InfoHub Logo

Aýdan atkomnyń "tótenshe ókil" degen mandatyn tórt búktep boqshańa salyp, aýyldyq "oryndaýshyǵa" kelip ylaý taýyp ber dep shuqshısań, ol qalbalaqtap seni Shegirdiń úıine alyp barady.

Jaı taban etigin qonyshynan basyp, jaman tymaǵyn qısaıta kıip, ish aýrý bolǵan adamdaı kózi tikireıip, Shegir aldyńnan shyǵady.

— E, ylaý jalǵyz maǵan mindet pe eken? Jektir basqadan,- dep ol oryndaýshyny betten ala túsedi.

— Seniń jamandyǵyń. Jaman bolǵan soń, basynyp kelip turǵanyn kórmeısiń be? — dep kúıente asynyp turǵan qara qatyn Shegirdi shaptaı túsedi.

— Sózdi qoı, otaǵasy, úkimet jumysy ekenin bilesiń ǵoı, naýqannyń tyǵyz ekenin de bilesiń... ákel, jek! — dep oryndaýshy sózdi tikesinen qaıyryp, sustanyp bir alady.

Sen "tótenshe ókil" bolsań da, sharýaǵa qatańdyq kórsetkiń kelmeı:

— Kezek sizdiki bolsa, jegińiz, otaǵasy, biz aqsha tólep minetin adambyz,— deseń, Shegir ala kózimen bir qaraıdy da:

— Raqymet — áı, barmysyń? Ana qyzyl ógizdi ákelip jek! — dep, albarda júrgen balasyna yshqyna bir aıqaılaıdy da, ol aınalyp úıine kirip joq bolady.

— Ortashanyń táýiri. Bıyl ózin baılardyń qataryna da qosyp jibere jazdadyq. Shyǵymsyz, ońbaǵan adam,— dep oryndaýshy Shegirdi jamandap biraz kúńkildeıdi.

Boqshandy qoltyqtap, aıaǵyńdy salaqtatyp, arbaǵa minesiń. Raqymet qyzyl ógizdi qosarǵa alady. Aýyldan uzaǵan soń, bos aıdaımyn dep azaptansa, qyzyl ógiz joldan burylyp alyp, jonǵa qaraı salady. Myń túrli azappen, kún jamyrap bata bergende, shoq terektiń baýyrynda otyrǵan Álishtiń aýylynyń ústinen shyǵasyń. Aýyldyń keshki ómirin kóziń bir sholyp ótedi: japyraıǵan jer úıler, alqam-salqam albar qora, taý-taý bolyp úıilgen boqtyq, kóń, kóńirsigen tezek ıisi, kúl tasyp júrgen, ot jaǵyp júrgen áıelder...

Aýyl ómirinde, naq osy saǵatynda, eshbir ózgeshelik joq sıaqty. Biraq Aıtolqynnyń burqyraǵan ashýy, bylaýdaı isik eki kózi, kóziniń aldyndaǵy kókshil tańba naq búgingi kúni osy az da bolsa bir oqıǵanyń barlyǵyn sezdirip tur.

Aıtolqynnyń basynan ótken oqıǵa seniń jumysyńa baılanysty ma, joq pa, ol jaǵyn tekserý ázir asyǵys bolady, óıtkeni Aıtolqyn aryzyn bastaǵaly otyr. Aryzdy tyńdap alyp, qorytyndyny sodan keıin shyǵarý kerek.

* * *

Álishtiń aýyly on shaqty úı. On shaqty úıdiń ishinde aǵaıynǵa bedeli bar, aımaǵyna aıbyny bar — Álishtiń úıi. Álish — molda, aýyl-aımaqtyń óz sózimen aıtsaq: "qatym kárdá molda", "qudaı jolynan qıa baspaıtyn taqýa", duǵasy qabyl bolatyn izgi áýlıe.

— Osynsha maqtaǵanyń qandaı adam, kóreıikshi ózin? - deseń sonaý aýyldyń orta shenindegi tóbeli aǵash úıge bar. Basynda sálde, qolynda taspıyq, murtyn tańqıta qyrǵan, shoqsha saqaldy sary kisi. Esikten kirgenińdi kórse, kózin súze qarap, ajaryn kúlimsirete túsip:

— E, myrza, "tóre", joǵary shyq, shyraǵym,— dep qalbańdaı qalady.

Mine "Álish molda" degenińiz osy kisi bolyp shyǵar.

Álishtiń oń tizesin basa otyrǵan, qapsaǵaı pishindi, qaýqıǵan saqaldy, alarǵan kózdi bireýdi kóresiń. Ol — Álishteı jylmań qaqpaıdy, salqyn qanmen, seni elemegensip, senen ózin artyq sanaǵansyp, saǵan joǵarydan qaraıdy.

— Áýke, siz qalaı deısiz? Osy kúngi jastardyń ónerge umtylǵanyn men ózim jaratamyn deıdi Álish molda kúlimsireı túsip.

— Ónerine tym — dep álgi alarǵan kózdi kisi teris qaraıdy.

— Bul — Áýpildek deıtin otaǵasymyz. Kedeılikti kóp kórgen kisi,— dep Álish ony saǵan tanystyrady.

Áýpildektiń kedeı ekenin jurttyń bári rastaıdy. Ákesi ómirde qoıshy bolyp ótken eken. Qoı sońynda júrip, bir boranda yǵyp ólipti. Áýpildek týǵanda aýyly Esenbaı degen kóldiń basynda otyrady eken. Jazǵyturǵy kún bolsa kerek, tún kúzetken qatyndardyń qulaǵynan tań atqansha "Áýpildektiń" daýsy ketpepti.

Julym úıde byqsyp shalqyǵan otty úre túsip:

— Osy áýpildeıtin ne eken? — depti bir áıel.

— Bul bir áýlıe qus bolsa kerek. Kóldiń sýy tapshylanyp ketpesin dep, jer astynan aýzyna urttap sý tasıdy bilem,— deıdi bir kempir.

— Bátir-aı, áýpildeıtini sol eken ǵoı! — dep jastaý áıel aýzyn sylp etkizdi.

Erteńine qoıshy balasynyń atyn "Qoıbaǵar" qoıamyn dese:

— Balanyń atyn "Áýpildek" qoıamyn,- dep qatyny qarysyp otyryp alypty. Sosyn "Áýpildek" atanyp ketipti de barypty...

Áýlıe qustyń atyn qoıǵandyqtan ba, álde Álishpen aýyl-úı otyrǵandyqtan ba, Áýpildek jasynan dinshildikke beriledi. Jasy otyzǵa kelgende osy Álishke namazǵa jyǵylady, "alqam", "qulqýaldanyń" ár jerinen birin biledi.

— Áýkeńniń nıeti taza, "alda taǵala" nıetke rıza bolamyn degen,— dep Álish molda Áýkeńdi kóterip qoıady.

"Olaı bolsa, menen ozary joq eken ǵoı" dep, Áýkeń tursa da oqıdy namazdy, jatsa da oqıdy namazdy. Namaz oqymaǵan adam Áýkeńe dos emes, ondaıdy kórgende:

— Azǵan pende ǵoı,— dep kúrsinetini bar.

Álish aýylyndaǵy jańalyqpen jany qas adamnyń biri Álish molda bolsa, ekinshisi osy Áýpildek. Álish molda qarsylyǵyn sharıǵatpen dáleldese, Áýpildek Álishpen dáleldeıdi:

— Qudaı jolyna bas qıǵan, qurandy úsh ret shyǵyp qatym qylǵan Álishten artyq bilmeksińder me?... Sender kápirsińder! — dep Áýkeń múlde kópirip ketedi.

Áýkeńdi keıde ilip qaǵatyn Qant. Qant deıtin aq quba kelgen, aryqsha áıel. Jasy otyzdan ıa ári, ıa beri. 13 jasynda Áýkeńe áıeldikke tıgen. 15 jasynda bir er bala tapqan. Balasynyń aty Bolat. Aqquba, aryqsha, uzyn boıly balany kórseń Bolat eken deısiń.

— Seni-aq áýlıe kór. Qatym qylsa, ózine. Qudaı jolyna bas ıip... ne istepti! — dep Qant bir ilip qalady.

— Dinnen shyqtyń kápir. Jasyń otyzdan asqansha, balań "balıǵ" bolǵansha, basyń "sájdege" bir tıgen joq, kúpirligiń osy emes pe? Seniń qoınyńa jatýdyń ózi kúná,— dep Áýken, isip-keýip, jaryp kete jazdaıdy.

Qudaı týraly Qantta buldyr ǵana sezim bar. "Qudaı bar bolsyn, oǵan quldyq qylý kerek bolsyn, al, Qant quldyq qylmady, sonda qaıtedi?.. Atama, asama?.. Quldyq qylmaǵan adamnyń bárin atyp-asatyn bolsa, osy ólke boıynda, Álish pen Áýpildekten basqa "Qudaı bar eken" dep otyrǵan adam bar ma?

Álishti "qudaı jolyna bas qoıǵan izgi" degenge Qant ómirde senbeıdi. Senbeýge dáleli bar. Biraq sol dálelin Áýkeńe ashyp aıta almaıdy. Áýkeńe aıtýǵa bolmaıtyn ol bir syr... Oǵan 10 shaqty jyl bolyp barady. Qanttyń jas kezi, budan da ajarly kezi. Álish kezdesken saıyn "jeńgeı" dep jymyń ete túsedi. "Jaqsy adam bolǵan soń súıtetin shyǵar" dep Qant júre beredi... Bir kúni Áýkeń el qydyryp ketip, Qant úıinde ońasha jatady. Ońasha jatsa, esik syqyr etedi. "Sút ishkeli júrgen atam úıiniń, ala kúshigi me?"— dep Qant kóseýdi ala júgirse, adam! Adam emes-aý, Álish molda, qaziret!

— Jeńgeı, men,— dep salqyn saýsaǵymen Qanttyń ystyq bilegin ustap, qysyp barady. Qanttyń júregi alyp ushyp, aýzyna tyǵylady... Qulaǵy shyńyldaıdy. Kózi qaraýytady. Birazdan keıin, esin jıǵandaı bolyp, jas júregin ashý kernep, qoly qushyrlanyp túıilip, moldany kókirekten tirep tura qalady:

— Netken kórgensiz ediń? Kimdi basynasyń óziń? — degen Qanttyń ashýly daýsy tynyq túnde shańq etip, aspandy túırep etken sıaqty bolady...

Áýkeń Álishti maqtap kópirińkiregende, Qant yzalanyp osy syrdy ashyp jibere jazdaıdy. Biraq tartynady. Ashsa Áýkeń aýyr alatyn sıaqtanady. Áýkeńniń oıynda senbestik týyp ketetin sıaqtanady. Qanttyń qyldaı jazyǵy joq bolsa da, aq isi aramǵa shyǵyp ketetin sıaqtanady. Sosyn Álishtiń aramdyǵy Qanttyń júreginde syr bolyp saqtalyp júre beredi.

...Bolat onǵa kelgende Qant pen Áýkeńniń arasynda bir tires týady.

— Qaziretke oqytam. Din tanytam. Ólgende basyma quran oqıtyn qylam! — dep Bolatty Áýkeń Álishke qaraı jetekteıdi.

— Jumaq bar bolsa, osy balanyń quranynsyz da barasyń. Teń qurbysynan kem bolmaıtyn qylyp oqytam,— dep Qant Bolatty mektepke qaraı súıreıdi.

Áýkeń Qantpen kóp eregisip turmaıdy ǵoı, qarysa berse, qara taıaq jalasyp. Myna shúıke basty jaýlyǵynan jalańashtap qarasań, eki-úsh jerinde aı tańba bar. Ol — Áýkeńniń qara taıaǵynyń tańbasy. Qanttyń basy — úırengen bas. Qara qan neshe ret sorǵalap aqqanda da ólgen emes. Endeshe, Qant jeńilmeıdi! Endeshe, Qant Bolatty mektepke kirgizedi! Qara taıaq zyńq etedi...

Kórshi aýyldaǵy mektep muǵalimi aýylnaıdy ertip kelip, Áýkeńe protokol istemekshi bolyp qysyp barady. Áýkeń surlanyp, kózi adyraıa túsedi.

— Qaıtesiń, shyraǵym, qartaıǵanda ony túrmege japtyryp ne betimmen otyrmaqpyn? Biz úırenisken adambyz. Bizdiń ómirimiz osymen ótedi,— dep Qant araǵa túsedi.

Bul — Áýkeńniń birinshi ret jeńilýi.

Eki-úsh jyldan keıin Bolat bala dyraýdaı bolyp ósedi.

Qaǵazdy tanyp alypty. Jattap alǵan óleńi bar:

"Biz jas ulan, jas jiger,

Eskilikti joıamyz!

Baı men molda, qýlardyń

Eki kózin oıamyz!..."

dep ándetip qoıady.

Qant jymyń-jymyń etedi. Áýken surlanyp birese Bolatqa, birese Qantqa qaraıdy. Ashýy kelip alqynyp, birdeme aıta berem degende, kózine protokol elesteıdi. Áýkeń jym bola qalady.

— Qaıteıin, qaraǵym, jalǵyz-aq tilegim: dinińnen aıryla kórme, "qamsamalyńa" jazyla kórme! —dep Áýkeń kúrsinedi.

Bir kúni... Bir kúni bolǵanda, oktábrdiń toıy bolǵaly jatqan kúni Bolat Qantty qyryndap, birdeme aıtqysy kelip barady.

— Nemene, qalqam? — dedi Qant.

— Komsomolǵa jazylaıyn dep edim,— dedi Bolat. Qant az-kem oılanyp:

— Ákeńe bildire kórme. Aıtqanmen túsinbes, qarsy boldyń dep qartaıǵanda ony qaıda qýmaqpyz? — dep kúrsinedi.

Bilinbeý qaıda, erteńine aýyl gý-gý etti. Gúlegende aıtatyndary:

— Komsomoldar tý ustap tóbeniń basyna shyǵypty. "Jasasyn kedeı úkimeti! Joıylsyn baı men molda!" depti.

— Komsomol bitken moınyna qyzyl shúberek taǵypty!

— Komsomoldardyń týyn kótergen Bolat bolypty!

El ómirindegi iri jańalyqtyń biri ǵoı bul. El tosyrqaǵan joq, úrikken joq, qaıta qýanysh júzben qarsy aldy. Qant ta qýandy. Jalǵyz-aq Áýkeń men Álish toptan bólinip, komsomol habaryn kúńirenip qarsy aldy.

— Qatyn! Seni uratyn mende dármen joq. Tilegiń osy edi, boldy. Endi meni tentiretýiń ǵana qaldy,— dep Áýkeń úıinde otyryp eńkildep jylady.

— Qoıshy, jazǵan, qaıdaǵy joqty aıtpashy, qaıda tentireýshi ediń: qatynyń da, balań da ózińdiki,— dep Qant jyly sóılep, Áýkendi birsypyra jadyratqandaı boldy. Shaıdy qoıýyraq quıyp berip, Áýkeńniń boıyn jazyldyrdy. Áýkeń Qantpen shúıirkelesip otyr, bir ǵana tilek suramaqshy boldy:

— Esittiń be, qatyn: salkoz deıtini shyǵypty, maldy da, jandy da, qatyndy da ortaǵa túsiredi deıdi,— dep Áýkeń bir kúrsinip aldy.

Qant shoshyp ketkendeı boldy:

— Apyrm-aı, shyn ba eken?

— Shyn bolmasa, aıtam ba,—dep Áýken taǵy bir kúrsindi.

Álish aýylyna ókil kelip, artel týraly túsinis bergende, jurt tolqyp kirýge boı urdy. Álish pen Áýkeń at-tonyn ala qashty.

— Balań komsomol, sizdiń kirmeıtin jónińiz joq,— dep árqaısylary aıtyp ketip edi.

— Mal meniki. Úı qojasy ózim. Bólinemin dese, erik balamnyń ózinde. Qatynmen ekeýimiz salkozsyz-aq kún kóremiz dep Áýkeń siresip otyryp aldy.

Loblyp otyrǵan jurttyń ishinen sheginetinder shyǵa bastady. Bireý bireýdi ustap tartqylady. Artelge kirýshiler men kirmeýshiler eki jik bolýǵa aınaldy. Jurttyń tolqýyna sebep: tolyp ketken ósek. Esitken adamnyń tóbe shashy tik turatyn ósekter bar. Qaıdan shyǵyp jatyr, taratyp júrgen kim? Ony anyqtaǵan adam joq. Bir sypyralary esi jón ósekke sol kúıinshe nanyp jatyr, birsypyralary shıkiligin sezgendeı bolyp, áýre-sarsań bolyp otyr.

— Molda kirse, men de kirem, molda kirmese, men de kirmeımin,— dep Jent deıtin jesir qatyn kelip tapsyna qalady.

Álishtiń qatyny Aıtolqyn deıtin kisi adýyn, ashýdyń ordasy ǵoı. Bir bet alsa, ajarǵa qaraı ma:

— Moldamen kindigiń bir me edi? Ket, ári, syqsımaı! - dep. Aıtolqyn Jenttiń betinen ala tústi.

— Sen aqymaqsyń! Sen kápirsiń! Sen kórshini kurmetteı bilmeısiń! — dep Álish molda araǵa túse ketti.

Aıtolqyn men Jent bir-birine ala kózimen qarap, artyq tereńge bara almady.

Álish aýylyńda artel qurylmaı qaldy. Álish muny álde bolsa bedeliniń barlyǵynan kórse, Áýkeń "Álish moldanyń sharapaty" dep uǵyndy. Áýkeńniń sózin shynǵa shaqyrmaqshy bolyp, Álish "sharapatty" kúsheıtti.

— Denemniń bári zikir aıtatyn boldy. Kózim ilinse perishte mańymdy qamap alady,— deıtindi shyǵardy.

Áýkeń buǵan da nandy. Basqalardy da nandyrýǵa tyrysty. Aıtolqyn bir jaǵynan qosarlanyp:

— Onysy ras, shyrt uıqyda jatqanda kúbirlep sóılesip jatady,— deıtin boldy.

Qatyn-qalash Aıtolqynnyń sózin aýzyn ashyp tyńdasa, Qant aýzyn jumyp tyńdaıdy. Bir senbesten-aq ketken-aý!

On úıdiń kempir-shaly túgelinen oraza ustap, Álishti ımam qylyp taraýyq oqıdy.

— Kópten qoıylyp ketip edi, jaryqtyq, jaqsy boldy ǵoı, jaqsylyqtyń nysanasy shyǵar,— dep shaldar bıylǵy taraýyqtaryn ańyz qylysady.

— On jyldan beri taraýyqtan bezip edi, osy shaldar neden qutyryp júr? — dep jastar jaǵy tańdanady.

Orazanyń orta sheninde bir habar dúńk etti. Dúńk etkende, esitken adamdardyń kózi ejireıe qaldy:

— Apyrm-aý, shyn ba eken?

— Shyn deıdi.

— Shyn bolsa, ǵajap eken! — dep jurt bastaryn shaıqasady.

Túptep kelgende habardyń shyǵý reti bylaı eken: Erjan deıtin shaldyń kempiri ál ústinde jatady. Tún ortasy aýa bergende, osynyń syńaıy jaman bolyp barady, ıman aıtqyzyp salaıynshy,— dep Erjan Álish qazirettiń esigin ashyp kirip keledi. Kelse, shamdy buqtyryp, Aıtolqyn tóseginiń ústinde turyp otyrady.

— Kelin, shyraǵym, qaziret úıde emes pe edi? — dedi Erjan.

— Úıde edi, bir jerge ketti, uzamaı keler,—dep Aıtolqyn solǵyn ǵana jaýap beredi.

— Endeshe kúteıin,— dep Erjan tizesin búgedi.

Aýyl artel bolamyz degende, "bolamyn!" dep aldymen óńeshtegen Erjan osy ǵoı. Shaldyǵyna qaramaı, kelgen ókil bolsa sony qostap, aıtqanyn aýylǵa keıde istetip jiberetini de bar. Aıtolqyn — sol minezi úshin Erjandy jek kóretin sıaqty edi, endi tún ortasynda, esiz úıde eleńdep jalǵyz otyrǵan ústine kelgen soń, Aıtolqyn Erjandy jaqyn kóretindeı boldy. Uzaqty túnge oılaǵan oı mıynda qaınap, "aıtshy, aıt!" dep aýzyna tyǵylyp, erkin alyp bara jatqan sıaqty boldy.

— Qaınaǵa! — dedi Aıtolqyn,— iniń áziret kisi, ol kisiniń syryn shetke shashýǵa da bolmaıdy. Áıtse de sizge aıtqym kelip otyr.

— Aıt, shyraǵym, - dep Erjekeń Aıtolqynǵa tóne tústi.

Aıtolqyn bir kúrsinip, "ázirettiń" syryn ashýǵa kiristi:

— Birsypyra ýaqyt bolyp barady, kózi iline bergende zikir aıtyp ushyp turady. Qalsh-qalsh etedi. "Men kettim, qatyn, meniń artymnan shyǵýshy bolma, shyqsań, soǵyp ketedi" deıdi. Jalań aıaǵyna kebisin ilip, basyna sáldesin salyp, asyǵyp-úsigip jóneledi. Artynan shyǵýǵa qorqam. Tań sáýle bergende qaıtyp oralady. Qaıta baratynyn birsypyraǵa sheıin batyp suraı almaı júrdim. Sosyn, joldastyǵym esime túsip, bir kúni suradym: "Qatyn,—dedi,— men keremet ıesi boldym,— dedi,— kózim ilinse perishte pyraǵyn jetektep kelip asyqtyrady da turady, kún saıyn barmaıtyn jerim joq, kórmeıtin qalam joq... Biraq, qatyn, bul syr, basqa adamǵa aıtýshy bolma"— dedi... Munyń ózine aı bolyp qaldy. Sodan beri kórgen kúnim osy. Shamdy buqtyryp otyramyn da qoıamyn. Ári beriden soń qyljyrap kózim ilinip ketse, áldenelerdi kórip shatasyp bolam, sosyn qorqyp, kóbine uıqysyz otyram...

Erjekeń Aıtolqynǵa qarap baqshıa qaldy. Nanaryn da, nanbasyn da bilmedi. Álishtiń syry ózine málim ǵoı. Bala kúnnen birge ósken Álishi ǵoı. Áýkeń sıaqty ańqaý bolmasa, Erjan ońaılyqpen Álishke aldanǵan emes. Ony aýyldyń shaldarynyń ishindegi moldamen qas bop ketken osy Erjan. Moldany tap osy joly da izdep kelmeıtin edi, kempirin qurmettegen úshin keldi: "Men deıtin bolsań, janym shyǵarda maǵan ıman aıtqyza kór" dep jalynýshy edi kempiri.

— Bul bir ǵajap nárse eken! — dep Erjekeń tamsandy.

Erteńine áńgime aýylǵa tarady. Bireýden bireý ilip alyp ketti. Aıtolqynnyń ózinen aýyz eki suraǵandar boldy.

— Bátir-aı!

— Jaryqtyq-aı!

— Aınalaıyn áziret-aı! — dep kempir-shaldar qaryq boldy da qaldy.

Jalǵyz-aq Qant tańdanbady. Qant shektenýdi kúsheıtti. "Áı, solaı bolmasa ıgi edi?" degen oı mazasyn alyp barady.

Bir kúni Qant Bolatty shaqyryp alyp:

— Men aıtty de, osylaı dep aıtty de, basa aıt! - dep balasyn komsomol uıasyna jumsady.

...Ardaqty oqýshylar! Joǵarǵy sózderdiń bárin men Aıtolqyn men Qanttyń ókilge aıtqan aryzynan alyp jazdym. Oqıǵa osy jerge kelgende, ókil julyp alǵandaı qylyp:

— Sosyn qaıtty? — dep tikshıe qaldy.

Aıtolqyn aıtyńqyramaı múdirip edi, Qant sýyryp saldy:

— Qaıtýshy edi, kijingen jastar ańdyp turyp, Jenttiń qoınynda jatqan jerinde ustady! — dedi.

— Álgi pyraǵy qaıda, pyraǵyna minip qashyp ketpedi me? — dedi qyzyl ógizdiń basyn ustap kelgen Raqymet bala mysqyldaı kúlip.

Álishtiń eldi aldaǵan jumysy sotqa tapsyrdy. Aıtolqyn basyna erik aldy. Aýyl-aımaq aqtyq ret bir kúrsindi.

— Al, shalym, endi ne aıtasyń? — dedi Qant Áýkeńe qarap kúlimsirep.

Áýkeń birazǵa deıin tómen qarap tunjyraýmen otyrdy. Bir kezde basyn kóterip alyp:

— Men qoıdym, qatyn! Baıaǵydan bergimniń bári adasqandyq ekenin bildim. Bolatqa aıt: aýyldy jınasyn, kolhoz bolam, aldymen ózim jazylam! —dedi.

---