InfoHub Logo

Bul úsheýi úsh taraptan. Á degende bári de «jan» bolǵandyqtan úsheýi aǵaıyndy eken dep qalasyn. Tipti de olaı emes. Úsheýi úsh jaqta týǵan.

Al ómirde úsheýi kindiktes ekeni ras.

Ol bylaı.

1956 jyly Batyr Baýyrjan armıadan birjolata bosap, Almatyǵa keldi. Qazirgi Qabanbaı kóshesi men Fýrmanov kóshesiniń qıylysynda, úsh qabat úıdiń ekinshi qabatynda Báýkeńniń eki-aq bólmeli, qurqyltaıdyń uıasyndaı ǵana páteri bar. Báıbishesi Jamal hanym «Lenınshil jas» gazetiniń redaksıasynda qyzmetker.

«Lenınshil jastyń» bas redaktory Aba'ı Beısenbaevtan basqa qyzmetkerlerde úı joq. Sonda jas jýrnalıser Kákimjan Qazybaev, Sattar Bóldekbaev, Haıdolla Tilemisov, t.b. osy uıadaı úıge kelip panalaıdy.

Baýyrjan Momyshuly kelgen soń olardyń sany kóbeıe túsedi. Álgilerge úı-jaıy joq men de kelip qosylamyn. Bárimiz osy úıdiń balalaryndaımyz.

Shirkin, kóńil keń bolsa, úıdiń tarlyǵy eshteńe emes eken ǵoı.

Sonda bárimizden góri estıarly, baısaldy, ári qalamy ushqyr Kákimjanǵa Báýkeń mynandaı talap aıtady.

— Aralarynda Uly Otan soǵysynyń naǵyz batyry júr. Eshqaısyń kórmeısińder, sezbeısińder. Neǵylǵan jýrnalıssińder?! Jýrnalıs jurt bilmegendi en aldymen biletin, sony kópshilikke aldymen jarıa etetin jarshylar emes pe? Esinde bolsyn, qasqyr men jýrnalısi aıaǵy asyraıdy. Al sender júrmeısińder, kórmeısińder, keńse qumarlar.

Á degende Kákimjan Qazybaı balasy ishinen: «Báýkeń ózin aıtyp otyr ma? Qaı batyrdy aıtyp otyr?» — dep qalady.

Kisiniń ne oılap otyrǵanyn qandaı bir qasıetimen bilip qoıatyn Baýyrjan Kákimjanǵa:

— Joq! Sen oılaǵandaı emes. Meniń atym aldaqashan álemge áıgili. Men Rahymjan Qoshqarbaevty aıtyp otyrmyn.

Reıhstagqa birinshi bolyp tý tikkenderdiń biri sol! Tap sony!

Jaz sony! — deıdi.

Kákimjan Qazybaı balasy batyr aǵasynyń bul tapsyrmasyn (buıryǵy dese de bolady) múltiksiz oryndap shyqty. Qoshqarbaevty tapty. Eshkim bilmeıtin, qatardaǵy qarapaıym jumysshy bolyp júrgen Qoshqarbaev.

Jýrnalıs óz geroıyn tapty. Biraq geroıdyń óz aıtqany áli jetkiliksiz. Maıdangerlerdiń ishinde de asyra siltep aıtatyndary bolady. Endi Kákimjan shyndyq materıaldaryn izdeýdiń qıyn jolyna túsedi.

Nátıjesinde «Lenınshil jas» gazetinde Rahymjan Qoshqarbaev týraly úlken ocherk jarıalanady.

Áne, sóıtip týǵan halqy óz Batyrymen tabysady.

Biraq Stalın men partıanyń «senarıi» boıynsha Reıhstagqa túńǵysh tý tikkender áldeqashan belgili bolyp, olarǵa Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy baıaǵyda berilip qoıǵan. Bireýi orys Egorov, ekinshisi grýzın Kantarıa. Solaı bolýǵa tıis. Nege ekenin ishiń bilsin.

Al sol ekeýinen de buryn, bas kótertpes surapyl, nóserletken oqtyń arasynan, ysyrat kópirinen ótip baryp, Reıhstagqa tý tikken qazaq Qoshqarbaev pen Býlatov esepke alynbaıdy. Óıtkeni olar «senarıge» ilinbegen.

Kákimjan Qazybaı balasy «altyn shyqqan jerdi belden qaz» degen qaǵıdaǵa júginip, alǵashqy ocherkin tyn derektermen, faktilermen tolyqtyryp, Qoshqarbaev týraly kitap ta jazdy.

Biraq Máskeý selt etpedi. Baýyrjan bastaǵan el azamattary SK-ǵa hat ta jazdy. Respýblıka basshylary Máskeýge jazdy.

Máskeý selt etpedi.

Reıhstagqa tý tigilgen Jeńis kúninen beri elý tórt jyl ótti. Sonda baryp, Prezıdent Nursultan Nazarbaıdyń Jarlyǵymen Rahymjan Qoshqarbaevqa Halyq Qaharmany ataǵy berildi. Bul da bolsa, Táýelsizdiktiń arqasy.

Áıtpese Máskeý kónbeıdi.

Qýanyshqa qol jetti.

Biraq bul kúndi Baýyrjan da, Rahymjan da, Kákimjan da kórmedi. Bul Jarlyqty oqymady.

Jarlyq habaryn biz alysta-alysta, sonaý Taldyqorǵannyń ar jaǵynda, Aqsý aýylynda, Mamanıa mektebiniń aldynda turǵanda, bir kezde osy mektepte oqyǵan Kákimjan Qazybaı balasyna arnalyp, mektep qabyrǵasyna eskertkish taqta qaǵylyp jatqan kezde esittik.

El bolyp, jurt bolyp qýanyshqa bólendi. Toı ústine toı boldy, «Bul áıgili mekteptiń qabyrǵasyna ne úshin Kákimjanǵa yqta ashylyp jatyr? — degen keıbir kúdikshilerge Aspan ózi .aıan berdi. Qoshqarbaev atyn alǵash ret alty alashqa tanytqany úshin, jalyndy jýrnalıs bolǵany úshin, jýrnalıserdiń ustazy bolǵany úshin, keıinnen belgili jazýshy bolǵany úshin, adamgershiligi, azamattyǵy bıik bolǵany úshin ekenine kópshiliktiń kózi jetti.

Mamanıa mektebin bitirgen belgili koǵam qaıratkeri jalǵyz Kákimjan ǵana emes, árıne. Bul mektepte Alash kósemderiniń biri Muhamedjan Tynyshbaev, úlken aǵartýshy Bilál Súleev, aqıyq aqyn İlıas Jansúgirov oqyǵan.

Sirá, olar turǵanda Kákimjan taqtasy jalǵyzsyramas. Jańaǵy jaısańdar men jaqsylarǵa arnalǵan taqtalarmen qatar tursa tym jarasar. Basshy azamattar muny da oılasar.

Al Kákimjan Qazybaıuly olardyń aldyna túsip ketý sebebi — ádep saqtamaǵandyqtan emes, dál qazir onyń týǵanyna jetpis jyl bolyp tur ǵoı.

Kákimjan jýrnalısik asa aýyr jumystardan, partıalyq, memlekettik qyzmetterden sál moıny bosaǵan shaqta kórkem shyǵarmalar jazdy. «Yzǵar», «Surapyl», «Amanat», «Qupıa quty» t.b. roman, povesteri ony jazýshylar qataryna qosty. Qulashy endi-endi keńinen jaıylyp kele jatqan shaqta oqystan dúnıe saldy.
Ertede Syrymǵa bir bı aıtypty deıdi:

Qaradan — han,
Aıyrdan — nar,
Joqtan — bar boldyń.
Syry nede? —
dep.
Sonda Syrym batyr:
Qaradan han bolsam,
Halqym qalaǵan shyǵar.
Aıyrdan nar bolsam,
Atam jaraǵan shyǵar.
Joqtan bar bolsam,
Táńirim qaraǵan shyǵar, —
dep jaýap qaıtarypty.

Bakaly degem kishkentaı aýyldan shyqqan qara bala keıin SK-nyń hatshylyǵyna deıin ósse, ólermen eńbegimen, taýdaı talabymen, jaısań, minezimen jurtqa unaǵan shyǵar.

Týǵan jerinde, qarapaıym halyq ez ulynyń jetpis jyldyǵyn atap ótkende, Mamanıa mektebiniń aldynda turǵanda maǵan osyndaı oılar keldi.

Qazaq halqynan shyqqan iri tulǵalardyń, biri — Uzaqbaı Qulymbetov edi. «Halyq jaýy» atanyp, atylyp ketti. Sol «halyq jaýy» degen qaharly sózden seskenbeı, shynaıy mahabbat sezimmen Kákimjan sol «halyq jaýynyń» qyzy Orynshaǵa úılenedi. Ár azamatqa taǵdyr osyndaı adal jar buıyrtsyn. Orynsha da osy Mamanıadan túlep ushqan. Mamanıa — shyn mahabbat mekeni. Bilim ordasy.

Mamanıany jurttyń bári bile bermes. Ásirese keıingi býyn. Bul ólkede Maman degen baı etken eken. Osydan júz jyl buryn sol baı mektep saldyrypty. Qazaqta baılar az bolmaǵan. Biraq olardy qazir kim biledi? Ótti-ketti. Myńǵyrǵan maldy, baılyqty o dúnıege birge ala ketken joq. Eshkim olardyń basyna altynnan eskertkish soqqan joq.

Al Maman baıdyń aty qaıta tirildi.

Bizde qazir baılar bar ma? Bar ǵoı. Bar bolsa mektep saldyrǵany bar ma? Estimedim. Oqymadym.

Endeshe Maman baıdyń isi solarǵa sabaq. Dúnıe ótkinshi. Biraq Maman sıaqty ólmeımin deseń, júdeý tartqan aýylǵa qol ushyńdy ber. Tozǵan mektebin jóndeýge kómektes, Anań. ǵoı. Óziń baı bola týra, Anańnyń kóılegi jamaý-jamaý jyrtyq bolsa, baılyǵyńmen batpaqqa batyp qalarsyń.

Mamanıa mektebiniń aldyńda Kákimjan Qazybaıulyna eskertkish taqta qaǵylǵanda osyndaı da oılar sharpyp ótti.

Mamyr, 1999 jyl

---