InfoHub Logo

ERTEREKTE bir kitaptan oqyǵanym bar: «Adam — at. Al zaman, qoǵam sol attyń ıesi. Tizgindi qalaı tartady — at solaı burylady, solaı júredi».

Negizinde durys aıtylǵan oı. Adam baǵynýy kerek. Qoǵamnyń zańymen júrý kerek. Qoǵamnyń zańymen júrmeı, árkim oıyna kelgenin istese — ol anarhıa. Dúnıe sodan búlinedi.

Bári durys. Zań degenimiz — noqta. Zańdy oryndaý kerek.

Al endi qoǵamdy da bıleýshiler bar ǵoı. Sol bıleýshi aqyldy, parasatty, barynsha ádil, týrashyl bolsa — qoǵam baqytty. Toptastaý bolsa she? Óktemshil, órkeýde zulym bolsa she? Onda koǵam, onyń ishinde adam, ıaǵnı «at» baqytsyz.

Baýyrjan Momyshulynyń týǵannan kelgenge deıingi kezeńi drama men tragedıaǵa toly. Ol da kádimgi «et pen súıekten jaralǵan» adam. Ol da náreste boldy. Bala boldy. Aýyl mektepsiz edi. Kórshiles orys mektebine baryp oqydy.

Oryssha oqyp bilim alǵan qazaqtar az emes. Tolyp jatyr. Biraq solardyń kóbi qazaq bolyp qala almady. Túri qazaq. Dili, tili bólek. Mundaılardyń tek ımandylary ǵana bolmasa, kóbisi «Men qazaqpyn!» dep qasqaıa turyp aıta almaıdy. Aıtýǵa namystanady.

Osy taıaýda ǵana Parlamenttiń Májilis palatasynda bir vıse-mınıstr oryssha baıandama jasady. Meıli dedik. Sońynan oǵan depýtattar suraq qoıdy. A. Aıtaly qazaqsha bir-eki suraq berdi. Vıse-mınıstr taǵy da orysshalap til qatty. Men shydaı almaı:

— Qurmetti baıandamashy, baıandamany oryssha jasadyńyz. Meıli dedik. Al endi qazaq tilinde berilgen suraqqa oryssha jaýabyńyzdyń joly bolsyn. Munyńyz qalaı? — dedim.

— Bul meniń sorym, — dedi vıse-mınıstr muńaıyp.

Bul tektes joǵary laýazymdardyń kóbi derlik osy poshymdy shekpennen shyqqandar.

Munyń bárin táptishtep aıtyp keregi ne?

Aıtaıyn degenim: Baýyrjan Momyshuly da álippeni oryssha bastaǵan. Búkil qyzmeti orys tilinde ótti. Biraq ol NAǴİZ QAZAQ bolyp qaldy.

Ol oryssha sóılegende onyń asqan sheshendigine, oı júıesiniń, logıkasynyń jampozdyǵyna, bıik bilimdiligine eń zıalymyn degen orystardyń ózi tań qalyp, tańdaı qaǵar edi.

Biraq ol oryssha oqyǵan basqa kóptegen qazaqtar sıaqty qazaq tilinen bezingen joq.

Onyń orys dostary óte kóp edi. Ol orystyń uly klasık aqyn-jazýshylaryn pirindeı syılady. Ol soǵys kezinde, odan keıin de Ilá Erenbýrg, Konstantın Sımonov, Aleksandr Fadeev sıaqty iri tulǵalarmen dos boldy. Ol týraly orys jazýshysy Aleksandr Bek «Arpalys» atty roman jazyp, álemge áıgili boldy. Ras, ol ataqty kitaptyń bir avtory (soavtory) Baýyrjan Momyshulynyń ózi.

Ol adamnyń ultyna emes, aqyl-parasatyna, adamgershiligine qaraı baǵalaıtyn. Sondyqtan ony ULTSHYL, tek qazaqty ǵana súıgen desek, jala japqan bolamyz. Ol Kýbaǵa bardy. Fıdel Kastro, Raýl Kastromen týystasty. Ol alystaǵy cheh jazýshysy Shadeımen aǵaıynsha hat alysyp turdy.

Al óz halqyn, óz qazaǵyn aǵynan jaryla, janyndaı jaqsy kórdi. Onyń ótkenin, qazirgisin, bolashaǵyn oılap, qaırat qyldy, kúresti.

Baýyrjan Momyshuly sonaý surapyl soǵys jyldarynyń ózinde, maıdan dalasynda, snarád pen bombalardyń ajdahadaı ysqyryǵynyń astynda blındajda otyryp, Qazaqstan basshylaryna hat jazýdan sharshamady.

Sonda ne jazdy? Óz basynyń qamyn oılap, aryzdanǵan bir sóz joq. Bári de halyq qamy. Ulttyń múddesi. Ult tarıhynyń, ult rýhynyń, ult tiliniń, ult sanasynyń, ult saýatynyń, Ult ar-namysynyń, ult ádebıeti men mádenıetiniń qamy.

Belýardan qan keship júrip, soǵysta maıdan basqaryp júrip, ol qol astyndaǵy soldattardyń birde-bireýiniń shyǵyn bolmaýyn oılady. Soldattardy aıamaı, ajal aranyna atakalap aıdap salyp, maıdan alańyn qasaphanaǵa aınaldyrǵan komandırlerdi aıaýsyz synap, aqymaq dedi.

«Kez kelgen shyǵynnyń ornyn toltyrýǵa bolǵanymen, biraq adam shyǵynynyń orny tolmaıdy», — deıdi Baýyrjan Momyshuly.

Shynynda da jutań mal qyrylsa orny tolady. Úı qulasa, qala qırasa, qaıtadan soǵylady. Al adam orny tolmaq emes. Buǵan onyń kózi jetken. Osy soǵystyń aldynda ǵana, 1932-33 jyldar qyrǵyny, 1937 jyldar qasaphanasy bolyp ótken. Ony jas Baýyrjan kózi kórgen. Et baýyry ezilgen. Ózegi órtengen.

Sol soıqannan tiri qalǵan árbir qazaqtyń aman bolýy Momyshuly úshin basty arman. Snarádtyń ótinde, bombalardyń betinde turyp, Baýyrjan Momyshuly Qazaqstannyń tutqasyn ustaǵan basshylarǵa ultyn amanat etip tapsyrady. Ulttyń dilin, tilin, salt-sanasyn buzdyrmańdar, jas urpaqty jasqanshaq et-ıender, batyrlyqqa, batyldyqqa, adaldyqqa tárbıeleńder dep ótinedi.

«Jeńiske tek rýhtyń kúshtiligimen ǵana jetýge bolady», — deıdi Baýyrjan Momyshuly. Ol halyqtyń, urpaqtyń rýhy synbaýyn armandaıdy.

«Qoıandy qamys óltiredi, erdi namys óltiredi» degen danalyq sez qazaqtyń rýh týraly, jaýyngerlik bolmys týraly bıik fılosofıasy. Ony basqalardan kezdestire bermeısińder» deıdi Baýyrjan Momyshuly.

Rýh týraly osyndaı ozyq fılosofıasy bar halyq týraly «keıbir sheshen symaqtar»: «Biz mal edik, qarańǵy edik», — degende meniń ashý-yzam keledi, — deıdi Baýyrjan Momyshuly.

Muny ol sonaý soǵys jyldary aıtty. Al óz halqy týraly mundaı qorlaý sózdi dál qazir aıtyp júrgenderdi qara jer qalaı ǵana. kóterip júr deseńizshi!

«Oktábr revolúsıasyna deıin kazaktyń eki-aq paıyzy saýatty edi», qalǵandary sý qarańǵy degendi bizdiń zıaly degenderimiz, bılik basy degenderimiz kúni keshege deıin óz baıandamalarynyń ózegi etip aıtyp keledi. Áli kúnge deıin aıtatyndar bar. Al Baýyrjan Momyshuly sol soǵys jyldarynyń ózinde: «Kenesarydan onyń kózqarasynyń Marks kózqarasymen sáıkes kelýin talap etýge bolmaıdy», — dep aıdaı álemge jar saldy.

Osydan keıin Máskeý, Máskeýdiń Qazaqstandaǵy qolshoqparlary Baýyrjan Momyshulyn qaıdan jaqsy kóre qoısyn. Búkil keńestik ıdeologıa, kúlli úgit-nasıhat bir jaq. Baýyrjan Momyshuly bir jaq. Noqtaǵa basy syımaǵan degen osy bolady.

Baýyrjan Momyshuly sol kezde aıtty:

«Eger bizder kazak halqynyń barlyq jaqsy dástúrlerin keregi joq dep qýalaıtyn bolsaq, ata-babalarymyzdyń kim ekenin bilmeıtin bolsaq, munyń ózi paıda bere qoıar ma eken?» — deıdi.

Ótkendi jermen-jeksen etý—bolashaq urpaqty máńgúrttikke alyp baratynyn Baýyrjan Momyshuly budan alpys jyldaı buryn aıtyp qatań eskertti.

Qoǵam, qoǵamnyń tizgin ustarlary muny eskermedi. Endi sonyń zardabyn ólerdeı bastan keshirip, tipti myna táýelsiz degen zamannyń ózinde «memlekettik til» máselesimen áýre-sarsańbyz.

Baýyrjan Momyshuly Táńirge, Táńir bergen Taǵdyrǵa sengen adam. «Eger, taǵdyr jazyp men búginge deıin tiri júrsem, alda taǵdyrdyń maǵan qanshalyqty rahymdy bolatynyna kózim jetpeıdi», — dep jazdy ol otyz úsh jasynda.

Taǵdyr oǵan alda áli qansha ómir beretinine kózi jetpegendikten de halqynyń múshkil halin oılap, 1943 jyly 8-naýryzda Qazaq KSR Halyq Komısarlary Keńesiniń tóraǵasy Nurtas Ońdasynovqa maıdannan hat jazdy. Sonda ol men jaýdy jaıratyp jatyrmyn, men ataqty batyrmyn demeıdi. Respýblıka basshysyna halyq taǵdyryna arasha túsýdi amanat qylady.

«Úlkendi syılaý, paryz ben ar-uıatty qasıet tútý, qoǵamdyq tártipti múltiksiz saqtaý, zańǵa moıyn usynýshylyq, adamdy bárinen de ardaktaý adam boıynda adamgershilik, Otanǵa, elge, halyqqa, úı ishine, adamǵa, ómirge degen súıispenshilik sıaqty jaqsy qasıetterge tárbıeleıdi. Ónegeli tárbıe alǵan adam Otanǵa berilgendik, ádildik, tártiptilik sıaqty jaýyngerlik qasıetterdiń negizin boıyna sińiredi».

«Asyq, shilik, jasyrynbaq oınaý; jarys, kúres, aqsúıek oınaý jastardy eptilikke, sheberlikke, aılakerlikke, mergendikke, shıraqtyqqa, tabandylyqqa... tárbıeleıdi.

Qazaq halqynyń ótken tarıhyndaǵy barlyq jaqsy dástúrler búgingi tańda kaıta saltanat qurýǵa tıis. Halyq danalyǵynyń altyn qazynasy bizdiń jetistigimizge aınalyp, bilimimiz ben tájirıbemizdi baıytyp, isterimizge qolǵabys jasaýǵa tıis».

Baýyrjan Momyshuly Tóraǵadan óz basyna kek tıyn suraǵan joq. Ulttyq asyl qasıetti qalaı aman saqtap qalýǵa bolady — sony surady. Jas urpaqtyń keleshegin ýaıymdady. Al dál sol kezde, 1943 jyly myna men úshinshi synypta oqýshy edim. Soǵystyń sormańdaı balalarynyń biri edim. Asyq oınasaq muǵalim ursatyn, brıgadır: «e, asyqta basyń qalǵyr» dep qýalap jumysqa salatyn.

Al Baýyrjan Momyshuly bolsa, Úkimet basshysyna balalardy shynyqtyr, shırat, shymyr et dep otyr.

Ol endi soǵys kezi dedik. Al dál qazir she? Baýyrjan Momyshulynyń osy ósıeti osy kúngi, 2000-jylǵy Úkimetke de óte-móte katysty. Osy kezde áskerge shaqyrylǵan jastardyń seksen-toqsany soldat bolýǵa jaramsyz eken. Ásirese aýyldyq mektepterde sport, dene shynyqtyrý sabaqtary joqtyń qasy. Sonyń «jemisi» álgi. Ásker qataryna jaramaıdy.

Ǵasyrlar boıy at ústinde ósken halyq, Taıbýryl, Baıshubar, Qaraqasqa, Qulager, Absent syndy tulparlar esirgen halyq bıyl Sıdneıdegi olımpıadalyq oıyndarǵa bir at qosa al-maı pushaıman boldy. Sporttyń boks, kúres sıaqty biren-sarany bolmasa, basqa túrlerinen jarytyp, jaramdy ul-qyzdarymyzdy da qosa almadyq. Nemene, sonda qazaqtyń ul-qyzdary, fýtbol, voleıbol, basketbol oınaı almaı ma; kónkı, shańǵy tebe almaı ma, myltyq ata almaı ma, sýda júze almaı ma, júgire almaı ma — netken qorlyq! Sporttyń eń taǵdyr shesh salasyn kart komsomol basqaryp kele jatqanyna qyryq jyl boldy. Ulttyq sport qaperine kirip-shyqpaıtyn, ulttyq namys degendi sezbeıtin, ulttyq gımn oınap, jalaýy kókte jelbireýin kóksemeıtin adamdy almastyratyn aqyldy bir azamat elimizden tabylmaǵan-aý, sirá!

Keńsaı zıratynda jatqan Baýyrjan Momyshulynyń súıegin syrqyratatyn parasatsyz, paryqsyz is boldy.

Esiter qulaq, túsiner júrek, paıymdar aqyl-oı bolsa, Baýyrjan Momyshuly aıtýyndaı-aq aıtty. «Kókpar, báıge, aýdaryspaq batyldyqqa, eptilikke, bulshyq etti shynyqtyratyn, qumarlyqty oıatar, eseppen táýekelge bel baılaýǵa, tipti óziniń ary men ataǵy úshin ólimge bas tigýge deıin baratyn dástúrli ulttyq sporttyq oıyndar... Bizdiń shoqynǵandar bul ıgi dástúrlerdi kúni ótken nárse dep qarap, jaýyngerlik qasıetti tárbıeleý isine qoldanýǵa mensinbeı, elemeı, tipti kúni búginge deıin ótken predsedateldiń ústelinde otyrǵan, memlekettik turǵyda otyrǵan, memlekettik turǵyda oılaı almaıtyn adamdar qýdalap keldi».

Baýyrjan Momyshulynyń ult, urpaq taǵdyryna baılanysty osy hatyna Nurtas Ońdasynov jaýap berdi me, bermedi me — ony biz bilmeımiz. Biraq aqıqat aıtady: bul hat tek Ońdasynovqa ǵana arnalmaǵan. Memleket, Úkimet tizginin ustaıtyn keleshek basshylarǵa da arnalǵan.

«Tárbıe jumysyndaǵy osyndaı soraqy jańsaqtyqtyń saldarynan jastardyń keıbir bóligi adam tanymastaı ádepsiz, jeńil oıly, nashar, ebedeısiz, qopal bolyp ósip keledi; tipti sý júrek, qajyrsyz, bas qamyn ǵana oılaıtyndar ushyrasady».

Baýyrjan Momyshuly bul qasiretti jazǵaly beri jarty ǵasyrdan áldeqashan asyp ketti. Osy dert asqyndamasa, azaıǵan joq. Demek Baýyrjan ósıeti el qamyn, bolashaq qamyn oılaımyn dese,ULT NAMYSYN qorǵaımyn dese, adamdardy azdyrmaı, tozdyrmaı, asyldandyrýǵa asa zer salǵany kerek-aq qoı. Dál qazir mal tuqymyn asyldandyraıyq degen sóz jıi aıtyla bastady. Al adam tuqymyn, ult násilin asyldandyraıyq dep eshkim jaq ashpaıdy.

Jármeńke jarysynda 51 put kirdiń tasyn kótergen Balýan Sholaq qaıda?!

Kúreste álem chempıony atanǵan Qajymuqan qaıda?!

«Aýzy túkti» dushpandaryn laktaıyn baqyrtqan Imanjúsip qaıda?!

Olar qıaldan jasalǵan ertegilerdiń keıipkerleri emes; olardyń kózin kórgender biren-saran bolsa da áli de bar ǵoı. Osyndaı asyl súıek darabozdardy týǵyzǵan qazaq halqy ornynda, óz Otanynda otyr ǵoı. Halyq asyldardy týǵyzbaýy múmkin ǵoı. Tek olardy izdep taýyp, baýlý úshin basshylarda ıman, yqylas, yjdahat, namys bolýy kerek.

Bir aǵaıyny Baýyrjanǵa:

— Osy sende bári bar. Ataǵyń taýdaı. Ne armanyń bar? — depti.

— Aı, kóke-aı, arman shirkin tolyp jatyr ǵoı, — degen eken Baýyrjan. Kókesi:

— Apyraı, á, — depti de qoıypty.

Oryndalǵan arman — baqyt.

Oryndalmaǵan armandar — kúıik.

Baýyrjan Momyshulynyń dańqy KSRO sheńberine syımaı, álemdi aralap ketti. Eli ony Halyq Batyry dep atady. Al qyzyl dıktatýra Batyr degen ataqty oǵan kóziniń tirisinde qımady. Qımaǵany bylaı tursyn, ony qudalady:

— Ultshyl, — dedi.

Ultshyldyǵy — patrıottyǵy, Otansúıgishtigi, ult súıerligi.

— Basyna noqta saldyrmaıdy, aıtqanyńa kónbeıdi, aıdaýyńa júrmeıdi, — dedi qyzyl dıktator.

Baýyrjan Momyshuly Ókimettiń ótirikshildiginen jeridi. Konstıtýsıada bári ádemi: odaqtas respýblıkalardyń bári teń pravoly, bári mamyrajaı. Al shyndyǵynda barlyq respýblıkalardy, barlyq ulttardy jappaı orystandyrý saıasaty júrdi, baılyqtyń bárin Máskeý tartyp aldy. Qazaq emes, qyrǵyz emes, tatar emes, bashqurt emes, «keńes halqy» degen shyqty.

Baýyrjan Momyshuly berik tártiptiń adamy. Tártip buzǵan jaıy joq. Ol zańǵa moıynsunǵan joq. Biraq Zańnyń ózi ótirikshi bolsa — ne shara?

— Momyshuly semá buzar, partıadan shyǵar! — dedi qyzyl dıktator.

Eshkimniń oshaǵyn oırandaǵan joq. Birin biri qalaǵan jandar. Biraq qyzyl dıktatordyń shash al dese, bas alatyn jandaı-shap, qulaqkesti quldary, kúnshilder Baýyrjannyń sońyna sham alyp tústi deısiń.

— Baýyrjan qoǵamnan tysqary turǵan adam, koǵamnan tysqary tek aıýan ǵana bolady, — dep keńirdekterin soza, qyzyl dıktatorǵa jaǵympazdana aıqaılady.

Baýyrjan ondaılar týraly:

— Meniń jaýlarym kóp. Jaý taýyp alýym ońaı. Biraq baıybyna barsaq, olar maǵan jaý da emes. Men olardyń ózderimen emes, olardyń boılaryndaǵy merezben kúrestim, — dedi. — Munymdy az ǵana adamdar bolmasa, kóbisi túsingen joq. Ágárakı, rýhanı kór soqyrlar meni jaý sanasa, meıli, solaı-aq bolsyn. Olardyń áýenine tóńkerilip, men ózimniń aq jolymnan qaıtpaq emespin. Men qudaıdan jaýdyń shirikterin emes, irilerin tiledim. Biraq taǵdyr maǵan dostardyń alyptaryn, dushpandardyń baqa-shaıanyn buıyrtty. Al naǵyz jaýlardy men soǵysta ǵana kórdim.

Mine, Baýyrjannyń kredosy, ǵumyrynyń maqsat-muraty, myq shegesi.

1944 jyly aqpanda, Baýyrjannyń ez tilimen aıtqanda, Almatyda shamaly kún kesel hanada jatyp, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetinin sol kezdegi hatshysy Ábdihalyqovqa QAZAQ TIJ1I týraly hat jazypty. Bastalýy bylaı:

«Til mamany bolmasam da, Almatyǵa kelgeli ortalyq «Sosıalısik Qazaqstan» gazetin oqyp, keıbir, keıingi kezde basylǵan qazaq tilindegi kitaptardy jele-jortyp qarap shyǵyp, kúnnen-kúnge ulǵaıyp, shym-shytyryq «shúrshittenýdi» kózben kóre, qulaqpen estı otyryp, dátim shydamaı jazamyn dep otyrǵanym til máseleleri týraly».

Osydan 56 jyl buryn jazǵandary aına-qatesiz dál qazirgi — 2000 jyldaǵydaı. Dál qazir «Til — Til!»—dep aıqaılamaǵan patrıot joq. Til týraly kúnde derlik bas qosqan úlkendi-kishili jınalys bolady. Til myńq etpeıdi. Aıyrmashylyǵy sol: qazir «Til, Til!» — dep aıqaılasań, eshkim seni sókpeıdi. Al Baýyrjan Momyshuly alǵash zor daýsymen, er daýsymen aıqaılaǵanda ol jalǵyz edi. Ókimettiń qylyshynan qan tamyp turǵan kez edi.

Sonysy úshin de Halyq Batyry bola tura, Baýyrjan Momyshuly óziniń 50 jyldyǵyn toılaı almaıdy.

60 jyldyǵyn qyzyl dıktatorlar Jýalyda jasyryn ótkizdi.

70 jyldyǵy jetim qyzdyń toıyndaı boldy.

80 jyldyǵyn Jýaly emes, Jambyl oblysy emes, Ońtústik Qazaqstandaǵy Túlkibas aýdany jaqsylap-aq ótkizdi. Biraq ony Baýyrjan kóre alǵan joq.

Endi mine 90 jyldyǵy. Eli daıyndalyp jatyr.

Baýyrjan Momyshulynyń baıaǵyda jazǵan myna eleńin oqyp otyryp, endi-endi: apyr-aı, kóripkeli bar, áýlıe eken ǵoı demeske áddiń joq:

Qadirin bilmeppiz ǵoı tiri kezde, —

Dep jyldar qaıran kazak men ólgende.

Urpaq aıtar seksen men júzdigimdi,

Tarıhtyń túkpirinen sóz kelgende.

Ózi týraly osylaı dep edi. Aıtqany keldi. Jyl ótken saıyn, jyldar ótken saıyn Baýyrjan shyńynyń basy Han-Táńirideı, Bulanaıdaı bıiktep barady.

Ósetin eldiń, órken jaıatyn eldiń urpaǵy Baýyrjan ósıetinen ǵıbrat alar, ulttyq rýhy bıik jaqsylar men jaısańdar kóbeıer. Sonda Momyshuly arýaǵy emirener de tebirener, urpaqtaryn jelep-jebep júrer. Áýmın!

---