InfoHub Logo

Kúzge qaraı Mańqystaý tabıǵaty kúrt ózgerdi. Kún ádetten tys sýyta tústi. Dalalyqtan soqqan sýyq jel keıde bet qaratpaıtyn boldy. Túrikmenıa, Azerbaıjan sıaqty jyly jaqtan kelgender bul túbektiń qatal tabıǵatyna kópke deıin kóndige almaı júrdi. Sýyqqa shydaý qıyn boldy. Bizge bárinen qıyny parafındi munaılyq aǵýy edi.

Iýl aıynda, tamyljyǵan shildeniń ystyǵynda jiberilgen munaı bastapqy qarsańynda kóp syr bere qoıǵan joq. Jedel aǵyp jatty. Qoıýlanǵan maıdy nasospen kidirissiz aıdap keldik. Birqatar usaq-túıek qıyndyqtar júre túzelip ketken. Alaıda, alǵashqy salqyn túsisimen úsh-bes shaqyrym qashyqtyqtaǵy skvajınalar óz ónimin toptyq qondyrǵyǵa jetkize almaı «qaqala» bastady. Olardyń boıyndaǵy qatyp jatqan parafındi munaıly agregatpen aıdap, jyljymaly bý qondyrǵylar arqyly jibitip otyratyn kúıge tústik. Biraq bul amalymyz da uzaqqa barmady. Bir jerden jibitip jiberseń ekinshi jerden qatady. Kún sýyǵan saıyn qubyrlardaǵy munaı túgeldeı qatyp, ónim berý toqtap qalýǵa aınaldy.

«Parafındi munaı qatqysh keledi, sýyqta ony óndirý qıynǵa túsedi» degendi biletin edik. Ony Tatarıanyń, Túrikmenıanyń, Bakýdyń keıbir kásipshilikterinen kórip te júrgenbiz. Al myna sıaqty az-kem sýyqta maıdy aıdaý jappaı kidiredi dep oılaǵan da joq edik.

Munaı toqtalysymen aıqaı bastaldy. Jospar oryndalmaıdy. «Qysqa ázirlik nashar bolǵan», «Tehnıkalyq daıyndyq bolmaǵan», «Úgit-nasıhat jumysy tómen», «Sosıalısik jarystyń pármendiligi nashar» degen aıyptar taǵylyp, bizdi oblystyq gazetter synaı bastady. Qalaı dese de munaı bermeı jatqanymyz shyn. Bárinen de myna munaı aǵyzýǵa qalaı da amal tabýymyz kerek.

Keńsege Berdiǵojındi ǵana otyrǵyzyp, bárimiz skvajınalardy jaǵalaýǵa kettik. Dergachev, Osadchıı, Stremskıı, Efendıev, Ragımov taǵy basqa ınjenerler, jańashyl ónertapqysh operatorlar Nurmuhanov, Masımov, mehanık Mamedov, tipti barlaýshylarǵa deıin bas qatyryp, munaı berýdi oılastyramyz. Bul tuıyqtan shyǵýdyń amalyn izdestire bastadyq. Barlyq «pále» parafınde. Quramy mol bolǵandyqtan munaı 36 gradýs jylylyqtyń ózinde-aq tońazyp qoıýlana bastaıdy. Munan sál tómendese bolǵany dereý qata bastaıdy. Qyzdyryp jiberseń qaıta suıylyp aǵa jóneledi. Biraq, munyń da órisi uzaq emes. Uzańqyrap baryp sýynyp qalady. Demek, salqyn ýaqyttary munaıdy úzdiksiz qyzdyryp turý kerek.

Qazirgi qolda bar jylytý quraly - tek qana bý mashınasy. Olardy skvajına saıyn qoıýǵa taǵy jetpeıdi. Jetse de ol aıryqsha qymbatqa túsedi. Qyzdyratyn pesh tek toptyq qondyrǵyda ǵana bar. Skvajınadan shyqqan munaı sol peshke jete almaı, jolda qatyp jatyr. Qaıtken kúnde de munaıdy qyzdyrý kerek. Biraq jer astynda kómýli jatqan qubyrdy qalaı qyzdyramyz? Nemen qyzdyrýǵa bolady?

Osy suraqtarǵa jabylyp jaýap izdedik. Aqyrynda tabylǵan jaýap bireý boldy. Peshpen qyzdyrý kerek.

Bireý bilmegendi bireý biledi. Oılana kele munyń tıimdi paıdalaný joldaryn qarastyrdyq. Chertejin, esepterin jedel bitirdik te, erteńine órtten saqtaný, taý ınspektorlarymen kelisip, olardyń da usynystary arqyly bir skvajınaǵa qoldanbaqshy boldyq. Tájirıbe jasap kórýge №4 toptyq qondyrǵydan 5 shaqyrymdaı qashyqtyqta turatyn №23 skvajına alyndy. Bul ózi ónimdi jaı bergenimen qubyry uzyn bolǵandyqtan munaıyn toptyq qondyrǵyǵa jetkize almaı, qatyp jatatyn skvajına edi. Aldyn-ala árbir shaqyrymǵa bes jerden qyzdyrma pesh qoıý kerek boldy.

Jer astynda munaı temperatýrasy 65 gradýs bolsa, joǵary kóterilgen saıyn salqyndaı beredi de, jer betinde, ıaǵnı skvajınanyń aýzynda qys kúnderi 25 gradýs, jazda 15 gradýsqa deıingi jylylyqqa túsedi. Sóıtip, onan ári de tómendeı beredi. Neǵurlym moıny uzaǵan saıyn temperatýra da tómen bolady. Al 20 gradýsqa jetisimen-aq munaı qoıyla bastaıdy da qubyrdyń jan-jaǵyna jabysyp, birte-birte tyǵyndalyp qalady. Sondyqtan jazy-qysy toptyq qondyrǵyǵa kelgende munaıdyń jylylyǵy 25 gradýstan tómen túspeýi kerek. Ol úshin tapqan aılamyz — álgindeı jol-jónekeı qyzdyryp otyrý ádisi boldy.

Mańqystaý munaı barlaý tresiniń bas geology,

Lenındik syılyqtyń laýreaty V.L.Tokarev.

Endigi bir qıyn jumys ári qaýiptisi - «separator» dep atalǵan, munaıdan gazdy aıyratyn kishkentaı ydys jaǵynan týdy. Onyń qaýiptiligi — úlken qysym ústinde jumys isteıdi. Osy jerde biraz talas pikirler bolǵan. Birlestiktiń bas ınjeneri bul ydysty alyp tastaýdy talap etti. Ol ózi tehnıka qaýipsizdigine aldymen jaýap beretin bolǵan soń da qaýipti jerlerdi jibergisi kelmeıdi. Biz oǵan bolmaı, qaýipsizdikti óz moınymyzǵa alyp, gazdyń tazalyǵy úshin solaı isteýge uıǵarǵanbyz.

Rasynda da osy qaýipti ydysty istemeı-aq bul páleden aýlaq júrsek qaıtedi dep bas ınjener de aıtyp kórip edi, men qoldamadym. Ne de bolsa táýekel, svarshıkke isteýge tártip berdim. Ózimiz basynda baqylap otyrdyq. Birdeńe bola qalsa jaýap beretin biz. Eki kún degende jumys aıaqtaldy. Bir qyzdyrma pýnkti jasaldy. Artyq kisilerdi keıin qoıyp, basynda Dergachev, Stremskıı, svarshık tórteýimiz qaldyq. Ragımov skvajınany jiberýge ketti.

Kóp uzamaı shýyldap-dúrildep gaz da kelip qaldy. Qysymnyń kúshimen qubyrdyń boıy, peshtiń quraldary solqyldap ketti. Separator da gazǵa tolyp, qysymy kóterilip, manometrlerdiń tili oınaqshı bastady. Naǵyz qaýipti ýaqyt endi keldi. Qysym tez kóterilip bara jatty. 3 atmosfera, 5, 10, 15 atmosfera. Sirá aldy taǵy bitelip qalsa kerek.

Men «toqtat» dep Ragımovke belgi berdim. Sonyń arasynsha separatordaǵy qysym 20-ǵa baryp qalǵan eken, sony kózim shalyp úlgerdi. Skvajına jaqqa taǵy da «toqtat» degen ısharatpen qolymdy kótere bergenimde qulaqtyń túbinen atylǵan myltyqtaı jer dúnıeni jańǵyrtyp bir joıqyn kúsh ózimdi ushyryp jiberdi. Lezde esimdi jınap, túsken jerimde tula boıymdy túgendeı bastadym, basym bári túgel sıaqty. Esh jerim aýyrmaıdy da. On kadamdaı jerde - jańaǵy turǵan jerimizde quıyndaı aspanǵa kóterilip shań tur, arasynan qybyrlap turyp ústi-bastaryn qaǵyp jatqan joldastarymdy kórdim, bári de únsiz. Júgirip baryp jigitterdi túgendeı bastadym. Olar da qımyldap turyp jatyr eken.

— Men aıttym ǵoı! - dedi birlestiktiń bas ınjeneri, — Bul qaýipti «konstrýksıadan» aýlaq júrý kerek! — Bárimizdi «qudaı» saqtady!

Teksere kelgende bul konstrýksıadan eshqandaı kiná bolmady. Separator svarshıktiń tájirıbesizdiginen jaryldy. Pisirilgen jerlerdiń bárinde aqaýy bolǵan. Sondyqtan qysymǵa tózbegen. Endi bul isti qaıta bastaýǵa týra keledi. Tájirıbeli svarshık tabý kerek. Peshterde taza gaz ǵana janý kerek. Munaı aralasyp búkil Mańqystaý aspanyn qara tútin qylyp qoıǵan yńǵaısyz.

Burǵyshy M.Tarabrın

Bul isti uzaqqa sozýǵa bolmaıdy. Aılyq jospardy qalaı da oryndap shyǵýymyz kerek. Esime Ábish tústi. Ony osynda aldyrý kerek, onyń qıaly osyndaı ýchaskelerde isteý edi ǵoı.

Erteńine Jetibaıǵa tarttym. Mán-jaıdy aıtyp edim, Ábish birden-aq kelise ketti. Men Ábishti ekspedısıa bastyǵynan surap, Ózenge ózimmen birge ertip keldim. Separatordyń chertejin kórip Ábish «bul maǵan shemishke shaqqandaı» dedi. Biz qýanyp kettik. Rasynda da Ábish bul jumysty ári jeńil, ári shapshań oryndady. Ózi de kópten kútken armanyndaı jumysqa ash qasqyrsha tıisti. Az kúnde-aq barlyq jumysty qaýsyryp áketti. Qys bastalmaı-aq sol kúzde barlyq skvajınalardy qyzdyrma pýnktterimen qamtamasyz ettik. Peshterdegi mazdap janǵan gaz tútini de shyqpaıdy. Qatyp jatqan skvajınalar iske qosyla bastady. Bul qys boıynda parafın emi tabylǵandaı boldy. Jospar da oryndalyp turdy. Endi ilgerini oılaý kerek.

Parafındi munaıdy eritý jóninde birneshe tájirıbe qatar júrgizildi. Aldymen, kubyr ishin parafın jabysa almaıtyndaı etip jyltyratyp laktaý, emaldaý, áınekpen qaptaý sıaqty ádister synaýdan ótti. Sonymen qatar skvajınanyń jumys rejımin ózgertý arqyly parafınniń munaıdan bólinýin qarastyrý kerek. Ol - gazdy kóbeıtý, gazlıft ádisterin kóbirek qoldaný, skvajınany toptyq qondyrǵyǵa jaqynyraq ornalastyrý arqyly iske asyrylatyn boldy. Sóıtip, Ózenniń battasqan parafıni de endi bizge kedergi bola almaıdy.

Bárinen buryn Ábish qolymyzdy uzartty. Ne bir qıyn jumystar kezdesip, tuıyqqa tirelgendeı bolsaq Ábish arqasynda ǵana shyǵyp keldik.

Barlyq toptyq qondyrǵylar skvajınadan jınalǵan munaıdy peshterde jylytyp dıametri jarty metrlik úlken ortalyq jınaqtaý kolektoryna nasospen aıdaıdy. Kolektor rezervýar parkine quıady. Sońynan iske qosylǵan toptyq qondyrǵynyń birinde daıyn turǵan zadvıjka bolmaı qaldy. Olardy aıryqsha qysymda munaı júrip jatqan kolektorǵa jalǵaý kerek. Skvajınalar toptyq qondyrǵyǵa tirkelip, júzdegen tonna munaı daıyn tur. Muny retteýdi taǵy da Ábish qolǵa aldy. Kolektordyń bir búıirinen 350 mıllımetrlik bolat zadvıjkany japsyrdy da kolektordy jóndedi. Aqyrynda, bul tustan úlken munaı jolyn ashyp jiberdi, ol joǵary qysymmen aıdalǵan munaı kenet ashylǵan tesikten ilgeri lyqsı jóneldi. Ábish asyqpaı zadvıjkany jaba qoıyp edi, kolektor typ-tynysh bola qaldy. Endi jańa toptyq qondyrǵyny osy zadvıjkanyń aýzyna jalǵaý ǵana qaldy.

Ábishtiń ádisimen talaı toptyq qondyrǵy iske qosyldy. Biz birqatar jumystarymyzdy onymen aqyldasyp otyratyn boldyq. Onyń usynysymen ózende joǵary dárejeli svarshıkter kýrsy ashyldy. Tańdaýly, yjdaǵatty, yntaly jastardan onshaqty jigitti jınap, bir jaǵynan Ábish olardan ózindeı svarshık maman daıyndaýǵa da kiristi. Kóp uzamaı svarshıkter máselesi de sheshildi. Endi úı qurylystaryna da qaraýǵa mursha keldi.

Bul kezde qurastyrmaly aǵash baraktar qurylysy aıaqtalǵan. Tas úılerdiń irge tasy qalana bastaǵan edi. Buryn daıyn materıaldardan shapshań jınap, aǵash úılerdi birinen soń birin tapsyryp júrgen qurylysshylar, tas úı salýǵa kelgende isteri ónbedi.

Mańqystaý baılyǵynyń biri — tas. Kádimgi jer betinen jarty metr tereńdikte jatatyn Mańkystaýdyń «rakýshnák» dep atalatyn áıgili aq tasy ol. Osy tas arqyly Shevchenko qalasy da tez qanat jaıyp ketti. Naq osyndaı jergilikti baǵaly materıaldar - bolmasa Mańqystaý qurylysy munshalyq tez qarqynmen damı almas ta edi. Áýelgi qarsańda tas materıaly bizge mashınamen Shevchenkodan, Jetibaıdan jetkizilip turdy. Keıin Ózenniń ózinen karer ashyldy. Sóıtip, úılerdiń jaryn kóterý munda onshalyq qıynǵa soqpaǵan. Onyń esesine basqa qurylys materıaldary: aǵash, sement, áınek, syr sıaqtylardy jetkizýde ýaqytsha qıyndyqtar bolatyn. Biraq muny qurylysshylardyń qarqyndy jumysy men izdengishtigi ótep otyrdy.

Qurylysshylar arasynda «Vasá aǵaı» dep atalyp ketken qart tas qalaýshy boldy. Egdeligine qaramastan erteńnen qara keshke qurylys basynda bolatyn. Tas qalaý jumysynan jalyqpaıtyn da, sharshamaıtyn. Ol basqa jigitterdi de únemi jumysqa tartatyn. Keıde olar jumystan jaltaryp, jalqaýlyq kórsetse «jigitter, úıdiń bir buryshyn qalastyryp keteıik, erteńge jeńil bolady. Olaı etpeseńder erteńgi jarty kún burysh shyǵarýǵa ketedi» dep bolmaıtyn. Ózi de jumysqa sheber, úlken tájirıbeniń adamy. Qashannan tas qalaýshy Ýkraınanyń, Tatarıanyń úlken-úlken qurylystarynda eńbek etken.

Vasılıı aǵaı munda qurylysshylar brıgadasyn basqarady. Mundaǵy jumystyń sapasy da, qarqyny da kúndelikti normanyń mańynda bolady. Asyly, olar retsiz asyǵyp, aptyqpaıdy. Brıgadır qart qoly bosta bizge kelip, usynystar aıtyp, bir jumystar jóninde aqyldasyp júretin. Oǵan Ózendegi qurylys naq óz jumysyndaı jaqyn edi. Keıbir isterine qarasaq Vasá aǵaı jaı ǵana tas qalaýshyǵa uqsamaıdy, osy úlken qurylystyń qojasy, bolashaq ıesi de ózi sekildi. Keıbir jeke menshik úı salǵan kisiler iske ózi aralassa da, basqa jaǵyn kózden tasa qylmaı, baqylap júredi. Pesh durys ornatylyp jatyr ma, áınek durys salyndy ma, eden taqtaılary úılese me. Vasá aǵaı da solar sekildi jalpy qurylysty baqylaı júredi. Bul jaǵynan ol ózimen kórshi brıgadanyń kóp isine narazy. Jumysy sapasyz, deıdi, jumysta materıal shyǵyny kóp deıdi. Áıteýir Vasá aǵaı ózge jurt «Ataman» dep atap ketken ózi qatarly qartpen jaraspaı júrdi.

— Osy «Atamannyń» nıeti buzyq — dedi birde Vasá aǵaı, — maǵan seniń bolashaq qalańnyń ádemiligi kerek emes, ony bastyqtar oılasyn, olar sol úshin aqsha alyp otyr deıdi. Ózi «tabystan» basqa eshteńe oılamaıdy. Qaraýyndaǵy jigitteri de dál ózi sıaqty. Qaıdan tańdap alǵan! Kileń ur-da jyq. Meni balaǵattap júrgizbeıdi. Mynadaı usynystardy qoımasań biz saǵan keregini kórsetemiz dep gújildeıdi. Ózderi óne boıy iship alyp «kóńildi» júredi.

Rasynda da, osy brıgadanyń tártibi bizge de unamaıdy. Jalaqy alǵannan keıin «Atamannyń» jigitteri kirpi sıaqty, bastaryn ishine tyǵyp alyp, búkil jaryq dúnıeden bólinip, ózderimen-ózderi bolady. Olardan eki-úsh kún jumys surama. Artyq aqshalaryn iship bolǵan soń aqsha jınaýǵa ólerdeı janyn salyp kirisedi. «Atamannyń» jasy alpysqa jaqyndap qalǵan, som deneli, alpamsadaı iri kisi. Kóp sheshilip sóılemeıdi, kisige kóziniń astymen súzegen buqasha alaryp qaraıdy. Saqal murty únemi esip, bet aýzyn jún qaptap turady. Jaqynda lagerden bosanyp shyǵyp, osynda ornalasqan eken.

— Jastyqta mastyqpen kisi ne istemeıdi. Tentektikten biraz qorlyq kórdik. Endi qalǵan ómirimdi adamsha ótkizgim keledi, — depti Aleshınge, bir áńgimesinde syryn shertip.

Qaraýyndaǵy jigitter ózinen qaımyǵady. Qasy men qabaǵyna qarap, aıtqanyn eki etpeı, buljytpaı oryndaıdy. Keıbireýleri ózin burynnan tanıtyn bolsa kerek. «Ataman» dep at qoıyp júrgen de solar. Buryn ózin solaı ataǵan desedi. Sol júrgende ózi qazaqsha tilge sýdaı. Birde men «sen qazaqshany qaıdan úırendiń?» dep suraǵanymda:

— Men Gýrevte, Jaıyq boıynda qazaq arasynda týyp óstim. Bala jigit kúnimde qazaq baldarymen oınadym. Beri kele ákeme erip Dossor kenshiliginde jumys jasadym. Sonda komsomol qataryna óttim. Shirkin, ol bir meniń ómirimdegi eń bir qyzyq ýaqyttar edi ǵoı,-dep ataman kúrsinip, áldenege ókingendeı boldy. Biraq, keıin sál-pál teris baǵytqa túsip kettim...

«Tentektiń aqyly tústen keıin enedi» degen. Munyń aqyly ómiriniń keshine qaraı eneıin depti. Qatesin qazir uǵyp otyr, tym kesh uqqan. Árıne, aramyzda mundaı neken-saıaq adamdar bolady. Bir ǵajaby osylar kóbine shet jaqta júredi. Sondyqtan mundaı jańa qurylys oryndarynda kollektıvpen jumys isteý, saıası-tárbıe jumystaryn júrgizý qıynyraq bolady. Biraq, Vasá aǵaı sıaqty naǵyz jumysshy tabynyń ókilderiniń ózderi-aq bulardy buǵalyqtap ustap, alysqa jibermeıdi.

Birde maǵan asyǵyp-aptyǵyp Vasá qart keldi.

— Osy salynyp jatqan eki qatarly dúkenniń fýndament betonynyń markasy qandaı?

— 200 bolý kerek.

Mańqystaý qazynasyn ıgerýge qatynasqandardyń bir toby: (ońnan solǵa qaraı) X. Nurǵalıev — Ózen burǵylaý tresiniń partkom sekretary; Ia K. Zaharov — Shevchenko qalalyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary; R. Ótesinov — Ózen munaı óndirisi basqarmasynyń bastyǵy.

— Endeshe «ataman» búldirip jatyr. Kesheden beri qurylysqa sement jetpeı bárimiz qarap turmyz. Aı olar fýndament quıyp jatyr. Sementteriniń mólsheri bizge belgili. Menińshe solar tıisti sementi kelmeı, oǵan qaramastan álsiz betondy quıyp jatyr. Erteń laboratorıaǵa analızge bir táýirin kórsetedi de, basqalaryn qalaı bolsa solaı qúıa salady. Soǵan saq bolyńdar.

— Jaqsy, Aleshnnge tapsyrarmyz. Baqylaýdy kúsheıtsin! - dedim men.

Aleshın birneshe betonnyń sapasyn tómen dep taýyp, brakke shyǵarypty. Keıin bul úıden dúken ashqanda kúzge qaraı tóbesinen tamshy tamyp, ári astynan týrba jarylyp, sý ketip, fýndament dymqyl tartty. Kóp uzamaı álsiz beton úgilip, úıdiń jary otyrdy, ishki qabyrǵalary qulaǵan. Bir jaqsysy, bul oqıǵa adam joqta - túnde bolyp, tańerteń kórdik.

Árıne aıyptylar jazasyn aldy. Biraq Vasá aǵaı sodan beri bizge renishpen qaraıtyn boldy.

— Men ýaqytynda eskertip edim, sender mán bermedińder! Bul brakqa ortaqsyńdar! — degendeı jerinip júrdi menen...

Mańqystaý túbegi talaı-talaı júıriktiń báıge alańyndaı boldy. Buryn kishigirim kásipshilikterde boı jaza almaı, kórine almaı júrgender sol aıdynda kósile shaýyp, kózge tústi. Erdiń erligi qıynshylyqta degen osy da. Shól dalanyń dúleı tabıǵatymen alysqandardyń kóbi-aq az ýaqytta omyraýy orden, medaldarǵa tolyp, jarqyrap shyǵa keledi. Solardyń biri Kemelhan Nurmuhanov kúni keshe jastaı jetimshilikte, balalar úıinde tárbıelengen edi. Ózi de tuıyq júretin jýas jigit, kásiptik-tehnıkalyq ýchılıshesin bitirip, Saǵyz kásipshiliginde operator bolyp istegen. Joldasy da ózimen birge oqyǵan maman.

Mańqystaý jaıly áńgime bolysymen Kemelhan eldiń aldymen jumysqa keldi. Alǵashqy kúnderden-aq jumysqa jaltaqtamaı, belsenip, kúreske tústi. Qajyr-qaırattyń adamy ekenin tanyta bildi. Kollektıv neler aýyr jumystarda oǵan arqa súıedi. Kemelhan da jurt senimin aqtady. Úkimet pen partıa jumysshynyń eren eńbegin eleýsiz qaldyrǵan joq. Kemelhan kóp uzamaı Oktábr Revolúsıasy ordenin keýdege taqty.

Árıne, Kemelhan Mańqystaýǵa ataq-dańq izdep kelmedi. Partıa shaqyrýymen óz otanynyń gúldenýi jolyndaǵy qajyrly kúreske keldi. Munda buryn kelgenderge júktiń de aýyry tıdi, sonymen qatar sol beınettiń zeınetin kórdi, olar.

Kemelhandar Mańqystaýda jalǵyz emes-ti. Jalǵaspaev Smaǵúl, Amırov Násir, Osadchıı Alekseı sıaqty jigitter de Mańqystaýǵa Kemelhanmen qatar keldi. Násir — azerbaıjan jigiti. Bakýde ýchastok bastyǵy bolyp istegen jerinen Mańqystaýdan úlken munaı tabylǵanyn estip, ózi suranyp keldi. Násir Amırovty maǵan alǵash Efendıev ertip ákep tanystyrdy.

— Seniń famılıań aıbyndy eken, - dedim men qaljyńdap, Azerbaıjan Komýnıstik partıasy Ortalyq Komıtetiniń sekretary, belgili munaıshy Amırov Alı Jabaroglyny eske alyp.,

— Násir sol kisiniń inisi, — dedi Namık.

Násir Ózendegi baraktan bir bólmege ornalasty da, eki balasymen zaıybyn aldyrdy. Ózenniń naq sol kezdegi jaǵdaıynda jas balalarmen kelip ornalasý da naǵyz erlik edi. Olar kelgen qarsańda udaıy úsh kún boıy kez ashtyrmas boran soǵyp turdy. Poselkeden shyqqan avtobýs kásipshilikke jete almaı jolda adasyp júrdi. Talaı mashına qarsy kelip qalǵanda birin-biri kórmeı soǵysyp ta jatty. Mashınadan túsip jol qaraımyn degen kisi bes qadam uzap ketse mashınasyn taba almaı adasatyn boldy.

— Sol boranda, - deıdi keıin Násir, — úıge kelsem, úıdiń ishi tumandaı kók ala shań, aǵash qabyrǵalar jeldiń kúshimen syqyr-syqyr etedi. Baldarymnyń bet-aýzy shańnan ázer kórinedi. Úıdegi tósek oryn degender shańnyń astynda qalǵan. Ortasynda eki balamdy baýyryna qysyp joldasym jylap otyr.

— Mynadaı bola berse biz ólemiz. Myna kishkentaı balalaryń úshin jalbarynam, elge qaıtaıyq! - deıdi.

— Páli, boran tez ashylady. Qysqa qaraı dymqyl túsip, jer taptalady. Aýa tazarady. Jazǵa deıin asfált jol salynyp, úlken tas úıler bitip, shań azaıady. Bir-eki jylda bul jerde qala bolady. Bakýdegideı jaqsy úıler salynyp bitedi. Bul jerde jańa Baký bolady.

Násir Ózende eń aýyr ýchastkelerdiń birin aldy. Al endi, osy Násir Amırovty Mańqystaýǵa alyp kelgen qandaı taǵdyr! Munda jigit turmysy, jumysy áldeqaıda aýyrlady. Eńbek aqysy da burynǵydan ósken joq. Laýazymy da burynǵydaı. Ázirge óndirtip jatqan munaı da joq. Kúndiz-túni burǵylaýdan shyqqan skvajınalardy paıdalanýǵa ázirleýmen shuǵyldanady. Keshe ǵana Bakýde alshaq basqan jigit, Mańqystaýǵa kelip aq shańnyń astynda, semásymen kishkene baraktyq bir bólmesine tyǵylyp otyr.

Basshylar jaǵy óndiristiń uıtqysy bolǵan osyndaı negizgi munaıshy — entýzıastardan quraldy. Qalǵan jumys kúshin komsomoldar tolyqtyrdy. Keń baıtaq Sovettik Otanymyzdyń túkpir-túkpirinen qanshama ult ókilderi osy jerde toǵysyp, bir tutas munaıshylar semásyn qura bastady. Keshegi qulazyǵan Mańqystaý endi sosıalısik qoǵamdaǵy lenındik ult saıasatynyń, halyqtar dostyǵynyń aınasyna aınaldy.

Birde men kadrlar jónindegi aqparǵa qol qoıyp otyryp, tek bizdiń munaı óndirý basqarmasynda 48 ulttyń ókilderi jumys isteıtinin bildim. İshinde ózim buryn estip bilmegen ulttar bar. Halyqtar dostyǵynyń jarastyǵy jóninde Shevchenko qalalyq partıa komıteti, onyń ıdeologıa jumystaryn basqaratyn sekretary Kamalıdenov Zákesh kóp eńbek etti. Osy taqyrypta jıi-jıi konferensıalar ótkizilip, leksıalar oqyldy. Úgit-nasıhat jumystary keńinen júrgizilip turatyn edi. Munyń bári jumysta jyly, jarqyn dostyq shyraı týǵyzdy.

Ózendegi eń birinshi úılený toıy jumysshylar baraǵynda etse de asa kóńildi boldy. Ol da halyqtar dostyǵynyń kýásindeı. Bakýlik azerbaıjan jigiti operator Maksımov Málik Rostovtan kelgen medsestra ýkraın qyzyna úılendi. Osydan sál keıinirek qazaq jigiti Jandaýov Ádil orys qyzy Svetaǵa úılenip, komsomoldyq toı jasady.

Bizdiń munaı óndirý basqarmamyz Túrkmenıanyń Qotyr tóbe ken ornyndaǵy «Lenınneft» basqarmasymen jarysqa tústi. Jarys qorytyndysyn teksere baryp, aǵaıyndy eldeı aralasyp turdyq. Olar da bizdi alystaǵy týystary kele jatqandaı kútip, qushaq jaıa qarsy alatyn edi. Baýyrlas Túrikmen halqynyń aq nıetin, eljiregen júregin, mol dastarhanyn qaı qazaq, qaı orys, azerbaıjandyq umyta alady.

Ózen jańa qurylyp jatqanda kórshi týysqannyń ónegeli isin kórip, aqyl-keńes alǵaly, tájirıbeler úırengeli Túrikmenıanyń osy ken ornyna baryp qaıttyq. Bizdiń delegasıa quramynda kásipodaq komıtetiniń predsedateli Aıdarov Túkibaı,-kásipshiliktiń meńgerýshisi Movsýmzade Iaýddın Sarhaldınogly, kompresor mashınısi Lalazarán Rafael, teledıdar tilshisi Gýsınskııler bar edi. «Lenınneft» basqarmasynyń barlyq kollektıvi Nebıt-Dag qalasynda turady, kún saıyn 80 shaqyrym jerdegi ken ornyna asfált jolmen qatynap isteıdi eken. Jumysshylar buǵan kóp ýaqyt jumsaıtyn bolǵan. Tehnıkanyń aty tehnıka. Keıde mashına buzylyp, jumysqa keshigetin kezder de jıi ushyraıdy. Jumysshylar da jol soqty bolyp, sharshap qaıtatyn kórinedi. Budan biz Ózennen 150 shaqyrym Shevchenko qalasynan osylaı mashınamen qatynap tursaq qıyn bolatynyn bildik. Bizdiń bul pikirimizdi, qalany óndiristiń basyna salyp, jumys istep jatqan túrikmen týystar da maquldady. Bul dostyq pikir alysý bolashaq qala salý máselesin sheshýge de belgili áserin tıgizdi.

Nebıt-Dag ádemi qala. Buryn bul qala jóninde túrikmenniń aqsaqal jazýshysy, Sosıalısik Eńbek Eri Berdy Kerbabaevtyń «Nebıt-Dag» romanynan ǵana biletin edim. Ózin kórgende dán rıza boldym. Ataqty jazýshy ásem qalanyń kóz tartar boıaýlaryn da, halyqtyń erligin de dál kórsete bilgen eken.

Nebıt-Dag ta kóp ult adamdary turady. Qazaq jigitteri munaı óndirýshi ozat master Tastemirdiń, Túrikmen SSR-nyń Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty, oqytýshy Baqytjannyń attaryn qala halqy erekshe iltıfatpen ataıdy. Basqarmanyń partıa uıymy sekretary Tagı Mahamed uly Berkelıev Jebel stansıasyndaǵy qazaqtar arasynda ósip, qazaqsha oqypty. Bizben taza qazaq tilinde sóılesip otyrdy.

Basqarma bastyǵy orta boıly, tolyq jigit Chary Atabaev eki úlken kollektıv arasyndaǵy sosıalısik jarysty ózi bastaǵan edi. Ótken jyly halyqaralyq gaz óndirisi jónindegi kongreske birge barǵanbyz. Shet elde júrip tanysyp, bolashaq qarym-qatynas jasap turý jóninde sóz baılasqanbyz. Elge kele Chary Atabaev bizge shaqyrtý jibergen. Sol jolǵy tanysý ústinde birge bolǵan Túrikmen CGP Mınıstrler Soveti predsedateliniń orynbasary, keıin Ortalyq partıa komıtetiniń sekretary Báshım Geldyev joldas ta bizdiń tyǵyz qatynas jasaýymyzǵa dáneker boldy. Baıashım Geldyev pen burynnan da tanystyǵymyz bardy. Ózi bir jaǵynan munaıshy bolǵandyqtan Mańqystaýǵa kelip júretin. Bizben birge oqyǵan joldas. Túrikmennen shyqqan tuńǵysh munaı ınjeneri Ábdi Analıevtiq aıtýymen jaqyn adamdardaı dostasyp ketkenbiz. Ol da Mańqystaý munaı óndirisiniń ashylýyn qýana qarsy alyp, kómek berý jaǵyn ózi tikeleı basqaryp otyrdy. Osyndaı týystar kómegimen biz bastapqy kezde uıymdastyrý kezeńiniń qıynshylyqtarynan súrinbeı óttik. Kadr máselesi, keıbir tehnıka, materıal tapshylyǵy shama-sharqynsha ońaı sheshilip jatty. Baryn bóle-jara paıdalanýǵa tarshylyq bildirgen joq. Sosıalısik halyq sharýashylyǵyndaǵy kollektıvterdiń dostyq qarym-qatynasy, óz ara kómegi, úzeńgilestik degenderdiń is júzindegi úlgisi osyndaı bolsa kerek.

Mańqystaý jerine munaı barlaý ekspedısıalary kelgende munda eshqandaı óndiris mekemeleri joq edi. Tek teńiz jaǵalaýynda, ásirese Fort-SHevchenko qalasynda balyq kásipshilikteri, balyq aýlaý kolhozdary boldy. Al dalalyǵynda mal sharýashylyǵy órkendegen. Qoı ósirýden Mańqystaý Gýrev oblysyndaǵy eń iri aýdan. Maman malshylary da kóp bolatyn. Turǵyn halyqtar da sharýaǵa qaraı beıimdelip, jasynan malshylyqqa áýestenetin. Mańkystaýda munaı molshylyǵy bilinisimen endi halyqtyń beti solaı aýdy. 1960 jyldardan bylaı Mańqystaý dalasynyń beınesi ózgere bastady. Buryn munaıdaǵy halyqty syrt jurt «Mańqystaýdyn, qoıshylary» dep keletin bolsa, endi «Mańqystaýdyń munaıshylary» deıtin boldy. Jastar munaı mamandyǵyn beretin oqýǵa Fort-SHevchenko qalasynan ashylǵan burǵyshy, munaıshy, elektrık, slesar mamandyǵyn daıyndaıtyn ýchılıshege túbektiń túkpir-túkpirinen, alystaǵy mal jaıylym ýchastokterinen jastar aǵylyp kelip jatty. Onyń ústine Shevchenko qalasynda búkil odaqtyq polıtehnıkalyq ınstıtýttyń syrttan oqıtyn fılıaly, Ózende munaı tehnıkýmynyń keshki bólimderi ashylyp, óndiristen qol úzbeı ınjener-tehnıktik mamandyq alýǵa múmkindik týdy. Almatynyń polıtehnıkalyq ınstıtýty janynan munaı fakúlteti ashylyp, oǵan Mańqystaý jastary kóptep jiberildi. Mańqystaý jastary maldy qalaı baqsa, munaı óndirý, burǵylaý jumystaryn da sondaı meńgerip aldy. Eger qazir Mańqystaýdyń munaı óndirý kásipshilikterinde elimizdegi eń jańa ádister men avtomatızasıa, telemehanızasıa keńinen qoldanylyp jatqanyn eskersek, Mańqystaý munaıshylarynyń tehnıkalyq bilim dárejesin uǵyný qıyn emes.

Ozat munaıshy-operator Qorǵanbaı Qaırańbaev, sol qarsańda mamandyq alǵan jastar qatarynan, 1963 jyly Fort-SHevchenko qalasynan qol óner ýchılıshesin bitirgesin-aq Ózen barlaý ekspedısıasyna jumysqa keldi. Keıin munaı óndirisine birjola aýysty.

Ózendi el qylamyz dep, ala-shańnyń astynda alas uryp júrgen kúnderdiń birinde Shevchenko qalalyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary Vıktor Kýzmıch Zaharov Ózenge kelip, Qaýyndy, Qorǵanbaı, Kendirli alańdaryn kórip kelýge meni shaqyrdy. Ekeýimiz de buryn ol jaqqa shyqqan joq edik, jolyn bilmeımiz. Mynaý shyjyǵan shildede adasyp ketseń ol baǵytta panalaıtyn el túgil, buta da joq. Sondyqtan biz ol jaqtyń jolyn biletin kisi izdep júrip, osy Qorǵanbaıdy taptyq.

— Seniń atyńdy Qorǵanbaı dep nege qoıǵan?- dedi Zaharov kúlimsirep.

— «Korǵanbaı» degen jerde týyppyn.

Mańqystaý qazynasyn ıgerýge qatynasqandardyń bir toby: (ońnan solǵa qaraı) X.Nurǵalıev - Ózen burǵylaý tresiniń partkom sekretarı; Ia.K.Zaharov — Shevchenko qalalyq partıa komıtetiniń birinshi sekretary R.Ótesinov — Ózen munaı óndirisi basqarmasynyń bastyǵy.

— Endeshe bizge kereginiń ózi sol edi. Sen týǵan jerińdi taýyp bara alatyn shyǵarsyń?

— Qaıdam. Qazir ol jerde el joq. Ári geofızıka partıalary búkil dalanyń bárin jol qylyp boldy. Qorǵanbaıdyń arjaǵynda 40 shaqyrymdaı jerde, teńiz jaǵasynda Kendirli degen jerde meniń ákem turady. Biraq men onda kileń Eralıev boıymen teńizdi jaǵalap edim. Bul jerden tike baryp kórgen joqpyn. Táýekel etýge bolar.

Úsheýimiz meniń gaz-69 mashınama otyrdyq. Qorǵanbaı júrer aldynda: «Úıge kirip birer shyny-aıaq shaı iship shyǵyńyzdar!» — dep ótindi.

Ózimiz de erinimiz kógerip, shóldep tur edik kelisim bere qoıdyq. Qorǵanbaı jańadan salynǵan eki qabat tas úılerdiń birine ornalasqan eken. Zaharov buryn Ózendegi burqyraǵan shańnyń arasynda salynǵan 3-4 tas úıdi syrtynan kórgenimen ishine kirmepti. Myna úıdiń ishiniń ásem kórinisi ony tań qaldyrdy. Syrtta shań borap turǵanda munda tap-taza, typ-tynysh. Esikten tórge deıin kilem, jerdiń bári kilem, qymbat mebelder.

— Myna jumysshyń qandaı baı turady? — dep sybyrlaıdy Zaharov.

— Áıelimen ekeýi 500 somnan asyryp tabys tabady...

— Esik aldynda turǵan «Volga» mashınasy da osynyki me?

— Osynyki. Jańada alǵan.

Zaldyń tór jaq janyndaǵy shkaf toly kitap. Tolstoı, Týrgenev, Balzak, Áýezov tomdary tizilip tur. Tómengi jaǵynda qazirgi jazýshylardyń kitaptary, saıası, tehnıkalyq kitaptar da kóp.

— Kitaptarymnyń kóbi jáshikte jatyr,- deıdi Qorǵanbaı. Bastyq úlken úıler salǵasyn keńirek úı beretin shyǵar.

— Osy Ózende ne táýir nárse bolsa bári senderdiki!- dedim men. — Óz qoldaryńnan salyp,jatqan qalalaryń...

Balalar bólmesi mýzykalyq aspaptarǵa toly. Pıanıno, akordeon, mandolına, dombyra, bári bar munda.

— Mynaý bir orkestr ǵoı, - dedim men taq qalyp.

— Balalar ermek qylady, - deıdi Qorǵanbaı. — Dalaǵa shyǵyp oınaıtyn jer joq.

— Óziń oınaı bilesiń be?

— Azdap...

— Qaısysyn?

— Qaı-qaısysyn da.

— Dombyramen bir kúı oryndap bershi!- dep Zaharov ótindi,

Qorǵanbaı dombyrany yńǵaılap ustap, az-kem sazǵa keltirdi de «Adaı» kúıin ekpindete jóneldi. .Óńkeı munaıǵa malynyp, temir ustap múıiz bolyp qalǵan baqandaı saýsaqtar dombyra perneleri ústinde jorǵalaı jóneldi. Asyly, bul jaqtyń jigitterinde Dombyra sherte bilmeıtinderi joq bolar. Bala esin bile dombyraǵa jarmasady. Dombyra tarta bilmegendi jigitke ar kóredi. Keıde jıyn-toıda dombyraǵa qosyp bir aýyz óleń aıtý barshaǵa paryz. Bul qasıetten Qorǵanbaı da qur kórinbeıdi.

— Mýzyka mektebin bitirdiń be? — dep suraıdy, Zaharov Qorǵanbaıdan.

— Meniń týǵan jerimde mýzyka mektebi bolǵan joq, —dep kúledi Qorǵanbaı,— aman jetsek, qazir kóremiz ol jerdi. Dombyra bilmeıtin qazaq joq. Myna orys aspaptaryna oınaýdy Fort-SHevchenkoda ınternatta oqyp júrgende úırengenmin. Balalarǵa mýzyka mektebi kerek-aq...

— Áýeli qala qaraıyp, bir jobaǵa kelsin. Eń bolmasa bir mıkroaýdan salynsyn, — dedi Zaharov.

Biz Qorǵanbaı úıinen jaılanyp bolǵan soń tús aýa Ózennen shyǵyp kettik. 6 shaqyrym jerdegi «Teńge» dep atalatyn barlaý ýchaskesine tike bardyq ta, ar jaǵynda kóp joldardyń birine túsip ilgeri júrdik.

Túsken jolymyz kóp uzamaı toqsan toǵyz tarmaqqa bólinip, basymyz qatty. Shama kelgenshe shańy azdaý, tegisteý jolmen júrgimiz keledi. Sóıtip, joldardy qýalap kele jatqanymyzda barar baǵyttan taıyp ketkenimizdi Qorǵanbaı ańǵaryp qalypty.

— Anaý dóń, — deıdi Qorǵanbaı oń jaqta kórinetin bıikti siltep. — Biz dóńniń sol jaǵymen júrýimiz kerek edi ǵoı.

— Ol dóńdi aınalyp júrgenshe osy baǵytymyzben betti túzep ketsek qaıtedi? — dedi Zaharov, myna yssyda joldyq uzarǵanyn jaqtyrmaı.

— Qaıdan bileıin. Kún keshkirip barady. Qarańǵy túsip ketse tipti baǵyttan aıyrylyp qalyp júrmesek?

— Qarańǵy túspeı Kendirlige jetip qalý úshin osy jerden tike tartý kerek, — dedim men de keıin júrgim kelmeı.

Qorǵanbaı bizge eriksiz kóndi. Endi jolsyzben tarttyq. Ol jaqtaǵy qara dóń birqalypty, qaraıady da turady. Qansha júrsek te jaqyndamaıdy. Bizdiń maqsatymyz — onyń aldyn orap ótip, ar jaǵyna túsip, Kendirlige týra tartý. Biz túsken jol keıde baǵytyn ózgertip Krasnovodskige qaraı ala jóneledi. Biz solaı biraz aýyp baryp keıin qaıtyp júrgende, qara dóńimizden aıyrylyp qaldyq. Kún keshkirip qarańǵy túse bastady. Endi Qorǵanbaı juldyzǵa qarap jón izdedi.

— Endi 1 saǵatta bir qaraǵa soqpasaq benzın taýsylyp, turamyz! — dedi shofer.

— Onda tezirek júr! — dedi Zaharov. Mashına júrisin tezdetken saıyn, jerdiń oı shuńqyry soǵa bastady. Sondaı bir jyraǵa qatty soqqanda motordyń shlangisi shyǵyp ketip, barlyq sýy aǵyp ketipti. Amalsyz turdyq. İshýge alǵan azǵantaı sýymyzdy quıyp, motordy sýytyp alyp qaıta júrdik. Biraq sýy az motor tez qyzyp júrgizbedi. Ári-beriden keıin benzın de taýsyldy. Endigi jaǵdaı múshkil boldy. Jan-jaǵymyz shetsiz, sheksiz, elsiz dala. Tiri jan joq. Onyń ústine kezge túrtse kórgisiz qarańǵy. Mashınanyń motory sóngesin qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq ornady. Bir jaǵymyzdan jyltyrap Ózenniń skvajınalarynyń ottary kórinedi. Basqa baǵytqa túsip ketkenimizdi sonan bildik. Endi ne isteý kerek? Jaıaý ketýge taǵy qorqamyz. Mashınamen taltúste adasyp júrgende tún ishinde jaıaý qaıda barmaqsyń? Al, osy jerde otyra bergennen de eshteńe shyqpaıdy. «Ústimizden bireý shyǵar» deıtin jol boıy emes. Bárimiz aqtarylyp Qorǵanbaıǵa qaraımyz. Tún ishinde ol qaıda barsyn. Tań atqansha jata turýǵa kelistik.

Tańerteń Qorǵanbaı men shofer ekeýi el izdeýge shyqty.

— Osy aınalada bir qoıshynyń úıi bolýy kerek, solardyń kıiz úılerin izdeıik. Tapsaq sizderge sý, tamaq, mashınaǵa benzın alyp kelemiz,— degen Qorǵanbaı. Bárimiz birge ketýge Zaharovtyń júregi nashar. Jaıaý kóp júre almaıdy. Qazirdiń ózinde entigip ázer otyr. Men qasynda qaldym. Anda-sanda qaltasynan júrek tynshytatyn dárisin alyp jutyp qoıady. Ony ishetin sý da joq.

Kún qyza shóldeı bastadyq.

Vıktor Kýzmıch densaýlyǵynyń nasharlyǵyna qaramastan osy qıyn ýchaskege Aqtóbe qalalyq Sovetiniń predsedateli qyzmetinen ózi suranyp keldi. Týyp, esken jeri — Orynbor qalasy. Temir jol ınstıtýtyn bitirgennen keıin Shalqar, Aqtóbe qalalarynda istegen. Sońǵy kezde densaýlyǵy da syr bere bastaǵan. Onyń ústine ózi de jumysqa tym elgezek, ózin-ózi kútpeıtin edi. Osy Qaýyndy, Qorǵanbaı alandaryna basqalardy jiberýge de bolatyn.

— Vıktor Kýzmıch, siz mazalanbaı-aq qoısańyzshy. Biz baryp, kórgen, bilgenimizdi aıtyp kelsek bolmaı ma? — degenimizde:

— Senderdiń bilgenderiń maǵan bilim bola ma! Erteń ol alańdarǵa el qondyrý, onyń ústinen jol tartý máseleleri jóninde óz pikirimdi aıtýym kerek. Bolashaq máselesine nemquraıdy qaraýǵa qaqym joq. Eger meniń bilmestigimnen qate sheshim qabyldanyp ketse bolashaqta ondaǵy halyq maǵan «rahmet» aıtpaıtyn shyǵar.

Iá. Bolashaq úshin, Mańqystaýdyń ósip, órkendeýi úshin Zaharov ta kóp eńbek etken adamdardyń biri. Partıa komıtetiniń birinshi basshysy retinde bolashaq mańyzy bar kóp máselelerdiń sheshilýine qatysqan adam. Sondyqtan da mundaǵy jurt shyn júrekten qadir tutyp jasta bolsa syılaıtyn edi. Bastapqyda-aq ulan-baıtaq elimizdiń ár shetinen jıylǵan kóp ultty Mańqystaý halqyn partıa qoıǵan uly mindetti oryndaýǵa bir kisideı jumyldyra bildi.

Men Zaharovty aıaımyn. Búronyń ústinde keýdesin ustap dári jutyp otyratyn edi. Mynaý shól densaýlyǵyna zıan keltirmese netsin. Kesh tústi, jigitter oralmady. Endi ekeýimizge de qaýip kire bastady. Bulaı jata berýge bolmas, dep áreket jasap júrýge kelistik. Tańerteń jigitter ketken jaqqa qaraı bet aldyq. Aıaǵymyzǵa kırza etik kıgenimiz jaqsy bolar ma, tikendi shópti japyra júrip kelemiz.

Ári-beri júrgennen keıin álimiz azaıyp, býynymyz bosaı bastady:

— Rahmet, kishkene turyp dem alyp alaıyq, — dep Zaharov entigin basa almaı kidirte beredi.

Qarańǵy túse keshegi jaqtan Ózenniń ottary taǵy jyltyraıdy. 50 shaqyrymdaı jer. Sol otqa qaraı jyljyp, júre berý kerek. En dalada jaıaýdyń júrisi ónbeıdi eken. Ábden silemiz qatyp, bir tóbeniń basyna shyǵyp jattyq. Tóbeniń naq ortasynda geofızıkter qaqqan belgi turba bar. Soǵan qalpaǵymyzdy, kıimderimizdi qobyratyp ilip qoıdyq. Bireý-mireýdiń kózine túse me deımiz.

Tań ata bar kıimimizdi kıip, túndegi ot shyqqan jaqqa qaraı qaıta jyljydyq. Aıaq alysymyz keshegiden góri de sylbyrlaý. Zaharov «endi júretin álim joq» dedi bir kezde. Aqyry ekeýimiz de álimiz quryp jattyq. Bárinen de shól jaman.

Keshke qaraı azdap jel turyp, salqyn túsken soń qurysqan kónimiz sál jazylaıyn dedi. Azdap esimiz kire bastady. Biraq qımylǵa ál joq. Sóıtip jatyp uıyqtap ketippiz...Bir ýaqytta qulaǵyma yryldaǵan mashına, dabyrlaǵan adam daýystary keledi. Túsim, óńim ekenin aıyra almaı biraz jattym da, kenet oıaý ekenimdi sezinip, kózimdi ashtym. Basymdy kóterdim. Kún kóterilip keledi. Daýys shyqqan jaqqa qarasam, keshegi biz belgi tastaǵan dóń basynan tómen qaraı bir «Vodovoz» mashınasy jáne taǵy bir astaýly mashına, bizge qaraı salyp keledi. Ústinde adamdar.bar. Tańǵy daýys alystan estiledi.

— Áne, bireý basyn kóterdi, solaı qaraı tart!

Mashına saldyrap kelip qaldy. Anadaıdan bizdi kórgen Qorǵanbaı mashınadan sekirip túsip júgirdi. Men esimdi endi jıyp, Zaharovty julqylaı berdim.

— Vıktor Kýzmıch, tur, tur, adamdar keldi. Biz qutyldyq! — deımin qulaǵyna, bar daýsymmen. Ol ydyrsıdy da ún qatpaıdy. Kózin de ashpaıdy.

— Sý!..

— Sý ákel! — dedi Qorǵanbaı shoferge.

Basyn jýyp, aýzyna sý tamyzyp, Zaharovty da turǵyzyp aldyq. Súıtip jaılap-jaılap shólimizdi qandyryp, tyńaıyp alǵan soń mashınamyzdy taýyp ákelip berip:

— Endi qalaı júresińder, keıin Ózenge me, álde Kendirlige me? — dedi jigitter.

— Kendirlige! — dedi Zaharov, beıne bir jolda dem alyp turǵan adamdaı.

— Endeshe sender de ere júrińder! — dedim men ana jigitterge.

Qasymyzdaǵy qara dóńdi aınala berip edik, aldymyzdan úlken oıpat kezdesti.

— Mynaý — Qaýyndy! — dedi Korǵanbaı.— Ar jaǵyndaǵy dóń «Qorǵanbaı» degen jer. Bul jerlerde qazir eshteme de joq. Ár jerde geofızıkterdiń, topograftardyń qaǵyp ketken qazyqtary bolar.

— Qaýyndy dep nege ataǵan?

— Myna saıdyń boıynda sý jınalǵan. Otyrǵan el bóget jasap, sol sýdy toqtatyp baqsha ekken. Keı jyldary qaýyn kóp shyqqan. Sondyqtan bul jerdi Qaýyndy dep atap ketken...

Eńbekqor adam qoly ne jasamaǵan. Osyndaı tamshy sýy joq, qýaryp jatqan shól dalada esebin taýyp sý jınap, baqsha salyp júrgen adamdarǵa, qalaı tań qalmassyń?

— Bul jerlerde, — dedi Qorǵanbaı sózin jalǵaı, — meniń bala kezimde el otyratyn. Sýdy qudyqtan tartyp ishetin. 30-40 qulashtan sý shyǵady. Biraq sýy edáýir aqaýly, tipti ashshy bolatyn. Qazir búl jerdegi elden jalǵyz meniń ákem. Aldymyzda — Kendirlide turady. Qansha aıtsam da shaldy kóndire almaı-aq qoıdym. Qalaǵa jýymaıdy. «Osy jerde týyp, óstim, osy jerde ólem» dep aıaǵyn qıa baspaıdy.

«Qorǵanbaıdyń» ústin basyp etip, aınala oı-shuńqyryn, qudyqtarynyń ornyn kórip, ári qaraı teńiz jaǵasyna — Kendirlige tarttyq. Bıik jar qabaqty qıalaı tómen túsip, teńizdi jaǵalap kelemiz. Bir múıiste maıak kórinedi. Qasynda jalǵyz qaraǵaı úı bar. Onda maıakty qaraıtyn birli-jarym kisi turady eken. Teńiz jaǵasynyń joly tegis, ári shań joq. Sondyqtan bul jaqta kóbine osy jolmen júredi. Teńizdi jaǵalaı Krasnovodskige deıin barýǵa bolady.

Ertede halyq osy teńiz jaǵasyn qýalap qyrǵa malyn jaısa, sýdan balyq aýlaǵan. Qara buǵaz jaqtan tuz óndirip, ish jaqqa aparyp satyp, kásip etken.

Maıaktan shyǵyp, jaǵamen 10 shaqyrymdaı júrgen soń aldymyzdan jalǵyz qarasha úı kezdesti.

— Mynaý bizdiń shaldyń úıi,— dedi Qorǵanbaı. Jabyrlap túse qaldyq. Qorǵanbaı bizden buryn kirip, kórpe saldyryp, ákesin ertip shyqty. 70-tiń ústine shyqqan, shashy appaq, kishkentaı shoqsha aq saqaldy, aryq shal.

— Qosh keldińizder, baldar, úıge kirińizder! — dedi qart bizge jyly shyraı bildirip.

Úsh kúnnen beri jol azabymen qaljyrap kele jatqan biz, shaǵyndaý qıiz úıdiń tórindegi kórpe ústine qulaı kettik. İrgeni túrgizip qońyr salqyn samalǵa betimizdi tósep otyryp, qarttan jón surasa bastadyq.

— Bul eń dalada jalǵyz úı neǵyp otyrsyz?

— Eı, shyraqtarym-aı, osy jerde týyp, ósip edim. Qansha qıyn zamandar bolyp, el oıysyp kóship jatqanda, ata-meken qonysymdy qımaımyn. Endi tórimnen kerim jýyq qalǵanda ne izdeıin... Endigi qyzyqty balalarym kórse bolady da.

— Qystaýyńyz qaıda?

— Bizde qystaý bolmaıdy. Men ómir boıy, qysy-jazy osy kıiz úıde ósken qazaqpyn. Osy jasymda eki ret qana qys qatty bolyp, anaý jar qabaqtyń astynan jer tóle qazyp alyp, sonda qystap shyqtym. Talaı kolhoz basqarmasy «úı salyp bereıik, ortalyqqa kel» dep shaqyryp edi, barmaı otyrmyn.

— Aýyryp-syrqaǵanda qaıtesińder, dáriger tym alys qoı?

— Qudaı saqtasyn! Ázirge kempirimiz ekeýimiz aýrýdan amanbyz. Balalar bolsa jasynan qalaǵa, ınternatqa ketip oqıdy.

Zaharov shaldyń bul jerde jalǵyz qala berýine búkil jaratylysymen qarsy shyqty. Ózenge nemese Shevchenkoǵa kóshirip ákelýdi, malynan aıyrylmaımyn dese eski Ózen, Jetibaı, Teńge poselokteriniń birine qondyrýdy, soǵan úgittep-kóndirýdi Qorǵanbaı ekeýimizge tapsyrdy:

— Ákeń úshin sen jergilikti ákimdermen birdeı jaýaptysyń, Qorǵanbaı!

Ózen ken ornyn paıdalanýdyń jobasy boıynsha biz baıqap qaıtqan alańdardan taıaý ýaqyttarda eki myńnan astam skvajına qazylýy kerek. Jyl saıyn 250 skvajına iske qosylýy úshin 330 myń metr jer burǵylandy. Bul úlken kólemdi jumysty atqarýǵa Ózen paıdalaný - burǵylaý mekemesi quryldy. Buǵan Tatarıadan tájirıbeli burǵyshylar shaqyryldy. Mekeme bastyǵyna ınjener Rafıkov, bas ınjenerlikke Kondratev, áıgili masterler: Nýrıslamov, Shevchenko, Mýrtazınder keldi. Tatarıanyń úlken munaıyn ıgerýge qatysyp, edáýir tájirıbe alyp qalǵan bul jigitter eshqandaı bógelissiz, iske dendep kirisip ketti. Burǵylaý stanokteri temirjoldan tike ken ornyna, qazatyn núktege tasylyp, montajdaýǵa berilip jatty. Ásirese, ınjener Jýravlev basqarǵan munara montajdaý sehynyń kollektıvi alǵashqy kúnderden-aq alańsyz eńbek etti. Olar Qazaqstan burǵyshylarynyń tájirıbesinde buryn bolmaǵan jańa ádisterdi qoldanyp, tamasha tabystarǵa ıe boldy. Jylyna 250 skvajınany qazýǵa stanok daıyndap berý, aı saıyn 20 stanok montajdaý úlken qurylystardyń ózinde de sırek kezdesetin edi.

Aslanbekov, Lúbısh sıaqty masterlerdiń brıgadalary úsh kún saıyn bir burǵylaý stanogin montajdap berip, jer qazýǵa tapsyryp turdy. Jalpy, Ózen boıynsha orta eseppen bir brıgada bes kúnde bir montaj jasaıtyn boldy. Barlyq burǵylaý qondyrǵysy iriktelip blokterge bólinip, jyljymaly ádiske kóshirildi. Nasostar men motorlar «Vostok» arbalaryna ornalastyryldy. Bular osy kúıinde arbalar arqyly ákelinip, bir-birine qurastyrylatyn boldy. Buryn bir aıǵa sozylatyn qurylys qazir 3—4 kúnde bitetin montajǵa aınaldy. Burǵylaý brıgadasy tek qazýmen ǵana aınalysty. Onyń ústine burǵylaýdaǵy eń kıyn másele — sý máselesi ońaı sheshildi. Ádeıi Sý skvajınalary qazylyp, qubyr tóselinip, árbir montajdalǵan munaraǵa aldyn ala sý keltiriletin boldy. Munyń bári júırik attaı shıyrshyq atyp júrgen jigitterge talaı rekordty kórsetkishterge jetýge múmkindik berdi. Mysaly: Nýrıslamov Damırdiń brıgadasy jylyna 25 myń metr jer qazsa, Sosıalısik Eńbek Eri Gennadıı Shevchenkonyń brıgadasy buryn-sońdy bul mańda bolyp kórmegen kórsetkishke jetti, Olar bir jylda 40 myń metr jer qazdy. Bul burynǵy eseppen bir burǵylaý mekemesiniń jyldyq jumys kólemi.

Shevchenko ınstıtýttan keıin biraz jyldar jumys istep, aýyr skvajınalardy qazyp úırengen tájirıbeli master bolyp keldi. Master — bir burǵylaý brıgadasynyń bastyǵy, bul ózi bir bólek sharýashylyq. Skvajınany qazýǵa daıyndaý men qazyp shyǵyp paıdalanýǵa tapsyrýdyń arasynda sanqıly jumystar bar. Vahta jumysyna úlken jaýapkershilikpen qaraýy kerek. Sondyqtan masterler burǵyshylardy tańdap alýǵa, olardy jumys ústinde daıyndap, shyńdap, jetildirýge aıryqsha kóńil bóledi. Burǵyshylar bári birdeı tájirıbeli bolsa masterge de jumys jeńil. Osyǵan úırengen masterler kóbine munara ishinde bolady. Burǵylaý masterleri, ásirese qazý ýaqytynda, úılerine sırek barady. Árıne bul úı ishine yńǵaısyz. Ár semá óz basshysynyń qasynda bolǵanyn táýir kóredi. Teńizge ketken aqanshylardaı sarǵaıyp kútip kún ótkizgendi kim jaqsy kóredi deısiń. Tipti úıge kele qalsa da asyǵys bir shaı iship alyp, keıin shabady. Buǵan úırenip ketý de ońaı emes.

Shevchenko Ózen aýdandyq partıa komıtetinin, búro múshesi bolyp saılanǵannan keıin, kenetten, Jetibaı burǵylaý mekemesiniń qaramaǵyna jumysqa aýystyrýdy surap aryz berdi. Biz tańdana qaradyq. Ózen - eń sheshýshi ýchaske. Shevchenko sıaqty tańdaýly mamandardyń orny osy alǵy shep.

— Eger meni Nurǵazıevtiń aıaǵyn qushsyn demeseńder jiberińder, — dedi Gennadıı kúlimsirep. Aıtyp otyrǵany osy Ózende buryn bolǵan bir oqıǵa.

Nurǵazıev degen jas master Shevchenko qalasynan úı alǵan bolatyn. Jas jubaıy qalada jumysqa ornalasty. Jigit Ózende. On — on bes kúnde bir kórinip, keıde buǵan da murshasy kelmeı júredi. Jubaıy mundaı ómirge rıza emestigin bildirip, únemi birge turýǵa talap qoıady. Oǵan jigittiń jumys jaǵdaıynyń reti kelmepti.

Muny jigit uıalyp, bizge aıtpaǵan. Aqyry qolaısyz jaǵdaıǵa soqtyrǵan. Bir kúni Nurǵazıev úıine kelse esik aldynan áıelimen birge bir eńgezerdeı bet aýzy jún-jún qara jigit qarsy alady da «endi bul úıdiń qojasy ózgergendigin, qonýǵa basqa jer taýyp alýy kerek ekendigin» aıtypty. Sóıtip, Nurǵazıev Ózenge bir jola qaıtyp kelgen.

— Meniń áıelimniń densaýlyǵy nasharlap barady. Anda-munda súıreleýge jaraıtyn emes. Úsh jyl boıy semádan bólinip, jalǵyz júrip isteý eki jaqqa da úılespeı barady.

Bastapqy kezdegi «munaıshylar qalasyn qaıdan salý kerek?» degen talas máselege myna sóz taǵy da tike jaýap berip tur. Qalanyń Ózennen salynýy týraly Qazaq SSR Mınıstrler Sovetiniń qaýlysynyń durys ekendigin bul da aıqyndaı túsedi. Jetibaıǵa aýdardyq. Bul bir jaǵynan tıimsiz de bolǵan joq. Burǵylaý brıgadalary arasynda Shevchenkonyń bastaýymen sosıalısik jarys uıymdastyrylyp, jumysta jappaı órleý týdy. Munyń ózi Jetibaı munaı óndirý basqarmasynyń da alǵa shyǵýyna sebebin tıgizdi. Munaıshylar Gennadıı Shevchenko men Tóreǵalı Qadyrovty «Ózenniń qos batyry» deıdi. Bul ekeýi arasynda ár daıym jarys sharty bar. Birde ol, birde bul alǵa shyǵyp, kezek túsip otyrady. Tóreǵalıdyń tájirıbesi moldaý, Mańqystaý jaǵdaıyna óte qanyq ta beıim.

— Sizdiń jumystaǵy tabysy qyzdyń syry nede? — dep suraı qalsańyz, Shevchenko:

— Qazirgi jaǵdaıda jumysty budan tómen dárejede atqarýǵa múmkindik joq — dep kúledi, — jan-jaǵynyń bári asfált jol, jerinde aldyńnan munarań montajdaýly, ázir turady. Sý, elektr qýaty bári ázir, sen tek qaza bil.'

— Biz Ózenge alǵash kelgende, — deıdi Tóreǵalı ótkendi esine alyp, — munarany ózimiz kóshirip, ózimiz montajdaıtyn edik. Sýdy tasymaldap jetkizdik. Bir kishkentaı bólshek joq bolsa, Gýrevten samoletpen jetkizgenshe jumys toqtap turatyn. Sondaı jaǵdaıda da jospar oryndaǵanbyz. Al, qazir jospar oryndamaýǵa negiz joq.

Shynynda da bul kezde Ózen burǵyshylaryna barlyq jaǵdaı týǵyzyldy. Bulardyń óndiristik-tehnıkalyq bazalary úlken bir mehanıkalyq jóndeý zavodynan kem emes. Bulardy kerek-jaraqtarmen qamtamasyz etetin sementteý, munara montajdaý mekemeleri, avtotransport mekemeleri árqaısysy óz aldyna kúrdeli sharýashylyq. Odaqtyq munaı óndirisinde bularmen tek Batys Sibirdiń burǵyshylary ǵana taı-talasa alady. Mańkystaýda burǵylaýdyń mundaı myqty bazasynyń qurylýy bul túbektiń munaı baılyǵyn izdestirip, tezirek ıgerip, halyq ıgiligine aınaldyrýdyń birden-bir kepili boldy.

Ýaqyt ótken saıyn jańa ken ornyn ıgerý jaqsara berdi. Qajetti qurylystar kóbeıip, óndiris jumysy, dala halqynyń turmysy da jeńildeı túspek. Ásirese burǵyshylardyń jumysy kóp jeńildeıdi. Osynyń nátıjesinde Shevchenko, Qadyrovtar 1350 metr tereńdiktegi bir skvajınany bir jetiniń ishinde qazyp berip, kelesisin bastap jatty. Basqa brıgadalar olardyń qatarynda bolýǵa umtylady. Sóıtip ár aı saıyn 20—30 skvajına qazylyp turdy. Endi olardy synaqtan ótkizip, odan ári ıgerip ketý, óndiris operatorlarynyń mindeti. Eger tapsyrylǵan skvajınanyń bári fontandy bolsa onda ıgerý ońaı bolmaq. Al, jaǵdaı kerisinshe bolyp, olar fontan bermese, mehanıkalyq ádiske birden kóshirý kerek. Iaǵnı ondaı skvajınalardan munaı gazlıft ádisimen, nemese kachalka arqyly alynady. Munyń bári kúrdeli jumysty kerek etedi. Máselen, gazlıft ádisin iske asyrý úshin áýeli gaz skvajınalary qazylady. Olardy gaz jınaý pýnktterimen jalǵastyryp ári qaraı onyń gazyn úlken magıstralǵa qosady. Odan ári gaz úlestirý pýnktterin salý kerek. Bul jumystardy júrgizý skvajına qazýdan áldeqaıda qıyn. Biraq gazlıft júrgizý kesheýildep qaldy. Qurylys jumysy baıaý júrdi. Sonyń saldarynan fontan bermegen kóptegen skvajınalar gazlıft kútip turyp qaldy. Biz ondaı skvajınalardy ázirshe kachalkamen jibere bastadyq. Bul jerde taǵy da bir qıyndykqa dýshar boldyq. Búl burynnan ózimizge tanys, parafınniń qatyp qalýyna baılanysty edi.

Ne isteý kerek? Bul suraq basqarma basshylarynan bastap operatorlarǵa deıin tynym bermedi. Árkim óz álinshe jaýap izdedi. Bir qyzyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýttary bizge bul jóninde eshqandaı járdem ete almady. Ne de bolsa búl tuıyqtan óz kúshimizben shyǵýymyz kerek. Muny jeńbeıinshe munaı jóninde memlekettik jospardyń oryndalmaı qalý qaýpi bar. Osylaı basymyz qatyp, parafın qyrsyǵynan qutyla almaı júrgenimizde aıaq astynan buǵan jaýap tabyldy. Jer astynan skvajına arqyly jabyq kubyrdyń boıymen atqylap jatqan munaıdyń qysymy azaıǵan saıyn boıynan áýeli jeńil gazdar, odan keıin aýyr gazdar, bara-bara suıyq gaz, kondensat bólinedi. Gaz skvajınalarynan keletin kondensat bólek jınalýy kerek. Óıtkeni ony gazben birge aıdaýǵa bolmaıdy. Munaı qyzdyratyn peshke baratyn gaz lınıasynyń boıynda kondensatty bólip alatyn kishkene ydys bolatyn. Soǵan jınalǵan kondensatty dúrkin-dúrkin operatorlar júrgizip jiberetin. Soǵan ózderi munaıǵa bylǵanǵan qoldaryn, keıde kıimderin jýyp, tazartyp alatyn.

— Avıasıa benzıninen de artyq, naǵyz maı daqtaryn ketirgish hımıalyq tazalaǵyshtyń ózi — dep maqtaıtyn muny. Bir kúni №3 toptyq qondyrǵynyń basynda bas ınjener Dergachev, tehnıka bóliminiń bastyǵy Stremskıı, №1 kásipshilik meńgerýshisi Movsým-Zade taǵy basqa ınjener-tehnıkter jınalyp, týrbalar parafınmen bitelip, munaı aǵysy bógelip turǵan skvajınalar jóninde áńgimelep turǵanymyzda operator Qemelhan Nurmuhanov sózge aralasa ketti:

— Osy senderdiń aıtyp turǵandaryń turbany parafınnen arshý jóninde me? — dep, áldeneni tapqandaı kózi kúlimdep maǵan jaqyndaı tústi.

— Iá, solaı bolǵanda.

— Onyń jarasy jeńil. Qubyrlardy kondensatpen jýý kerek.

— Qalaı jýylady?

— Men senderdiń fızıka-hımıańdy kóp bilmeımin, — dedi de Kemelhan janynan bir shólmekti sýyryp aldy, — mynaý kádimgi ózderińe belgili kondensat.

Kemelhan turbalardyń boıyna tógilip qatyp jatqan parafındi munaıdyń ústine kondensatty quıa bastady. Kondensat tıgen jer erip, sýly shúberekpen súrtkendeı orny tazaryp júre berdi.

— Oılanarlyq eken, — dedim men Dergachevqa, — biz osy ádisti skvajınaǵa qoldaný múmkindigin izdestirip qaraıyqshy!

Oılasa kele qarapaıym jumysshynyń bul tájirıbesin bir skvajınaǵa qoldanyp kep qaldyq. 10 tonna kondensatty 150 atmosferalyq qysymmen agregat arqyly aıdap kórgenimizde skvajına jýylyp, tap-taza bolyp shyqty. Skvajına alǵashqy qalpyna kelip, munaı fontany burynǵysynsha ata bastady. Qýanysh degen qoıynǵa syımady. Kemelhannyń usynysy, ony ınjenerlerdiń dereý iske asyrýy Ózen ken ornyn durys paıdalanýdaǵy bir úlken ádisti aıtyp berdi.

Endi ár aı saıyn, keıbir debıti kóp skvajınalarda aıyna eki ret kondensatpen tazalaý ádisi qoldanylatyn boldy. Ol úshin kásipshilikterde ekiden, úshten arnaıy, brıgadalar quryldy. Jetibaı, Tenge gaz kásipshilikterinen shyqqan kondensatty parafınge qarsy tehnologıalyq maqsatta paıdalanatyn boldyq. Endi biz osy ádisti jeńildetý jóninde jumys istedik. Qansha degenmen skvajına saıyn agregat, arnaýly brıgada ustaý, bastapqy ýaqytta múmkin bolsa, keıin skvajına sany kóbeıe kele qıyndaı tústi. Sondyqtan Teńgede turba tartylyp, kondensat jolyn saldyrdyq. Parafın qatqan qubyrlardy yssy sýmen jýyp tazalaý ádisterin de endirip júrdik. Munyń bári jumys barysynda týǵan kúrdeli qıyndyqtardy jol-jónekeı joıyp otyrýǵa múmkindik berdi.

Munaı qabattarynyń tabıǵı qysymyn kótermeleý, saqtaý úshin odaqta birinshi ret munaı qabattaryna aıdalatyn sýdy ysytyp alatyn ádis Ózende qoldanyldy. Yssy sý jer astyna bara parafındi eritip, qabat qysymyn joǵary dárejede ustap turýǵa kóp áser etedi. Bul tájirıbeni iske asyrýǵa Shevchenko qalasyndaǵy teńiz sýyn tushshytatyn sý qazandarynyń ekeýin ákelip, sonymen sý aıdap kórdik. Táýligine 15—20 myń, tekshe-metr sýdy ysytyp munaı qabattaryna aıdaý jumystary oıdaǵydaı ótti. Endi barlyq sý jiberý stansıalaryna osyndaı qondyrǵylar taýyp búkil Ózen ken orny boıynsha jer astyna tek ysyǵan sý aıdap túrý máselesi alǵa qoıyldy. Bul másele munaı óndirý mınıstrliginde sheshiletin boldy.

Jalpy Ózen ken orny elimizdiń munaı óndirisindegi barlyq jańa tehnıka men jańa jumys ádisterin qoldaný jónindegi úlken laboratorıaǵa aınaldy. Ózende birinshi ret keń kólemde eki birdeı munaı qabatyn bir skvajınamen paıdalaný ádisi qoldanyla bastady. Munyń ózi júzdegen skvajınany únemdeýge múmkindik berdi. Sondyqtan da Ózen munaıy elimiz munaı óndirisi boıynsha, eń arzan munaı bolyp shyqty.

Bir jaǵynan qala salyp, bir jaǵynan óndiris obektilerin turǵyzyp, sonymen qatar munaıymyzdy óndirip, sansyz qıyndyqtarmen kúresip júrip úsh jyldyń qalaı ótip ketkenin baıqamaı da qalyppyz. Jańa qonysta óndiriske kerek-jaraqtyń bárin jetkize otyryp, qashan ol qalyptasyp ketkenshe kóretinimiz qıynshylyq bolady. Soǵan qaramastan kóńilimiz sergek, bolashaqqa sheksiz senim oıymyzda jatty. Óndiris basshylarynan jumysshyǵa deıin barlyǵynyń da maqsat-múddesi, áńgimesi tek qana jumys jóninde edi. Endi munyń ózi bizdiń kúndelikti tirshilik-tynysymyzǵa aınalyp ketti.

Bir qıynshylyqtan soń bir qıynshylyq kezdesip jatty. Munaı óndirýdegi kóp kedergilerdi jeńe bastap edik. Endi temir jol, teńiz floty aıaǵymyzdan tartty. «Shý» degende bulaı bolar dep josparlanbaǵandyqtan ba, bul eki transport bizdiń munaıymyzdy tasyp úlgere almaı, ydystarymyz bosamaı taǵy kidiretin boldyq.

1969 jyly Ózen — Kýıbyshev munaı qubyry iske qosylǵansha Mańqystaýdyń kóp munaıyn zavodtarǵa jóneltip turý ońaıǵa soqqan joq. Jyl saıyn úsh mıllıon tonna kólemdegi suıyqtyqty temir jol sısternalary men teńiz tankerleriniń tasyp úlgere almaýy tań qalarlyq emes. Degenmen, Gýrev temir jolshylary men Kaspıı parohod basqarmasy bastapqyda syr bildirgenimen keıin úlgerip ketti. Shyǵarylǵan ónimdi zavodtarǵa jóneltip otyrdy. Sóıtip Ózen munaıshylarynyń jospardy artyǵymen oryndap turýyna múmkindik berdi. Sondyqtan da ózendikter 4 ret qatarynan SSSR Mınıstrler Soveti men VSSPS-tyń Aýyspaly Qyzyl Týyn jeńip aldy. Búl Ózen kollektıviniń ómirindegi úlken oqıǵa edi. Belgili eńbek ozattary, SSSR Joǵarǵy Sovetinin, depýtaty Kamqash Ybyraeva, Sosıalısik Enbek Eri Gennadıı Shevchenko, Qazaq SSR-ynyń Eńbek sińirgen munaıshysy Smaǵul Jalǵaspaev, Lenın ordendi Omar Bısalıev taǵy basqa kóptegen ataqty munaıshylar osy jyldary tanyldy.

Munaı aǵysyna qarsy parafınniń zıandy yqpaldarymen kúrestiń osy kúni ádetke aınalǵan túrlishe ádisteri munaı jınaý, aıdaý jónindegi kóptegen sony sharalar dál sol ýaqytta týǵan tabystar edi. Sóıtip Mańqystaý munaıyn ıgerý isin uıymdastyrý ýaqyty óte tabysty ótti. Shynynda da óz basym qysqa ýaqytta mundaı sátti bola qoıady dep oılaǵan joqpyn. Orýdjevtiń táýekeli durys bolyp shyqty. Degenmen talaı-talaı qıyndyqty basynan keshirip jeńgen, qyrýar tájirıbeniń adamy ǵoı. Aldyn ala ólshep-piship boljaǵan ýaqyttarda úlken munaıdyń kiltin qolymyzǵa ustadyq. Bul bir jaǵynan munaıshylardyń erekshe patrıotızm óz isine sheksiz berilgendigi, kúı talǵamaıtyndyǵymen de iske asty.

Shevchenko qalasyn salyp jatqan qurylysshylardyń biri bizdiń jumysymyzǵa tańdanyp:

— Naǵyz batyrlar, munaıshylar eken ǵoı! — deıdi, — qula dúzge kele sala kúı talǵamaı iske kirisip kettińder. Aldyn, baraqta, «qazaq aýylda» baspanalap júrip-aq úlken-úlken josparlarmen, baıaǵydan bergi qalyptasqan mekemedeı, kúndiz-túni eńbek etip jatyrsyńdar. Bir ǵajaby jumysshylaryń bul jaǵdaıdy daǵdyly is kóredi. Biri myńq etip syr bermeıdi, qıyndyqtardy eleń qylmaıdy. Hal surasań «munaıdan» basqa eshteńe aıtpaıdy... Biz mine, on jyldan beri qala salyp, óndiris obektilerin daıyndaýmen, áli ónim berýge kiriskenimiz joq.

Iá, bul ras sóz. Biz úlken synnan súrinbeı jaqsy óttik. Endi jaǵdaı ózgeshe. Buryn Shevchenkodan Ózenge shyqqan jolaýshy shańǵa laıyq kıim kıip keletin. Aıaǵynda kırza etik, ústinde kenep plash, basynda beretka, kózine kózildirik iletin. Keıbireýleri aýyzdaryna súzgi -- «respırator» kıetin. «Volgany» tastap GAZ-69 mashınasymen júretin. Endi munyń bári qaldy. Ózen men Shevchenkonyń arasyna asfált salynǵaly jurt Ózenge taza kıimderimen, merekedegideı jasanyp, «Volgamen» keledi. Qala ishinde de asfált joldar.

— Apyr-aı, biz de halyq qataryna kirdik-aý! — deıdi Ábish. — Tipti qonaqqa kelgen kisiler qaıdaǵy jaman kıimderin kıip kelip qorlaıtyn edi. Gýrevke úıimizge barǵanymyzda bizdiń Ózenniń shańyna tunshyǵyp qalmaı áli tiri júrgenimizge tań qalatyn. Endi shań basqalardan kóp emes. Kósheniń, joldyq bári asfált!

Qazir Ábish Gýrevti, Jaıyqtyń jaǵasyndaǵy «keń saraıdaı boz úıin» umytyp, tap osy Ózende týyp esken kisishe sóıleıdi. 4 qatarly, 80 páterli úlken úıden 4 bólme alǵan. Buǵan ózi rıza. Sonaý Jetibaıdaǵy vagonnan keıin dál bir «jumaqtyń» tórine engendeı bolyp qaldy.

— Yssy sý, sýyq sý, gaz, vana, ne keregińniń bári bar! — deıdi Ábish jańa úıin maqtap, — Balkondarynyń ózi bir raqat. Sháıdi ylǵı sonda ishemiz. Keshte sonda jatamyz. Bundaı yńǵaıly úıler Gýrevte de joq.

— Ia, endi barlyq úılerge mıkroklımat jasaıtyn kondısıoner qoıylady. Sonda úılerimiz jazda qońyr salqyn, qysta jyly bolyp turady! — deımiz biz Ábishti quptaı túsip.

— Onda jurttyń bári Ózenge júgiredi ǵoı!

Biz skvajına basynda onymen áńgime aıtyp otyrǵanbyz.

Moskvadan kelgen bir joldas buryn túıe kórmegen eken. Ol sol áserin egjeı-tegjeılep áńgimeleı kelip:

— Jolda kele jatyp túıeni kórdim. Óte qyzyq janýar eken. Qandaı tákabbar! Bizge tipti qaramaıdy. Biz oıyn bólip, tynyshtyǵyn buzyp qasyna kelip edik, jaqtyrmaǵan pishinmen alaryp bir qarady da kúısep tura berdi. Biz qyzyq kórip ár jerin ustap, túrtip qarap edik, «búl ne qylǵan beıbastaqtyq» degendeı qabaǵyn túıip alyp, bizge uzyn moınyn buryp turyp, aýzyndaǵy shaınap turǵan shópterin búrkip kep jiberdi. Biz japyrlasa qashyp, úlgere almaı qaldyq. Ústimiz kók shóptiń boıaýyna bylǵandy da qaldy. Biz óz uıatymyzdy moıyndap endi qaıtip bettegenimiz joq ta, ol biz jaqqa kóz qıyǵyn salmastan mańqıyp jónine tura berdi. Óshikken de joq. Osy dalanyń qojasy — ózin joǵary ustaıdy eken! — dep túıege dán rıza bolyp otyr. — Endi sonyń sútinen isteletin sýsynnyń dámin tatsam dep edim, jarty bankasyn tabatyn jeriń joq pa?

— Ondaı eki úıdiń birinde bar. Men tipti bir shelegin tabaıyn, shubattyń, — dedi Ábish. — Teńgede Kendirlidem kóship kelgen bir kart bar. Sonyń saýyp otyrǵan eki-úsh arýanasy bar. Qashan barsań da shubaty arylmaıdy. Biz jumystan keıin baryp iship turamyz.

— Seniń aıtyp turǵanyń Qorǵanbaıdyń ákesi Qaırańbaı emes pe?

— Dál sonyń ózi. Siz de bilesiz eken ǵoı.

Biz Qorǵanbaıdy alyp Teńgege tarttyq. Temir jol stansıasy arqyly Teńge gaz kásipshiligine aparatyn asfált jolmen zýlap otyryp, kózdi ashyp jumǵansha kelip qaldyq. Buryn bul jerde Teńge ekspedısıasynyń barlaýshylary turǵan. Keıin olar ońtústikke qaraı aýysqanda maly bar jumysshylar, pensıadaǵy shal-kempirler úılerine kirip qalǵan. Jumysshylardyń arasynan jeke menshik úı salam deýshilerge osy jaqtan jer bólip berip qoıǵanbyz. Olardyń poselogi áp-ásem. Bir jobamen salynǵan. Tóbesi shıfrmen jabylǵan. Keń kósheniń eki betine tizilte salǵan aq tas úılerdiń qala úılerinen esh kemdigi joq.

Bizdiń kelgen úıimiz de osyndaı standartty úıdiń biri eken. Keń aýlasyna mashına kelip kirdi. Sharbaqqa tal egip qoıypty. Aýlanyń bir buryshynda azǵantaı jerge baqsha egipti. Ósip turǵan qıar, pomıdor, redıska, jýa sıaqty ovoshtardy kórgende moskvalyq qonaq tań qaldy.

— Sý bolsa bul jerge shyqpaıtyn ósimdik joq, — dedi Qorǵanbaı onyń tańyrqaǵanyn sezip, osydan 80 shaqyrym jerde, Saýysqan qumynyń eteginde Ilıch atyndaǵy kolhozdyń úlken jemis baǵy bar. Onda alma aǵashtary, shıe, qaraqat, qara órik, t. b. jemis aǵashtary kóp. Júzim de mol, Birneshe jyldan beri ónim berip turady. Kolhozshylardyń aýlalary toly baqsha.

Úıden qart kisi shyqty Biz endi sol kisige burylyp, birtindep baryp qolyn ala bastadyq Qart ózgermepti. Saqal-shashy appaq. Eńkek shaǵyn denesin jeńil bıleıdi,

Qaırańbaı qart bizdiń kelgenimizge qýanyp qaldy. Amandyqtan soń:

— Balam atyń Rahmet eken, ózińe de rahmet! — dedi. Burnaǵy jyly sender kelip ketkennen keıin Qorǵanbaı bizge tynyshtyq bermedi. Aqyry, zorlap kóshirdi. Myna bir úıdi alyp berdi. İshi qutty bolsyn. Ózim óz bolǵaly páterge kirip otyrǵanym osy edi. Dúnıeniń rakaty osynda eken. Ne keregińniń bári bar. Qalyń eldiń ortasy...

Rasynda da kópshilik arasyna kelgesin shaldyń minezi de ózgergen sıaqty. Burynǵydaı tunjyrap anda-sanda til qatyp, kúıbeńmen júrý joq. Kóńildi. Jaırańdap qarsy alyp, jadyrap otyr. Biz de kóńildi keıpin baıqap:

— Qaıreke, áńgime aıtyńyz! - dedik.

— Myna, qastaryndaǵy orys balam túsinbeıdi ǵoı.

— Oǵan biz túsindirip otyramyz.

— Endeshe bilgenimdi aıt de qart, buryshta súıeýli turǵan dombyrasyn alyp, qulaǵyn kúıine túsire bastady.

Bolashaq munaıshylar qalasynyń qazyǵy qaǵylǵanyna da birshama jyldar bolǵan. Sodan beri qurylys degenderińiz munda jaýynnan keıingi japyraqtaı qaýlap, aı saıyn, jyl saıyn ondaǵan jańa úıler eńse kóterdi. Birinshi jyl qurastyrmaly aǵash úıler, ekinshi jyly qos qabatty tós úıler, tórtinshi jyly tórt-bes qatarly úlken-úlken ásem úıler boı túzep, jeke mıkroaýdandardan kádimgi qalanyń qalpy kórine bastady. Óndiristik qurylys ta qanatyn keń jaıyp, óris aldy. Óndiris ósken saıyn halyq sany da arta túsip, keshegi «vagondar qalashyǵy» atalǵan Jańa Ózende 30 myńnan asyp ketti. Bulaısha kún sanap ósip jatqan halyqtyń mádenı-turmystyq jaǵyn qamtamasyz etý mindeti tek sharýashylyq basshylarynyń moınynda boldy. Saıası-kópshilik, ákimshilik organdarynyń jumysyn óz jumysymyzben qosa atqarý bizge de ońaı soqqan joq. Munaı óndirý qarqyny da jyldan-jylǵa údeı tústi. Eger 1965 jyly 330 myń tonna munaı bersek onan keıingi jyldary 3 mıllıonnan arttyra otyryp, 1968 jyly 7 mıllıon tonna munaı óndirý kerek boldy. Onyń ústine, dál osy jyldary qabat qysymy álsiz skvajınalardy mehanıkalyq ádiske kóshirý jumystary da qyzý júre bastap edi. 150 shaqyrym jerdegi Shevchenko qalasyndaǵy partıa, sovet ákimshilik organdarynyń yqpaly halyq sany ósken Ózenge jetkiliksiz bolyp, negizgi salmaq jergilikti munaı óndirý basqarmasynda qalǵandy.

«Ózen endi úlkeıdi. Jyl saıyn bir jasap, tolysyp, dónen shyqty. Biraq áli qulyn aty qalmaı keledi. Úlken attyń otyn ottap, qulynnyń ornyna jatady. Endi sıar emes. Ózine tıisti atyn, ornyn berińder» dep kelgen úlken bastyqtarǵa qyńqyldap júretinbiz.

Bir kúni maǵan Mańqystaý birlestiginiń bastyǵy Safı Ótebaev - telefon arqyly:

— Shúıinshi! — dedi — Úlken qonaq kele jatyr!

— Kim kele jatyr? — dedim men eleń etip. Biraq, biz qonaqtardan kende emespiz. Alaıda Ótebaev mundaı qýanyshpen habarlaǵan soń ózgeshe qonaq boldy ǵoı.

— Mańqystaýǵa erteń Dımekeń keletin boldy, Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi sekretary Qonaev joldas. Aıtatyn máselelerińdi daıyndap qoı. Bizde kúndiz bolady da, tús aýa Gýrev arqyly Almatyǵa ushyp ketý kerek.

Biz Mańqystaý munaıshylary Qonaev joldasty ózimizge birinshi qamqorshy sanaıtynbyz. Mundaǵy úlken munaıdyń ashylýyna da bul kisi únemi qamqorlyq jasap kelgen. Qandaı bolmasyn tuıyqqa tirelgen qıyn máseleler sol kisiniń aldynda óziniń tıisti sheshimin taýyp jatatyn. Onyń bári bizge estilmeı turmaıdy.

Men buryn Dımekeńdi pleným, sıez, májilis trıbýnalarynan bolmasa jaqyn kezdeskenim joq edi. «Jaǵdaıdy qalaı baıandaımyn, máselelerdi neden bastaý kerek? Ol kisi qalaı qabyldaıdy?» Osyndaı oılarmen biraz qobaljyp otyrdym. Qazirgi Mańqystaý munaıshylary aldyndaǵy kókeıtesti mindetterdi kóz aldyma elestettim. 1965 jyly XXIII sıeziń trıbýnasynan Qonaev joldas Manqystaý munaı alańdaryn tez ıgerip, Qazaqstanda munaı óndirýdi taıaýdaǵy jyldarda 40 mıllıon tonnaǵa jetkizýdi aıtqan bolatyn. Qazaqstan munaıdan da elimizdiń aldyńǵy qatarly respýblıkalarynyń birine aınalý kerek. Bizdiń de qazirgi nysanamyz osy. Men óz oılarymdy osy turǵyda jınaqtaı bastadym...

Qonaev joldastyń bul sapary Mańqystaý ómirine kóp ózgeris engizdi. 1975 jyly Ózende munaı ónimin 20, mıllıon tonnaǵa jetkizýdi bizdiń aldymyzǵa mindet etip qoıdy. Ózen munaıshylary bul tapsyrmany oryndap shyǵýǵa KPSS Ortalyq Komıtetine ýáde berdi. Sol jyly Jańa Ózenge qala ataǵy berildi. Qalalyq Sovet quryldy. Ózen aýdany ashyldy. Jana Ózen endi aýdan ortalyǵyna aınaldy. Aýdandyq mekemelerdiń qurylýy sharýashylyq basshylarynyń jumysyna kóp jeńildik týǵyzdy.

Endi óndiristen bas kótermeı, alaqsyz aınalysýǵa múmkindik týdy. Kópten kútken armandy másele osylaı tez sheshildi de qaldy. Sonymen qatar Ózende Qazaqstandaǵy birinshi gaz óńdeý zavody salynatyn boldy. Ózen Kýıbyshev munaı qubyrynyń qurylysy iske qosylyp munaı tasymaldaý jónindegi qıyndyqtar múldem joıyldy.

Mańqystaý munaıshylarynyń qalasy — Jada Ózen — respýblıkamyzdyń eń ásem qalalarynyń biri bolmaq. Sol maqsatta onyń qurylysynyń jobasy qaıta jasaldy. Onda tabıǵattyń qataldyǵy qala qurylysynda barynsha eskerilip, ony jedeldetýdiń sharalary qarastyryldy. 60 myń halqy bar qalada 340 myń sharshymetr turǵyn úı bolmaq. Negizinen 4 qatarly úıler birneshe mıkroaýdanǵa bólinip, jan-jaǵy 500 metrden 1 shaqyrymǵa deıin egilgen aǵashpen qorshalmaq. Qala ishinde 42 gektar jerge aǵash egilip, endi ol ár adamǵa 7-12 sharshymetrge kógaldanǵan jerden keletin boldy.

Jazdyń aptap ystyǵynda úı-úıge bir ortalyqtan salqyn jiberilip turady. Onyń ústine ár úıdiń astynda úlken jeldetkishter qoıylyp, úı ishiniń aýasyn jaqsartady. Ásem úılerdiń, kóleńkesi keń lodjıalary jazǵy keshterde shyǵyp dem alyp otyrýǵa óte yńǵaıly. 5000 oryndyq balalar baqshasy, 10000 balaǵa mektepter, 3,5 myń oryndyq klýbtar men kıno teatrlar, 10 myń oryndyq stadıony bar sport kompleksi kúnine 1000 adam qabyldaıtyn emhana, 24 myń nomerlik avtomatty telefon stansıasy, telestansıa, asqanalar, turmys qajetin óteıtin oryndar, aeroport, taǵysyn taǵy osy sıaqty adam balasy kerek-jaraǵynyń bári tabylatyn, qaı jaǵynan da búgingi kúnniń kóterińki talabyna saı keletin, gúldengen Qazaqstannyń jańa sáýletti qalalarynyń biri salynyp, kúnnen-kúnge ósip keledi. Qazirdiń ózinde munda ulan-baıtaq elimizdiń basqa iri qalalarynan kelgender Ózendi qomsyna almaıdy.

Gýrev oblysynyń basqa aýdandarynan, ásirese, munaıly Embiden halyq irkilmeı keletin boldy. Óıtkeni mundaǵy jaǵdaı olardan álde qaıda jaqsaryp ketti. Osyny oılaı otyryp syrqatyma em tabylǵandaı qýanamyn. Ótken kezdegi ózim bastan keshken qıyn qystaý.

---