InfoHub Logo

Gýrev oblysyndaǵy Emba munaıly aýdany revolúsıadan buryn Baký, Groznyılarmen qatar ashylyp, kóp jyldar boıy jas sovet halyq sharýashylyǵynyń otyn kózi bolyp kelgeni málim. Buǵan osydan sál keıinirek Bashkırıadaǵy Ishımbaı munaı ken orny qosyldy. Otan soǵysyna deıin jáne soǵys ýaqyttarynda da elimizdi janar-jaǵar maılarmen qamtamasyz etip kelgender de osy kender bolatyn. Biraq, bulardyń óndiris kólemi qazirgilermen salystyrýǵa múlde kelmeıdi. Ol jyldary jylyna 20 mıllıon tonnanyń mańaıynda munaı óndirilip júrdi. Partıamyzdyń XXIII sezinde munaı óndirisine erekshe mańyz berilgen bolatyn. Onda elimizde munaı ónimin jylyna 30 mıllıon tonnaǵa jetkizýdi nysana etken edi. Sovet munaıshylary týysqan partıanyń bul tapsyrmasyn abyroımen oryndap shyqty. Geologıalyq barlaý jumystaryn, onyń ishinde de, ásirese, tereń burǵylaýdy óristete otyryp, Uly Otan soǵysynyń qyzý júrip jatqan ýaqytynyń ózinde-aq Volga boıynan munaı kózderin asha bastady, al 1944 jyly elimizdegi sol ýaqyttaǵy eki iri ken oryndarynyń biri - Toımaza kásipshiligi ashylyp, iske qosyldy.

Bul buǵan deıingi munaı qory jónindegi keıbir kózqarastardy túbirinen ózgertti. «Jer sharynda munaı kózderi tek úsh-aq jerde. Olar: Kaspıı teńizi, Parsy shyǵanaǵy jáne Amerıkada - Meksıka shyǵanaǵy jaǵalaýlarynda. Basqa jerlerde munaı bolýy múmkin emes» degen qate pikirdi joqqa shyǵardy.

Barlaý jumystarynyń budan ári de ópic alýynyń nátıjesinde 1948 jyly búkil dúnıe júzindegi eń iri munaı alańdarynyń biri - Romashkıno ken orny ashyldy. Ony ıgere kele bul alań Bakýden de asyp túsip, ónimdi onan úsh ese kóp beretin boldy. Bul belgili Volga boıyndaǵy úlken munaıdyń alǵashqy bastamasy edi. Al, Qazaqstan munaıy 1,5 mıllıon tonna mańynda qalqydy da turdy. Birqatar ýaqyt munaıshylar Emba munaıly aýdanyndaǵy tuz kúmbezi arasynan kishigirim munaı qabattaryn izdestirip taýyp, iske qosyp jatty. Sonyń arqasynda soǵysqa deıin Kosshaǵyl, Baıshonas, Eskene, Qulsary, Saǵyz kásipshilikteri soǵystan keıin Karaton, Teren, Ózek, Munaıly, Qoshqar Qursaq sıaqty kásipshilikter munaı bere bastady. Biraq munyń bári elimizdiń munaı óndirisine eleýli ózgeris endire almady. Bireýler osy aınaladaǵy tuz kúmbezderin zertteı túsip, sondaǵy jatqan munaı qabattaryn kóbirek taýyp, úlken munaıǵa qol sozýdy usyndy. Al, sonda úlken munaıdy qaıdan izdeımiz?

Geologtar qolyndaǵy az-kem derekter Mańqystaý túbegi men ústirt dalasyna qaraı meńzep jatty. Onyń ishinde árıne, Mańqystaý túbegi alǵy kezekte turdy. Bul óz jeri shalǵaı, qol jetýi kıyn bolǵanymen munaı tabıǵatyna tán tolyp jatqan jer qyrtystary úmit kúttiretin edi. Tóbeshik qystaýy men Qara-Saz, Taspas qudyqtary mańynda ótken ǵasyrdyń aıaq sheninde topograf Nasıbányń jer betinen munaı sińgen tastar taýyp ákelgeni taǵy bar. Belgili orys geologi Andrýsovtyń eńbekterinde Mańqystaý túbeginiń geologıasyna taldaý jasalynyp, onyń tektonıkalyq jáne stratıgrafıalyq jaǵdaılary da, zerttelgen bolatyn. Keıinirek, (1926— 1941 jyldary) Mańqystaýdan munaı izdeý jumystaryna arnalǵan P.V.Baıarýnas, S.N.Alekseıchık, V.V.Mokrınskıı sıaqty geologtardyń da eńbekteri jaryqqa shyqty. Bolashaq munaıly túbekti egjeı-tegjeıli zertteýge 1950 jyldardan bastap, Dákov, Cherepenov, Trıfonov bastaǵan Lenıngradtyń Búkil odaqtyq geologıalyq barlaý ǵylymı-zertteý munaı ınstıtýtynyń qyzmetkerleri aralasty.

Mine, osy sıaqty ǵylymı derekterge súıene otyryp, Qazaqstan munaıshylary bul túbekte baǵaly kenniń bar ekenine qaltqysyz sendi. 1957 jyly Mańqystaýdan munaı izdestirý úshin tereń burǵylaý jumystaryn júrgizetin «Mangyshlakneftgazrazvedka» tresi quryldy. Onyń alǵashqy bastyǵy bolyp baıyrǵy munaıshy Orynbaı Berdiǵojın belgilengen edi.

1961 jyly master Ábdirazaqov Ǵazız basqaratyn №18 strýktýralyq - izdeý skvajınasy Ózen ken ornyn ashty. Munda áýeli gaz, keıin úlken munaı qory bar ekeni anyqtaldy. Onyń ústine kóp uzamaı Jetibaıdaǵy master Petrovtyń №6 skvajınasynan kúshti munaı fontany atqylady. Sóıtip, elimizdiń munaı óndirý tarıhyna taǵy bir jańa jylnama jazyldy, teńdesi joq iri munaı aýdany ashyldy. Osynaý munaı darıasy arqyly Qazaqstan munaı óndirisi jańa bir beleske shyqty. Ol elimizdiń negizgi munaı óndirýshi aýdandarynyń birine aınalatyn boldy. Qýanyshty habardyń dúmpýi munaıshylar arasynda, eńbekte jańa qarqyn týǵyzdy.

Elimizdiń eń tańdaýly burǵyshy - barlaýshylary munaıly túbekke sol kezde-aq kelgen-di. Olar naǵyz kıyn kezeńderdi bastan keshirip, úsh-tórt jyldan soń-aq kóp beınettik zeınetin de kóre bastaǵan. Endi alǵashqy alyp fontannyń ólsheýsiz dabyly munaı óndirýshi mamandardyń qulaǵynan ketpeıtin boldy.

Naq osy qarsańda ıaǵnı 1962 jyly, martta Gýrevke úkimet tapsyrmasymen Mańqystaý munaıyn ıgerý sharalaryn jasaýǵa SSSR munaı óndirisi Mınıstriniń birinshi orynbasary S.A.Orýdjev, sol kezdegi Qazaq SSR geologıa mınıstri Sh.E.Esenov bastaǵan bir top ǵalymdar keldi. Olardy mańdaǵy munaıshy qaýym isimen tanystyrý - sol kezdegi oblystyq partıa komıtetiniń ónerkásip bóliminiń meńgerýshisi maǵan, tapsyryldy.

Munaıly óńirge bet alǵan bizderdi AN-2 kishkene samoleti alyp ushty. Kári Kaspııdiń teristik jaǵasyn jaǵalaı ushyp kelemiz. Keıde teńiz jıekterinen kóz jazyp, shólirkep jatqan keń dalalyqqa túsemiz. Oqta-tekte eskilikti qonystar ushyrasady. Baǵytymyz -Jetibaı, Qaraton, Prorva kásipshilikteriniń ústinen ótkesin-aq alda ken, aýmaqty Óli qoltyq sory jatady. Bul sor Komsomol shyǵanaǵyn jıekteı kelip, shyǵysqa karaı sozyla Beıneý stansıasyna taqap baryp bitedi. Osynaý kebirteń óńirden 30 shaqyrym ótken soń Samnyń yspa qumdary bastalady. Betpaq sormen qum arasyndaǵy qaqpa arqyly temir jol, mashına joly, munaı, gaz, sý qubyrlary, baılanys júıeleri júredi. Sondyqtan osy qaqpanyń dál ortasynda turǵan Beıneý stansıasy qazir úlken eldi pýnktke aınalǵan. Maqattan, Mańqystaýdan, Qońyrattan shyqqan temir joldar osy jerden túıisedi.

Óli sordan óte bere uzynnan-uzaq sozylǵan Qaıdaq sory Ústirt dalasymen Bozashy túbegin bólip otyrady da, Qarataýdyń túbinen Kara-Keshý soryna aınalyp, teńizge qaraı burylady. Al endi osy sorlardyń shyǵys jaǵy ushy-qıyry joq, shetsiz-sheksiz ústirt dalasy. Osy dalanyń etegimen júre otyryp, Mańqystaý túbeginiń shekarasyn basasyz. Ol Koshaq shyǵanaǵynan bastalatyn Aqtaý, Qarataýmen jarysa sozylyp, Saýysqan, Bostanqúm qumdarynyń tusynan taýsylady. Tómengi teńiz jaǵalaýy negizgi Mańqystaý túbegi bolyp sanalady. Bul úsh jer - Mańqystaý, Bozashy túbekteri men Ústirt dalasy baıaǵy zamandardan beri qazaq jurtynyń bir bólegi jaılaǵan jerler.

Mańqystaý tirshilik kózi - sý degenińizge asa kedeı. Dala tóskeıinde júrgen janǵa bir jutym sý taýyp ishý de ońaı emes. Teńizdiń tuzdy sýynan eshqandaı qaıyr joǵy belgili. Adam túgil malǵa da jaramsyz. Ósimdik ósirýge bolmaıdy. Jaýyn-shashyn bul jaqta kóktem, kúzde ǵana bir-eki ret jaýsa jaýar. Al jaz aılary kóbine aspanda aıadaı bult kórinbeı, jerge bir tamshy tambaı ótedi.

Meteorologıalyq kartaǵa kóz jiberseńiz biz áńgime etip otyrǵan Mańqystaý - elimizdegi eń shóldi, qýań jerlerdiń qataryna qosylady. Qashan da qańsyp, keýip, shytynap, jarylyp jatatyn jerge aıaq tıse-aq bolǵany, shańdaq aspanǵa shyǵady. Al, mashına júrip ótken joldarda jaǵdaı budan da ózgerek. Artyna ergen shań aspanmen talasyp, kergen shymyldyqtaı joldyń aǵymymen boılaı ushyp, sozylyp jatady. Úlpildegen shań aýada uzaq qalqıdy. Eger osynyń ústine jel «ońynan» tursa, (Shyǵystan soqqan ókpek jel munda únemi derlik basylmaıdy) onyń ústine ondaǵan, júzdegen traktorlar munara súırep, qubyrlar tartyp, jer qyrtysyn aıyryp jatsa, nemese rotorly ekskavatorlar topyraqty aspanǵa laqtyryp jatsa, ataqty Mańqystaýdyń «shań boranynyń» tórkinin bilý de qıyn emes. Bul jaǵdaıda osy shańmen dem alyp saǵat, keıde odan da kóp jol júrýge týra keledi. Keı-keıde bul shańdy da umytyp, óńeshiń qurǵap, armanyń bir jutym sý bolyp, el qarasyna erterek jetkenshe asyǵasyń. Jer betinde ylǵal bolmaǵan soń jóndi ósimdik te óspeıdi. Tek sekseýil, qaraǵan sıaqty butalar, shóp degennen buıyrǵyn, jýsan, ashshy, túıe - tikenderi, qumaqty jerlerde qumǵa sińgen ylǵaldy qorektenip ósetin aq seleýler kezdesedi.

Óser shóbine qaraı túbekte túıe, qoı túligine kep mańyz berilgen. Kóliktik qana jylqy ustaıdy. Sıyr degen atymen joq. Mal ataýly túbektiń jadaý tabıǵatyna ábden úırengen, shólge shydamdy keledi. Az-kem aqaýy bar, ashqyltym sýlardy jerinbeı ishe beredi. Tipti teńiz sýyn da shólge qorek etedi. Mańqystaý jurty erte jyldardan-aq mal ósirýdi myqtap kásip etip kelgen. Qazirdiń ózinde munda Gýrev oblysynyń birshama mal ónimderi osy óńirden óndiriledi.

Túbek tyqyndaǵy sý tapshylyǵy osyndaı bola tursa da jer qoınaýy buǵan múlde kerisinshe. Mańqystaý jeriniń ústi qandaı nársizdigimen, qataldyǵymen kórinse onyń asty ólsheýsiz baılyǵymen tań qaldyrady. Sol kóp qazynanyń biri-baldaı tátti móldir sý. Ásirese, Bozashy túbegi ári sýly, ári buǵan baı. 8-10 metr tereńdikten-aq tushshy sýlar shyǵa beredi. Keıbir qudyqtardyń sýynyń azdap aqaýy bolǵanymen, negizinen tushshy..«Sýly jer nýly jer» degendeı, sondyqtan halyqtyń kóbi osy jerdi jaılaǵan. Fort-SHevchenkodan Krasnovodskige deıin teńiz jaǵalaýynan aýyz sý alynatyn qudyqtar jıi ushyrasady. Árıne, olardyń bári birdeı tushshy bola bermeıdi. Biraq erterekte el amaldap kún kórip otyrǵan. Bul jaǵanyń qudyqtary tipti taıyz, 2-3 qulashtan, jaǵadan qashyqtaý keıbir jerlerde 5 qulashtan aspaıdy.

Tushshy sýdyń eń mol jeri Qarataý, Aqtaý qyrattary, jáne olarmen jalǵasyp jatqan Bostan, Saýysqan, Túıe sý qumdary. Munda aýyz sý 3-5, ishinara 10-12 qulash tereńdikten shyǵa beredi. Shól dalanyń osy sıaqty atam zamanǵy syrlaryn da ǵalymdar eskerip otyrdy. Akademık Ahmetsafın basqarǵan Qazaq Ǵylym Akademıasynyń gıdrogeolog ǵalymdary jasaǵan jerasty sýlarynyń kartasynda Mańqystaý eń sýǵa baı ólkeniń biri, sý ústinde qalqyp tur deýge de bolady. Tek skvajına qazyp, sý kásipshiligin qurý kerek, sý shyǵarý isin mehanıkalandyra otyryp, ony qalaǵan shamaǵa jetkize ber.

Jer asty sýy atam zamannan beri Mańqystaý tirshiliginiń negizgi kózi boldy. Bizder onyń alynýyn barynsha jeńildettik. Skvajınalar qazyldy, elektrli tereń nasostar jer astyna jiberildi, úlken rezervýarlar salynyp, qýatty nasos stansıalary men keń qubyrlar arqyly úı-úıge aýyz sý, kásiporyndaryna tehnıkalyq sýy, sýyǵy sýyqtaı, yssysy yssydaı jetkizildi. Sonymen qalanyń ózi túgeldeı sýmen qamtamasyz etildi, kógaldandyrý jumystaryna da tolyq múmkindik týdy. Qazir Jańa Ózen qalasynda (Eski Ózenmen birge alǵanda) 30 myń adamǵa kún saıyn 10 myń tekshemetr sý jumsalady. Nemese ár adam táýligine 300 lıtrden astam sý paıdalanady. Munyń ózi keıbir sýy mol aýdandardyń barlyq qalalarynda bola bermes.

Al, Shevchenko qalasynda sý jaǵdaıy budan da jaqsy. Onda jergilikti ǵalymdar teńiz sýyn, tushshytatyn dúnıe júzindegi eń iri qondyrǵyny iske qosty. Qazir ol aýyz sýdy kereginshe beredi. Munan Jetibaı men Ózenge sý qubyry tartylǵan. Bul qýatty qubyr arqyly táýligine 5000 tekshemetr sý alynady. Munymen qatar partıa men úkimet turǵyn halyqqa erekshe qamqorlyq jasap, Amýdarıadan Beıneý arqyly Ústirt dalasymen Mańqystaý túbegin sýlandyrý úshin dıametri bir jarym metrlik qubyr tartýdy uıǵarǵan bolatyn. Qazir bul qurylys ta aıaqtalý qarsańynda.

Qala jaǵdaıynda sý tapshylyǵy osylaı sheshildi. Al, daladaǵy barlaýshylar otrádtaryna sý mashınamen tasylyp beriledi. Áli de, sol kóz ashtyrmaıtyn qoıý shań, shól dala, sý tapshylyǵy. Biraq, batyr barlaýshylardy tabıǵattyń meıirimsiz kúshi esh ýaqyt muqaldyra almaıdy. Olar tabıǵattan qaırym kútpeıtin, qaısar da qajyrly eńbek ardagerleri.

Samolet aýada 4 saǵattaı qalyqtaı ushyp Ózenge ákeldi. Jolaýshylardyń bir qatary aýyzdaryna paket ustap, endi bireýleri bastaryn qos qoldap qysyp eki kózderin jumyp alǵan. Eskilikti munaıshy, barlaýshylar jaǵy jol qıyndyǵyn eleń qylmaı, kórshilesterimen til qaǵysyp, áńgime aıtqan bolyp keledi.

«Mynaý Ózen!» - degenge tómen qarasaq qoıý shań arasynan onshaqty qurastyrmaly aǵash úılerdiń tóbesi kórinedi. Taǵy da biraz úıdi aǵash qalqandardan qurastyryp, qalap jatqan bolýy kerek, áli de tóbesi jabylmaǵan, aınalasynda úıilip jatqan qurylys materıaldary, jybyrlaǵan adam. At tóbelindeı azǵantaı standartty úılerdiń jan jaǵynda samannan soqqan, kóbi taý tastarynan qurastyrylyp turǵyzylǵan, barlaýshylar «ýaqytsha baspana» dep ataıtyn úlkendi-kishili esepsiz turǵyn úıler. Munyń bárinde derlik jergilikti adamdar turady.

Bul úılerdiń tarıhy maǵan da jáne men sıaqty Embiniń árbir baıyrǵy munaıshylaryna da ábden tanys. Osynaý jeke baspanalar turǵyn úı jetispegendikten árkim ózi turǵyzǵan úıler edi. Embi munaıy jartymsyz bolǵandyqtan kúrdeli qurylysty ken óristetýge óndiristiń kúıi kótermegen. Bertin kele KPSS XXI seziniń dırektıvalaryna sáıkes turǵyn úı qurylysyn órkendetý sharalary iske asyrylyp, Dossor, Maqat sıaqty eski kásipshilikterde birqatar úıler salyndy. Biraq olar ondaǵan jyldar boıy sheshilmeı kelgen - úı muqtajdyǵyn óteı almady. Onyń ústine keıbir munaıshylar ot basy sharýashylyǵyna oraı mal ustap qora-qopsy salyp alyp, bólek otyrǵandy qosh kórdi. Jergilikti Sovet organdary kezinde buǵan belgili jobamen standartty úıler salyp, qonystanýyna kóńil bólmegen. Degenmen turǵyndardyń qazirgi jaǵdaıy jaman da emes. Kópshiligi jaryq ta, keń, ádemi, kóp bólmeli, kógaldanǵan, kirseń shyqqysyz jaqsy úılerge ornalasqan. Qazir aýyldardyń bárinde elektr jaryǵy, sý, gaz qubyrlary, baılanys lınıalardy júrgizilgen. Ár aýylda dúken, turmystyq qyzmet kórsetý oryndary jumys isteıdi.

Samolet poselke ústin bir-eki aınalyp, aýyl shetindegi aq taqyrǵa qondy da, aqyryn jyljı otyryp ekspedısıa keńsesiniń qasyna kelip toqtady. Samolet ishi ábden ysyp, aýa tarylyp, dem alýdyń ózi qıyn edi. Jurttyń kóbi qara terge malshynypty.

— Óltirmeseń esigińdi ash!- dep buıyrdy Orýdjev joldas pılottarǵa.

Esik ashylǵanda syrttaǵy qalyń shań ishke qaraı lap qoıyp aýa onan saıyn taryla tústi. Azdan soń shań seıilip, aıaq jolymyzdy kóretin bolǵanda samoletten tústik. Jel údeı soǵyp tur. Esenov bastap, jup jazbastan, keńsege keldik. Ekspedısıa bastyǵy qart munaıshy, tájirıbeli barlaýshy Dúısen Úsenov qonaqtardy jyly júzben qarsy aldy.

Dúısekeń Embiniń baıyrǵy burǵyshy-barlaýshysy. Embide ol qazbaǵan tóbe joq. Soǵys jyldary tikeleı barlaý ýchastokterinde qyzmet etip, onan soń jyldar boıy barlaý-burǵylaý mekemesiniń dırektory boldy. Burynǵy azdy-kópti eńbegine kóńili tolmady. Jańa, keleli mindetter atqarǵaly óz júreginiń ámirimen qıyn ólke - Mańqystaýǵa kóp munaıshylardy bastap kelgen komýnıs barlaýshylardyń biri bolatyn, ol.

Shaǵyn kabınet ishi geologıalyq kartalar, sqema, dıagramlarǵa toly. Dúısekeń kelgenderge jumys jaǵdaıyn qysqasha baıandap ótti:

— Osy Ózen alańyna kelgen, bas-aıaǵy bir jyl ishinde kóptegen uıymdastyrý qıynshylyqtarymen arpalysa otyryp, negizinen ózimizge júktelgen tapsyrmany oryndap jatyrmyz. Krelıýs burǵylaýyndaǵy master Ǵazız Ábdirazaqov, tereń burǵylaý masteri Tóreǵalı Qadyrov, burǵyshy Tynyshpaı Opıev.sıaqty naǵyz qaıtpas qaısar, qurysh bilek, jumysshy tabynyń ókilderi tabysty eńbek etip keledi. Osynyń nátıjesinde Ózen sıaqty orasan zor ken ornyn belgilengen merziminen áldeqaıda buryn ashamyz ba degen oıdamyz. Bul shyndyq.

1961 jyldyń bas kezinde osynda kóship kele bastadyq. Osy jyldyń aıaǵynda Ábdirazaqovtyń burǵysy №18 krelıýs skvajınasynan 367 metr tereńdikten qýatty gaz fontanyn ashty. Osy jyldyń aıaq kezinde tereń burǵylaý jumystary da nátıje bere bastady.

№1 tereń burǵylaý-barlaý skvajınasynyń 1248-1261 metr tereńdikte jatqan XVI munaı qabatynan fontan atqylady. Fontannyń mólsheri 10 mıllımetr shtýserden táýligine 80 tonna munaı atady. Sizder keletin qarsańda tap osy qabattaǵy №2,22 skvajınalar fontan shyǵardy. Munyń bári Mańqystaý jerinde qazaq munaıshylarynyń ejelgi armany -Qazaqstannyń úlken munaıynyń alǵashqy kórinisteri ekenin dáleldeıdi.

Dúısekeń óz sózinde jumystaǵy keıbir kemshilikterdi de kelgenderden jasyrǵan joq. Bárin de búkpeı aıtyp jatyr. Jol qatynasynyń nasharlyǵy, transport tapshylyǵy, turǵyn úı kemdigi, taǵy da basqa sebepterden týatyn tehnıkalyq jabdyqtaý, jumysshylarǵa qamqorlyq isindegi kemshilikterdiń aıaqqa tusaý bolyp turǵandyǵyna toqtalyp, Dúısen sóz salmaǵyn, olardy retke keltirý jóninde joǵary oryndardan kómekke ákep tiredi. Orta boıly aryq qara jigit ornynan atyp túregelip, sózdi eriksiz ilip áketti. Bul osy ekspedısıanyń bas geologi Mahambetov Halıla edi.

— Sizder meni keshirersizder. Kórgen jerde kemshilikti aldymyzǵa tartty demeńizder. Jasyratyny joq úıtkeni qazir bizdiń qolymyzdy baılap, aıaǵymyzdy tusap jibermeı turǵan sebepterdiń kóbi joǵarǵy jaqqa baılanysty. Muny solar ǵana sheshedi. Biz bolsaq ústi-ústine telegramma soǵyp, kisi jiberip, habar kútip otyrmyz. Minekeı, №13 skvajına qazylyp bitkenine 15 kún boldy. Jiberetin 6 dúıimdik kolonna joq, 15 kún boıyna biz bosqa turmyz. Narád boıynsha bul túrbalardy bizge jiberetin Sýmgaıt zavody. Olar áni-mini dep óz mindettemelerin keıinge qaldyrýmen keledi. Bul jóninde bizdiń aıtpaǵan, barmaǵan jerimiz joq. Áli kúnge eshqandaı nátıje joq. Nemese №8 skvajınany kórińizder. Munaıyn ólshep, synaý jumystaryn júrgizý úshin nasos-kompressor turbalary joq.

Meniń aıtarym: árkim óz mindetterin minsiz atqarsa eken deımin,— dep sóz sońyn báseńsite sóıledi geolog. «Shyn sózdiń mańdaıy qasqa keledi» degendeı áýeli shamdanyp qalǵan qaısybir qonaqtar basyla qaldy. Qaısymyz jaýap beremiz degendeı birine biri qarasty.

Geolog jigittiń qonaqtarǵa tireı aıtqan sózderin Dúısekeń aǵattaý sanap, bir úziliste buryp áketti.

— «Úıge kelgen qonaqqa úıdeı ókpeńdi aıtpa» deıdi qazaq, endi jarar Halıla. Bizdiń kem-ketigimiz kóp, onyń qaısy birin aıtyp jetkizemiz, jumystyń barysynda ózimiz tıisti oryndarmen sheshe jatarmyz, sen qonaqtarǵa qarsy daýyńdy qoı!— dedi, sabyrmen sóılep.

Sábıt Ataıuly Orýdjev kópten munaı ónerkásibi Mınıstriniń birinshi orynbasary bolatyn. Sovet munaı ónerkásibin qaıta quryp, dúnıe júzindegi en aldyńǵy qatarly sharýashylyqqa aınaldyryp, búgingideı joǵary dárejege kóterýshilerdiń biri, munaı óndirisine qatysty kóptegen tehnıkalyq jańalyqtar osy kisiniń atymen tyǵyz baılanysty. Batystaǵy demokratıalyq elderde, Azıa, Afrıka elderinde munaı ónerkásibin qurýǵa tikeleı aralasyp júrgen zamanymyzdyń belgili munaıshysy. Biz bul saladaǵy barsha mamandar bolyp bul kisini ustaz tutyp, erekshe syılaımyz. Ataqty adam óziniń bul saparynda úkimet basshylarynyń arnaýly tapsyrmasymen kelip otyr. Muny biz alǵash sóz yńǵaıynan da ańǵarǵan edik.

Sábıt aǵaı tik minez, júzi sýyq, qatal kisi bolatyn. Onyń aldynda qashan da munaıshylar retsiz sóz qashyrýdan múlde aýlaq bolýǵa tyrysatyn-dy. Álgi bir geolog sonyń qaı jaǵynan shyqty eken dep, ishten tynyp biz otyrmyz. Álden ýaqytta qulaqqa urǵan tanadaı az tynyshtyqty ózi buzyp, jazyp otyrǵan qalamyn qoıyp, kóz áınegin túsirip Sábıt aǵaı ornynan turdy. Endi bárimiz de sol kisiniń aýzyna qaraı qaldyq. Ol sózin jáı bastady. Mynadaı qıyn-qystaý kezeńde batyldyq pen eńbek etip, úlken munaıdyń kózin ashyp jatqan Mańqystaý barlaýshylaryna úkimet atynan razylyq bildirdi, quttyqtaý sózder aıtty. Burǵyshylar aldyna jańa mejeler usynyp, mindetter qoıdy. Jumystaǵy kemshilikterge toqtap, olardy joıý joldaryn aıta kelip:

— Mahambetov joldas durys aıtady! — dedi Sábıt Ataıuly aqyryn, jurtty tań qaldyryp. — Jasyrary joq bizdiń tarapymyzdan da oralymsyzdyqqa jol berilgen. Mańqystaý munaıshylaryna tıisti kómek kórsetilmegen. Bul aıtylǵan syndy biz tolyq qabyldaımyz jáne osy otyrǵan respýblıka, oblys basshylary da tıisti qorytyndy shyǵarar dep senem.

Árıne, úlken kisi bizdiń atymyzǵa da batyl syn, renish aıta ketýine de bolǵandaı edi. Biraq, sabyrlyq saqtaý arqyly da salmaq salyp otyr. Myna tózimdiligine razy bolyp qaldyq. Sábıt aǵaı qysqasha jaǵdaıdy estip bilgesin, sózdi tujyryp jınalysty ózi aıaqtap, tysqa shyqty. İshte budan ári otyra berýge de múmkindik joq edi. Ózi yssy, shaǵyn bólmede kópshiliktiń demimen - aýa tarylyp, ústi-basymyz shylqyǵan ter, kóılekterimizdi sýǵa malyp alǵandaı, azar otyrǵanbyz. Shań uryp tursa da syrt aýasy jaqsy ǵoı, «ýh» dep kókirekti kere dem alyp qaldyq.

Biz júretin avtobýs kelgenshe Sábıt Ataıuly ekspedısıa jaıyn surastyryp jatty. «Jumyskerlerińniń neshe prosenti turǵyn úımen qamtamasyz etilgen? — dep surady Úsenovten.

— 20 prosentteıi, — dep qysqasha jaýap berdi Dúısekeń.

— Qalǵandary mynadaı jeke úılerde tura ma? — dep jan-jaǵyndaǵy qaptaǵan jadaǵaı úılerdi kórsetti, Orýdjev.

— Iá, árıne mundaı úılerdi salyp alýǵa biz de járdem beremiz. Bári de ýaqytsha ǵoı. Jigitter túsinedi. İsti biryńǵaı úı salýdan bastaıtyn bolsaq, áli de 2-3 jyl tek qurylyspen júrýimiz kerek,— dep Dúısekeń bir jaǵynan aqtalyp jatyr.

Orýdjev joldas úndemeı sazaryp sál turdy da, osy úılerdiń bireýiniń ishine kirip kórgisi keletinin aıtty. Oqshaýlaý turǵan bir úıge tobymyzben bet aldyq.

Áńgime úıdiń ustaýynda ǵoı. Men qalalardaǵy talaı-talaı úılerde bolyp júrmin. Biz kirgen bul úı solardyń bárinen de ózgeshe kórindi. Syrtynyń synyq tastary soraıyp turǵan, tóbesi temir turba, aǵashtarmen jabylyp, topyraqpen bastyrylǵan, jupyny úıdiń ishi kirse shyqqysyz. Ret-retimen ornalasyp, shoqtaı jınaǵan dúnıeleri, jer eden de taza, tegis jatyr. Bir jaq jaryndaǵy qatar úsh tereze úıdi jap-jaryq etip, kóńildilik ákep tur. Qabyrǵalar qyzyldy-jasyldy kilemnen kórinbeıdi. Úı ishiniń mádenıeti de eresen. Radıoqabyldaǵysh, tońazytqysh, kir jýatyn mashına sıaqty jańasha turmys belgileri de óz orynynda.

Úı ıesi orta jastaǵy áıel jumystan kelgen beti eken. Ádeppen amandasyp, jumys kıimderimen kóringenine keshirim surady da barlyǵymyzdyń qonaq bolýymyzdy ótinip, ózi tórgi bólmege bastap baryp kórpe jaıdy.

— Úıleriń qalaı, ózderińe unaı ma? — dep suraıdy Sábıt Ataıuly.

— Úlgergenimiz osy boldy endi, keshirińiz! — deıdi jeńgeı. Osyny otaǵasymyz ekeýmiz jumystan keıin salyp úlgerdik. Býrovoıdaǵy jigitter kelip qol úshin beredi. Aldaǵy jaz qalǵanyn qalastyryp, túgeldep alarmyz dep otyrmyz. Mustafa qaınym (ekspedısıa bastyǵynyń sharýashylyq jaǵyn basqaratyn orynbasary) edendi jabatyn aǵash berem degen edi. Sózinen shyǵa almaı júr. Aǵash ózderine de qajet qoı, qaıtsin. Kóńiline alda rıza bolsyn!

— Ne jaǵasyzdar?

— Jazda tezek, býrovoıdan qalǵan aǵashtar jetip turady. Qysta mynaý shyǵyp jatqan parafındi maılary qatyp jatady eken, sony qısha oıyp ákelip jaǵamyz.

— Tamaq jaǵdaıy qalaı?

— Naýbaıhana salynyp bitken joq. Nandy ázirge 300 shaqyrym jerdegi Fort-SHevchenkodan mashınamen tasyp turady, ony aldymen jataqtaǵy salt basty jigitterge beredi. Bizder ún alyp, ózimiz qoldan nan pisiremiz. Shaı jetkilikti. Et degendi mynaý kórshi kolhozdan qoı alyp, soıyp berip turady. Jetkilikti. Sút ózimizdiń birer túıemizden. Jataqtaǵylarǵa poroshok sút bar dúkende. Áıteýir et pen shaıǵa molmyz. Sodan artyq endi ne kerek? — dep jeńgeı kúledi.

Jeńgeı múlde qarapaıym. Talaptary da jupyny. Biraq, ne bilip, neni ańǵarady. Áıteýir bolashaqtan kúter úmiti joǵary. Sábıt aǵaı buǵan tań qalǵandaı.

— Qandaı er ... halyq! — dedi bizge qarap. — Qandaı sanaly, tózimdi, patrıot halyq bular! Memlekettik jumys jóninde keńirdegińnen alýǵa taısalmaıdy, al óz sharýasyna kelgende jaǵdaıǵa qanyq, múlde sypaıy, tipti syr bildirmeıdi. Árıne, bularǵa ovosh, alma, sút taǵamdaryn, kus etin, balyq sıaqtylardy jetkizip tursa durys bolar edi. Biraq, qazir aýyz sýdyń ózin alystan tasyp, jetkizip jatqanda, nandy jazǵyturym traktormen tasyp júrgende, óz jaǵdaılary úshin qatań talap qoıýdy olar da yńǵaısyzdaý kóredi. Sanalylyq mine, qaıda jatyr!..

Taǵy da ony-muny suraqtar qoıyp, barlaýshylardyń ómiri, tirshilik-tynysymen tanysqannan keıin Orýdjev joldas keshirim surap, shyǵýǵa bet burǵanda jeńgeı jyly júzin sál sýytyp, narazylyq bildirdi.

— Bizdiń ádetimizde jigit úıge kirgesin tize búkpeı ketpeıdi. Odan keıin «qýys úıden qur shyqpa» degen, eń bolmasa as aýyz tıý kerek!

Úı ıesiniń bul sózi qansha asyǵys bolsa da qonaqtardy kidirtti. Rasynda úıge kirgen adamnyń aıaldamaı ketýi — ejelden qonaq jaı halyqtyq aq kóńiline kir salǵanmen bara-bar. Qonaqtar amalsyz tize búgip, bir-bir tostaǵan shubat ishti. Tórde maldasyn quryp otyryp Sábıt naq osyndaı azerbaıjan aýlynda, kedeı sharýanyń semásynda taý baýraıyndaǵy sakláda ótken ómirin eske aldy. Kópti kórgen kóne eken, Sábıt aǵaı.- Men, jańylmasam osy qazir naýryz aıy ǵoı, sender ony toılamaısyńdar ma? — dedi ol qıalǵa shomyp. Meniń bala kezimde bizdiń aýylda naýryz meıramy úlken saltanatpen ótetin. Óıtkeni ol el eginge kirisetin ýaqyt qoı. Árıne, qazir jańa dástúr, jańa salt-sana.

— Úlken kisiler solaı deıdi ǵoı, biz solardyń qaı ýaqytta keletinin de bilmeımiz. Bizdiń jaqsy biletin, kútip otyratyn eki meıramymyz bar, olar 1 maı men 7 noıabr!.. — dedi jastaý bir jigit.

— Ia, aldymyzda 1 maı merekesi...

Kún tústikke taman kóterilip bara jatty. Aspanda aıadaı bult joq. Jel az-kem saıabyrlaǵan. Joldyń eki jaǵynan avtobýs dóńgelegimen atqylaǵan shań aspanǵa shapshyp, mashınanyń terezelerine soǵady. Jol degende belgili bir joly da joq. Aınala, bári tep-tegis jazyq dala. Sol keń jazyqtan barar baǵytyna qaraı, júriske jaıly, soqpaıtyn jer izdep, árbir shofer ózinshe júredi. Sondyqtan da bolar, búkil dalada eshbir saý jer joq. Bári mashına dóńgelegimen aıqysh-uıqysh tilinip tastalǵan.

Osy joldyń kóptigi bir kınofılmge jarasymdy at bolǵan. «Mańqystaýdyń myń joly» dep atalady, ol fılm. Jan-jaqqa tartqan shym-shytyryq joldardan talaı mashına Eralıevten Ózenge shyǵyp, Fetısovaǵa, ne Jetibaıǵa baryp júrdi. Tipti keıbireýleri aınalyp-aınalyp alǵashqy shyqqan jerine qaıta keletin de kezi bolǵan. Mundaıda tájirıbeli, ári jershil, zeıindi shoferler kerek. Biz mingen avtobýs shoferi de sondaılardyń biri kórinedi. Salǵan jerden tyńnan tartyp, shańy azdaý jazyqpen júrip keledi.

Avtobýs qazyp jatqan burǵylaý munarasynyń janyna taıaý kelip toqtady. Mádenı úıshik (kúltbýdke, munaıshylar, burǵyshylar jumys basyndaǵy kishkene keńse symaqtaryn osylaı ataıdy) retinde qoıylǵan vagonnyń aldynan taza kıimdi, kópshiligi beıtanys kisiler túsip jatty. Biraq mundaǵy jumys kıimdilerden olardy qarsy alyp jatqan ázir eshkim joq. Tipti vagon mańynda olardan ózge jan kórinbeıdi. Osyndaǵy mashınıst bir kórindi de júgirip baryp janar-jaǵar maı turǵan ydystardyń qasynan bir zadvıjkalardy burap izinshe tez keıin qaıtty. Bireý qol bulǵap edi, qaıyrylmady.

Qonaqtar jan-jaǵyn baǵdarlaǵan soń ózdi-ózi sóılese bastady.

— Bul master Qadyrov Tóreǵalıdyń burǵylaý munarasy, — dep tanystyrdy Úsenov,— burǵyshy jetpegen soń jumys biraz kidirgen edi, keshe mamandar jiberilgen. Qazir aıdyń aıaǵy jaqyndap qaldy, jospardy oryndaýǵa jantalasyp jatqany, onyń ústine bir burǵyshysy aýyryp qalyp, tejegishte de ózi isteıdi.

Kelgender munarany kórgeli ishke kirdi. Esik aldynda skvajınaǵa qazý trýbasyn daıyndap jatqan burǵyshynyń kómekshisi beıtanys adamdarǵa tańyrqaı qarap, salqyn sálemdesti de, óz jumysyn jalǵastyra berdi.

Munara ishi yń-jyń. Eki birdeı qýatty nasostardyń kúshinen diril qaqqan shlangi men vertlúg dybystary, kóz ilespeı damylsyz aınalyp jatqan rotordyń yryly, tejegish tetikteriniń ashshy daýysy, bári qosylyp qulaq tundyrady. Uzyn astaýda qazylǵan topyraqtyń sazdy eritindisi ǵana aqyryn aǵyp jatyr. Bul eritindi osyndaǵy jumystyń eń negizgi qorytyndysy sekildi. Jer astyndaǵy burǵynyń syrtqa shyǵarylyp jatqan qazyndysy osy. Buǵan qarap jumystyń qaı kólemde júrgizilip jatqanyn tolyq ańǵarýǵa bolady. Tejegishti bosatyp, salmaq burǵyǵa túskende jańqalanǵan taý jynystary janshylyp úlgirmeı túıdek-túıdek syrtqa shyǵady. Eger burǵy ushy muqalyp, shyńyltyr tasqa tirelse, ol ári qaraı aınalmaı, álgi eritindi suıylyp, sýǵa aınalady. Mundaıda joǵarydan saz qosyp eritindini qoıyltady. Al eger jeri jumsaq kezdesip burǵy tereńdeı berse, burǵylaý trýbalaryn tejep, eritindini taǵy da suıylta túsedi. Óıtkeni qazý shapshańdaǵan saıyn eritindi qoıýlana beredi.

Qyskasy, burǵylaý tehnologıasynyń taǵdyry osy saz eritindisine baılanysty. Sondyqtan da ony burǵyshylar burǵylaý jumystarynyń aınasy dep ádil ataǵan. Burǵylaý munarasynyń oń jaq qabyrǵasynda ekinshi bir «aına» tur. Ol — drıllometr dep atalady. Tereńdiktegi burǵyǵa qansha salmaq salynyp, ony qandaı kúshpen tereńge aıdaý jóninde burǵyshyǵa nusqaý berip turǵan da osy. Drıllometr aldynda tejegishti myǵym ustap, eńgezerdeı qara jigit baqpaı tur. Burǵylaý munarasyna kirgendermen ıek ushymen amandasty da aldyndaǵy prıborlardan kóz almastan tura berdi. Jigit qabaǵy qatyńqy. Kópten ustara tımegen jaǵy men ıek asty kádimgi qaba saqalǵa aınalýǵa shaq qalypty. Syrt pishininen qaljyraǵandyq baıqalady. Biraq, jarq etip tesile qaraǵan ótkir qara kózderi jastyq jiger men qaırat ıesi ekenin tanytqandaı. Bul — master Tóreǵalı Qadyrovtyń ózi bolatyn.

Ekspedısıa bastyǵy janyna baryp, az-kem til qatqan soń Tóreǵalı járdemshisin shaqyryp alyp, qazý jumysyn kidirtti de, ózi bizge qaraı bettedi. Endi júzin eriksiz jylytyp, ádeppen kópke sálem berip, árqaısysymyzben qol alysyp amandasty. Sonan soń bizdi syrtqa, I tynyshtaý jerge alyp shyqty. Manadan beri qonaqtarǵa burǵylaý jumystary jóninde Esenov joldas ózi — áńgimelep turǵan. Endi ol Tóreǵalıdy nusqap burǵylaýdyń egjeı-tegjeıin osy jigittiń ózi aıtsyn degendeı kópshilik nazaryn soǵan aýdardy.

— Qandaı shapshańdyqpen qazyp jatyrsyń? — dedi Orýdjev Qadyrovqa.

— Bir stanokke shaqqanda aıyna 500 metr qazamyz.

— Tehnıkalyq sýdy qaıdan alasyńdar?

— Bul jerde sý joq ekeni belgili. Biz ádeıi tehnıkalyq sý úshin skvajına qazdyq. Qazir №9 skvajınany bor dáýiriniń alb-senoman sý qabatyn attyryp, ol fontan bermegen soń №10 krelıýs skvajınasynyń gaz gorızontyn ashyp, trýba arqyly gazdy sý skvajınasynyń zaboıyna berip, kompresorsyz gazlıft ádisimen sý óndirdik. Ony osy qazyp jatqan burǵylaý munarasyna mashınamen tasyp paıdalanamyz. Árıne, bul sý bárimizge jetip jatqan joq. Sýdyń joqtyǵynan eriksiz kidiris te bolady. Muny kóz aıyrmaı qarap otyrmasań, avarıaǵa ákelip soqtyratyny da bar.

— İzdegen tabady degen osy. İrgeden sý taýyp alǵandaryń abyroı bolǵan, — dedi Esenov joldas.

— Al sazdy qaıdan alyp tursyńdar?

— O da osy jerden tabyldy. Anaý Qyzyl saıdan jaramdy saz tabyldy.

— Burǵylaý tehnologıasynda qandaı kemistikter bar?

— Bizdiń jaǵdaıymyzda eritindini hımıalyq reagenttermen óńdeý kerek-aq. Sý skvajınanyń jaryna tez sińip, eritindi qoıýlanyp, júre beredi. Bundaıda ýaqytynda eritindige kómir shelochty eritindi, súlfat-spırt bardasy, karboksıl-metıl-sellúloza sıaqty hımıalyq reagentterdi qosyp otyrmasań ınstrýmenttiń zaboıda ustalyp qalyp avarıaǵa ushyraýy op-ońaı. Biraq bizge sol reagentter jetispeıdi. Árkim óz bilgen áreketterin jasap, ábigerge túsemiz de jatamyz. Áıteýir ázirge men basqaratyn munarada avarıa bolǵan joq.

— Asan-Nýrı! — dedi zildi daýyspen Orýdjev, Búkil odaqtyq munaı skvajınasynyń burǵylaý tehnıkalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektoryna qarap. — Mańqystaýda barlaý-burǵylaý jumystarynyń rasıonaldy tehnologıasyn ǵylymı negizde jasap shyǵaryp, 3 aı merzim ishinde myna jigitterdiń qolyna berińder! - Jol-jónekeı áńgimeden qolma-qol qorytyndy shyǵa qoıar dep oılamaǵan Tóreǵalı myna kisiniń iske batyl aralasyp ketkenine ań-tań qaldy. Bulardyń kópshiligin tanymaıdy, qaıdan kelgenderin, kim ekenderin de bilmeıdi. Buryn-sońdy kelip-ketip jatatyndardyń kóbi buǵan kerisinshe edi. Birqatary jumys barysyndaǵy kemshilikterdi surap bilip, keıbir belgili nárselerdi qaıtalap aqyl aıtyp, keıbireýleri synap-minep bloknottaryna túrtip alyp taıyp otyratyn. Bul kelgenderdiń sózi de, oıy da ózgeshe. Tóreǵalı qazý jumysynyń, kidirgenine ishteı narazy edi. Endi sóz tórkini isten týyp jatqan soń ol oılardan ajyraı berdi. Tipti myna kisilermen áńgimelesýdiń ózi qyzyqty. Bular jumys jaıyn ózińnen buryn bilip otyr.

Tóreǵalı oń jaǵynda otyrǵan Úsenovke sybyrlap myna úlken bastyqtyń kim ekenin surap aldy. Onyń tehnıka ǵylymdarynyń doktory, belgili munaıshy Orýdjev ekenin estigende óz kózine senbegendeı qaıta qarady. Erterekte kásiptik-tehnıkalyq ýchılıshede, tehnıkýmda oqyp júrip, bul kisiniń kitaptaryn paıdalanǵanyn esine aldy. Asqar taý sekildi óresi bıik ǵalym endi, mine qarapaıym mastermen shúıirkelese áńgimelesedi. Eski tanystar sekildi, júzi jyly. Munyń bári de halyq qamynan, ortaq maqsattan týǵan joldastyq ispetti. Tóreǵalı da muny ańǵaryp otyr. Ózin ǵalym aldynda erkin ustap, endi ol jumys jaıyna tereńdeı tústi. Sóz arasynda Orýdjevke bul da suraqtar bere bastady.

— Sábıt Ataıuly, bizde, qazir skvajınalardy bekitý jumysynda kóptegen qıyndyqtar bar. Ádettegi Qaradagtaǵy tamponaj sementtiń sybaǵaly salmaǵy bizdiń jaǵdaıymyzda aýyr sıaqty. Skvajınaǵa quıyp tastaǵan sement qatyp úlgermeı eritindi shuǵyl azaıyp, osydan kelip kolonnanyń kóp jeri jalańash qalady. Bunyń ózi gaz qabattarynyń jabylmaı qalý qaýpin týǵyzady. Ǵalymdar tarapynan osy sekildi isterge qandaı járdem bar?

Orýdjev joldas masterdiń suraǵyna rıza bolyp, onyń oryndy usynystaryn qasyndaǵy mamandarǵa túsindirip, tıisti ınstıtýt basshylaryna buıryq bere bastady. Bul saparda ere kelgen onnan astam ınstıtýt basshylary bar. Sonymen qatar jabdyqtaý, josparlaý mekemeleriniń ýákilderine de alúmını qospasynan istelgen burǵylaý trýbalaryn, óte tereń barlaý skvajınalaryn qazý úshin almazben shaıdyrǵan berik burǵylar sıaqty burǵylaý tehnıkasynyń jańalyqtaryn osy Mańqystaý burǵyshylaryna bólý týraly usynys jasady. Bul máselelerdi oblys, respýblıka basshylarymen birlese otyryp, jasaıtyn úkimettik dokýment jobasyna kiristiretindigin aıtty.

Osy saparda Esenov joldastyń usynysymen Eralıevten teńiz portyn salý máselesi túbegeıli sheshildi. Porttyń orny belgilendi. Bul — Mańqystaý túbegindegi geologıalyq barlaý jumystarynyń óris alýyn qamtamasyz etetin materıaldyq-tehnıkalyq baza qurýǵa jol ashatyn boldy. Sonymen qatar, respýblıka geologıa mınıstrligi Jetibaı, Ózende turǵyn úı qurylysyn kúsheıtý, olardy mamandarmen tolyqtyrý, buǵan qosymsha óndiris, transport quraldaryn bólý sıaqty asa mańyzdy kúrdeli máselelerdi qolma-qol sheship, barlaý jumystaryn bir beleske kóterip tastady. Oblystyq partıa komıteti de mádenı turmys qajetterin óteıtin mekemelerdiń jumystaryn keńeıtý jóninde tıisti sharalar qabyldady. Sóıtip, partıa men úkimet bul shalǵaı jatqan óńirde úlken óndiris ornyn qurýǵa, onyń durys órkendeýine, ondaǵy halyqtyń turmys jaǵdaıyn jaqsartýǵa jańa bet-burys jasady. Sóıtip, eki jyl ishinde Ózen sıaqty asa kólemdi ken ornynyń ashylýy, munaı qorynyń memlekettik ken qorlary komıtetiniń bekitýinen ótýi, barlaý-synaý jumystarynyń negizinen paıdalanýǵa tapsyrylýy qamtamasyz etiledi, degen berik senim ornady. Sóz sońynda:

— Jasyń neshede? — dep surady Orýdjev Kadyrovtyń bet-júzine kóz tigip.

— Otyz birde Sábıt Ataıuly, — dedi Tóreǵalı yńǵaısyzdanyp. — Sizder keshirińizder, qyrynýǵa ýaqyt bolmady, úıge barmaǵanyma búgin týra 7 kún. Burǵy taýsylyp, qazý jumysy toqtap qalyp, kórshiles Túrkmenıanyń osy jerden 300 kılometr qashyqtaǵy Dóńgelek-Sor barlaý ýchastoginen 5 kún júrip alyp kelsem, bir burǵyshy aýyryp qalypty. Aýystyra qoıatyn kisi joq, ári aıdyń aıaǵy bolyp qaldy. Endi kidirsem jospardyń oryndalmaı qalatyn túri bar. Sonymen jigittermen aqyldasyp, qaıtsek te qalǵan az ýaqytta jospardy oryndap shyǵýǵa keliskenbiz. Endi kúni-túni osyndamyz. Tamaqty aldyryp ishemiz. Ózim qazir ári burǵyshy, ári masterdiń mindetterin atqaramyn dep saqal qyrýǵa da mursha joq. Alys jerden qonaq keler dep kútken joq edik.

— Jaraıdy, bir jolǵa keshireıin, — dedi Orýdjev kúlip. — Biraq, budan bylaı qaraı qara bastaryńdy kúte almaıtyn bolsańdar mynadaı jaýapty jumysty tapsyrý da qıyn bolar. Munaıshylar, burǵyshylar jınaqty, sergek adamdar bolýy kerek. Naǵyz komýnıstik eńbektiń adamdary ekenderiń syrt pishinderińnen de kórinip tursyn!..

Tóreǵalı astana qonaqtarynyń bárine de bıazy sózi, uqypty isimen unap qaldy. Ǵylym adamdary bilikti masterdiń qadir-qasıetin de tanydy. Anyǵynda, Tóreǵalı óz jumysyn saýatty júrgizetin, jumys dese janyn salatyn ári tynymsyz jigit eken.

Mańqystaýdyń ol kezdegi jaǵdaıynda tehnıkanyń birde-bir tetigin tabý qıyn. Bul jaǵdaıda master uqypty bolmaıynsha oǵan kún joq. Keıde jumys taǵdyry bir ǵana tetikke tireletin jaǵdaı bolady. Osyǵan oraı Tóreǵalıdyń keńse - vagonyn kural-jabdyqtar men zapas bólshekter qoımasy deýge turady. Jumys arasynda, tipti kezekti demalysynyń ózinde de Embi, Túrkmenıa burǵyshylaryn aralap, qajet zattaryn surastyryp, jınaı júredi eken. Burǵyshylar munyń paıdasyn da kórip otyr. Qazý jumysy kidirip jatqan qazirgi jaǵdaıdyń ózinde Qadyrovtar josparyn oryndap shyqpaqshy. Burǵyshylar arasynda óz ara jarystyń yqpaly ústem bolyp turǵan kez. Dossordyń qol ónershiler ýchılıshesin birge bitirip, Embi barlaý alańdaryn birge burǵylasqan, osy Mańqystaý sybysy shyqqanda alǵashqy bolyp Qadyrov pen qatar kelgen, bul kúnderi Jetibaı alańyn qazyp jatqan aldyńǵy qatarly master — Rysqalıev Salyq pen Tóreǵalıdyń naq osyndaı saıysy bar. Ekeýi de jarysta alda júrmeýdi namys kóredi.

Munaıly túbekke shabýyl bastalǵan kúnnen beri bul eki master qaraýyndaǵy burǵyshylar jumysy kóńilden shyǵady. Sondyqtan basshylar da bulardy betke ustap, ózgelerge úlgi tutady. Aıtsa aıtqandaı eki masterdiń qıyn-qystaý ýaqyttardaǵy eńbegin sózben aıtyp jetkizý de qıyn. Osylardyń batyl bastamalary arqyly qý medıen dalada birneshe skvajınalar jerdiń qazynaly qoınaýyna deıin jetkizilip barlaýshylar úmitin aqtap shyqty.

Mańqystaý jerinde munaı jatýǵa qolaıly jaǵdaı bar ekenin oqymystylar ótken ǵasyrdyń ishinde boljap ár túrli pikirler aıtylǵan. Tóbejik, Qyzan sıaqty bolashaǵy Ózen óńirinen de baǵaly degen jerlerde geologıalyq-tehnıkalyq jobalardyń oıdaǵydaı iske aspaýynan olardy qaıta jaýyp ketýge týra keldi. «Munaı shyǵady» degen talaı jerler burǵyshylardyń qoly jetpegendikten «jabýly qazan jabýymen» qala bergen. Sondyqtan munaı alańdarynyń, tipti Mańqystaý sıaqty bolashaq munaı provınsıalarynyń ashylýy «osy jerde munaı bolýy yqtımal» degen oqymysty geologtardyń boljamynan góri sol «jeti qabat jer astynyń» astań-kesteńin shyǵaryp, munaı qabattaryn taýyp, mol qazynany jer betine alyp shyqqan osy burǵyshylarǵa baılanysty edi. Jumystyń osynaý órinde júrgen burǵyshylar keıde búkil kollektıv josparyn atqaryp shyǵatyn. Sondyqtan da Jetibaıdaǵy Salyq pen Ózenniń Tóreǵalıi Mańqystaýda aty áıgili masterler bolatyn-dy.

Olardyń jáne olar basqarǵan kollektıvtiń osynaý eren eńbegi tabıǵaty qatal túbektiń dabysyn alysqa taratty. Iá, kóńil sezgenmen kóz kermeıtin jer qoınaýyna qaısar erlikpen táýekel etken erler bolmasa bul Ózen de, Jetibaı da bir kezdegi Qyzan, Tóbejik, sıaqty iz-kúısiz jumbaq kúıde jata berer me edi. Óıtkeni 1969 jyly Gýrevte Qazaqstannyń munaı izdestirý isiniń perspektıvalaryna arnalǵan Búkil odaqtyq ǵylymı-tehnıkalyq geologıalyq konferensıada Mańqystaýdy barlaý jóninde Dákov, Cherepanov, Kalının sıaqty ǵalymdar tabandy usynys aıtýǵa júreksingen edi. Tipti olardyń ózderine qarsy daý aıtqandary da tabyldy. «Senderdiń usynystaryńmen qyrýar shyǵynǵa ushyrap, qıyndyqpen Mańqystaýdy araladyq. Qaz degen jerlerdi qazdyq. Esh nátıje shyqpady. Endi qaıda súıreısińder, bizdi?» dep barlaý basshylary bet qaratpady. Aqyrynda, kóp aıtys-sózderden soń ǵalym geologtar burynǵydaı kesip aıta almaı, «Báribir shyǵar shyǵyn shyqty, Mańqystaýda barlaý tresi qurylyp qaldy. «Sheshingen sýdan taıynbas» degen. Endi sol túbektiń ońtústik jaǵyn bir qazyp kórińder. Ózen, Jetibaı strýktýralarynan eshteme shyqpasa, senderdi ári qaraı áýrelemespiz» degen qorytyndyǵa keldi.

Bul pikirdi oblystyq partıa komıteti de qoldap, ǵylymı konferensıa Mańqystaýda munaı barlaý jumysyn ári qaraı jalǵastyra berý jóninde qaýly qabyldaǵan. Biraq, tresiń barlaý jumystary burynǵydan eki ese kemitildi. Sóıtip, burǵylaý jumystary jınaqtala kelip, Tóreǵalı Salyqtardyń burǵyshylaryna ǵana senim júkteldi. Bul tustaǵy jumystar sátsizdikke ushyrasa, budan ári barlaý isi toqtatylatyn bolǵan. Mine, sondyqtan da bulardyń eńbekteri osy turǵydan qaraǵanda joǵary baǵaǵa ıe boldy...

Ózenniń burǵylaý masteri Qadyrov Tóreǵalı

Tóreǵalımen qoshtasqan soń qonaqtar taǵy da bir-eki burǵylardy aralap, keıin qaıtty. Ýaqyt túske taıaǵanda ekspedısıaǵa oraldyq. Mundaǵy kózge túserlik úılerdiń biri asqana eken. Keń de eńsesi kóterińki salynǵan jaryq úıdiń ishi tap-taza, jınaqty. Qaladaǵysha aq telpek kıgen daıashy qyzdar iske yqsham, júgirip júr. Qabyrǵalarda kesilgen qarbyz, jemis sýretteri salynǵan ásem kartınalar. Esik jaqta qol jýatyn, sheshinetin oryn, býfet, kasa - bári de áz oryndarynda. Ac túrlerinen bardy úlgerte bilgenderi de aıqyn ańǵarylyp túr.

Ózenniń burǵylaý masteri Qadyrov Tóreǵalı.

— Tamaq daıyndaýlaryńyz erekshe. Mundaı sheberlikti qaıdan úırenesińder? — degenge asqana meńgerýshisi sál qymsyna ádeppen jaýap berdi.

— Bizder Almatynyń tamaq ónerkásibi ýchılıshesin bitirgesin, 12 qyz jubymyzdy jazbastan osy Mańqystaýǵa suranyp kelgenbiz.

— Úıleriń qaıda?

— Bárimizdiń de úıimiz Almatyda. Oqý bitirer qarsańda osy Mańqystaý jaıynda «Lenınskaıa smena» gazetinen oqyp bildik. Sonan soń Ortalyq Komsomol Komıtetine hat jazyp suranyp, osy jerge joldama aldyq.

— Osyndaı alysta, qıyn jerlerde eńbek etip, ózimizdi synaǵymyz keledi, ári úlken iske biz de óz úlesimizdi qossaq dedik, — dep ekinshi bireýi sózge aralasty.

— Rasynda da, bulardyń úlesi eshkimnen de kem emes,- dep ekspedısıa bastyǵy Úsenov jastarǵa rıza. — Bulardyń aldynda asqana jaıy kóp qıyndyqtar keltirip júr edi. Balalar bárin de dereý meńgerip, bul jaǵy retke keldi. Buryn asqana jumysyna shaǵym kóp bolatyn. Keıde arty janjalǵa aınalatyn. Tártip te biraz jóndelip qaldy. Keshke klýbta, bı alańynda da birde-bir qolaısyzdyqty kórmeısiz. Birli-jarymdy ishkilik ishkender bolsa, olardy ózderi-aq qýyp shyǵady. Qyzdarymyz mádenıet jumystaryn óz qoldaryna alǵan. Bári de komsomol jumysyna belsene katysady.

— Bular kelgeli tamaqtardyń sapasy qandaı ózgerdi deseńizshi? — dep Dúısen daıashy qyzǵa qarap edi.

— Qoıyńyzshy, Dúısen aǵa! — deıdi, meńgerýshi qyz uıalyp.

— Mynaý taǵamdardyń kóbin qalaı daıyndaýdy bizge Áljanov aǵaı úıretip ketti.

— Iá, jaqynda, — dedi Dúısekeń osynda, bir aıǵa komandırovka alyp Gýrevtegi ortalyq restorannyń bas aspazy, Qazaqstannyń qoǵamdyq tamaqtandyrý jumystaryna eńbegi sińgen qyzmetker Áljanov Ótepqalı kelip ketti. Asqana jumysyn jaqsartýǵa sol kisiniń kóp eńbegi sińdi... Bir aıybymyz bar, — dep Dúısekeń kúmiljidi. — Bizde ishimdik jaǵy joq. Buǵan ózimiz qarsy boldyq. Biren-saran tentekten de qur emespiz. Solar iship alyp jumysqa shyqpaı, basqalarǵa da yqpalyn tıgize bastady. Bizdiń jaǵdaıymyzda tártip ornatý ońaıǵa soqpaıdy. Ózimizden basqa ákimshilik oryndary joq. Sondyqtan, osyndaı asyra siltep jiberetinimiz de bar.

Jetibaı burǵylaý masteri Sosıalısik Eńbek Eri Rysqalıev Salyq.

— Tártip ornatý úshin dúkende araq sattyrmaý tapqyrlyq emes, kerisinshe, álsizdikti kórsetedi. Naǵyz ishetin kisi taýyp ishedi.

— Onyń ras, — dedi bas geolog Halıla áńgimege aralasyp,- biz sattyrmaǵaly saýdagerler paıda bola bastady. Osynda bir «belgili medbıke» bar. İshpeı júrmeıdi. Qaıdan bolsa da tabady. «Bir karyn maıdy bir qumalaq shiritedi» degen. Álgi jastardy da aýyzdandyryp, jataqhananyń shyrqyn buza bastady. Jaqyn arada sol «qaraǵym» vahtaǵa kisi tasıtyn avtobýsqa otyrǵaly jatyr eken, ustaı aldym:

— Qaıda barasyń?

— Vahtaǵa.

— Osy kúıińde me?

— Joq, men ishken joqpyn.

— Tús mashınadan! Burǵylaý toqtap qalsa da jumysqa araq ishken kisini jibere almaımyn.

Jetibaı burǵylaý masteri Sosıalısik Eńbek Eri Rysqalıev Salyq.

— Joq, túspeımin!

Mac kisini sózben túsindirý qıyn eken. Aqyry barlyq ákimshilik pravom taýsylyp, álgini súırep túsirdim. Qatty ashýlanyp, kóziniń alasymen qarap, «qap bálem, sen geologpen bolsyn isim!» dep kete bardy.

Men ornyna kisi jiberý jóninde ýchastok bastyǵyna tapsyrma berip keńsege kettim. Keshkilik úıge kelip kúndizgi bolǵan oqıǵany eske túsirdim. Nıeti qara, buzyq adam, mana óshigip qalǵan. «Atynyń syry ıesine málim», óz tentegimizdiń syry ózimizge belgili ǵoı. Bizde istegenine 6 aı bolsa da aty shyǵyp bolǵan. Ózi de eńbek túzeý lagerinen shyqqaly biraz jerge syrǵanap, osy bizge kelip turaqtaǵan bolyp júr edi. Saqtyq jasaǵan da artyq bolmas dep, esikti erterek kilttep, kitaptar aýdarystyryp otyrǵanmyn. Aıtqanymdaı jurt uıqyǵa ketti-aý degen shamada esik qaǵyldy. Bildim sol ekenin.

— Kimsiń?

— Mahambetov, ash esigińdi, men seni óltirýge keldim! — deıdi tili buralyp, daýsy qarlyǵyp.

— Habarlaı qoıatyn mılısıa orny joq. Telefon soǵyp, kórshilerge habarlaýǵa telefon taǵy joq.

—Úıińe bar, dem al, erteń sóılesemiz! — dep esik tusynan kete bergenimde, tún qarańǵysyn qaq jaryp myltyq daýsy «gúrs» etti.

Jer silkingendeı kishkene aǵash úıim solqyldap ketti. Qapelimde shoshyp artyma qarasam, esiktiń keýde tusyn bytyra alaqandaı etip oıyp ketken eken. Úıdi aınalyp qashyp bara jatqan álgi buzyqtyń dybysy estiledi. Kisi kózine túspeı qasha jónelgenin bilip, izinshe syrtqa shyqtym. Myltyq daýysy shyqqanǵa aınaladaǵy kórshiler de jınalyp qalǵan eken. Bolǵan oqıǵany bilgen soń qylmystynyń izin sýytpaı izdeýge kiristi. Jabyrlap, bolǵan oqıǵany áńgimelep aldyq ta, sonymen tobymyzdy jazbaı álginiń sońynan jataqhanaǵa qaraı bettedik.

— Nurmuhan qaıda, sony shaqyryńdar, álgi ıtiń qarýmen otyrsa basqamyzdy mańyna jýytpaıdy, — dedi bireý saqtandyryp.

Aıtqandaı, jataqqa kelisimen myltyǵyn tastap, qolyna qanjar alǵan. Qutyrǵan tóbetteı eki kózi qantalap korıdorda jalǵyz júr eken. Jumysshylar tegis uıqyda. Barlyq esikter jabýly. Ábden qany qyzyp alǵan buzyq endi kimge urynaryn bilmeı qanjaryn jalańdatyp júrgende syrttan dabyrlaǵan daýys shyǵady. Bularmen aıqasqysy kelip tysqa júgirip shyqqanda jurt ortasynan bireý ilgeri umtyla túsip, óktem daýyspen:

— Tasta qanjaryńdy! — dep salq etti.

Mundaı qarsylyq kútpegen qanypezer yzaǵa býlyǵyp álgi jigitke bassaldy, jınalǵandar da bir aıqastyń bastalǵanyn baıqap, bul ekeýin qorshaı qaldy. Bireýler ara túsip úlgermedi. Kózdi ashyp jumǵansha álgi jigit bir attap ilgeri umtyla tústi de qolymen qaǵyp qalǵanda «shabýylshy» ózi bir jaqqa, qanjary bir jaqqa ushyp tústi. Jurt qalaı bolǵanyn kórip úlgermeı de qaldy. Áıteýir qanjar qolynan ketisimen bas buzardy bassalyp ustap «tártipke shaqyryp» jatty.

— Mynaýyń qyzyq áńgime eken. Bolǵan oqıǵa ma ózi, álde geologtar romantık bolady, jazylǵaly jatqan áńgime úzindileri emes pe?!

— Joq qaıdaǵy áńgime, bul bolǵan oqıǵa! — deıdi Dúısekeń bas geologtiń sózin quptap.— Álgi aıtqan Nurmuhan degen jigit bizdiń energetıgimiz, ózi komsomol uıymynyń sekretary, Gýrevtiń munaı tehnıkýmynda oqyp júrgende sporttyń birneshe túrimen aınalysyp, kúresterge jattyǵyp alǵan eken. Tártipsizdik bolyp jatsa sol aldymen qol ushyn beredi. Tentekter odan qorqady. Qazir ol kelgeli halyq jasaǵynyń jumysy jaqsardy. Degenmen, álgideı shekten shyqqan buzaqylardy ýaqytynda aradan alastaýǵa mılısıa organdary tym qashyq. Osy jerge bir mılısıa bólimshesin ashpaı bolmaıdy-aý...

Ekspedısıa bastyǵynyń bul sózin bylaıǵy otyrǵandar qostady.

— Jaraıdy. Bul ótinishterińizdi oblystyq partıa komıtetiniń hatshylaryna jetkizeıin jáne bul máseleniń durys sheshilýine járdem eteıin, — dedim men.

— Sóıtińiz, - dep Dúısen de, basqalar da kóp tapsyrdy. — Ázirge ákimshilik organdarynyń jumysyn ózimiz atqara turarmyz.

Jol ústinde ekspedısıa basshylarynyń osyndaı qıyn da, jaýapty jumystary týraly, olardyń kem-ketigi, muń-muqtajy, bastan keshirgen oqıǵalary áńgimelenip otyrdy da, bir kezek ol óndiriske qaıta kóshti.

— Bul jerden tabylǵaly turǵan munaıdyń qoryn ıgerýge áldeneshe jyldar kerek, ondaǵan myń adam qajet bolady. Sol bolashaq munaıshylar qalasyn qaıdan salý kerek? — dedi Orýdjev joldas oılanyp. — Eki túrli pikir bar. Birinshisi — osy Ózenniń ózinen salý. Sonymen birge munaı shyqqan jerdiń árqaısysynan shaǵyn qalashyqtar salýdan da oı bar. Mysaly, Jetibaıdan, Aqsýdan, degendeı.

Mańqystaýdyń ulan-baıtaq shól dalasynan ár jerge bir qala sala berýdiń ekonomıkalyq jaǵynan tıimsizdigin bylaı qoıǵanda, halyqqa qolaıly emes ekenin eskerý taǵy kerek. Qala bolǵan soń onyń mektebi de, mádenı-turmystyq jáne saýda oryndary, ózine laıyqty tolyp jatqan múmkindikteri bolady. Munaıshylardyń da teatr, stadıony bar keń kósheli, baý-baqshaly úlken qalada turýǵa tolyq pravolary bar. Olaı bolsa úlken qala bir-aq jerde bolý kerek. Ózen bolsyn, Jetibaı bolsyn, munaı qaı jerden shyqsa jumysqa sol ortalyq qaladan jumysshylar qolaıly transportpen kelýi kerek te merzimdi ýaqyty bitken soń qaladaǵy úılerine qaıtýy kerek. Bul jóninen Azerbaıjan teńiz munaıshylarynyń, «Neftánye kamnı» sıaqty teńiz ortasyna ornatylǵan munaıshylar qalasynyń tájirıbesi úlgi bola alady, dep Sábıt Ataıuly bir qyzyqty mysaldy aıtty. — Onda salt bastylar úshin qonaq úıler, asqana, klýb sıaqty kúndelikti ómir qajetteri bar. Bir jeti turyp, jumys jasaǵan soń jumysshylar Baký qalasyndaǵy sáýletti úılerine qaıtady. Onda bir juma semásymen birge dem alady. Bul árıne, ózderine azdaǵan qıynshylyq keltiredi. Biraq sol qıyndyqty, eń bolmasa semá músheleri kórmeýi kerek qoı. Olar tolyq qala turǵyndarynsha qolaıly úılerde turýy kerek. Jumysshynyń ózi de úıge oralǵan ýaqyttarynda burynǵydaı teńiz ústindegi shýlaǵan tolqyndy, qaýip, qaterge toly kúnderin umytyp, tynysh dem alady.

Sábıt Ataıulynyń sóz tórkini Mańǵystaý bolashaǵyna kúmán keltirmeıdi. Túbinde munda da irgeli el ornaıtynyna nyq senimde. Tipti jaqyn-jýyqta úlken qala salynatyny jaıynda da habar tastap otyr. Sonda onyń oıynsha bul jerde qala salýǵa eń qolaıly oryn teńiz - jaǵasy. Teńiz aýa raıynyń qataldyǵyna edáýir áser etip, ony jeńildetedi. Qazirgi salyna bastaǵan qalany úlkeıte otyryp, ony munaıshylar qalasyna aınaldyrý, munaı alańdaryna tas joldar salyp, transport qyzmetin jaqsartý kerek. Kýıbyshevtyń «Gıdrovostokneft» ınstıtýty munaıshylar qalasy jóninde ǵylymı-tehnıkalyq jobalar jasap jatqan kórinedi.

— Jergilikti halyq ókilderi, osy munaıdyń bolashaq qojalary sizder, buǵan ne aıtasyzdar? — dep Sábıt Ataıuly bizge qarady.

— Bizder, partıanyń soldattarymyz ǵoı Sábıt Ataıuly!

— Partıa degen myna sender. Ortaq uly maqsattyń jolynda bizdiń jeke basymyzdyń qamy pıda bolýy kerek. Qazirgi oryndaryń qolaıly, laýazymy joǵary, qurmetti, úlken jumys. Bul oryndaryńnan senderdi joǵarylatpasa, kótermese, tómendetýge obkom sekretarynyń negizi joq. Sender munaıshy mamandar, Qazaqstan munaı óndirisin qaıta qurýǵa tikeleı aralasyp, KPSS XXI seziniń Mańqystaý munaıyn tez ıgerý jónindegi qararlaryn iske asyrýǵa ózderiń tikeleı qatysýlaryń kerek. Bul jumystyń laýazymy tómen bolǵanymen mańyzy joǵary...

Orýdjev qyzyna sóılep kóp shyndyqtyń betin ashyp tastady. Batyl aıtty, batyra aıtty. Biraq, ol osynaý úlken isterdiń otynda qaınaǵan adam ǵoı. Meńzep otyrǵany oryndy. Oǵan biz esh kúmán keltirgenimiz joq. Óıtkeni Orýdjev elimizdegi iri munaı óndirisiniń ıgerilýine tikeleı qatysqan adam. Túrkmenıa úlken munaıy ashylǵanda ony ıgerýge Moskvadan Ashhabadqa, Nebıt-Dagqa oılanbastan turaqty jumysqa aýysqan. Sábıt Ataıulyna munaı alańdaryn ıgerýden artyq baqyt joq. Bizderge de sol rýhty sińirip keledi. Bul usynys bizge úlken oı saldy. Alǵashqy áserdiń ózi-aq tolqý týǵyzdy. Úlken istiń, basy-qasynda bolǵanym jón-aý degen oı meni mazalaı bastady. Endi tezirek Gýrevke jetip, oblystyq partıa komıtetiniń sekretarynan osynda suranbaqqa bel baıladym.

— Sonymen sender, — Mańqystaýdyń úlken munaıynyń bolashaq qojalary, munaıshylar qalasyn qaı jerden salǵanymyz qolaıly deısińder? — dep Orýdjev álgi bir suraǵyna qaıta oraldy.

Bul shynynda da oılanyp aıtar túıindi másele. Bakýdiń teńiz ústindegi munaı kásipshiligi úshin salynǵan qala jón delik. Al bizde jaǵdaı basqasha ǵoı. Men bul jóninde óz pikirimdi eki ushtylaý baıqatyp kórdim de erterekte ózim aralasqan — Embide bolǵan bir faktini aıttym.

1950-57 jyldary Qarsaq munaı alańy ashylǵanda jer jaǵdaıy óte qolaısyz bolǵandyqtan, munaıshylarǵa turǵyn úıdi 35 kılometr jerdegi Baıshonas poselkesinen salyp, jumysshylardy sonan tasyp turýdy uıǵarǵanbyz. Bastapqy ýaqytta solaı boldy da. Qarsaqqa arnalǵan barlyq turǵyn úı Baıshonastan salyndy. Eki araǵa asfált jol salynyp, vahta tasymaldana bastady. Keıin bul árli-berli júristen jumysshylar ábden mezi boldy. Qarsaqta isteıtinder burynǵy barlaýshylar turǵan ýaqytsha qamys úılerge kóship kele bastady. Aqyrynda, Baıshonastaǵy jaqsy úıler bosqa qalǵan. Qala salǵanda sol óleńdi qaıta jyrlap júrmeıik dep saqtandyrǵan boldym.

— Biz elimizdegi Mańqystaý, Batys Sibir sıaqty jańa munaı alańdarym Embi kásipshilikterimen salystyra almaımyz. Ondaǵy eski úlginiń qaldyqtaryn joıa otyryp, onyń basqa jerde qaıtalanýyna jol bermeı, jańa munaı alańdaryndaǵy progresıvtik jobamen qazirgi zamannyń óskeleń talaptaryna saı keletin, ádemi, yńǵaıly sosıalısik qala salýymyz kerek.

Qala máselesi osyndaı san qyry bar kúrdeli másele bolǵandyqtan, bul joly belgili bir kelisimge kele almadyq. Qalanyń qajeti jáne onyń orny jóninde ala-qula pikirler boldy. Sonymen kóp keshikpeı baılaýly attaı «qaltarýly» turǵan AN-2 qos samoletke bólinip minip, Jetibaı, Eralıev poselkelerindegi barlaýshylarǵa soqtyq. Munyń da jaı-kúılerin bilip, jańa salyna bastaǵan teńiz jaǵasyndaǵy Aqtaý qalasyn kórdik. Sonymen kóp nárselerdi kóńilge túıip Gýrevke qaıttyq.

Munda Mańqystaý munaıyn ıgerý jónindegi eń joǵary dárejedegi úlken qaýlynyń jobasy jasaldy. Orýdjev pen Esenov joldastar bul jobany Almatyǵa alyp ushyp, respýblıka basshylarymen kelisýge ketti. Úlken istiń erteń – bir kún ómir kórgeli turǵanyna kúmán keltirmeı biz qaldyq, munda Orýdjev pen Esenovter ketkeli kóp ýaqyt ótken joq. Moskvada Mańqystaý munaıyn ıgerý jónindegi tarıhı qaýly jaryq kórdi. Ǵasyrlar boıy syryn ishine búkken jumbaq dalanyń tósinde osy qaýlydan soń-aq jańasha ómir bastaldy. Munaıshylar jer astyna dendeı tústi. Bylaıǵy halyq úı jaı salyp, jańa sıpattyq meken ornatýǵa den qoıdy. Sóıtip, Mańqystaý túbegi az jyldarda túlep shyǵa keldi.

---