. Myna alasapyran daýyldy tolqyndarda Qordaıdyń kemesi qısaıǵan joq.

Qordaıdyń asýyna taıaý Qordaı batyr eskertkishi tur. Qudaı qalap, ákim qoldap, úkimet maqul dese, Súıinbaı, Jambyl, Shashýbaı, Maıkót, Kenen jyrlaǵan Ótegen batyrdyń úsh júz jyldyǵyna oraı, Qordaı babasynyń qatarynda «múıizdi» Ótegen batyr da tas músinmen urpaqtaryn rýhtandyryp turar bolar.

Taldyqorǵannyń Kóksýyna bardyq. Eńbekshi aýylyn aty jaqsylyǵymen jurtqa málim Zylıha Tamshybaeva basqarady Munda da Mádenıet saraıy toı-dýman. Murty buzylmaǵan. Áldeqalaı túnde dalaǵa shyqsam: kósheleri samaladaı qapyryq. Almatynyń ken kóshelerinde joq jaryq. Adamdary taıpy-taıaǵy qalmaı tyrbanyp jumys isteıdi. Nátıje: tamaqtary joq. Kóılekteri bútin.

Demek jaman el joq. Jaman jer joq. Bári de birlikte, tirlikte. Al birlik pen tirliktiń uıytqysy aýyl, aýdan, oblys Basshysy. Basshysyna qaraı ne baǵy janady, ne qańyrap qalady.

Osy Zylıhanyń el basqarý tabıǵı talantyna qaraısyń da, nege bizde ákim áıelder joq dep oılanyp turyp qalasyn.

Búkil Respýblıka boıynsha bir-aq áıel ákim eken. Qyzylorda oblysynda, Tereńózek aýdanynyń ákimi Almagúl Bojanova. Jóne sol aýdan byltyr oblys boıynsha kúrishten aldyna jan salmapty. Bul sharýa jaǵy. Al aqyldy, salıqaly, bilimdi, kórgendi áıel ákim kóbine er-azamattar kóńil bóle bermeıtin kóleńkeli jaqqa zer salýǵa beıim. Mysaly, kóp balaly otbasylar. Jaqynda teledıdar on bala tapqan áıeldiń úı ishin, ahýalyn aıtyp korsetti. On bala tabý erlik. Ári qasıetti ana. Al sol ana osy ýaqytqa deıin «Altyn alqa» taqpaıdy. Aýyl, aýdan ákimderi ony eskermeıdi.

Memlekettiń basty baılyǵy — Adam. Myń tonna kómir qazǵan shahterińnen góri on bala tapqan Ana on ese qurmetti. Muny dáleldeý úshin bıik fılosofıanyń qajeti joq. Sol shahterdi de týatyn Ana, ári-beriden soń. Eskerse, elese, aýyl, aýdan, kim biledi, tipti oblys basqarýǵa jaramdy áıel zaty az emes. Jalǵyz Korjovadan basqa mınıstr de joq. Aıtpaqshy osy maqala jazylyp jatqanda, jańalyq habar jetti: A. Samaqova degen qyzymyz mınıstr bolypty.

Eldi basqarǵan, jaýdy japyrǵan Tumar hanym, (biz eýropasha «Tomırıs» dep áli shatasyp júrmiz), Zarına hanym sıaqty kósem, batyr; Umaı, Aıpara, Domalaq syndy qasıetti, kıeli analarymyz bolǵan. Mánshúk pen Álıany bári biledi.

Áıel basshy, árıne, áýleki bolmasa, sharýamen katar jastar tárbıesine, mádenıetke, jalpy rýhanıatqa kóz qıyǵyn salar ma edi degen úmit qoı bizdiki. «Baıtal shaýyp báıge almas» degen sóz beker sıaqty. Joǵaryda atalǵan Qordaıdaǵy Qurmanǵalıdyń baıtaldary báıgeden talaı ozyp kelgen. «Glorıa», taǵy basqalary.

Ákim bol, halqyńa jaqyn bol!

Prezıdent alǵash ret ákim júıesi týraly jarlyq shyǵarǵaly beri osy ýran «Egemen Qazaqstan» gazetiniń betinde jıi kórinedi.

Kóne Egıpet papırýsyna jazylǵan, ákimderdiń anty retinde aıtylǵan mynadaı asyl sózder bar:

— Men jas sábıdiń aýzynan sútin tartyp almaımyn.

— Men aǵyn sýdy bógemeımin.

— Men bireýdi óltirýge buıryq bermeımin.

— Men bireýdiń kóz jasyna qalmaımyn.

— Men álsizderge qol kótermeımin.

— Men tarazydan jemeımin.

Musylman sharıǵattarynda da osy tektes ósıet bar. Endeshe ornynda qalar, nemese jańadan keler ákimder osy jolmen júrse, aq baqytqa shomylady. Al teris ketse, qarǵys atady. Kúni keshe Prezıdenttiń ózi de, qaıta taǵaıyndalǵan úkimet músheleri de adaldyqqa ant berdi. Al ákimder: oblys, aýdan, aýyl ákimderi nege osyndaı ant bermeske?!

— Men halqyma adal kyzmet etýge ant etemin.

— Men Prezıdenttiń jarlyqtaryn buljytpaı oryndaýǵa ant etemin.

— Men Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańdaryn buzbaýǵa ant etemin.

Mine, osy sıpattas Ant kodeksi bolýy kerek.

Ant berý — kóz aldaý, tek formaldi rásim emes. Ant — Allanyń aldyndaǵy ýáde, paryz. Antynan aınyǵandy — ant atady. Mine, osy sebepti de ákimder anty kodeksin ómirimizdiń saltyna aınaldyrý kerek-aq. Jańaǵy Egıpet antyndaǵy: «sýdy bógemeımin» degeni — tabıǵatty tonamaımyn, jaratylysty jaraqattamaımyn degeni. Tabıǵatty qorlasań — búgin, ıá erteń ózin qor bolasyń, jazyryn tartasyń.

«Tarazydan jemeımin» degeni — halyqtyń nesibesin urlamaımyn, qolym taza, júregim aq degeni.

Kóneden qalǵan sóz. Biraq maǵynasy áli jańa.

Ákimderdiń sanasyna sińse — zaman túzeler.

Burynǵy oblys basshylarynyń birazyn kórdim. Mysaly, Saǵalbaı Janbaev. Baılyq, dúnıe-múlik jınamaǵan adam. Saýatty kemshin. Biraq tabıǵı talant. Tyń jappaı kóterilip jatqan kez. Kostanaı obkomynyń birinshi hatshysy «Kýkýrýznık» deıtin eki kisilik ushaqpen Janbaev Torǵaıǵa keledi. Aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi hatshysyna:

Korset sharýashylyǵyńdy, ne istep jatyrsyń? — deıdi. Aýdan basshysy:

— Oıbaı, Sáke, biz de tyń kóterip jatyrmyz, — deıdi. Mashınamen aralatady. Tuzy betine shyǵyp jatqan sortań jer, qyrtyptastaǵan. Aıǵyz-aıǵyz. Sonda Janbaev.qamys qalpaǵyn julyp alyp, óz basyn ózi saýsaǵymen shuqyp:

— Eı, keńkeles, mynaǵan shash shyǵa ma? — deıdi. Aýdan basshysynda ún joq.

— A, ıttiń balasy, myna jer de meniń basym sıaqty, — degen ǵoı Janbaev. Shynynda da basynda bir qylpyq joq edi, qudaı ımanyn joldas etkir. Aqmola oblıspolkomnyń tóraǵasy Jaqypbek Janǵozınge bardym. Tilshimin. Jaǵdaıdy bileıin dep.

— Egin orylyp jatyr. Men aıtqannan góri kózben kórgen artyq. Júr menimen birge, — dedi.

Ózi de, maǵan da kerzi etik kıgizdi. Aqmoladan aýlaqtaǵy sovhoz eginine bardyq. Kúzgi sýyq jańbyr tolastar emes. Tolarsaqtan balshyq. Kombaındar qańtarylyp túr. Kombaınshylar «polevoıstanda» araq iship, daryldasyp, kerildesip, karta oınap otyr. Janǵozındi kórgende barlyǵynyń mastyǵy tarqap ketti. Zýbkov degen brıgadır:

— Kórip tursyz ǵoı, jaýyn... — dep kıreleńdedi.

— Zýbkov! — dedi sonda Jangozın. — Eger osy bıdaı jeke ózińdiki bolsa ne ister ediń? Erteń qardyń astynda qalady. Ne ister ediń sonda?

— Qol oraqpen bolsa da jıyp alar edim.

— Jeke ózińdiki bolmaǵan soń araq iship láılip otyrsyń. Bul da maıdan. Soǵysta bolsań ne ister ediń?

— Qar jaýmaq turmaq, qan jaýsa da arpalysar edim.

— Zýbkov! Endeshe alyp shyq dalaǵa analaryńdy! Otyr kombaınǵa!

Osydan keıin tunjyrap múlgip turǵan dala gúrildep ala jóneldi. Erteńine kúnniń kózi kórindi. Keshe jyǵylǵan desteler keýip, kombaın ony bastyryp jatty.

Jangozınniń keńsede, kresloda shalqaıyp otyrǵan kezi kem-de-kem. Ylǵı dalada, júmysshylar arasynda júrdi de qoıdy. Munyń bárin nege jazyp otyrmyn? Qazirgi kóp ákimder eldi, alystaǵy aýyldardy aralamaıdy. Ne bar, ne joq — óz kózimen kórmeıdi. Jaǵdaıdy telefon arqyly, qaǵazdaǵy aqpardan ǵana biledi. Eger Respýblıka basshylary oblysqa bara qalsa, tek «obrazsovyı» jerlerge ǵana aparyp kórsetedi.

«Selektornoe soveshanıe» degenderi bar. Áseri shamaly. «Kóz kórse, júz uıalady» — tegin emes. Alysta otyryp: «álo, álo» degennen góri, oblys ákimi aýylǵa baryp, asyqpaı aralasa — aýrý adam jazylady, kári adam jasarady, kedeı adam baıyıdy. Óıtkeni bedeli zor ákimdi bir kórýdiń ózi kúsh-qýat berip, qanat bitiredi. Ejelden abyroıly ákimdi syılaǵan halyqpyz. Ákim áserli soz aıtsa, jurttyń jiterin qaırasa — ynta kúsheıedi.

Oblystyń ákimi qumǵa «jıppen» baryp, kıik atyp, qyrǵaýyl atyp, qaıtyp kele jatsa, anadaıdan bir aýyl kórinedi.

— Mynaý qaı aýyl? — deıdi qasyndaǵy aýdan basshysynan.

— «Túgisken» degen aýyl.

— «Apyr-oı, kileń shengeldiń arasynda qalaı otyr? — dep qalaǵa qaraı óte shyqqan ǵoı.

Sonda deımin-aý, «qalaı otyr» dep tań qalǵansha, azyraq aıaldap, aralap kórse qaıtedi?!

Arman. Endigi kezekte aýdan ákimderi joǵarydan taǵaıyndalmaıdy, jergilikti halyq ózi saılap alady degen sóz tarap júr. Eger bul ras bolsa, qudaıym aýyl jaqtyqtan, atalas talastan, rýshyldyqtan saqtasyn. Azamattyń rýyna emes, ata-tegine emes, aqyl-parasatyna, adaldyǵyna, iskerligine, bilimdiligine, mádenıetine qara. Myna zamanda adamnyń bári aqshanyń quly bolyp ketken joq. Imandylary da bar. Sırek bolar. Sony tap.

Anaý ata, mynaý ata bolyp aıtysyp júrip, jaramsyzdy saılap alyp, erteńine, Sattar Erýbaev jazǵandaı:

— Er ústinde uıyqtamasań, atqa qonyp neń bar ed?! Halyq qamyn jeı almasań, datqa bolyp neń bar ed?! — dep barmaq shaınap júrmeseń bolǵany.

26-qańtar, 1999 jyl

---