InfoHub Logo

1997 jyly kúzde IýNESKO Mýhammed Haıdar Dýlatıdyń 500 jyldyǵyn dúnıe júzinde keńinen atap ótý týraly sheshim qabyldaıdy.

Odan bir jyl buryn «Egemen Qazaqstan» osy bes júz jyldyq týraly halyqty habardar etti. Qapy qalmaıyq dedi.

Osydan bir jyl buryn Mýhammed Haıdar Dýlatı qory quryldy. Sol qor atynan tóraǵa Asanbaı Askarov Úkimetke úsh ret hat joldady. Ondaı hatty Parlamentke de, keıbir oblys ákimderine de jazdy. Ákimder ýádeden ári aspady. Al Úkimetten lám joq.

Mine, mynaý 1999 jyl — sol bes júz jyldyqtyń dál ózi. Dál osy kez. Respýblıka Úkimetiniń. qaýlysy joq. Sonda...

Sonda Muhammed Haıdar Dýlatı basqa elderge kerek te, óz týǵan halqyna kerek emes pe?! Múmkin, solaı da shyǵar. Óıtkeni keıbir tumsyqtar joǵary kóterilip: «Oı, ol Tashkentte týǵan. Kashmırde ólgen. Qazaqqa qandaı qatysy bar?» — dep kergıtin kórinedi. Bul beısharalyq.

Ál-Farabıdiń 1100 jyldyǵy qarsańynda da keıbir ker aýyzdar: «Oı, ol kazak emes», — dep shyqqan. Sol Ál-Farabıden qazaq abyroı almasa, ne zıan shekti?

Al Mýhammed Haıdar Dýlatı qazaqtyń shyn perzenti.

Kim qaıda týmaı jatyr. Kóp qazaqtar dál qazir Amerıkada, Avstralıada, Eýropada týyp jatyr. Kóp kazaktar shetelderde jumys istep júr. Endi solardyń bárin: «Oı, olar qazaq emes», — deımiz be?!

Muhammed Haıdar Dýlatı — qazaqtan shyqqan tuńǵysh uly tarıhshy ǵalym. Ol aqyn. Ol fılosof, ol qolbasshy. Ol memlekettik qaıratker.

500 jyldyqqa daıyndyqty eń aldymen Qazaqstan Ulttyq Ǵylym Akademıasynyń Tarıh ınstıtýty bastaýy kerek edi.

M.H. Dýlatıdyń «Tarıh-ı-Rashıdı» atty uly kitabyn qazaqshaǵa aýdaryp, músheltoıǵa tartý retinde daıyndap, kitap etip shyǵaryp qoıýy kerek edi. Al ol kitap áli qazaqshaǵa aýdarylyp bitken de joq.

Basqa elder, aǵylshyndar, Eýropa elderi, janymyzdaǵy ózbekter áldeqashan aýdaryp, basyp qoıǵan. Qazirgi qaı eldiń tarıhshylary bolmasyn, orta ǵasyrlardaǵy Ortalyq Azıa, Qazaqstan, Shyǵys Túrkistan, Úndistan, Pákistan, t.b. týraly jazǵanda bári de M.H.Dýlatı eńbegine súıenedi, kesek-kesegimen paıdalanady. Iaǵnı qaımaǵyn qalqyp alady.

Mysaly, bizdiń ulttyq Akademıanyń Tarıh ınstıtýty Qazaqstannyń tarıhyn bes tom etip shyǵaryp jatyr. Alǵashqy

eki tomy shyqty da. Alyp qarasań bastan-aıaq M.H.Dýlatıdyń, kitabynan uzaq-uzaq dáıektemeler alǵan. Onsyz tarıh shala-jansar. Sóıte turyp, onyń ózin jeke kitap etip shyǵarýǵa shamalary kelmeıdi.

Al ózbekter basyp shyǵarǵan Dýlatıdyń «Tarıh-ı-Rashıdı" («Aq joldaǵylar tarıhy») sypaıylap aıtqanda pishtirilgen». Olar kitapta kazak ıisin qaldyrmaýǵa tyrysqan. (onda ne kerek?)

Óz tarıhymyzǵa degen ynta-yqylas, otan súıerlik párýana qasıet kerek. Osyndaı qasıeti barlaryń biri —ǵalym Ábsattar Derbisalıev. Bir ózi bir ınstıtýttyń jumysyn atqaryp júrgen (ol. Mýhammed Haıdar Dýlatı týraly derekterdi dúnıeniń túkpir -túkpirinen tirnektep jınap júrgen sol. Uly ǵalymnyń Kashmırdegi «Sultandar zıratynda» jatqan molasyn da birinshi Solyp izdep baryp, tapqan sol. Ultyna, halqyna berile kyzmet istedi dep, mine, osyndaı azamattardy aıtady.

Ekinshi — Taraz ýnıversıtetiniń rektory — Ýálıhan Bıshimbaev. Osy ýnıversıtettiń qabyrǵasynda ol Dýlatıǵa arnap eki ret halyqaralyq ǵylymı konferensıa ótkizdi. Ýnıversıtettiń aldyna Mýhammed Haıdar Dýlatıdyń eńseli eskertkishin ornatty. Onyń saltanatty ashylýyna Prezıdent

Nursultan Nazarbaıdyń ózi qatysty. Bul ýnıversıtetke M.H.Dýlatı esimi berildi. Osy jerde ǵalymdardyń Dýlatıtaný ortalyǵy ashyldy.

Sonda bul uly babamyz tek Taraz qalasynyń ǵana úlesine tıgen be? Ol búkil kazaktyń, búkil túrik násildes elderdiń mańdaıǵa basar maqtanyshy emes pe? Álde biz áli shyn mánindegi ult dárejesine jetken joqpyz ba? «E, ol kisi dýlat taıpasynan shyqqan eken. Onda bizdiń sharýamyz ne?» — desek, qazaq bolǵanymyz qaısy?!

Osyndaı uly tulǵalardy qurmet tútý rásimi tek sol tulǵanyń týǵan jerinde ǵana emes, shyqqan rý-taıpasynda ǵana emes, ısi qazaqtyń mektepterinde, joǵary oqý oryndarynda bilim-tanym retinde atalsa, jas urpaq ulylyqqa umtylmaı ma, talapty bolýǵa talpynbaı ma? Taǵlym-tárbıe degen osy emes pe?

M.H. Dýlatıdyń 500 jyldyǵyna arnalǵan ǵylymı konferensıa eń aldymen Astanada ótkeni jón. Basqa oblys ortalyqtarynda ótkizilse de quba-qup.

Úkimet qınalatyndaı dáneńe joq. Myń úı tigip, bir úıir jylqy, bir qora qoı soıýdyń, da qajeti bolmas. Araq-sharap darıa bop aǵyp jatsa, ol toı kúnákar, rýhqa obal.

Eń aldymen buqaralyq aqparat quraldary Dýlatı týraly aýyzdaryn búristire býyp alǵanyn qoısa eken.

Prezıdent bıylǵy jyldy: «Urpaqtar birligi men sabaqtastyǵy jyly» dep jarıalady. Endeshe qazirgi urpaq, keler urpaq Dýlatı sıaqty uly babalardy tanymasa, bilmese, onyń nesi sabaqtastyq?! Uly babalary bolǵanyn bilgen jetkinshek ózi de uly bolýǵa umtylmaı ma? Uly babalarmen maqtanǵan durys. Biraq óziń sol babalardyń urpaǵymyn dep maqtanýǵa tatısyń ba? «Babam uly» dep kúpsinip, óziń mástek bolsań, sol qıyn.

Osyny túsingen jetkinshek, tym jetesiz bolmasa, ózi de Syrym batyrǵa, Táýke hanǵa, Qabanbaı batyrǵa, Qurmanǵazyǵa, Qazanǵapqa, Baýyrjan batyrǵa (qaısybirin aıtaıyn) uqsaǵysy kelip turar edi.

Prezıdenttiń jarlyqtarynyń jamany joq, biraq oryndalýyn aıt. Al endi osy Urpaqtar sabaqtastyǵy, birligi týraly jarlyqtyń shoktyǵy bıik. Tek ádettegideı, bir sáttik naýqanshyldyq naýqasyna bul da shaldyqpasa eken.

Óıtkeni keıingi zıaly jastar arasynda aldaǵy aǵa býyn is-áreketin aq-qarasyna qaramaı, jappaı qaralaı salý sıaqty tym maksımalıstik kózqaras qylań berip qalyp júr. Jastyqqa maksımalızm jarasar da. Biraq birbetkeı, dúleı kúshti aqyl-oı, sana sáýlesimen nurlandyrýǵa da bolar edi.

Aldyńǵy urpaqtar bolmasa, sen qaıdan shyqtyń? Erteń sen de qartaıasyń, sonda son-a-oý keler urpaq seniń de betińnen alyp jatsa ne bolmaq?!

Urpaqtar birligi, sabaqtastyǵy áldeqandaı jekelerge ǵana emes, tutas ult úshin, halyq bolashaǵy úshin kerek.

Búgingi tiri júrgender keshegi ótken býyndardyń jemisi. Ótken ata-babalar búgingilerdiń tereń tamyryna aınalǵan. Tamyry tereńde bolmasa, búgingiler qulap qalmaı ma?

Al búgingi urpaq erteńgiler úshin jaýapker. Erteńgi azamatty qalaı tárbıelep, nemenege baýlyp jatyrsyńdar? «Uıada ne kórse, ushqanda sony alady».

Sonda biz koǵamnyń erteńgi tiregin búgin qalaı ósirip júrmiz. Qazirgi mektepter — dimkás. Qazirgi ata-ana — qaýqarsyz (Az sandy jańa baılardy qospaǵanda). Burynǵy maqaldy sál ózgertip aıtqanda: «Baqpasa mal ketedi, qaramasa bala ketedi». Qazir túrmelerde kim kóp — jasóspirim kóp. Urlyqty kim isteıdi — kóbinese jastar isteıdi. Bazarda kim kóp — jetkinshekter kóp. Statısıkanyń balalardyń bári oqıdy degeni ótirik.

Sonda qazir tárbıe kimnen? «Tárbıe» kóbinese ımansyz komersıalyq teledıdardan. Sheteldik-ımporttyq rýhanı ıntervensıadan. Sheteldik-ımporttyq rýhanı kolonızator jastarǵa, býyrshyndarǵa, búldirshinderge, jetkinshekterge ne úıretip jatyr? Imansyzdyqty, uıatsyzdyqty, urlyq-qarlyqty, jaýyzdyqty, qatygezdikti úıretip jatyr.

Al onyń jemisin kúnde kórip júrmiz. Ne kóp — kisi óltirý kóp. Ne kóp — urlyq kóp. Ne kóp — zorlaý kóp. Taǵysyn taǵy tolyp jatyr. Endi sol orasan shabýylǵa qandaı tosqaýyl qoıyp jatyrmyz? Qara dúleı kúshke qarsy qoıar qandaı qarý bar?

Dármensiz bolyp otyrmyz. Ideologıa bizge keregi joq dedik. Al jat elderdiń bizge jappaı jumsap otyrǵany — ıdeologıa. Bir oq shyǵarmaı sanańdy, rýhyńdy, jan-tánińdi, aqyl-oıyńdy jaýlap alý, sóıtip seni qulaq kesti qulǵa aınaldyryp, máńgúrttendirip, ultyńdy, tegińdi umyttyryp, dıý pishindes etý ıdeologıasy.

Osyndaı ıdeologıa taratýǵa qaqpany ashyp qoıǵandar — óz ultynyń, óz memleketiniń múddesinen, táýelsizdiginen góri, dıýlardyń kósemi Lúsıferdiń qarmaǵyna ilinip, altynǵa aldanǵandar. Al altyn artqan esektiń shyqpaıtyn shyńy joq. Ol aýyzy qısyq bolsa da, aıtqanyn istete alady.

Qoldan álsiretilgen ulttyq mádenıet, júdegen ulttyq rýh sheteldik ımansyz basqynshylyqqa qarsy týra ala ma? Qarsy túrý úshin búkil halyqtyq qaharmandyq áreket kerek. Ulttyq urpaqtar birlestigi endi on ese, júz ese kerek. Ákki saıasatker Cherchıll aıtqandaı, biz «qıynshylyqty qoldan jasap alyp, qaharmandyqpen» jeńýimizge týra keledi.

Káriler, egdeler, jastar yrdý-dyrdý bolmaı kúsh-jiger birlestirse, taǵdyr sabaqtastyǵyn saqtasa, eskeksiz qaıyq qalymyzdan arylarmyz. Baýyrjan Momyshuly Jazýshylar odaǵynyń bir úlken jınalysynda: «Baılaýly buzaý buqa bolmaıdy», — dep edi. Qarıalar, egdeler jastarǵa úmit artar bolsa, al jastar qarıalardyń saqalynan ala bermese, birlesý degen sol.

Mine, sol úshin de tarıh tamyryna úńile bersek, taǵlym kóp.

«Ákeler men balalar» problemasy degen batystan kelgen kesel. Qazaqta ondaı problema bolǵan emes.

Ákelerin qartaıǵanda «Jetimder úıine» aparyp tastaıtyn tásirsizdikti qazaq buryn bastan keshken emes. «Búgin ne ekseń erteń sony orarsyńdy» bizdiń halyq qaǵıda tutqan.

Áńgimeni Muhammed Haıdar Dýlatıden bastap, urpaqtar birligi men sabaqtastyǵyna jalǵap jiberýde mán bar. Ony kókirek kózi oıaý ár azamat túsiner dep úmit etemin.

Sáýir, 1999 jyl

---