InfoHub Logo

KİRİSPE

Roman

(1941-1942 jyldar)

Áli esimde, ol bir tamasha sulý kesh edi. Ásirese basqa qalalardan góri Almatynyń keshi maǵan óte unaıdy. Árıne, keıbireýlerge unamaýy múmkin. Degenmen, qańdaı qala bolmasyn, qandaı qystaq, poselka, aýyl bolmasyn, ómirdiń qyzyqty mınýttaryń ótkizgen, bastan keshken jer saǵan ystyq.

Almaty meniń qalam. Sondyqtan da meniń Almatym degen maqtanysh, meni tolqytyp joǵary kóteredi. Sen kimsiń degen surasa, men sovet azamatymyn, almatylyqpyn dep jaýap berýge janym qumar.

Paı-paı, nege ǵana jurt Almatyny suramaıdy, nege ǵana Alataýdyń sulýlyǵyn maǵan aıtqyzbaıdy?! Men kúni-túni ózimniń Almatym, Alataýym týraly jalyqpaı áńgimeler edim. Jurttyń kóbiniń suraıtyny ataqty Moskva, batyr Lenıngrad, jaraly Rostov, talyqsyǵan, qaıǵyly. Kıev.

Nege olaı? Nege meniń Almatym qyzyqsyz? Ol keshegi jetim Vernyı emes. Búgingi Almaty emes pe? Ol keshegi kózinen jasy kól bolyp aqqan Asan qaıǵynyń qalasy emes, búgingi qazaq poezıasynyń marshaly Jambyldyń qalasy emes pe?! Ol keshegi jas júregi jaraly bolyp ótken muńly Marıamnyń qalasy emes, búgingi bulbuldaı saıraǵan Kúláshtiń qalasy emes pe, qaıta týǵan qazaqtyń astanasy emes pe?! Jańa poezıanyń kózi emes pe, qýanyshtyń, baqyttyq mekeni emes pe?! Ol nege jurtqa qyzyqsyz...

Tipti keshe ǵana edi jurt Almatynyń aport almasyn ańsaıtyny, áńgimeleıtini, tamasha aýasyn qumartatyny, taý basyndaǵy kólge kóz súzetini. Moskva, Lenıngrad, Kıev, Rostov, Harkovtermen birge onyń aty atalatyn edi. Búgin tipti basqasha, nege olaı? Qarap tursań, halyqtan danyshpan eshkimdi tappassyń, ol bir jatqan aqyldyń darıasy. Shyndyqtyń, adamgershiliktiń eń úlken atasy. Ol qýana da biledi, ol kúle de biledi, ol kúrese de biledi, al basshylyq ta jasaı biledi. Búgin halyqtyń oıy, tilegi, qıaly, qýaty, qýatty batysqa bet burǵan. Sylańdaǵan sulý nurly Moskva búgin maıdanda. Ol jaýymen jaǵalasyp, buryn kúnde áshekeılenetin, kúnde sylanyp sıpanatyn sulý búgin qarý alyp maıdanǵa attandy. Ol urysýda, ol qandy maıdandy tizeden keshýde. Lenıngrad ta urysta, Rostov ta urysta, qart Kıev jaýdyń tylynda — partızan.

Tyńda, Almaty! Sen tyldasyń, sen biraq tilektessiń, sen urysty kórgen joqsyń, biraq urystaǵy qalalarmen janyń bir. Seniń jibergen járdemderiń maıdannyń qajetine jumsalýda. Seniń jibergen uldaryń, almatylyqtar maıdanda, Máskeý, Lenıngradty qorǵaýda. Maqtan, Almaty, tárbıelegen uldaryńa! Sóz seniń Otan soǵysyndaǵy uldaryń týraly bolǵaly otyr.

Paı-paı, Almaty-aı! Seniń keshki bir aýań tipti esińnen ketpeıdi. Ásirese shyqyldaǵan shildedegi keshińe til jeter me? Tek aýańdy jutyp, qydyryp júre bergim keledi. Tamasha qıalǵa batyrady, oı túsiredi. Sen tek taza aýanyń qalasysyń. Poezıanyń qalasysyń!

BİRİNSHİ BÓLİM

Adam ómiriniń eń bıik shyńy — jastyq.

Gete

KÓSHEDEGİ BİR OQIǴA

— Sen massyń.

— Joq men mas emespin...

— Sen massyń!

— Ras, men ishtim. Biraq mas emespin...

— Bul mas adamnyń sózi. Mas adam ishkenin qaı ýaqytta bolmasyn moınyna alady, biraq ol maspyn dep eshqashan aıtpaıdy, — dedi Ǵazızge Sháńgereı tóne túsip.

— Ol ras, — dedi Ǵazız mas bolǵan kisiniń beınesin kóz aldyna elestetip. Biraq osy kezde Ǵazızdiń kóz aldynda buldyraǵan kósheniń beınesi: «Eı, seniń basyń aınalyp túr, sende araqtyń qyzýy bar», — dep qulaǵyna sybyr etkendeı boldy. Degenmen tótennen kez bolaryn bul sezimdi kósheniń oń jaǵyndaǵy restorannan shyqqan mýzykanyń úni bóldi. Ol:

— Sháńgereı, — dedi restoranǵa bet buryp, — sen meni massyń degendi qoı. Munda baryp mýzyka tyńdasaq, seniń qarsylyǵyn bolmas...

Sháńgereı onyń kóshe boıynda ekpindeı sóılegenin jaqtyrmaı, «Sen massyń» degendi Ǵazızdiń aldyna kóldeneń tartyp, onyń kóńilin basý úshin aıtqan edi. Onyń

oıyna mýzyka tyńdaýdan buryn jańaǵy kósheniń qarańǵy buryshynda turyp bosatqan chekýshkege taǵy bir nárse qosylatyny esine túse ketti.

— Ras, — dedi Sháńgereı salmaqtylyqpen, — Mýzyka jaqsy nárse, myna oınalyp jatqan Shtraýstyń jaqsy válsteriniń biri. Degenmen bizdiń muny áldeneshe ret tyńdaýǵa ýaqytymyz bar, búginnen basqa kúni tyńdasaq deımin.

— Sháńgereı! Seniń búgin nege barǵyń kelmeı turǵanyn bilip kelemin. Meniń joldasty uıatqa qaldyrmaı — tynymdy bilesiń ǵoı... Júr kettik, váls yrǵaǵy restoranǵa syımaı kóshege asyp-tógilip jatqanyn baıqaımysyń, — dedi Ǵazız kúlimsirep keýdeleı.

Shtraýstyń válsteri Almatynyń restoranyna syıa ma? Moskvanyń pálen etajdy nasıonaldaryna syımaı asyp tógiletin Shtraýstyń tolqyndy ózeni emes pe!

Sháńgereı jyldam júrip ketkendeı boldy. Ǵazız de aıaǵyn tez-tez basyp odan qalyspaıyn degen kisishe jyldamdata júrdi.

— Nege asyqtyń? Jaıyraq júr, — dedi eziniń janyndaǵy kórshisine nazar aýdaryp.

— Chto vy govorıte, — dedi orysshalap bir jas qyz kúlimsireı qarap.

— Vınovat.

Qyz kúlimsirep kete bardy. Sháńgereı ishek-silesi qatyp:

— Ǵazız, sen meni tastap basqa bireýge erip ketkeniń ne? — dedi kúlkisin tyıa almaı.

Sen ǵoı dep ol qyzǵa jaıyraq júr dep usynys jasaǵanym joq pa, ha-ha-ha...

— Ózi bul qaladan men kermegen ádemi qyz, — dedi ol qyzdyń ádemi pishinin esine túsirip. Bul kezde qyz restorannyń qataryndaǵy gastronomǵa kirip bara jatqanyn kórip:

— Sen, — dedi ol asyǵys pishinmen Sháńgereıge, — restoranǵa kirip zakaz bere ber, men qazir jaqsy shylym alyp keleıin.

— Kóp kúttirme.

— Qazir kelem.

Sháńgereı restoranǵa kirgende, bos oryn joq eken. Onyń eki kózi bos oryndy izdeýmen boldy. Tek bir stoldyń janyndaǵy eki bos oryndyqqa kózi tústi. Stoldyń teń jartysyn úlesterine alyp, tátti áńgimege batyp otyrǵan eki jigitke taıanyp kelgende ózderimen birge oqıtyn Baqyt pen Muqtardy tanı ketti.

— O, Sháńgereı, kel, kel!

— Myna oryn bos...

— Biz ekeýmiz, qazir Ǵazız keledi...

— Eki oryndyq ta bos, otyra berińder.

Ǵazız gastronomǵa kirgen joq. Ol gastronomnyń buryshynda turyp, qyzdyń shyǵar jolyń kútti. Ol esiktiń ashylyp-jabylýyn baqylaýda. Onyń barlyq oıy, qıaly álgi qyzda boldy. Saǵatyna qarap: «Jarty saǵat», — dedi kúbirlep ózine-ózi. Onyń oıyna Sháńgereıdiń: «Jalǵanda poezd kútken men qyz kútkennen azapty nárse joq», — degeni tústi. Bir kezde gastronomnyń esigi eptep ashylyp, manaǵy qyzdyń fıgýrasy kórindi. Ǵazız sol qyz ekenin anyq kórdi, oń jaq qoltyǵynda qysqan gazetke oralǵan nársesi bar bıkesh esikten shyǵyp, Ǵazız turǵan buryshqa qaraı bettedi. Ǵazız typyrshyp túr. «Búl qyzǵa, — dep oılady Ǵazız, — ázildep birdeńe deı qoıý kelisimsiz. Kósheniń jigiti dep oılar. Sondyqtan onyń qaıda turatynyn bilip alý teris bolmas», — dep qyzdan birneshe qadam qalyp, sońynan erip otyrýdy durys tapty.

Gastronom turǵan kóshemen úsh kvartal júrip qyz kelesi kóshemen ońǵa buryldy, jaı aıaqpen qyzdyń qarasynan aırylmaı, bizdiń Ǵazız de júrip keledi. Qyz tezirek júrdi. Osy kóshemen bularǵa qarsy júrgen adamdar top-tobymen kóbeıe bastady. «Osy mańda jumysker klýby ma, álde mekeme bar ma eken».

Qyz edáýir jer uzap ketipti. Ol jyldamdata júrdi. Óıtkeni bıkesh kóp adamdardyń tobyna jetti qalǵan. Tekke adasyp qalmaý úshin azdap júgirip te aldy. Biraq aıaǵynyń taıyp ketkenin, qalaı shalqasynan ushyp túskenin ózi de sezbeı qaldy. Mundaı oqıǵada adamnyń oıy — qalaı quladym, qalaı turamyn, bir jerim jazym boldy ma degennen góri, bireý kórigi qalmasa jarar edi degendeı edi. Qulap jatyp eki kózi jan-jaqta bolady. Qarǵyp turyp uıalǵan pishinmen etegińdi qaǵa beresiń. Mundaı oqıǵany keıbireý kere qalsa, «Chto horoshego nashlı, daıte polovıný», — dep ázildeı bastaıdy. Keıbir mys bolǵyrlar esh nárse demeı óte shyǵady. Ǵazızdiń joly bolǵany sol boldy. Onyń qulaǵan ústine eshkim kez kelmedi. Denesi onsha aýyrǵan da joq. Qarap kele jatyp ol myrs etip kúlip jiberdi. Árıne, onyń qulaǵanyn qyz kórgen joq, oǵan bir shúkir. Degenmen kóldeneń oqıǵa qyzdan muny adastyrdy, osy jerdegi úılerdi eki-úsh aınalyp shyqty. Ol qyzdyń qaı úıge kirgenin bile almaı áýre boldy.

Degenmen bloknotyn alyp osy kósheniń atyn jazyp aldy. Sháńgereı restoranda kútip otyrǵan shyǵar degen oımen «kelisimsiz joryqtan» keıin qaıtty. Jolda kele jatyp ol talan oıǵa, talaı qıalǵa shomdy. «Áı jastyq-aı, qyzyqsyń-aý», — dedi ol. Sóıtti de yńyldap án saldy:

«Qarataý keıde karly, keıde karsyz, bip jigit keıde maldy, keıde malsyz. Darıanyń jarǵa soqqan tolqynyndaı, Kóz súzgen kóringenge kóńil arsyz.

Osy óleńniń avtory men sıaqty jıyrma men jıyrma bestiń arasyndaǵy bir albyrt jas adam bolsa kerek», — dedi ózine ezi, Ǵazız restoranǵa naǵyz qyzyp jatqanda kirdi... Kópshilik qyzyńqyrap, mýzykanyń jıi oınalyp, bıdiń ulǵaıǵan kezi eken. Ol óziniń úsh joldasyn bir stol basynda kezdestirdi. Olar úsheýi quıylyp turǵan rúmkeni nusqap:

— Seni kútýde. Al, kel. Ǵazızdiń densaýlyǵy úshin kótereıik, — desti.

Rúmkelerdi bir-birine soǵystyryp kóterip jiberýge Ǵazız de qarsy bolmady. Ekinshi rúmkeni bular taǵy kóterdi. Munda sez alyp sóılegen Ǵazız boldy.

— Joldastar, — dedi ol, — men búl rúmkeni lapyldaǵan albyrt jastyqqa, tanymaıtyn bir sulýǵa arnap kóteremin.

— Tanymaıtyn sulýǵa kóter, kóter. Za krasavısý neznakomýıý!

Rúmkeler taǵy da soǵystyryldy.

QOSH, ALGEBRA

Ǵazız uıqydan oıanǵanda, tapa-tal tús bolyp qalǵan eken. Ol basyn kóterip saǵatyna qarady da, qaıta jatty. Shylym tartaıyn dep edi, qaltasynda shylym joq ekeni esine tústi.

Sháńgereıdiń tósegi jınaýly. Áldeqashan turyp ketkenge uqsaıdy.

Ǵazız jalǵyz bala. Týysqannan eshkimi joq. Tek jalǵyz ǵana sheshesi bar. Stýdentke esh járdemsiz oqý qıyn. Ǵazız on eki jyl oqydy. Bul on eki jyl ol úshin ári qyzyqty, ári qıyn jyldar boldy. Ǵazız qazir ınstıtýttyń ekinshi kýrsynyń oqýshysy. Oqýdyń bastalǵanyna tek bir-eki aı boldy, alda alty aı qys jatyr, tary kóktem, taǵy jaz. Osy qystyń ishinde eshkimnen bir tıyn járdem kútpeıdi, eshqaıdan suramaıdy.

Ǵazızben birge ınstıtýtta aǵasy bar, týysy bar balalar da oqıdy. Ǵazızdiń kıetin kostúmi olardyń kostúmderinen keıin emes, qaıta táýir, taza. Ony jalǵyz demeısiń, ol bir ınjenerdiń, álde romanyn bastyrtyp jatqan jazýshynyń inisi dersiń. Jaqsy kıinip, jaqsy júrýge tyrysady. Biraq onyń qolyn baılaıtyn tek stýdenttik turmys. Ony keıingi ýaqytta bir oı jeńdi: Ýaqytsha, eń bolmasa bir jyl qyzmet istep aqsha taýyp kaıtý. Biraq ınstıtýtty, oqýdy, joldastardy tastap ketý qıyn. Ásirese Sháńgereı ekeýi turatyn ınstıtýt jataqhanasynyń 87 sandy kishkene bólmesimen qoshtasý da qıyn. «Shirkin-aı deseıshi, meniń kyzmet istegen ornym osyndaı bir bólmeni meniń úlesime berse». Almatynyń úı máselesin ol jaqsy túsinedi. Instıtýtpen eseptesip qyzmetke aýysqanmen úı máselesi qıyn. «Osy bólmeden shyqpaı biraz jatyp alsam, osylar ne qylar edi», — dep oılaıdy keıde.

Búgin qalypsha sabaq júrip jatyr. Ǵazızdiń joldastary da oqýda. Tek búgin jataqhanada tańerteńgi tátti oıdyń qushaǵynda tósekte shalqalap jatqan Ǵazız ǵana. Buryn ertemen kitaptaryn qoltyqtap oqý korpýsyna jóneletin ol búgin shalqalap tóseginde jatyr. Ol buryn árbir muǵalimge beresi sıaqty edi, álde bireýge mindetti sıaqty edi. Búgin sodan arqasy bosaǵandaı boldy, ol tóseginde bir aýnap tústi de saǵatyna qarap: «Ýaqyt onnan ótip barady, turý kerek», — dedi de kıine bastady.

Rektordyń kabınetinen qolyna bir japyraq qaǵazdy ustap ketip bara jatqan Ǵazızdi Sháńgereı kórip, keń zaldyń bir buryshynan:

— Ǵazız, — dep aıqaılap edi. Ol estimedi. Sháńgereı:

— Ǵazız, Ǵazız... — dep taǵy aıqaılady. Ǵazız mektepke alǵash barǵanda «famılıań kim» dep suraǵanda «Ǵazızov» degenin eske túsirdi. Sodan ol Ǵazız Ǵazızov atanyp ketti. Onyń famılıasy Ǵazızov. Ol jalt qarady.

— Haliń qalaı?

— Nıchego, — dedi orysshalap úırenip qalǵan tildi erkine jiberip.

— Rektor ne deıdi?

— Bosatty ǵoı... Tek úı máselesi shataq bolyp tur. Qyzmetke ornalasqan jerim ázir úı taýyp bere almaı otyr. Al rektor jataqhanada qalýǵa on kún ǵana ulyqsat etti.

— Qaıda ornalastyń?

— Kraı prokýratýraǵa ýaqytsha sekretar bolyp kirdim. Jaqsy isteseń joǵarylatamyz deıdi...

Sháńgereı qansha alasyń dep suraıyn dedi de uıaldy.

Bul kezde Ǵazızdiń mańyna ózimen oqıtyn joldastary toptalyp qalǵan edi. Bári de onyń sabaqqa nege kelmeı júrgenin bilmeı suraqty jaýdyra bastady:

— Oqýdy tastadyń ba?

— Qyzmet isteısiń be?

— Úılendiń be?

— Qansha alasyń?

— Geometrıany ótkizip júrsiń be?

Ǵazızdiń bárine birden jaýap bergisi kelmeı:

— Taǵy qandaı suraq bar? —dep qaljyńdap turǵanyn qoldaǵandaı qonyraý qaǵyldy.

— Qandaı sabaq edi senderde? — dep surady. «Senderde» degen sóz oǵan ersi kórinse de túzetý jasamaı.

— Baıaǵy algebra, — dedi kúlin biri. Ǵazızdiń jarty jyldyqta tapsyra almaǵanyn aldyna kóldeneń tartty.

Asyly, qandaı pedagog bolmasyn, eziniń beretin páninen jaqsy oqıtyn balany jaqsy keredi, jaman oqıtyn balaǵa kóz qarasy táýir bola qoımaıtyn. Al nashar oqyǵan bala da qasaqana pedagogty súıe qoımaıdy. Ǵazızge matematıka muǵalimine kórinbeı keteıin degen oı tústi. Ol oqý korpýsynyń esiginen shyǵa bergende, aldynan álgi muǵalim shyǵa keldi. Ol qyp-qyzyl bop ketti. Asyǵyp kele jatqan muǵalim buǵan nazar aýdarǵan joq, óte shyqty. Ǵazız burylyp endi seniń qolyna túspespin degendeı betin tyrjıtyp, bir kózin qysyp turyp:

— Qosh, algebra, qosh, matematıka, — dedi.

139-ÚI

Lev Tolstoı kóshesi qalanyń orta sheninen bastalsa da Ǵazızge kerek úı shetteý eken. Ol № 139 úıdiń tusyna kelip toqtap, nomerine qarady. Adaspaıyn degen oımen qaltasyndaǵy bir japyraq qaǵazdyń syrtyndaǵy úı nomerine qarady.

Ǵazız qyzmetke ornalasqannan keıin teatr dırektorynyń sońyna túsip júrip, osy úıdiń áıeline bir japyraq qaǵaz jazdyryp aldy. Bul úı qalanyn ortalyǵynan tysqaryraq bolǵanymen syrtqy kórinisi Ǵazızge unady. Ol úıdi bir aınalyp shyqty. Oǵan ásirese unaǵany — úı eki kósheniń buryshynda eken. Eki jaqtan kóshe boıy qýalaı otyrǵyzylǵan, kekpen talasa ótken iri qaıyń, terekter úıge bir túrli eser beretin sıaqty. Aınala qorshaǵan sharbaq, esik aldynda kishkene baqsha bar eken. Jabýly turǵan syrtqy esikti tyqyldatyp qaqty.

Esikti ashqan qartań áıel:

— Kimdi izdedińiz? — dedi bir qolymen ishke qarap ashylǵan qaqpaǵa súıenip turyp.

— Sergeeva kerek edi maǵan, — dedi ol sasqalaqtap.

— Sergeeva men bolamyn, kirińiz.

İshke kirip, qaıda bararyn bilmeı turǵan Ǵazızdiń esikke kózi tústi.

— Munda kirińiz, — dep sol jaqtaǵy esikti nusqap ashty da úı ıesi ezi buryn kirdi. «Evropa halqynyń ádeti-aý bul», — dedi ol áıeldiń buryn kirgenin unatatyna qaramaı. Áıel tez júrip baryp tórgi úıdiń esigin ashty. Bólmege ol sálem berip kirdi: óıtkeni, úıde aınanyń aldynda shashyn tarap bir qyz tur edi. Áıel oǵan: «otyryńyz!». dep oryndyqty nusqady.

— Sizge, — dedi ol oryndyqqa otyrǵannan keıin qaltasynan bir japyraq qaǵazdy áıelge usynyp, — myna qaǵazdy teatrdyń dırektory Osıpov berip edi.

Áıel qaǵazdy alyp peshke súıenip turyp oqı bastady. Onda bylaı dep jazylǵan edi:

«Joldas Sergeeva!

Sizge joldas Ǵazızovty jiberip otyrmyn. Sizdiń úıde turyp, shyǵyp ketken Ivanovtyń ornyna jaǵdaıyńyz bolsa ornalastyryńyz. Tóleýi burynǵysha.

5 dekabr 1939 jyl».

Áıelge qaǵazdy bergennen keıin úıdiń ishin kózimen bir sholyp etti. Úıdiń ishi óte jaqsy, óıtkeni eki qabyrǵasynda tereze bar edi. Ǵazız ekinshi terezeniń aldynda úlken aınaǵa qarap shashyn tarap turǵan ádemi jas qyzdyń bet pishinin kórdi. Tolyq ádemi denesi, ásirese oqtaýdaı túzý aıaǵy, onsha tolysyp bitpegen arshyn keýdesi qyrynan qaraǵanda kelisken qyzsyń-aý degizgendeı. Qyz burylyp beri qarasa eken dep tiledi, biraq onysyn sezdirmeýge tyrysty.

— Shyraǵym, — dedi baısaldy pishinmen Sergeeva, — semámyz onsha úlken emes, úsh-aq janbyz. Qyzmette myna balamnan úlken, — dep terezeniń aldynda turǵan qyzyn nusqap, — taǵy bir balam bar. Úsh bólmemiz bar. Myna bólmede, — dedi ol taǵy qolymen nusqap basqa qabyrǵada turǵan esikti kórsetip, — teatrdyń bir qyzmetkeri turady. Sizge unasa kórińiz. Maǵan eshqandaı aýyrlyǵyńyz joq. Eki bólme ózimizge jetedi. Tólem máselesin Osıpovtyń ózi biledi.

— Terehın, — dedi Sergeeva buryn turatyn jigitti famılıasymen atap, — restorannan tamaqtanady, shaı qajet bolatyn bolsa, sýǵa sarańdyǵymyz joq, — dep kúlimsirep qyzyna qarady. Ol jymıyp qana kúldi. Biraq ún qatqan joq. Sóıtkenshe Sergeeva jarma esikti ashyp:

— Pojalýısta, kórińiz, — dedi ol ornynan úshinshi bólmege betteı berip.

Bul Terehın turatyn bólme edi. Bir stol, eki oryndyq, bir koıkadan basqa kózge túserdeı esh nárse joq edi. Jaryq, taza, eki adamǵa shaq ádemi bólme ekenine onyń kózi jetti.

— Biz ózimiz úı arqyly kirip, shyǵamyz. Myna esikti shegeletip qoıýǵa bolady, — dedi esikke qarap turǵan Ǵazızge Sergeeva.

— Kirip-shyǵyp mazalaıtyn kishkene bala-shaǵa shamaly kórinedi ǵoı, týra berse de bolady, — dedi Ǵazız. Tórdiń aldynda kóldeneń turǵan Terehınniń koıkasyn Sergeeva ekeýi jyljytyp oń jaq qabyrǵaǵa qoıdy. Stol áz ornyna, terezeniń aldyna qoıyldy. İshki esikpen tórdegi terezeniń buryshy arqyly sol qabyrǵaǵa Ǵazız eziniń koıkasyn qoımaqshy boldy. Keshke keship kelmek bolyp Ǵazız úıden shyqty. Onyń oıynda bir-aq nárse boldy: ol tósek-oryn máselesi edi. «Aı, stýdenttik turmys-aı. On eki jyl oqyp, bir odeıaldy jeke menshiktemeppin-aý. Aq tósek arasynda baı balasyndaı shirenbedim be, Ýaqa emes». Sóıtti de keıin burylyp qarady. «Anaý úı — sulý jas qyzdyń úıi. Óte qyzyq nárse: meniń kórshim sondaı ádemi qyz. Nemen tynar eken. Joq, men qyz máselesin qoıýym kerek. Turmys jóndeýim kerek. Oqý kerek, meniń jolym jaı ǵana sol úıde tura bilý. Men qyzmet izdedim, taptym, ol — teatr. Men úı izdedim, taptym, ol — 139 sandy úı. Men stýdentpin, jyl ótken soń taǵy stýdent bolýyma sóz joq...»

«ANANYŃ KÓŃİLİ BALADA,

BALANYŃ KÓŃİLİ DALADA»

Budan jıyrma jyldaı buryn Anna Sergeevanyń jar qosaǵy qaıtys boldy. Anna ol kezde árkimder-aq kóz salatyn jas áıel edi. Onyń qolynda jetim úsh bala qaldy. Buryn qalaı ómir súremiz, ne ishemiz, ne kıemiz dep oılamaıtyn ananyń moınyna aýyr salmaq tústi. Ol — jetim úsh bala edi. Onyń tilegi osy úsh balany asyrap er jetkizý boldy. Ol jol da júrdi, jumys ta istedi, saýda da jasady. Bul jyldardyń ishinde Annanyń kórmegeni joq.

Ol erge jastaı shyqty. Erimen on shaqty jyl otasty, Anna Sergeevanyń turmysy keıingi tórt-bes jyldan beri ǵana jóndele bastady. Balasy er jetip, oqyp-jetilip kyzmetke kiristi. Ol qazir armıada, kúzde qaıtady. Úlken qyzy qyzmet isteıdi. Kishi qyzy ınstıtýtta oqıdy. Stýdentka.

Mine, Anna Sergeevanyń ómirden tileıtini endi osy úsheýiniń qyzyǵyn kórsem, úsheýin úılendirsem, nemereli bolsam deý ǵana.

Bizdiń qazaq halqy «Ananyń kóńili balada, balanyń kóńili dalada» deıdi, tipti durys sóz. Úlken qyzy Olga: «Armıadan aǵaıym kelse, sodan soń Qyrymǵa baryp qyzmet istesem», — dep oılaıdy. Onyń hat alysyp turatyn jigiti Qyrymda.

Al kishi qyzy Lıdanyń oılaıtyny — ınstıtýttyń hımıa páninen sabaq beretin pedagogy Nına Pavlovna. Ol tipti jas áıel, óziniń jastyǵyna qaramaı medısına akademıasyn bitirip kelip osynda sabaq beredi. Ony jek kóretin adam ınstıtýt kollektıvinde joq deseń de bolady. Onyń sabaǵy qıyn bolsa da ete kóńildi qyzyqty ótedi. Asyly, ezi súıkimdi adam. Mine Lıdanyń qıaly ınstıtýtty bitirgennen keıin akademıada oqý. Nına Pavlovnanyń júris-turysy, minezi, tipti kıimine deıin Lıdaǵa unaıdy. Oǵan elikteıdi, Nına Pavlovnadaı bolǵysy keledi. Biraq, pedagog emes, dáriger bolsam, adamdardyń ómirin saqtasam, ólimmen kúresýshi sovettiń bir jas qyzy bolsam dep oılaıdy. Onyń shamalaýynsha, bul bolatyn nárse, ol keleshegine senedi.

Rasy, Anna Sergeevanyń eki qyzy tete ósti. Asyly, qatar ósken qyzdar bir-birimen baqtalas ósh bolady. Alǵash búl jaǵdaı Olga men Lıdanyń arasynda da boldy. Olar keıde tatý-tátti bolady, azdan keıin-aq urysyp qala beretin. Bul jaǵdaıdy kergen Anna Sergeeva eki kishkene qyzyn shaqyryp alyp:

— Tatý bolyńdar, eger urysyp talasqandaryńdy kórsem, menen jaqsylyq kútpeńder! — dedi.

Munan keıin kishkene eki balanyń qaı jaǵynan buzyqtyq bolsa, anasyna bildiretin boldy. Aqyry eki qyz tatý bolyp ósti. Keıin óse kele olar bir-birine qamqor, syrlas, dos boldy. Biraq bir semáda esse de, bir-birinen jer men kókteı aıyrmasy bar edi.

Olga jıyrma tórt jasta edi. Qazir bizde erge kesh shyǵý degen salt bolyp júr. Múmkindiginshe er jigitke kesh úılený de jaqsy nárseniń bastamasy. Eseıgen adam qıynshylyqtyń, qyzyqtyń, qýanyshtyń negizin shamalaı alady.

Árıne, Olga qıalshyl emes. Pýshkınniń Tatánasy sıaqty júreginde bir qulash qaıǵysy bar qyz da emes, jaı ǵana salmaqty qyz. Olga keleshektiń qýanyshyna qumar. Ol qaladaǵy saıası qyzmetkerlerdiń biri. Boıjetken qyz bolsa da Mopassan men Baıronnan góri, Gete men Shıllerden góri, Valter Skott pen Beranjeden góri, Pýshkın men Lermontovtan góri, oǵan saıası jýrnaldar qyzyqty. Tarıhı kitaptar qyzyqty, Chernyshevskııdiń «Ne isteý kerek?» romany men ekonomıka máselesindegi onyń statálary aldynda jatsa, ol ekonomıka máseleleri jónindegi maqalalardy aqtaryp shyǵar edi, Tolstoıdyń «Anna Karenınasy» men «Soǵys jáne beıbitshiligi» jatsa, «Soǵys jáne beıbitshilikti» alar edi. Ol onda Tolstoıdyń mańdaı aldy shyǵarmasy osy ekenin bilgendikten, bolmasa «Anna Karenına» qyzyqsyz degen emes, oǵan 1812 jyl qyzyq, onyń oqıǵasy qyzyq. Oǵan Levın men Katányń qol ustasyp muzda syrǵanaq tepkeninen góri Bagratıon polkiniń fransýzdarmen soǵysy qyzyq.

Ol jıyrma jyldan keıin kim bolamyn degennen góri, jıyrma jylǵa deıin meniń qoǵamǵa qansha paıdam bolar eken deıtin. Onyń keýdesinde úlkendik bar, bireýge aqyl aıtqandy, kishini erkeletýdi jek kórmeıtin minezi bar.

Olga sharýashylyq tehnıkýmynyń sońǵy kýrsynda oqyp júrgende nasıhatshylar kýrsyna jiberildi. Ol saıası qyzmetter jóninde komandırovkalarda kóp boldy. Qalanyń iri qyzmetkerlerimen jumys babynda kóp aralasty. Olarmen keıbir máseleler jóninde talasyp ta júrdi...

BİRİNSHİ KESH

Ǵazız búl úıge tústen keıin keship keldi. Keńseden qaryzǵa alǵan aqshasyna tósek-oryn satyp alýǵa bara jatyp, tanys bir jigitke kezdesti. Oǵan óziniń jaǵdaıyn aıtty.

— Ǵazız, — dedi ol, — men búl qaladan ketkeli júrmin, meniń tósek-ornym bar, sony al. Kerek bolsa úıimdi de saǵan qaldyraıyn.

— Júr, kettik sizdikine...

Munyń úıi Ǵazızge onsha unaı qoıǵan joq. Ájeptáýir tósek-orny bar eken, al úıge bir aıdan beri ot jaǵylmaǵan sıaqty. Úıdiń buryshtarynyń bári qyraýlanyp kógerip ketken. Jáne eki qabat úıdiń astyndaǵy úı eken. Qarańǵy, qyraýlanǵan bólmede tyrashtanyp jıǵan kitaptary bar eken. Ǵazızdiń kózine «Strashnyı Tegeran» túse ketti.

— Sen myna kitaptaryńdy ózińmen birge ala ketesiń be?

— Joq. Erteń kitap bazaryna aparǵaly otyrmyn.

— Maǵan sat.

— Al...

Ǵazız aqtaryp-tóńkerip kitaptaryn kóre bastady.

— Aqynsyń ba deımin. Álde kitap qumardyń birisiń be? — dedi. Ǵazız.

— Bizdiń shyǵarmamyzdy jurt oqyp jatady ǵoı. Sondyqtan avtormyn desem de qatelespespin, — dedi úı qojasy.

— Nanbasań, má, — dep bir-eki jýrnaldyń betterin Ǵazızdiń aldyna ashyp-ashyp tastady.

— E-e, sen aqyn ekensiń ǵoı...

— Bolmaǵanda! Jaza bastaǵanyma kep boldy, jeke kitap bolyp shyqpaǵanmen gazet-jýrnaldarǵa qulashymyz keń jetedi...

Ǵazız osynyń atyn myna bir eski eki jýrnaldan basqa jerlerde kezdestire qoıǵan joq. «Sen anturǵan, maqtanyp otyrsyń-aý maǵan», — dep oılanyp qaldy. Onyń óleńiniń basqy bireýin ishinen oqyp shyǵyp edi, myqty jatqan eshteńe joq sıaqtandy.

— Nege qaladan ketkiń keledi?

— Aýdandyq aqyn bolǵym keledi. Bir aýdanda tynysh jatyp jaqsy bir nárse jazamyn...

Ǵazız tósek-orynnan góri kitap satyp alǵanyna qýandy.

«Aqynnyń» oqýǵa ne sánge jınaǵan kitaptary ekenin bile almady. «Áıteýir, deni saý jigit emes-aý ózi. Ol rasynda aqyn emes, aqyn bolamyn degen talaby bar adam. Al barlyq kún kóretin myna tomdaryn az aqshaǵa satty da jiberdi. Ol sorly bilmedi-aý muny. Ol shynynda beker satty ǵoı», — dep oılady Ǵazız shananyń ústinde kele jatyp, satyp alǵan kitaptaryna qaraılap.

Ǵazız kitaptaryn stoldyń ústine qatarlap jınap, keshki shamnyń jaryǵymen birtindep oqýǵa kiristi.

Bul kezde Terehın úı qojasynda edi. Qansha aıtqanmen úırenisip qalǵan ǵoı, bir qyzyq áńgimege kirisip ketken sıaqty. Anda-sanda ádemi kúlkileri estiledi.

Bireý tyqyldatyp esikti qaqty.

— Kirińiz.

Tolyqsha sary qyz sálem berip kirdi de, tór úıge qaraı bettedi. Ǵazız jalt etip bir qarady da, onda sharýasy bolǵan joq, óz isimen shuǵyldana berdi.

— Ǵazız,—dedi aqyryn Terehın jaqyn kelip oǵan, — sırkke baramyz ba qyzdarmen?

— Qandaı qyzdarmen? Sen meni kelmeı jatyp jarylqaıtyn boldyń ǵoı, — dep ázildep kúldi oǵan.

— Oıyn emes...

— Úlken raqmet saǵan. Búgin bir sharýam bolyp otyrǵany...

— Sózdi qoı, qazir qyzdar kıinip shyǵady, men olarǵa senimen birge sırkke baramyz dedim...

Sóıtkenshe eki qyz tórgi úıdik esiginen shyǵa keldi.

— Lıda, — dedi Terehın esikke qaraı bet alǵan qyzǵa:

— Beri kelińder, qazir birge shyǵamyz.

Qyzdar burylyp stoldyń janyna kelgeninde, Terehın:

— Tanysyp qoıyńdar. Bóten jigit emes, — dep Ǵazızdi nusqady.

— Ǵazız.

— Lıda.

Ǵazız onyń qolyn qattyraq qysyp jibergeninen be, áıteýir Lıda qyp-qyzyl bolyp ketti. Ǵazız eshteńe sezbegen kisishe qolyn ekinshi qyzǵa sozdy. Tek qyzdyń «Sıma» degen atynyń sońǵy býynyn ǵana estidi.

Bular tórteýi úıden shyqqanda qas qaraıyp bara jatyr eken. Dala ájeptáýir qarańǵy bolyp qalǵan. Olar biriniń sońynan biri erip shubatylyp úlken kóshege shyqty. Lıda men Sıma ekeýi kóshege shyǵysymen qoltyqtasyp aldy. Qoltyqtasqan eki bıkeshtiń eki jaǵynan bos erip kele jatqan Ǵazız ben Terehın ádemi áńgimege qosyla almady.

Mana úıde Terehın Ǵazızge epshil jigit sıaqty kórinip edi. Al qazir úıden shyqqaly beri moıny temen salbyrap úndemeı keledi. «Qyzdardyń janynda bulaı júrý yńǵaısyz-aý».

— Bıkeshter, myna kesheniń sıqyn baıqap kelesizder... Sondaı taıǵanaq... Men áneýgúni jalǵyz kele jatyp etpetteı qulaǵanym. Áıteýir eshkim kermegeni abyroı boldy. Sondyqtan qoltyqtasa júrsek deımin, — dep Ǵazız usynys jasady.

— Pojalýısta, — dep Lıda qaltasynan qolyn bosatyp aldy.

— Árıne, meniń usynys jasaǵanyma ǵafý etińizder, joldasym salmaqty jigit, maǵan ol úshin qyzmet etýge týra kelip qaldy.

— Árıne, salmaqty bolý jaman nárse emes qoı, — dedi Lıda Terehındi qaǵytyp.

— Jalpy alǵanda, — dep bastady Ǵazız áńgimeni, — kisiniń eki qasıeti bolsa — ári jeńil, ári salmaqty degendeı, qaı kezde jeńil, qaı kezde salmaqty bolýyn bilse, sol kisi aqyldy.

Lıda ishinen:«Adamshylyqqa oı júgirtken myna bir sezimdi jigit eken», — dep oılady. Mundaı jerde pikir aıtýdyń ezine de ólshem, shama keregin biletin Ǵazız basqa áńgimege kesheıin dep oılady. Munyń arasynda Terehın men Sımanyń talas áńgimeleri bastaldy. Ǵazız áńgimeniń ne týraly ekenin túsine almady. Biraq «aralaspaı-aq qoıaıyn» dep oılady.

Sırkte Ǵazızge unaǵan nárse oıynnyń ekinshi bólimi boldy. Munda Dýrovtyń aqyldy aıýandarynyń oıyndary kórsetildi. Dúnıeniń patshasy adam ekenin Ǵazız búgin kergen sıaqty boldy. «Sonda arsyldaǵan arystandar, aıbyndy aıýlar, túsi sýyq jotaly jolbarystar Dýrovtyń aıtqanymen júrip turdy. Ózderine baǵyndyrǵany sonshalyq, arystan, jolbarys, aıý olardan qorqatyn sıaqty, álde syılaıdy ma? Áıteýir adamdar kúlse, olar da kúledi, qýansa qýanady, aıtqanyn eki etpeıdi.

Bul ne degen dostyq?! «Osynyń bári adam kúshiniń, adamnyń adamgershiliginiń nátıjesi-aý!» — dep oılady Ǵazız. Sóıtti de: «Adam, adam, sen — dúnıeniń tutqasysyń, ómirdiń kiltisiń!»— dep aıqaılap jibere jazdady.

Ǵazızge unamaǵan nárse, Lıdanyń sırktegi minezderi boldy. Oǵan bir jeńiltek qyz sıaqty kórindi. Onyń baıqaýynsha, Lıdanyń eki kózi zaldaǵy adamdarda boldy. Tipti kóringen bireýlermen qabaq qaǵysyp otyrǵanǵa uqsady. Janyndaǵy joldastaryn umytyp, áldebireýlermen kósh jerden qýanyshqa ortaqtasyp otyrdy. Bir kezde bireýdiń laqtyrǵan bir japyraq qaǵazy Ǵazızdiń aldyna kelip tústi. Biraq Ǵazız qaǵazǵa qol sozǵan joq. Degenmen onyń aldyna eki jaǵynan sozylǵan qos qol qaǵaz úshin talasqa týsti. Sıma men Lıda sol qaǵaz úshin urysyp qala jazdady. Biraq qaǵaz Terehınniń qolyna tústi.

— Al, oqımyn...

— Oqyma, ulyqsat etpeımin!

— Onyń ishinde jasyryn is bolmas.

— Bárimiz de oqımyz.

— Áýeli men oqımyn...

— Joq, áýeli men oqımyn, óıtkeni meniń adresime keldi ǵoı.

— Biraq, aldama.

— Joq, aldamaımyn.

Lıdadan keıin qaǵaz jaǵalap Ǵazızdiń qolyna kelip tıdi. Ol kishkene bloknottyń betinen jyrtylyp alynǵan bir japyraq qaǵazǵa qaryndashpen jazylǵan myna sózderdi kerdi.

«Lıda! Erteń syrǵanaq tebýge kelesińder me? Men saǵat 12-de sonda bolamyn. Marıam».

Ǵazızdiń manadan beri oılap otyrǵany bul qaǵaz emes edi, sondyqtan jaı kóńilsiz qarap shyqty da Sımaǵa berdi.

Bular oıynnan qaıtyp kele jatyp jarym joldan ekige bólindi: Terehın Sımany úıine shyǵaryp salýǵa ketti. Ǵazız ben Lıda úıge qaraı bettedi. Ǵazız sırkten tym kóńilsizdeý shyqty.

— Lıda, áńgime aıtyńyzshy, — dedi Ǵazız únsiz kele jatqandaryn yńǵaısyz kórgendeı.

— Joq, siz aıtyńyz. Men tyńdaýǵa qumarmyn.

— Men qonaqpyn ǵoı búgin, meni syılaýyńyz kerek.

— Biraq jol sizdiki ǵoı.

— Áńgimeni jigit bastaıdy degenińiz-aý!

— Endi qalaı...

— Menińshe, osy «teorıa» durys emes. Qashanda áńgimeni jigit bastaýy kerek. Mysaly, qyz bir nárse týraly tyńdaǵysy keledi. Al jigit óziń sıaqty sóıleýden góri tyńdaýdy súıedi. Al sonda qyz qashanǵy kútedi ony.

— Suraýǵa bolmaı ma eken? Mysaly, men sizge áńgime aıt dep surap kele jatqanym joq pa, sol sıaqty.

— Barlyq másele týraly surap bilý ońaı bolmas, — dep kúldi ol.

— Mysaly, men ózim túsiniksiz nárseni surap alýdyń uıattyǵy joq dep uǵynamyn, — dedi Lıda áziniń sózinen kaıtpaı.

— Sizdiki jón... — Ǵazız budan keıin. — Marıam kim? — dep surady.

— Bizben oqıtyn bir joldas.

— Siz qaıda oqısyz?

— Medısına ınstıtýtynda.

— Kópten beri me?

— Joq, onjyldyqty bıyl bitirdim, birinshi kýrsyndamyn.

— Dáriger bolý tamasha nárse, jaqsy mamandyq. Dáriger adamnyń ómiri úshin kúrestegi jaýynger ǵoı.

— Men dáriger bolǵanda kelersiz, sizdiń ómir súrýińiz úshin járdemimdi tıgizermin, — dedi qaljyńdap ol.

— Sóz joq. Mindetti túrde.

Lıda úıge jetip qalǵandaryn sezip jaı júre bastady. Oǵan áńgime jańa bastalǵan sıaqty edi. Biraq Ǵazız qaqpanyń esigin ashyp:

— Kirińiz, — dedi.

Lıda aldynda, bul sońynda, úıge qaraı bettedi.

— Umytqan joq shyǵarsyz, sizdiń esigińiz anaý, — dep oń jaqtaǵy esikti kórsetip jymıyp kúldi.

— Raqmet! Jaqsy jatyp, jaı turyńyz! — dedi Lıdaǵa esiktiń tutqasyn ustap jatyp.

— Jaqsy...

QAIǴYLY HABAR

Dúnıe qarama-qaıshylyqtan turady degen kisi qatelespegen, durys aıtqan. Mysaly, ólim men ómirdi alaıyq. Adam dáýir úshin kúresedi. Sondyqtan da onyń jyldaǵan ómiri osyǵan baılanysty. Kúlý men jylaýdy alaıyq: Adam kúlki úshin jylaıdy. Eger oǵan kúlýge jaǵdaı bolsa, jylamaı-aq qoıar edi. Qýanysh pen qaıǵyny al. Kisi qýanysh úshin qaıǵyrady. Mine osyndaı qarama-qaıshylyqsyz adam ómiri joq. Bularsyz ómir bolýy múmkin emes. Kúl deıdi de jylatady, qýan deıdi de qaıǵyrtady, ómir beredi de óltiredi. Sondyqtan da dúnıe qyzyqty da zarly, qýanyshty da qaıǵyly, kúlkili de, azapty. Dúnıe jalpaq, dúnıe keń, kez jetpesteı. Sonymen birge kisi syımastaı tar. Adamǵa oılanýǵa, shamalaýǵa, túsinýge aqyl bergen jaratylysqa kóp-kóp raqmet aıtarsyń, Ǵazızdi búgin kóp qıalǵa, oıǵa shomyltqan anasynyń haty boldy.

Ananyń tili, ananyń mahabbaty, ananyń tilegi til jetpes bir jatqan teńiz emes pe? Pa, shirkin, ananyń aınalyp-tolǵanǵany kimniń esinen ketedi?!

Shyryldap jerge túskennen-aq dúnıede senin bir-aq jaqynyń, bir-aq dosyń, bir-aq ustazyń bar. Ol — ana. Qara jerdi baspaı jatyp, esińdi bilmeı jatyp, tyrmysyp baýyryna jabysatynyń, shyryldap tynbaı jylaǵanda seniń izdeıtiniń — anań. Sen jan bolyp jaratylyp dúnıege keldiń. Biraq sol dúnıege sen rıza emessiń. Dúnıeni qomsynasyń, dúnıege yzalanasyń. Seniń izdeıtiniń bir-aq jan. Ol — ana! Ol saǵan bárinen qymbat, ol dúnıeden de úlken, sondyqtan da sen bir-aq jandy bilesiń. Bir-aq janǵa yrzasyń. Ol — ana! Mine anaǵa degen mahabbat týǵan kúnińnen-aq bastalady, sondyqtan ananyń joly basqa.

Ana degen sózdiń ózi ystyq. Ana dese tolqyndamaıtyn júrek, tasymaıtyn qan, sezbeıtin sezim bolýǵa múmkin emes. Ásirese men biletin qazaq áıeli, qazaqpyn deıtin qara kóz, domalaq qara balanyń anasy, ásirese seniń júregiń názik, seniń mahabbatyń balaǵa til jetkisiz bıik.

Men úshin senderdi jas qabirdiń basynda kórý qıyn, ásirese balasy ólgen ana, seni kórý qıyn. Seniń... «oı qulynymyn» búkil dúnıeni kúńirentedi. Seniń daýysyńdy búkil tabıǵat tanyr edi. Ol birden: — Ananyń daýsy, ananyń úni, — dep taýǵa, ormanǵa, tasyǵan sýǵa qaıtalaýǵa buıyrar edi. Olar senimen birge qosylyp, «qulynym», «botam», «janym» dep dúnıeni jańǵyrtar edi.

Sóıtken ananyń biri — Ǵazızdiń anasy. Men sol kisini kópten bilemin. Meniń dúnıedegi rıza bolatyn analardyń ishindegi belgili ananyń biri.

Ol alty balanyń anasy boldy. Bir kezde sum elim alty balanyń anasy degen ataqtan taıǵyzdy, onyń bes balasy er jetip jigit bolyp qalǵan ýaqytta, birinen soń biri ólip, ony qaıǵynyń tuńǵıyǵyna batyrdy. Ol osy balalardyń ólimin kórdi. Odan keıin, óziniń jar qosaǵy, óziniń janyndaı jaqsy kóretin balalarynyń ákesi, ómirlik dosynan aıryldy.

Osyndaı aýyr qazalardy kórgen ana aqyry: «Táýbá, jalǵyzyma járdem et», — dep kúni-túni qudaıdan jatyp-turyp tileıtini jalǵyz Ǵazızdiń tilegi boldy. Kenje bala ári jalǵyz bala onsha súıkimdi bolyp ósken joq. Ol esin bile, urys, tóbeles buzyqtyqtan basqany bilmedi. Ákesiz balaǵa qatty jeký qıyn anaǵa. Mine, osylaı óz betimen ósken Ǵazızge jeńgeleriniń qoıǵan aty «sotanaq ul», «tentek bala», «buzyq qara ul» degender edi. Biraq, olar munyń syrtynan bolmasa, kózinshe bul attardy atamaıtyn edi. Óıtkeni búl estise bolǵany, bir nársesin búldirip, óshin alady.

Bir kúni oǵan bir jeńgesi: «Tentek-aı, ana buzaýlardy qaıtaryp jibere qoıshy bermen qaraı», — dese, buzaýlardy sol úıdiń janyna aıdap kelip: «Buzaýdy baılap al», — depti. Áıel buzaýlaryn baılaıyn dep shyǵyp ketkende, onyń úıine kiripti de bar kese-aıaq, aq qumandy qıratyp, ottyń basyna úıip ketipti.

— Endigári tentek dep aıtasyń ba, bálem?

Qudaı ıip, qaıdan mundaı bola qaldy dep, buzaýlaryn aıdap kelgenine rıza bolyp, endigári aıtpaımyn dep ýáde beripti.

— Al, kim deısiń?

— Kim deıin?

— Boz jigit de.

— Jaraıdy. «Boz jigit» dep aıtaıyn. Raqmet, boz jigit.

Áıel sońynan úıine kelse, ot basynda úıýli jatqan kese-aıaq, aq qumandarynyń synyǵyn kórip:

— Alda, qý jalmaýyz-aı, endi qaıttym, — dep qarǵap jatqanda úıdiń syrtynda tyńdap turǵan ol, saqyldap ishek-silesi qatyp turyp kúletin kórinedi.

Rıdderge, mine, osy balanyń áýresinen onyń anasyna tórkinine kóship kelýge týra keldi.

Ǵazızdiń naǵashysy Májıt Rıdderdegi belgili ınjenerlerdiń biri edi. Ǵazızge jany ashyp, ony kıindirip, oqytty. Eseıe kele Ǵazız Májıtti tyńdaıtyn boldy. Onyń ómirinde birge týysty degennen kergen jaqsy adamnyń biri osy edi. Ǵazız ony sondaı jaqsy kóredi. Ony syılaıtyn boldy. Odan uıalatyn boldy.

Ǵazızdiń qandaı bala ekenin biletin ol, onyń qalaı oqıtyny, qalaı ózin-ózi alyp júretini týraly ylǵı erinbeı mektepke baryp, bilip turatyn boldy. Ǵazızden ol qandaı baǵa alǵanyn surap turatyn boldy. Bertin kele nashar baǵa alǵan kúni úıge kirýge uıalatyn boldy. Sóıtip júrip, bergen tárbıeni boıyna sińire bastady. Muny sezgen Májıt oǵan jaqsy oqyǵanyń úshin, tártibiń úshin dep bala qyzyǵatyn ádemi nárselerdi satyp alyp beretin.

Májıttiń bala-shaǵasy, týǵan-týysqany az jigit edi. Sondyqtan atadan týǵannyń bótendigi joq dep, Ǵazızdiń adam bolýyna ájeptáýir-aq qyzmet istedi.

Ǵazız orta mektepte oqyp júrip, leıtenanttar daıyndaıtyn áskerı mektepke barýǵa yntyqty. Munyń biri Sháńgereı, taǵy bir-eki bala jınalyp alyp, barýǵa talaptandy.

Májıt oǵan árbir mamandyqty aıtyp, úgittep edi, ez aıtqanym bolmasa, bolmaıdy dep otyryp aldy. Qyzyl Armıanyń komandıri bolý úshin bilim kerek, áli de oqı túsýiń kerek, — dep aqylyn aıtqanmen kónbedi.

— Shesheńmen kelis, maǵan adam bolsań bolady, — dep bosaı bastady.

Ǵazızdiń anasy kez jasyn tókkennen basqa bar, barma dep eshteńe aıta almady.

— Shyraǵym, meniń saǵan qansha joldas bolatynymdy bir alla biledi. Áıteýir sen qataryń naq qalma, betińnen qaqpaımyn, — dedi.

Aqyry kóz jasyn taǵy bir tógip ana Ǵazıziń jolǵa attandyrdy.

Ǵazızdiń kóp ýaqyt esinen ketpegen sóz Májıttiń: «Balalyq qylyp, ájeńe alań bolyp júrme, bizdiń qolymyzda ekenin esińde myqty usta», — degeni edi.

Mine, sodan beri tórt-bes jylǵa aınalyp barady.

Ǵazız jazǵy kanıkýlde bir soǵyp ketkeni bolmasa, jyl boıy syrtta, basqa qalada oqýmen ómirin ótkizdi.

Ǵazızdiń apasy bir kanıkýlden ekinshi kanıkýlǵa deıin bir jylǵa taıaý ýaqytty sanap ótkizedi. Ol kún etken saıyn balasynyń demalysqa kelýine bir kúnniń sany kemidi dep qýanady. Sóıtip, sarǵaıyp júrip kart ana bir kún aýyr qaıǵyǵa kezdesti. Týǵan inisi, onyń myqty súıenishi — Májıt qaıtys boldy.

«Ne de bolsa, Ǵazızimdi oqytaıyn, el qatarynan qalmaı adam bolsyn», — deıtin anaǵa, endi: «Sen meni baǵýǵa mindettisiń, úılen. Meni qolyńa al. Baıaǵydan bergi oqýyńdy jumsa, qyzyǵyńdy kórset», — deýine týra keldi. Májıttiń áıeli men eki kishkentaı balasyn bir týysy qolyna aldy. Endi bireýge masyl bolý; jalǵyz kempirge qıyn ári yńǵaısyz.

Mine, búgingi Ǵazızdi oıǵa shomyltqan ananyń hatynyń mazmuny osy edi.

Ǵazız úshin Májıttiń ólimi úlken qaza, ol týǵan naǵashysyn ólimge qımady. Onyń oıyna leıtenanttar mektebine baramyn dep jolǵa shyǵardaǵy, Májıttiń: «Balalyq qylyp, ájede alań bolyp júrme, bizdiń qolymyzda ekenin esińe myqtap usta», — degeni tústi.

Ol jyly onyń leıtenanttar daıyndaıtyn mektepke túse almaı, osyndaı bir rabfakqa túsip, keıin ony bitirip shyqqan. Odan keıin ınstıtýtte oqyǵandarynyń bári — Májıttiń arqasy ekenin búgin túsingendeı boldy. Májıttiń tiri kezinde onyń artynda bir bıik taýy bar sıaqty edi. Búgin sol taýy qulaǵandaı boldy. Kez jetpes bir aıdyny bar edi, sol aıdyn búgin sarqylyp, sýalǵandaı boldy. Onyń oıynan «Ne isteý kerek?» degen suraq shyqpady.

Aqyry: «Sen úshin qyzmetke shyqtym, Almatyda úı máselesi qıyn, retin tapsam jazǵa qarsy kóshirip ákelem», — dep hat jazdy.

KİTAPTYŃ ÁSERİ

Chem menshe jenshıný my lúbım,

Tem legche nravımsá my eı.

A. Pýshkın

Ǵazız qatardaǵy úıge kirgennen keıin, Anna Sergeevanyń semásy ol úı jaqtaǵy esik arqyly emes, aýyz úı arqyly kirip, shyǵatyn boldy. Tek kóbinese bul esik arqyly qatynasatyn Terehın ǵana. Ǵazız de ol úıge kep bara qoımaıdy.

Ǵazızge bir ermek bolǵan nárse — áneýgi tósek-orynmen birge satyp alǵan kitaptar boldy. İzdeseń kitaphanadan tapqyzbaıtyn romandar aıaq astynan kezdesip, buǵan ermek bola aldy.

Bizdiń qazirgi jastardyń birqatary roman oqýmen shuǵyldanyp júr. Osylardyń qataryna bizdiń Ǵazızde qosylatyn edi. Oǵan roman oqýdy úıretken ómir. Ol eń áýeli pikir talas úshin oqydy. Óıtkeni ol bir nársege talasýǵa, óziniń aıtqanynyń durystyǵyn dáleldeýge jany qumar edi. Odan keıin ataq úshin oqydy, qyzdarmen jaqsy, mádenıetti sóıleýi úshin oqydy. Sóıtip júrip, oqyǵan kitaptarynan talaı qyzyqty kezdestirdi. Zerikken ýaqytta burynǵydaı kóshe aınalyp júgirip ketýden góri kitapty súıeý etetin boldy. Munda kelgeli ol kitaptyń qyzyǵyna tústi, tek qyzmetten bosap, úıge kelgennen-aq onyń aınaldyratyny kitap.

Ǵazızdiń munda kelgenine biraz ýaqyt bolyp qaldy. Osy ótken ýaqyttyń ishinde Lıdanyń baıqaýynsha, bul bir ǵylym qýǵan jigit, munyń bar ýaqyty kitapqa baǵyshtalǵan, óte salmaqty jigit sıaqty.

Shynynda, Ǵazız óte salmaqty jigit emes. Biraq, osynda kelgeli bir túrli ózgerdi, ol bul úıge syr bergisi kelmeıdi. Balalardyń jataqhanasyna barsa bolǵany, olarmen kúresip, alysyp, ábden sharshaǵan soń baryp kaıtady. Buryn aýzyna araq tıse bolǵany, sheshensip ketetin Ǵazız úıge kele uıqyǵa kirisedi. Ǵazızdiń saqtyqpen sóıleıtin, ózin-ózi ańdap, sózdiń ádemisin terip sóıleıtin jeri — tek osy úı. Nege ekenin kim bilsin, búl úıde ol ustamdy, salmaqty, sergek.

Júre kele Terehın men Ǵazızdi Lıda túsine bastady. Ol ekeýiniń arasynda úlken aıyrma bar.

Terehın kishipeıil bop kóringisi keledi, biraq ózimshildigi basym. Ǵazızdeı bola almaıdy. Onyń isteriniń bári oǵash, orynsyz. Ol úıge kebine mas bolyp keledi. Muny Anna Sergeeva jaqtyra qoımaıdy. Keıde Lıdanyń bólmesine esik qaǵyp kirýdi de umytady. Onyń ústine, ol — ete maqtanshaq, sezimsiz jigit. Terehınniń naqtyly óziniń biletininen, estigeni kop. Al kisiden estigenin ózi bilgendeı saıraýǵa qumar. Biraq Lıdaǵa búl ap-anyq.

Ǵazız bólmesine anda-sanda ǵana kiredi. Ylǵı áldeqandaı bir sharýamen keledi. Onyń júris-turysy, tipti qandaı sharýamen kelgeni, ne sóılegeni Lıdanyń jadynda. Ǵazızdiń kóziniń oty bar. Kisiniń ishin jylytatyn qap-qara kózine qarasa boldy, Lıdanyń aq quba ádemi beti nurlanyp, júregi alyp-ushyp qyzaryp ketedi. Bir úıdiń ishinde turyp, ol Ǵazızben emin-erkin sóılese almaıdy. Tipti, kúnine bir júzdesip túrý Lıda úshin qol jetpes munaradaı...

Lıda onyń bólmesine kirýdiń retin taba almaıdy. Sharýasyz esik qaǵý tym retsiz. Kezdesken jerde tik qaraý da ersi, oǵan baıqatpaı, urlanyp qaraý da yńǵaısyz. Ol ózinshe, basqan árbir qadamyn Ǵazız synaıdy dep oılaıdy. Sondyqtan da óziniń sóılegen sezin, istegen isin baǵdarlap tarazyǵa salady. Óne boıy ashyq turatyn jarma esik, endi ashylmaıtyn sıaqty. Burynǵydaı jetip kelip turatyn Terehın de joq. Ol komandırovkada.

Ǵazız jańa moda boıynsha qara shashyn bir jaq samaıyna, shekesine qaraı tarap bolyp, moınyndaǵy aq jaǵaǵa qara galstýkty oraı salyp, túıgeli jatyr edi, bireý tyqyldatyp esik qaqty.

— Da, da, voıdıte! — dedi jýan qyp bos oraǵan galstýktyń túıinine úlken aq jaǵanyń eki ushyn teńep jatyp.

— Ruqsat pa?

— Kelińiz, — dedi oryndyqty yńǵaılap, — otyryńyz. — Bólmeniń ortasyna kelip turyp qalǵan Lıdanyń qoltyǵynan ustap, stolǵa qaraı ıkemdedi.

— Joq, raqmet! Bir sharýamen kelip edim, — dedi Lıda jymıyp kúle, eki kózi stol ústine jıýly turǵan qaz-qatar kitapta bolyp.

— Aıtyńyz.

— Oqýǵa bir jaqsy kitap surap alaıyn dep keldim. Barlyq sharýam osy.

— Zeriktińiz be?

— Joq, búgin oqıtyn kitabym bolmaı qaldy.

— Mundaı máseleni sheshýge bolady...

— Siz qandaı másele dep oılap edińiz.

— Qıyn, men sheshe almaıtyn másele shyǵar dep em.

— Qoryqpaýyńyzǵa bolady.

— Qaı taqyrypqa jazylǵan kitap unaıdy sizge? — dep surady ol. Lıda ne nársege áýestenetiniń bileıin degen oımen suraǵanyn túsindi.

— Qyzyq bolsa báribir.

— Sonda da árbir oqyrmannyń qyzyǵatyn taqyryby bar emes pe?

— Men adamnyń ómiri týraly jazylǵan romandy súıemin, — dedi. — «Úreıli Tegerannyń» ekinshi kitaby bar ma?

— Alyńyz — dep, «Úreıli Tegerannyń» ekinshi kitabyn usyndy.

— Ǵafý etińiz! — dedi Lıda budan biraz kúnder ótkennen keıin, Mıhaılovtyń tolyq jınaǵyn Ǵazızge usynyp. — Men sizdiń biraz kitabyńyzdy alyp oqydym, taǵy qandaı jaqsy kitabyńyz bar? Biraq meni bir kitaphana etip aldy myna qyz dep júrmeńiz.

— Jo-joq! Tipti kúnine on kitap alyńyz, qarsylyǵym joq. Qaıta sırek kelesiz, menen uıalatyn shyǵarsyz dep oılaımyn.

— Árıne, kisini syılaǵandyqtan uıalady ǵoı. Uıala bilý — syılaı bilý degen emes pe?

— Munyńyz kisini bótenge sanaýshylyq qoı...

Chemodanyn qolyna ustap, sálem bere kirgen Terehın bulardyń áńgimesin bólip jiberdi.

Terehın kelisimen-aq paltosyn sheship, ildi de kóp aınalmaı Lıdanyń bólmesine ketti. Ǵazızben ol kóp áńgimege kelgen joq.

Ǵazız tóseginde kitap oqyp jatyr edi, kórshi úıden estilgen Lıdanyń ádemi kúlkisi oıyn beldi. Kitapty stol ústine qoıdy da, kereýette shalqalap jatyp, oıǵa shomdy.

«Men kórip júrgen qyzdardyń ishinde Lıda ózin joǵary ustaıtyn qyz. Rasynda da, ol joǵary. Tal shybyqtaı buralyp, jańa ósip kele jatqan balǵyn jas. Shyǵystan sáýlesin shashyp, nurǵa bólenip shyǵyp kele jatqan kún sıaqty, ol — óz ómiriniń bıik munarasyna áli jete alǵan joq, ony bıik munara kútip túr, ol soǵan shyǵý kerek. Sol kezde qolyńdy soz. Jete alsaq qara jerdiń topyraǵyn basyp, men adammyn dep júrgenderdiń ishinde senen baqytty eshkim bolmas».

Adam dúnıesi — úmit dúnıesi. Adam ózi kelgen osy qara jerdiń ústinde kelesheginen úmitker. Ony óle-ólgenshe búgin bolmasa, erteń, erterek bolmasa, arǵy kúni bir jaqsylyq kútip turǵan sıaqty, Ásirese jas adamnyń keleshegi, jas adamnyń úmiti tipti joǵary. Ol ózi qatarly men baqtalas, ezinen úlkenge «sen gúldengen baqtyń sańlaǵynan shyǵyp bara jatyrsyń» degen kózqarasta bolady. Ózinen kishige «sen áli jete almaı kelesin, aldyńda áli uzynnan uzaq jol jatyr» degen kózqaraspen qaraıdy. Al osylardyń bári keleshegine qol sermeıdi, úmittenedi, erteń ertemen ilgeri kóshe beredi.

Adam jas kezinde ózinin jastyq ómirin baǵalamaıdy. Oǵan báribir, osy jastyq osy tamasha ómir ótedi degen oı kelmeıdi, ol sol ómirdi belýarynan basyp, ilgeri kóshe beredi.

Tek jas adamǵa keıde bir keýde paıda bolady. Ol ózin-ózi myqty sanaıdy. Onyń kúshin, onyń qajyrlyǵyn ólsheýge bolmaıdy. Oǵan tarazy joq. Bul jastyqtyń áseri dep oılamaıdy. Tek «Men!.. Men!..» deıdi.

Iá, shyraǵym, sensiń, sen jas adamsyń. Seni «Men!.. Menge!..» saldyryp turǵan — ot. Lapyldaǵan jalyn kózge túspeı turmaıdy. Búgin alysa tur, aıqaılaı tur, maqtana tur, jyrlaı túr. Erteń jalyndaǵan jastyq jalyn byqsyp sónedi. Keleshegi taýsylmastaı qajyrly kúsh sarqylady. Keýdedegi maqtanyshqa «sap-sap» degen úlkendiktiń belgisi, buıryǵy beriledi der: edik.

Erteń-aq óziń: «Meniń, jyrym jyrlanyp bitken, meniń jolym júrilip bitken, ómirimniń dóńgeleginiń tabany mújilip, taýsylyp bitken», — degendi bir túrli qaıǵyly pishinmen aıtasyń. Seniń ótip ketken kúnderińdi, jastyq shaǵyńdy qaıtaryp berý qoldan kelmeıdi. Áıteýir, ne kerek, adam bir-aq ret týady, bir-aq ret óledi, ol qaıtalanbaıdy. Tipti aıanyshty-aq...

Mine, osylardy Ǵazız jas ta bolsa sezedi. Ol sondyqtan Lıdaǵa nemquraıdy qaraǵysy kelmeıdi. Sóıte tura salmaqty, ınabatty kisi kóringisi keledi.

Qazaq «Jastyqta uıat joq» deıdi. Jastyqta nege uıat bolmasyn, uıattyń úlkeni jastyqta. Sen uıatty jastyqtan izde. Uıaty qashqan jastyq — jastyq emes, ol — káriliktiń basy. Ǵazızdiń uıaty bar. Lıdanyń uıaty odan da basym. Ekeýi osy uıalshaqtyqqa ortaq. Ekeýiniń arasynda ózderi de túsine almaıtyn taǵy bir jumbaq syr bar. Ol ári uly, ári jaýapty sezim.

Ǵazızdiń baıqaýynsha, Lıdanyń kóńili bóten emes. Ol keıingi ýaqytta Ǵazızge úırenisip aldy. Onyń, Ǵazızden alyp oqyǵan kitaptaryn bylaı qoıǵanda, basqa romandar, basqa kitaptardyń keıipkerleri týraly da bulardyń arasynda kep sóz boldy. Kisiniń taǵdyryn sheshetin til men tátti áńgime ǵoı. Bular aýyzba-aýyz talaı tátti áńgimege kiristi. Ǵazız onyń kim ekenin, qandaı qyz ekenin ábden túsindi. Ol Lıdany ótkir, salmaqty qyz dep tapty. Ǵazız ony unatty.

Kereýette shalqalap jatqan Ǵazızge Terehın:

— Júr keshege shyǵyp keleıik. Men qalany saǵynyp qalyppyn, — dedi.

— Meni toıdyryp bitti, — dedi Ǵazız onyń saǵyndym degenine qarama-qarsy.

— Men bolmaǵandyqtan shyǵar...

— Árıne, — deı saldy Ǵazız kónilsiz.

— Júr, kıin.

— Basym aýyryp jatyr.

— Jata berseń, onan saıyn aýyrady.

— Júr onda, taza aýaǵa shyqsaq, shyǵalyq.

Bulardyń áńgimesi onsha kóńildi bola qoıǵan joq.

Terehın kyzmet máselesin de surady, onan keıin óziniń baryp qaıtqan jerleri týraly, jetistigi týraly, jaqsy-jaqsy konsertter bergeni týraly aıtty. Sóıtip, kóńilsiz áńgimemen restoranǵa jetti.

Terehın kishkene bloknot pen qaryndash ustap olardyń janyna kelgen ofısıant áıelge zakaz bere bastady.

— Bıfshteks, ázirshe syra berińiz, — dedi ol.

Podnospen Terehınniń zakaz etkenderin alyp keldi.

— Menińshe, tamaqty júrgizý úshin myń da bir jaqsy nárse, — dedi ol grafpenen eki stakanǵa syrany quıyp jatyp.

— Bıfshteks jaman daıyndalmaǵan.

— Iá, jaman emes.

— Men ketkeli Sıma keldi me senderge, — dep surady Terehın áńgime bastaıyn degen oımen.

— Keledi, biraq seni suramaıdy, — dedi Ǵazız, nege olaı degen pishinmen.

— Mende onyń qandaı sharýasy bar surap?

— Seniń júretin qyzyń emes pe?

— Bárekeldi, sondaı qyzben júrem be men!

— Múmkin, onyń minezi, qylyǵy jaqsy shyǵar.

— Qylyqty qyzdyń kim ekenin bilemin. Biraq ol emes.

Osy anturǵan Lıdany aıtyp otyrǵan joq pa degen oı túsip Ǵazız:

— Endi kim? — dedi.

— Bilemiz kim ekenin, — dep kúlimsiredi Terehın.

— Men bilemin be?

— Bilesiń.

— Onda nesin aıtpaısyń.

— Óziń oılap tap.

— Natasha ma?

— Joq.

— Saǵıra ma?

— Joq.

Biraq, Lıda ma dep suraǵysy kelmedi.

— Olga ma?

Terehın basyn shaıqap kúldi. Ǵazız Lıda ekenin bildi.

— Kel, kóterdik, — dedi ne isterin bilmegen Ǵazız quıýly turǵan syrany aýzyna taqap.

Terehın «Lıdanyń densaýlyǵy úshin» dep aıtaıyn dedi de, áli tapqan joq, aıtpaıyn dep, ishinen Lıdanyń densaýlyǵyna qaǵyp saldy.

Ǵazız de ishinen Lıdanyń densaýlyǵyna dep kóterip saldy.

— Ol kez meniń búl úıge jańa shyqqan kezim, — dep bastady Terehın áńgimeni. — Bir úıde jalǵyz turǵan adamnyń ýaqyty kóńildi ótpeıdi, sondyqtan áldebir nársemen ýaqytty kóńildi ótkizýge týra keledi.

Tipti, mundaı jaǵdaıda kóp oılanýdyń da qajeti az. Kórshiń tolyqsyǵan jas sulý qyz bolsa, sen jas jigit bolsań, ekeýiń eki esikten kirip, eki esikten shyǵý tym yńǵaısyz ǵoı. Lıdaǵa kóńilim aýa bastady. Kelgen kúnnen-aq, meni teris kórmegendigin seze bastadyń. Tipti onyń úıine barmasam, otyra almaıtyn taǵatsyzdyqqa ushyradym. Lıdanyń úıde bar kezi — men úshin toı da, ózi joq kezi — men úshin bir qaıǵy. Sóıtip júrip, aqyry, birge qydyratyn halge jettik. Biraq osy ýaqytqa deıin, óziń biletin Sıma, bizge kop kedergi jasady. Tipti, bir jaqqa bara qalsaq, onyń kezdesýi, onyń qalmaı erip barýy sózsiz nárse boldy. Meniń ony janym jaqtyrmady. Nege ekenin bilmeımin, Lıda ony ertip shyǵady, tastap ket, ertpe deý taǵy yńǵaısyz. Amal joq, úsheý bolyp qydyramyz. Tipti ol kisige sóıleýge kezek te bere qoımaıdy. Kisini sózben ilip-tartyp, bolmaǵan jerden aralasady da otyrady. Men Lıdany súıemin. Ol da meni súıedi, — deı berip edi Terehın, «Óı, shirkin-aı», — dedi Ǵazız.

Terehın ashýlanyp qaldy.

Ǵazız munyń aıtqan sózderine nanǵan joq. Biraq ishinen qyzǵanyp keledi.

— Sen, nesine ashýlanasyń! Lıdanyń jigiti bar. Kúnde kelip júredi. Al, sen, munda janaspaıtyn bir ertegini soǵyp otyrsyń, — dedi ne der eken dep.

— Ertekti soǵyp otyrǵan sen! Lıdanyń menen basqa jigiti joq jáne bolmaıdy da! Kel, básteseıik, ákel qolyńdy!..

— Ákel.

Ekeýi qol alysty.

— Biraq, — dedi Ǵazız, — esińde bolsyn! Lıdamen ekeýińniń aranda mahabbat joq. Sen óldim-taldym degenmen, ol seni súımeıdi.

— Kórermiz!

JEŃİLDİM

Qorǵanys shebinen keıin sheginýge bet alǵan jaıaý áskerler pozısıasyn ózgertedi.

Jaýdyń kúshi basym bolsa, óziniń bekinisin, jatqan jerin ustap turýǵa shamasy kelmeıtin bolsa, qandaı ásker bolmasyn soǵystyń bet alysyna qaraı ornyn ózgertip, keıin sheginedi. Mundaǵy maqsat — tekke qyrylǵannan, keıinnen kúsh alyp jaýmen kaıta qarsylasý.

Sol sıaqty Ǵazız de óziniń pozısıasyn búginnen bastap ózgertti. Kópten beri Lıdanyń kóńiliniń bóten emes ekenin bilse de, ol ózine-ózi: «Sap, sap, kóńilim, sap, kóńilim», — degendi aıtatyn. Sóıte turyp, Lıdany basqa bireýge qımaıtyn sıaqty. Tipti, qarap júrip, ony basqa bireýden qyzǵanatyndy shyǵardy. Basqa jerde júrse, 139-úıde bir nársesi umyt qalǵandaı alańdap turady.

Esine Lıda túsken kezde elektr toǵy soqqandaı ystyq bir nárse júregin shym etkizedi. Onyń keıde aıqaılap jibergisi keledi. Jaı aıqaı emes. «Meniń Lıdam» dep jar salǵysy keledi.

Kún ótken saıyn Lıda oǵan jaqyn sıaqty. Kún etken saıyn Lıda ystyq kórinetin sıaqty. Dúnıede onyń bir-aq qýanyshy bar sıaqty. Ol — Lıda. Dúnıede bir-aq sulý bar. Ol — Lıda. Dúnıede bir-aq bıik munara bar. Ol — Lıda.

Ǵazız ózine-ózi rıza emes. «Qattylyǵymdy Lıdaǵa kórsettim. Men qattymyn. Onyń maǵan degen tátti mahabbatyn sezsem de sezbegendeımin. Men ony jaqsy kórip turyp, ótirik kólgirsımin. Joq! Meniń Lıdaǵa degen mahabbatym sheksiz, qıyry joq, zor. Men oǵan bildirýim kerek. Men seni súıemin deýim kerek. Rasy, men ony súıemin».

«Men jeńildim, jeńildim», — dedi ol ózine-ózi tumandanǵan kóp oıdy qoryta kelip.

Biraq, jeńgenniń — keýdesi zor. Lıda munyń jeńilgenin bildi me, áıtpese, ózine basqa júrektiń janǵan otyn tapty ma, keıingi kúnderi Ǵazız onyń bet ajarynan, júris-turysynan júregine em eterdeı jyly jaqyndyq pishin tappady.

Sulý Lıdanyń aq quba betine bir salqyndyq paıda bolǵan: onyń kúlimdep turatyn jaýdyraǵan bala kózine de bir salqyndyq paıda bolǵan, tipti keńili sýynǵan sıaqty. Ǵazız kezdesken jerde, ol tómen qarap ótip ketedi. Burynǵydaı áńgimelesip, tátti kúlkige batyp turatyn olardyń kúndegi ómiri, adamnyń jastyq shaǵyndaı kózdi ashyp-jumǵansha ótip ketkenge uqsaıdy. Burynǵydaı kitaptyń syltaýy endi bylaı qaldy, oǵan endi Evgenıı Onegın men Tatánanyń arasyndaǵy drama qyzyq emes. Perov pen Maııanyń arasyndaǵy tragedıa qyzyqsyz, bári áýre. Áýrelenip bireý jazǵan, áýrelenip bireý oqyǵan, talaı kózdiń jasyn betine tamyzǵan. Tolstoı, Gogol, Shekspır, Baıron, Gete, Shıller búgin jaı ǵana bir belgi bolyp qalypty. Júırik oı, ushqyr qıal Ǵazızge ál bermeıdi. Talaı oıǵa shomyltady. Ony oıǵa batyratyn da, áýrege salatyn da, shydamsyzdyqqa túsiretin de bir-aq nárse, ol — Lıda. «Men ne jazdym» degen suraq ketpeıdi onyń oıynan. «Rasy, meniń jazyǵym joq, nege ol ózgerdi. Tipti bir aýyz qatty sóz túgil, kóńiline keler jaı sóz de aıtqanym joq». Oı artynan oı keledi, basqa bir oı ony baǵyndyrady. «Men oǵan hat jazamyn, hat arqyly bar júregimdegi syrymdy ashamyn», — dep ornynan turyp, qaryndash pen qaǵazǵa bar syryn tókpek boldy. «Aı, shirkin, qaryndash pen qaǵaz! Senderde ne arman bar. Talaı jastyń ishki syryn, ishki dúnıesin senderden basqa kim bile alady. Sender barlyq syrdyń shtabysyńdar, senderde arman bar ma?!» — dedi ol hattyń, basyn «Janym Lıda» dep bastan.

Olganyń qyzmetten kelgen beti edi, redıkýlin stoldyń ústine qoıa bergende, «Olá, saǵan hat bersem bıler me ediń», — dedi peshtiń janynda kitap oqyp turǵan Lıda, kitapty jaýyp artyna ustap.

— Qaıdan?

— Qaıdan ekenin bilemiz, — dep kúldi Lıda.

— Ákel, ákel.

— Bılemeı bermeımin.

— Men de saǵan kelgen hatty bıletpeı beremin.

— Maǵan eshkim de hat jazbaıdy.

— Ákel, áıtpese tartyp alamyn, — dedi Olga úlkensip.

— Jaraıdy, bereıin, biraq maǵan oqytasyń ba?

— Oqytamyn.

— Qyrymnan, — dedi hatty oǵan usynyp Lıda, — ákel endi maǵan, nege qaltańa salasyń, jańa beremin degeniń qaıda oqýǵa?

— Sen oqıtyn qyzyq eshteńe joq.

— Ber, oqımyn, — dep erkelegen pishinmen Lıda onyń. moınyna jarmasa ketti.

— Al, endi búl kisige maza bermeıdi, — dedi sharshaǵan pishinmen Olga.

— Ákel beri! Sosyn men saǵan tıispeımin.

— Sen kúndeligińdi oqýǵa ber, sosyn men de bereıin, — dedi Olga.

— Jo-joq! Kúndelik — hat emes qoı.

Sóıtkenshe, Olganyń blýzkasynyń kishkene qaltasyna búktep salǵan hatty Lıda ilip alyp ketti.

— Oqyma, ákel munda!

— Joq oqımyn, — dep aýyz úıge júgirip shyqty.

Lıdanyń portfelinen kúndeligin taýyp aldy:

— Hatty bermeseń, kúndeligińdi oqımyn.

— Má, hatyń, kúndeligimdi ber!

— Joq, sen hatty bolsa da oqydyń, men de oqımyn seniń kúndeligińdi.

Kúndelik talasqa tústi.

— Qoı, endi, alyspa, sen ashýlanasyń, — dedi Olga Lıdaǵa. Lıda kúndeligin alýǵa tyrysty, biraq ala almady.

— Ákel, hatty ber, men jibereıin, — dedi Olga kúlkisin tyıa almaı.

— Má hatyn!

Qurys-tyrys bolyp búktelgen kúndelikti Lıda qolyna alyp, ortasynan qaq bólip aıyrdy.

— Aıttym ǵoı, ashýlanasyń dep? — dedi Olga.

— Ashýlanatyn munyn ishinde dáneńe joq, — dedi ashýlanyp jyrtsa da onysyn Olgaǵa sezdirmegensip. Shynynda ashý kernep ketip edi onyń keýdesin.

— Bizdiń Lıda usaq nársege ashýlanbaıdy, — dep erkeletti ony Olga.

Ol dálizdegi qoqys salǵan jáshikke jyrtylǵan kúndelikti laqtyryp tastap kelgende, Olga ony ózine qaraı tartyp, qushaqtady.

— Oqısyń ba, hatty bereıin, — dedi oǵan.

— Ákel,— dep kúlimsiredi Lıda.

Lıdaǵa jazyp qoıǵan hatyn úshti-kúıli taba almaǵan Ǵazız qaramaǵan jer qoıǵan joq. Bar kitaptyń aralaryn aqtaryp shyqty, qaltalaryn birneshe ret qarady, joq. Biraq eshkimnen suraǵan joq, tek ózimen-ózi álek boldy da júrdi. Terehın aldy ma dep oılady. Ol da alǵandaı bolǵan joq. Terehın men Olganyń qolyna túspese eken dep tiledi. Terehın ekeýi bul qyzǵa talas sıaqty da, kimniń baqyty bolary áli belgisiz. Al Olgadan uıat sıaqty...

Joǵalǵan hatty izdeı-izdeı Ǵazız sharshady. Bólmede qaramaǵan jer qalǵan joq. Tósek-oryndaryn da bir aqtaryp shyqty. Múmkin dalaǵa sypyrylyp ketken shyǵar degen oı tústi. Osy oımen ol dálizge shyǵyp, qoqys jáshikti aktaryp, tónkere bastady.

Munyń kózine jumarlaqtanyp, ortasynan tórtke bólingen dápter qolyna ilikti. Onda onyń sharýasy bolǵan joq. Óziniń hatyn tabýǵa tyrysty, biraq esh nátıje bermedi. Qoparystyryp aýdaryp tastaǵan qaǵazdy ornyna salyp jatyr edi, manaǵy dápterdegi jazýǵa kózi túse ketti. «Men bıyl on toǵyzdamyn...» dep bastalypty. Dápterdi qıystyryp jamap, ortasyn ashyp qalyp edi, bir jerinen «Ǵ» qarpy men kóp núkte kezdesti. Ǵazızdiń júregi mazasyzdana bastady.

Úıge kelip jyrtylǵan dápterdi qurastyryp, ol oqı bastady.

LIDANYŃ KÚNDELİGİ

6 dekabr

Men bıyl on toǵyzdamyn. Meniń shamalaýymsha, balalyq shaqtan qashyqtap baramyn. Nege ekenin bilmeımin jurttyń barlyǵynyń kózi maǵan túsedi. Bul meniń qyz bolyp qatarǵa qosyla bastaǵanymnyń áseri bolýy kerek.

Meniń kópten túsine almaı júrgen bir zatym bar. Zat emes-aý, tipti túsiniksiz tuman. Ol tuman meniń kóz aldymnan ketpeıdi. Onyń baqyt ekenin, qýanysh ekenin bilý maǵan qıyn. Solaı bolsa da, men soǵan qolymdy sozamyn, biraq jete almaımyn. Ne ekenin, nege jete almaıtynymdy kim bilsin?

8 dekabr.

Búgin bizdiń kórshi bólmege bir jas jigit keldi. Ádemi jigit pe deımin. Ázin salmaqty ustaǵysy keledi. Biraq opyn oınaqshyǵan qara kózine qaraǵanda, oǵan ashyq, jaıdary jigit bolý unasymdy-aý dep shamalaımyn. Salmaqty bolý onsha jarasa qoımaıdy. Árıne, kisi birinshi rette solaı ǵoı.

Sırkte boldyq...

10 dekabr.

Sabaqtan búgin kóńildi shyqtym. Oqýshynyń sabaqtan nege kóńildi shyǵatyny belgili ǵoı. Árıne, sabaqty jaman oqymaımyn... Meniń oıymnan ketpeıtin úıdegi jigit. Súıkimdi kisi, qyzyǵarlyqtaı kórikti kisi, unatarlyqtaı minezdi. Biraq bizdiń ulttan emes, orys tilin jaqsy biledi. Mádenıetti sóıleýge tyrysady, sóılegen sózinen sezimtal ekeni baıqalyp turady. Sóılegende jymıyp kúlip turyp, sózdiń tıisti jerinde túsin sýytyp ala qoıady, kisini oılantatyn jeri — osy jer.

Úıdiń ishi de ony jaqsy kóredi. Áńgimelep otyrady. Ony áńgimelegende men uıalyp otyramyn. İshim onsha jek kórmeıdi.

12 dekabr.

Búgin bizge demalys, Ǵ-da úıde boldy. Meniń birinshi ret anyqtap kórýim edi. Rasynda, ádemi jigit. Tolyqtaý kelgen orta boıyna qara kostúm quıyp qoıǵandaı jarasady. Qara torynyń ádemisi, qara shashy men otty qara kózine kim de bolsa qyzyǵar edi. Ol qabaǵyn qyryp ádemilemeıdi. Ózi-aq ádemi, eki qastyń arasy alys. Dóńgelek betine ádemi qyr muryny jarasyp-aq turady. Asyly, adamnyń ajaryn kirgizetin muryn ǵoı. Ol ylǵı jymıyp, kúlip turady. Jibek minezdi. Kúlgende eki betiniń ushynan kishkentaı shuqyr paıda bolady. Sol úshin jymıyp turatyn sıaqty. Suq qolymmen shuqyp alǵym kelip turady... Kitaphanasy baı, keremet jaqsy kitaptary bar eken, búgin... (Kúndelik osy jerden jyrtylǵan).

19 dekabr.

Kesh. Búgin aı sútteı jaryq, jer betindegi juqa aq :qar kirshiksiz, tap-taza. Nege ekenin bilmeımin, men úshin kóńilsiz kesh boldy (taǵy da jyrtylǵan).

25 dekabr.

Men túsine almaıtyn nársemdi jańa taptym. Endi túsindim. Búl jumbaqtyń ózi maǵan bir-eki jyldan beri paıda boldy. Sonyń sheshýin búgin ǵana taýyp otyrmyn. Ol — jastyq, ol —mahabbat. Ol—Ǵ... Ol saǵan arnalǵan meniń mahabbatym. Oınaqshyǵan qara kózi — maǵan onyń bar syryn aıtady, biraq ol ustamdy. Meni múmkin jeńiltek, sezimsiz dep oılaýy. Joq, ol meni túsinbeıdi, men ony jaqsy túsinemin.

(Osy jerden taǵy jyrtylǵan).

...Kanıkýl taıanyp qaldy, sabaqqa daıyndala bastaý kerek. Mahabbat, jastyq, qyz, jigit degender joldaǵy nárseler. Barlyq pánnen «Óte jaqsy» oqımyn dep sosıalısik jarysqa shaqyrdym 2 kýrstyń oqýshylaryn.

Sondyqtan jeńiltekti tastaı turýym kerek. Sabaqtan paıdaly meniń ómirim úshin esh nárse bolýy múmkin emes.

Fevraldyń aıaq sheninen bastap-aq Almatyda kóktemniń ıisi biline bastaıdy. Ásirese, erte turǵan adam taza aýany qanbaı simiredi, qanbaı jutady. Munarlanǵan Alataý bókterindegi qala kórki tań bilinip, kún shyqqansha qoldan jasaǵandaı, tipti basqasha. Búl kezde úıde otyrǵyń kelmeıdi. Kelesi tańǵa deıin jeterlikteı taza aýany teńdep alǵyń keledi.

Alataýǵa kóz salsań, kún tyrmysyp, taýdan asyp shyǵa almaı jatqan sıaqty. Alataý óte keýdeli taý, onyń keýdesine órmelep shyǵa almaı jatqan kúnge qumarlyǵyn, ulǵaıa beredi. Sen kózińdi shyǵysqa tigesiń. Bir kezde shuǵylasyn shashyratqan kúnniń sary ala sáýlesi biline bastaıdy. Sen odan saıyn shyǵysqa shúıile túsesiń.Ózińdi ózin ańdamaısyń. Qara jerdi tabanyńmen basyp turǵanyń esten shyǵady. Seniń keýdeń basqa deneńnen bólinip, joǵary shyǵyp ketkenge uqsaıdy. Sen bir munaranyń tóbesine shyǵyp turǵandaısyń.

Kúnniń shashyraǵan sáýlesi ulǵaıa túsedi. Alataý nurǵa bólenedi. Altyn kúnniń taýdan asyp kele jatqan bir sheti kórine bastaıdy. Búl kezde kúnniń sáýlesi búkil jer dúnıege kórik beredi, en áýeli qara jerdi, qalyń ormandy shashqan shuǵylasymen qaryq qylady. Ol kezde Shyǵystan shashylǵan shuǵyla Ǵazızdiń terezesinen bólmege quıylady.

Ǵazız Almatynyń kúlimdep shyqqan kúnine qumar, úıde shydap otyra almaıdy, júgirip dalaǵa shyǵady. Bul kezde kitaptaryn qoltyqtap Lıda oqýǵa ketip bara jatady. Ol qandaı nárseniń ersi ekenin biledi. Artyna jalt burylyp qaramaıdy, ilgeri qaraı kete barady. Ǵazız ony qaqpaǵa deıin kózimen shyǵaryp salady da, Alataýdyń basyna ornatylǵan kúmbez sıaqty altyn kúnge kóz salady. Qanbaı qaraıdy. Kún ábden joǵary kóterilgende ǵana bólmesine qaptady.

Ǵazız búgin de burynǵy ádetimen kúnniń shuǵylasyn kórip, dalaǵa shyǵa kelse, Lıda kitapsyz, paltosyn jamylyp, korıdordyń syrtqy bosaǵasyna súıenip tur eken. Tereń oıǵa shomyp ketken. Ony korıdorǵa shyǵýǵa májbúr etken Ǵazızdiń joǵaltqan hatynyń tarıhy edi.

Ómirinde kitaptyń betin ashpaıtyn Terehın sol kúni stol ústinde jatqan Charlz Dıkkenstiń kitabynyń bir betin ashyp qalyp edi, ony kitap qyzyqtyra tústi. Ol tórt-bes betin ashyp oqydy, sodan keıin jalyǵyp ketti de, kitappen Lıdanyń bólmesine kirdi...

Terehın ol úıden kitapsyz shyqty. Lıda onyń umytyp tastap ketken kitabyn oqıyn dep qolyna aldy. Biraq bul kitaptyń ishinde Dıkkenstiń syrynan basqa, Ǵazız jazǵan bir syr bar ekenin bilgen joq. Ǵazızdiń «Janym Lıda!» — dep bastap jazǵan haty konvertke salýly, tipti Lıdanyń adresine deıin jazylǵan, osy kitaptyń ishinde jatqanyn sezbedi. Tek kitaptyń qyzyǵyna túsip oqyp berdi. Sóıtip otyrǵanda, pochtalon Olganyń adresine hat alyp kep berdi. Ol hatty da osy kitaptyń. arasyna saldy. Sóıtip, qatar ósken apaly-sińilili eki qyzdyń syry da Dıkkenstiń kitabyna kelip panalady.

Olga qyzmetten kelgende, oǵan kitaptyń arasyndaǵy óziniń adresine jazylǵan Ǵazızdiń hatyn berdi.

— Men de oqıynshy?

Olga hatty oqyp shyǵyp, Lıdanyń qateleskenin bilip, omy uıaltpaıyn dep hatty qaıtyp bergen joq.

Sońynan bolǵan talas, jyrtylǵan kúndelik onyń kóz aldynda. Kitaptyń arasynda ózine hat bar ekenin sezgen Olga hatty alyp, qaltasyna sala qoıdy.

— Lıda, — dedi Olga, oǵan salmaqtylyqpen, — sen áli balasyń, ózińe Ǵazızdiń jazǵan hatyn maǵan berip, oqıynshy deısiń.

Lıda qyp-qyzyl bolyp ketti.

— Joq, maǵan ol hat bergen joq.

— Ótirik aıtpa, mynaý ne?

— Tipti, meniń kórmegen nársem. Onda myna kitaptyń. arasynda bolǵany ǵoı. Biraq, bul kitapty maǵan Ǵazız bergen joq, Terehın qolyna ustap kelip, umytyp tastap ketti.

— Ǵazız jaman jigit emes, durystap jaýabyn ber, — dedi Lıdaǵa. Apasynyń sózi bir túrli jyly tıgendeı boldy, ony qushaqtap alyp súıgisi keldi.

Osy oıǵa batyp turǵan Lıdany Ǵazızdiń:

— Qandaı oıǵa tústińiz? — degen úni bólip ketti.

— Bilgińiz kele me? — dedi oǵan Lıda kúlimsireı.

— Jas adamnyń qıalyna qumarmyn.

— Solaı ma? — deı berip edi Lıda, Ǵazızdiń aýzynan, «sálemetsiz be» degen sóz shyǵyp ketti. Lıda kúlip jiberdi.

Ne isterin bilmegen Ǵazız esikten shyǵa jóneleıin dep edi, Lıda kóldeneńdep jibermedi.

— Bizde «Lýchshe pozdno, chem nıkogda» deıdi ǵoı, men ásheıin sizdiń amandasqanyńyzǵa kúldim, ǵapý etińiz.

— Joq, etip keteıin.

— Jibermeımin...

— Jibershi.

— Jibermeımin.

Ǵazız Lıdanyń bileginen ustaı alyp edi, yp-ystyq bilegi elektr toǵyndaı qaryp ótti. Biraq Lıdanyń bilegin qalaı bosatyp alǵanyn ol sezbeı de qaldy. Tek sart etip jabylǵan esiktiń dybysynan basqa eshteńeni ańǵarǵan da, bilgen de joq.

AIAQSYZ QALǴAN DRAMA

Ǵazızdiń keńsesi. Kishkene ǵana bólme. Qatardaǵy úıde — prokýror, aýyz úıde — sekretar. Ǵazız alym-berim aqysyna qol qoıyp, bir danasyn ezine qaldyryp, eki danasyn tergeýshige berdi.

— Joldas tergeýshi, kyzmetti jaqsy iste, klıentterińdi renjitpe, jaqsy bitim jasa, ázirshe qosh, — dep oǵan qolyn berdi.

— Oqýdy jaqsy bitirip kel, moskvalyqtarǵa sálem aıt, — dep kúlimsirep qoshtasty Ǵazız de.

— Jaqsy.

Ol shyǵyp ketti. Ǵazız keńsede jalǵyz qaldy. Ornynan turyp, keńsede olaı-bulaı júrdi. «Búginnen bastap aýdandyq, tergeýshimin. Árıne, ońaı jumys emes. Biraq, jaqsy isteýge tyrysý kerek, — dedi shkaftan kodeksti alyp. — Osy kitapsha maǵan úlken serik, zań kitaptaryn oqý kerek». Oryndyǵyna otyryp kodeksti ashyp oqı «bastady.

Qolynda is qaǵazy bar sekretar kirdi.

— Erli-zaıypty eki kisiniń isin sizge tapsyrýǵa ulyqsat etińiz, tergeýshi joldas!

— He is?

— Oqyp kórińiz.

Ǵazız isti ashyp kórdi. Delonyń ishindegi birinshi betine prokýrordyń qyzyl karandashpen: «Tergeýshige — tekserýge» degen buryshtamasyn kórip, oqýǵa kiristi.

— Bul — zańda joq ne degen qylmys? Tipti, aqtarmaǵan zań kitaptary — kodekster qalmady. Mundaı qylmys týraly eshteme joq... «Bulardyń ózderimen sóılesip baryp qorytyndy shyǵarý kerek». Qabyrǵadaǵy knopkany basyp, sekretardy shaqyrdy.

— Saǵat on ekige myna adamdardy, shaqyryp ber. — Sekretar qaltasynan bloknotyn alyp jaza bastady.

— Bogdanov Alekseı, Bogdanova Lıza, doktor Kalújnyı I. S.

— Bular saǵat on ekide osy jerde bolady.— Ol shyǵyp ketti.

«Qarap tursań búl adam balasynyń istemeıtini joq, otty ózi jaǵady da, sol otqa ózi baryp túsedi. Sóıtip órttiń ishinde órtenip, janyp bara jatyp, — járdem ber, — dep aıqaılaıdy, ne istersiń?..»

Esikti ashyp sekretar:

— Shaqyrǵan adamdar keldi. Jibereıin be sizge? — dedi Ǵazızge.

Ia deýdiń ornyna: «Bogdanovtardy», — dedi.

Bogdanov pen Bogdanova kirdi.

— Otyryńyzdar.

Ǵazız stolynyń aldyndaǵy eki bylǵary kreslony nusqady.

— Ne týraly munda kelgenderińizdi bilesizder me?

— Ábden bilemiz, bilemiz...

— Bogdanova joldas, bolǵan isti aıtyńyz, biraq shyndyǵyn aıtyńyz!

— Biz erli-zaıypty adamdarmyz. Otasqanymyzǵa úsh jyl bolyp barady. Súıip qosyldyq. Osy úsh jyldyń ishinde bir-birimizge qabaq shytqan adamdar emespiz, ekeýmizdiń bir ǵana ýaıymymyz, bir ǵana qaıǵymyz boldy. Ol — bala. Alǵashqy jyly onsha baıqalmady. Ekinshi jyly balasyz kónilsiz bola bastady. Úshinshi jyly qaıǵy, ýaıym basty. Áıel úshin balasyz bolý naǵyz baqytsyzdyqtyń úlkeni...

Kózinen jas monshaqtap otyrdy.

— Sóıtip. Balasyz otyra almaǵan soń ekeýmiz bir kúni dárigerge bardyq. Dáriger bizdi qarap, meni saýsyn dep tapty, bala tappaýymnyń sebebi erimde bolyp shyqty... Kúıeýimdi emdeı kórińiz dep jalynyp-jalbaryndym. Ol eresek adamdardyń ózinen aqqan jasty kerdi, bizdi aıady. Biraq qolymnan keler eshbir emim joq dep bizdiń jaraly júregimizdi sýytty. Meniń bolashaq balamnyń ákesi dep júrgen jan súıer ómirlik dosym aldynda basqaǵa turmysqa shyq dedi. Adal, aq júrek, taza semányń antyn buzý ońaıǵa soqpady. Sonda da biz bala úshin osylaı isteýge kóndik. Kúıeýim ruqsat etti.

Men qazir eki qabatpyn. İshimde álde jylan baryn, álde qulan baryn, álde bir basty, eki aıaqty kishkentaı adam bar ekenin bilmeımin. Mende arman joq, áıteýir bir tiri jannyń anasymyn.

Meniń erim qazir ózgerdi. Ol mendeı qýana almaıdy, qýanǵysy kelmeıdi. Meniń balamnyń ákesi bolǵysy kelmeıdi.

Ol menimen birge turǵysy kelmeıdi. Biz onymen kózdiń jasyn birdeı tógip edik. Qaıǵy-qasiretti bir shegip, osy qýanyshty tilep edik, ol qaıǵymen tapqan qýanyshty jaqtyrtpaı, kúlkimen tabylatyn qýanyshty izdegisi keledi. Maǵan báribir...

— Al, endi siz sóıleńiz, Bogdanov joldas.

— Árıne, másele ashyq, barlyq jaǵdaıdy áıel aıtty, jeterlikteı aıtty, men tek ezim týraly aıtýym kerek.

— Bogdanova joldastyń aıtqan sózine qosylasyz ba, durys aıtty ma?

— Bári shyn, bári durys... Árıne, balanyń zaryn tartqanymyz ras. Árıne, qylmystyń bári mende. Óıtkeni men saý adam emespin, jarymjan adammyn. Men keıingi ýaqytta kóp oıǵa tústim. Sóıtip, qorytyndym mynaý boldy: birinshiden, men artyq adammyn. Ekinshiden, bireýdiń áıeline qarap, jas ómirin tuzaqqa salý yńǵaısyz. Úshinshiden, bóten baqytqa ıe bolý, bireýdiń baqytyna qol sozý — artyq, nárse dep taptym. Sondyqtan qoryta kelip, eń jaqsysy — aırylysý kerek. Ekeýmiz birimizge birimiz kúıik bolmaý úshin qaramdy osy jerden úzýim kerek.

— Sizder erli-zaıypty adamsyzdar, jaqsy tatý-tátti ómir súrdińizder. Armandaryńyz bala bolsa, balalaryńyz bolady. Al endi, keleshek ómirlerińiz týraly oılap kórseńizder qaıtedi...

— Birge turyp, ómir súrý máselesin be?

— Iá, ıá...

— Árıne, men bul týraly kóp oılandym. Biraq budan eshteńe shyqpaıdy. Múmkin, ol bala týar, álde tiri, álde óli bolar. Ómir bir qalypta turmaıdy ǵoı, alǵa qaraı jyljı beretin nárse. Talaı qıynshylyqtar bolar. Talaı armandar bolar. Sonda solardyń báriniń sebepteri men bolamyn da týramyn ǵoı...

— Ómirden qashqanmen bola ma eken?

— Asyly, men sary ýaıymǵa salynyp otyrǵan joqpyn. Meniń kózim erteń ne bolatynyna jetip otyrǵan joq. Degenmen, men aırylysýym kerek.

— Aırylysyp ketý ońaı nárse, al múmkinshilik barda jaqsy semány saqtaý jaǵyn oılastyrý kerek.

— Meniń keleshekten kútken jaqsylyǵym az. Taban tiregen jerim sol — aırylysý.

— Jaqsy, aýyz úıge baryp kúte turyńyzdar.

Bólmege sálem berip dáriger keldi.

— Otyryńyz.

— Ne másele týraly shaqyrǵanyńyzdy bilip otyrmyn.

— Bilgenińiz jaqsy. Sizge bul másele qanyq pa?

— Sondaı qanyq.

— Siz olarǵa kórsetken járdemińiz týraly aıtyńyz.

— Men olarǵa eshqandaı járdem ete almaıtynymdy túsindirdim. Áıeli bala tabatyn kádimgi saý adam. Eri kóp ýaqyt emdeýden ótpese bolmaıdy. Men naqty keńes berdim.

— Erin emdeýge bola ma?

— Bolady, biraq uzaq ýaqyt kerek jáne Lenıngrad pen Moskvada ǵana emdeıtin oryn bar.

— Jaraıdy, kúte turyńyz.

Ǵazız búgin úıge qaıtqan joq, isti aıaqtap biraq, qaıtpaq boldy. Búgingi teksergen isinen qorytyndy shyǵardy.

Ǵazız knopkyny basyp, sekretaryn shaqyrdy.

— Ana kisiler kirsin.

Olar kabınetke kirdi.

— Otyryńyzdar, — dedi Ǵazız jyly júzben.

— Joldastar, sizderdiń isterińizdi teksere kelip, mynadaı qorytyndy shyǵardym.

Bogdanov Alekseı Ivanovıchtiń tilegi boıynsha áıeli Elızaveta Petrovna Bogdanovadan ajyratylsyn. Dárigerdiń qorytyndysyna sáıkes ajyrasýdaǵy sebep onyń densaýlyǵynyń kemdigi bolǵandyqtan zań orny respýblıkalyq densaýlyq saqtaý narkomynan Lenıngradtaǵy emdelý sanatorıasyna jiberýdi ótinedi.

— Káne, kim rıza emes osy toqtamǵa?

— Rızamyz, kóp raqmet! — dedi úsheýi birdeı.

KÓRSHİLER

Symbatty jastardyń sulý kúlkisi bir bólmege syımaı, kúmisteı syldyrlap kelip, kórshi bólmede otyrǵan Terehınniń qulaǵyna jetti. Olardyń ádemi kúlkisi túrpideı tıdi. Terehındi mazaq etip jatqandaı boldy.

Ǵazız Lıdamen tabysyp ketkennen beri Terehınge olar bir túrpideı kórinetin. Ǵazız onyń aýzyna salaıyn dep turǵan tátti almasyn qaǵyp áketken sıaqty. Ǵazızdi ol bala kóredi, shynynda odan kóp kishi edi. On shaqty kóılek buryn tozdyrǵanmen bir kishkentaı bala ǵurly qadirimdi arttyra almadym dep ózine-ózi renjıdi, nalıdy.

Osy oılarǵa túsip otyrǵanda, qasaqana onyń ishin jandyraıyn degendeı kıinip úıden shyqqan apaly-sińlili eki qyz Ǵazızdi kelip kútip turdy.

Kıinip jatqan Ǵazız:

— Terehın, kóshege shyǵyp boı jazyp qaıtaıyq, — dedi.

— Júrińiz bizben kydyryp kaıtamyz, — dedi Olga da.

— Qydyrýǵa qarsylyǵym joq-aý, biraq bir sharýam bolyp otyrǵany, kóp raqmet! Ózderiń qydyryp qaıtyńdar...

— Meniń aıaǵym aýyrdy, — dedi Olga mýzeıden shyǵyp kele jatyp.

— Otyryp dem alamyz ba onda, — dedi Ǵazız.

— Men úıge qaıtsam dep kele jatyrmyn. Sender tramvaı toqtaıtyn jerge deıin shyǵaryp salyńdar.

— Onda biz de qaıtamyz.

— Joq, sender qydyryńdar. Al men bolsam jol júretin adammyn.

— Siz demalysty bir aıǵa aldyńyz ba? — dep surady Ǵazız.

— Iá. Biraq alysqa eshqaıda bara almaımyn ǵoı deımin.

— Mamam ekeýi Kóktalǵa baryp, dem almaqshy, — dep kúldi Lıda.

— Aýdanda kóp bolasyzdar ma?

— Joǵa, ásheıin mamamnyń tórkinine qonaqqa baramyz. Jalǵyz jiberý yńǵaısyz, erip baramyn. Sender ózderiń bizben barǵylaryń kelmeıdi, áıtpese kelesi demalysqa qarsy barsańdar, bizben birge qaıtyp keler edińder.

— Meniń keıingi ýaqytta qyzmetim aýyrlap ketti. Bos ýaqytta da isteýge týra keledi, sondyqtan men bosaı almaımyn, áıtpese barar edim. Al Lıdanyń nege barmaıtynyn bilmeımin.

— Men naǵashyma kanıkýl alǵannan keıin bir-aq baramyn. Ol kezde jemis pise bastaıdy. Oh, men dem alamyn!

Bular tramvaıdy kóp kútken joq, bes mınýt ótpeı-aq, zyryldap jetip keldi.

Olga terezeden bularǵa qolyn bulǵady. Tramvaı aqyryndap jyljı bastady...

— Árıne Olganyń aıaǵy aýyrǵan joq, ol jastyqtyń ne ekenin biletin adam, bizdi qydyrsyn dep tastap ketti, — dedi Ǵazız.

— Úshinshi adam artyq deıdi ǵoı.

— Munda Olganyń artyqtyǵy emes, sezimtaldyǵy, bilgishtigi. Sen ony baıqadyń ba?

— Olgany bala dep júrsiń be? — dedi Lıda.

— Al sen balamysyń?

— Bala emeı...

— Olarmen nege erteń qonaqqa barmaısyń?

— Saǵan kónilsiz bolmaı ma?

— Seniń shesheń jaqsy adam.

— Seniń anańdy bir kórsem-aý, seni osylaı jaqsy ǵyp esirgen.

— Meniń sheshemniń tiline túsinbeısiń.

— Túsiner edim.

— Byldyrlama, — dedi qazaqshalap.

— Chto, chto?

— Byldyrlama deımin.

— Men seniń shesheńmen sóılesý úshin seniń tilińdi úırenemin. Qazaq tilinen meniń baǵam óte jaqsy.

— Qazaq tilin bilip jarytpassyń, — dedi ádeıi eregestirip.

— Kórersiń!

— Kórsek kórermiz.

Bular áńgimemen teatrǵa jetti. Búgin bılet satylyp bitken eken, erteńgi kúnge bılet alyp, keıin qaıtty.

— Erteń biz teatrǵa kelsek, úıdi qaıttik? — dedi Ǵazız erteń, Lıda ekeýinen basqa eshkim qalmaıtynyn esine túsirip.

— Terehın she?

— Ol úıde otyra ma?

— Onda qulyptaımyz...

PERİSHTE

Erteńine Ǵazız qyzmetten kesh qaıtty. Ony shydamsyzdyqpen kútken Lıda saǵattyń tilimen kerisip bitti. Buryn saǵat tórtte keletin Ǵazız saǵat bes, alty, jeti soqqanda da kelmegen soń, búgin Otellony kere almaıtyn boldyq degen qorytyndyǵa keldi.

Jalǵyz otyrǵan adamǵa ýaqyt ótpeıdi. Al belgili bir ýaqytta kisiniń jetýi ońaı, kútý kıyn.

Ǵazız saǵat týra jeti jarymda keldi.

— Nege sonsha keshiktiń? Men seni saǵat tórtten beri kútýdemin, — dedi Lıda, syrt kıimin sheship jýynýǵa baraıyn dep jatqan Ǵazızge.

— Ýaqyt qansha?

— Jeti jarym.

— Áli bizdiń mursatymyzda bútindeı bir saǵat bar: úlgeremiz, — dedi, oıynnyń segiz jarymda bastalatynyn esine túsirip.

— Búgin Terehın de kelgen joq, — dedi Lıda aqyryn.

— Terehın búgin kelmeıdi.

— Nege?

— Keıin aıtamyn.

— Olgalar tańerteń ketti.

Teatrǵa deıin bulardyń áńgimesi Terehın boldy.

— Sóıtip, Terehın úılene ma?

— Tańǵalatyn nesi bar, jaqynda men de úılenemin, — dedi Ǵazız, oǵan qabaǵynyń astymen qarap.

— Kimge? — degen sóz Lıdanyń aýzynan eriksiz shyǵyp ketti.

— Saǵan! — deı jazdady.

Biz bul jerde teatrdy sýrettep, bolmasa, kóptiń biri bolyp otyrǵan Ǵazız ben Lıda týraly jazyp, bolmasa, ózderiń birneshe ret kergen «Otellony» qaıtalap ýaqyt almaıyq.

Ǵazız ben Lıda úıge kelisimen Shekspırdiń «Otellosynyń» sońǵy bólimin túgelimen qaıta oqyp shyqty. Lıda qyzyǵyp tyńdady, Ǵazız qyzyǵyp oqydy.

Dezdemonany óltirerdiń aldyndaǵy Otellonyń dirildegen aıanyshty únine salyp:

«Ózim óltiremin, ózim súıemin, Eń sońǵy ret bir súıeıinshi...» — dedi kózine jas alyp turyp, qosaq jaryn qaıta-qaıta súıetini, ony ólimge qımaıtyny, namystyń zorlyǵy, ony attap kete almaı qınalǵan jannyń keskini qatty tebirentti. Ekeýi qosylyp, Otello jazyqsyz, Dezdemona baqytsyz dedi. Mana teatrda otyryp kóziniń jasyn bir tógip alǵan Lıda, bul joly taǵy bosaı bastady. Ǵazız jylamasa da kóńili bosap, onda Lıdany ýata almap edi.

— Osy sender nege kóńilsheksińder. Áı qyzdar, qyzdar, júrekterin názik-aq! — dedi ony eregestireıin dep. — Asyly, bul oqıǵa qyzǵanyshtan týǵan. Qyzǵaný degen — súıe bilý degen. Al bizdegi mahabbat ǵalamdy tańǵaldyrardaı joǵary, en tátti, eń tatý mahabbat bolý kerek emes pe? Sondyqtan da biz adamgershilikti, adaldyqty, shyn taza júrekti basqalardan anaǵúrlym mol túsinýimiz kerek.

— Biz jylaı da bilýimiz kerek. Jylaı bilgen adam, kúle de, qýana da biledi degen ǵoı.

— Sen osylardy qaıdan bilesiń? — dep Ǵazız Lıdany qushaqtaı aldy.

Qyz da onyń moınynan qushaqtady. Ǵazızdiń beti onyń yp-ystyq betine tıdi. Lıdanyń qyp-qyzyl shıedeı ádemi erninen óziniń qalaı súıip alǵanyn sezbeı de qaldy. Lıdanyń «jeter endi» degen álsiz shyqqan daýsyna qaramastan, súıe berdi. Ǵazız Lıdany kishkene balasha qushaqtap, tizesine otyrǵyzyp, qatty bir súıip alyp, «men seni osylaı súıemin» degendeı kúlimsiredi.

Ǵazızdiń esine qara kóz ben bettiń shuqyry týraly jyrtylǵan kúndelikten oqyǵan Lıdanyń sózderi túse ketti, biraq kúndelik týraly syrdy ashpaı-aq qoıaıyn dep oılady.

— Dúrsildegen ne? Bireý kele me? — dedi Lıda oqys.

— Kim kelýshi edi.

— Joq, álde esikti bireý uryp túr ma?

Ǵazız Lıdanyń qolyn ózinin, qatty dúrsildep turǵan júregine apardy.

— Túsindiń be?

— Seniń júregiń eken ǵoı.

— Túsindiń be deımin.

— Neni?

— Júrektiń sen úshin jıi-jıi soǵýyn.

— Ha-ha-ha! Men úshin...

— Júrekte sezim bar, til joq.

— Til bolsa qaıter edi?

— Til bolsa, mende bir sheshilmegen syr bar, jyl boıy sen sol syrdyń sheshilýinen boı tarttyń der edi. Sen meni túsinbeısiń der edi, tek aýzyńnan súıgizesiń, aldaısyń der edi, sýsadym, shólimdi qandyr, men sendik, sen meni dalaǵa laqtyrma, ózińe tart der edi júrek, — dedi Ǵazız.

Lıda onyń aldynan turyp:

— Men saǵan renjımin, mundaı nárselerdi maǵan aıtpa, — dedi.

— Bir jyl júrip, bir aýyz sóz aıtpaǵanda qashan aıtýǵa bolady?

— Men saǵan sóıleme demeımin, biraq men uqpaıtyn sózderdi aıtpa deımin.

— Sen meni súımeısiń, tek aldaısyń.

— Jala.

— Onda nege?..

— Bul dostyq emes, joldastyq ta emes, meni tek áıel dep sanaý.

— «Oıyn sezge shyn jaýap» deıdi bizdiń kazak. Árıne, sen búl sózben meni utasyń. Biraq shyndyǵyn alǵanda, sonsha birin-biri súıetin, tipti ómirin sen úshin qıatyn, tátti-tatý bir mahabbatqa ortaqtasqan qyz ben jigitte de túsinbestik bolady. Óıtkeni olardyń ómirinde talaı oqıǵa, qaıshy ister kezdesip otyrady. Qyz osymen ýaqyt ótkizdim dese, jigit ýaqytym bos etti deıdi. Sóıtip ekeýiniń arasyndaǵy oqıǵa shıelenise beredi.

— Sen ketpeı uıyqtamaısyń.

— Men seniń uıqyńa kedergi keltiremin be?

— Kel, tańdy uıyqtamaı atyramyz.

— Joq, meniń uıqym kelip otyr, jatýym kerek.

— Onda úıińe baryp uıyqta.

— Eger, osynda uıyqtasam qaıtedi?

— Bolmaıdy.

Lıdanyń túsi ózgerip ketken sıaqty boldy, tipti onyń júzinen jylylyq taba almady. Aqyry renjińkirep óziniń bólmesine ketti. Lıda sheshinip jatyp qaldy.

Ǵazız tósegine kelip jatqan soń kópke deıin uıqysy kelmedi. Ol oıǵa shomdy. «Qyzyq, men jıyrmadaǵy jigitpin, kórshi bólmede boıjetken qyz, biz bir-birimizdi tanymasaq eken-aý. Birge júremiz, birge qydyramyz. Keleshekten kútetinimiz baqyt. Bul úıde ekeýmizden basqa jan joq. Birimizden birimiz qorqamyz.

Saǵat túngi úsh boldy.

Búgingi tún qyzdan jigit, jigitten qyz qorqatyn tún bolypty. Ári qyzyq, ári túsiniksiz.

Eger de dál búgingi túndi bireý maǵan áńgimelep: qyz ben jigit eki bólmede uıyqtapty dese, men jigitke kúler edim. Onda erkektik namys joq der edim.

Joq, meniń uıqym kelmeıdi. Búgin meniń ornym munda emes, men óz ornymda bolýym kerek».

Ol eptep ornynan turdy. Alyp-ushyp soqqan júrek keýdesinen shyǵyp keterdeı. Bir attap Lıdanyń esiginiń tutqasyna qoly tıgende, shoq qaryǵandaı boldy. Ol qolyn tez tartyp aldy. İshke kirýge júregi daýalamaı esik aldynda biraz kidirdi. Esikti eptep ashyp, Lıdanyń bólmesine kirdi. Jeńsiz, jaǵasyz ish kóılegimen basyn irge jaqqa berip jatyr eken. Jumyr eki aq bilegi ádemi-aq. Biri aıdyndaǵy aqqýdyń keýdesindeı kókiregin kórpesimen qymtap alǵan. Ekinshi bilegi beti ashylyp jatqan Shekspırdiń tolyq jınaǵynyń ústinde kóldeneń jatyr eken. Ǵazız onyń betin kóre alǵan joq. Ol tez shamdy sóndirip jiberdi. Lıda kúlip jiberdi.

Ǵazız selk ete tústi. «Oıaý jatyr eken ǵoı». Biraq til qatqan joq.

— Kim bul? — dedi Lıda.

— Men.

— Neǵyp uıyqtamaı júrsiń?

— Uıqym kelmeıdi, uıqy qashyp ketip, sony qýyp kelemin, — dedi Ǵazız kúlip.

— Qaıda, osy jaqqa qaraı qashyp pa? — dedi Lıda. Ǵazız onyń tósegine enip ketti. Lıda yǵysyp, oǵan oryn berdi...

Lıda uıqysynan oıanǵanda tapa-tal tús edi. Jaıynda Ǵazız joq. Onyń kózine alǵash túsken qabyrǵadaǵy úlken aına boldy, odan keıin tóbedegi abajýrly sham, ústel, oryndyqtar edi. Onyń kózine Ǵazız otyrǵan oryndyq túse ketti.

Birtindep túndegi oqıǵalar esine túse bastady. Óziniń qarsysyndaǵy qabyrǵadaǵy úlken aınaǵa kózi túsip edi, kereýettiń ústinde aq tósekte jatqan ózin kórdi. Bir kezde munyn tósegine qol salǵan Ǵazızdiń beınesi elesteı ketti. Ǵazızdiń qatty qushaǵy, budan keıingi oı eriksiz kózin jumdyrdy. Ol kórpesimen tez betin jaýyp aldy. Aınadan da, shamnan da uıaldy. Ol ózinen-ózi uıaldy. Ózin qoıar jer tappady. Jastyqqa etpetteı jatyp kezdiń jasyn aǵyl-tegil tókti. Ol úlken kúná jasaǵan sıaqtandy.

«Erteń ınstıtýtqa qalaı baram, mamama ne betimdi aıtamyn, qalaı tiri jan bolyp júremin», — dep jylady.

«Sen buzyqsyń, kisini aıamaısyń, arymdy tóktiń, qarańǵy túndi jamylyp kelgen urysyń».

— Lıda, — dedi esikten kire Ǵazız.

Lıda ún qatpady, ol sýǵa malyp alǵandaı jastyqtyń betin kórdi. Lıdanyń janyna kelip ony ash belinen qushaqtady.

— Lıda, janym, — dedi Ǵazız jylap jatqanyn bilip.

Lıda titirkegen daýyspen:

— Kelme, jiber, uıalamyn, — dedi.

Omy odan saıyn qushaqtaı tústi. Lıdany ornynan kóterip alyp súıdi, ol Ǵazızdiń moınynan qushaqtady.

— Men saǵan bir nárse aıtar edim.

— Aıt.

— Joq, aıta almaımyn, — dep Ǵazızdiń betine basyn súıedi.

— Men seniń ne aıtqyń kelgenin bilemin. Maǵan sen.

Men sendik. Bul tek ýáde emes, shyn júrekten shyqqan sóz.

Qyz dúnıeniń esigin qyz bolyp ashyp, áıel bolyp jaýyp shyǵady degendeı jabýly turǵan bólmesiniń esigine qarap:

— Ǵazız, — dedi Lıda. — Ana esikten on toǵyz jyldaı qyz bolyp shyǵyp júr edim. Endi maǵan shyǵý qıyn.

— Men túsinemin, — dedi Ǵazız. — Kıin, júr, ekeýmiz birge shyǵamyz.

ESTEN SHYQPAS OQIǴA

Eı, joldas! Sen jas adamsyń, álde kópti kórgen qartsyn, sen shyryldap jerge túskennen beri talaı jerdiń sýyn ishtiń, talaı jerdiń kórkine qyzyqtyń. Solardyń, ishinde seniń esińnen ketpeıtin bir-aq jer bar, ol — týǵan jer. Seniń ómirde qulash jaıǵan, keleshegińniń tańyn atqyzǵan, balalyq tátti shaqty qonyshtap basyp toılaǵan bir-aq jeriń bar, ol — týǵan jer. Týǵan jer seniń ómirde umtylǵandaǵy úzengiń, baspaldaǵyń. Sen ony súıesiń, saǵan ol — ystyq, saǵan ol — qýanyshty.

Eı, joldas! Sen týǵan jerińe búkil Rossıany aralap, qashyp, sharshap Nıjnıı Novgorodyna kaıtqan Gorkııshe jol júrip kórdiń be? Álde Sıbırdegi aıdaýdan qashyp týǵan jerge Toqtaǵulsha sapar shektiń be? Nekrasovtyń týǵan Edili týraly tókken jyrlaryn oqydyń ba? O, týǵan jer, týǵan jer, sen ystyqsyń! Sen anasyń! Seniń bir tal shybyǵyńa deıin, bir jańqa tasyńa deıin, bir urttam sýyńa deıin maǵan tanys. Senen jaqyn eshkimdi kórmedim.

Eı, joldas! Men Arqanyń qazaǵymyn. Sen qaı jerdikisiń? Arqalyqsyń ba? Almatylyqsyń ba? Aqtóbeliksiń be? Qaı jer jaqsy? Men bolsam, Arqamnan jaqsy jer joq der edim. Arqanyn, sýy — bal, jeli — jibek, tasy — altyn, ormany — jupar der edim. Sen menimen talasasyń, sen ez jerińdi maqtaısyń, Arqa sen úshin jaı ǵana sóz, maǵan búl sózdi estý qıanat. Mine talas, mine aıtys, mine keris!

Eı, joldas! Kel, keliseıik, kóriseıik: árkimniń óz aýzynyń dámi ózine tátti, árkimniń ez týǵan jeri ózine qadirli. Seniń talasyń da jón, meniń talasym da jón. Kel qosylyp týǵan jerge raqmet aıtaıyq. Ol bizdi ósirgen, bizdiń júregimizden oryn ala bilgen, bizdi maqtandyrǵan týǵan jer. Jasa, týǵan jer! Kelinder, týǵan jerge arnap alaqanymyzdy shapalaqtap ýralap aıqaılaıyq! Jasa, týǵan jer!

Eı, joldas! Ana bir qara kózdi qazaqtardy kóresiń be? Olardy jurt moskvıchter deıdi. Qazaq qaıdan moskvıch bolsyn dep eshkim olarǵa talaspaıdy. Olar Moskvada birneshe jyl oqyǵan, turǵan. Qazir olar — ınjenerler, muǵalimder, ǵylymı adamdar. Olar Moskvasyn áńgimeleıdi, Moskvany saǵynady, bizdiń Moskva deıdi. Olardiki jón!

Poezd taýdy kesip salǵan jolmen ilgeri zyrǵıdy. Eı, joldas! Nege týǵan jer týraly áńgime qozǵalyp otyr? Kim bul jerde týǵan jerin saǵynyp keledi? Ony ózderiń bilesińder, ol — bizge bóten adam emes. Demalysqa baryp, sheshesin alyp, Almatyǵa qaıtyp kele jatqan Ǵazız.

Ǵazız týǵan jerine taıanǵanda bir tolqyp edi. Endi shókken nardaı bolyp, Shyǵysta sulap jatqan Alataýdy kórip, júregi sonsha alyp ushady. Ol kópten beri vagonnyń terezesinen basyn alǵan joq. Alataýdan kózin almaıdy. Bergi jaq baýrynda Almaty. Almaty Lıda men Ǵazızdiń qalasy, búgin Lıdamen kórisedi.

Ǵazızdiń Almatydan shyqqanyna bir aı. Degenmen, osy bir aıdyn, ishinde Almatyny ańsap saǵyndy. Almatynyń qyzyq, dýman qala ekenin osy bir ǵana aıdyń ishinde bildi.

Týǵan jeri Almaty bolmasa da, ol almatylyqpyn deıdi. Onyń esken jeri, jan bolyp qatarǵa qosylǵan jeri — Almaty. Almatyǵa kelgende, ol kishkentaı qara bala edi. Oǵan Almaty «jigit» degen ataq taqty, ony oqytty, ósirdi. Ol óziniń ómiriniń bıik shyńyna Almatyda shyqty.

Shyqyldaǵan shildeniń ystyq kúni edi. Ǵazızdiń Almatyǵa kaıtyp kele jatqan beti. Vagonnyń ishi ystyq. Ashqan terezeden azdap jel soǵady. Rıdderden Novosıbırskige deıin bos kelgen vagondar Almatyǵa deıingi jolda adamǵa syımaı ketti. Qaı ýaqytta da úlken qalaǵa taıanǵanda jol júrgen adamdardyń kóbeıe beretin ádeti. Bireý demalystan, bireý komandırovkadan kaıtyp keledi. Bireý jeke basynyń qamymen úlken qalaǵa bet alady. Qala sonyń bárin ornalastyratyndaı, yrza ǵyp qaıtaratyndaı.

Osy kópshiliktiń biri Ǵazız. Demalystan qaıtyp keledi. Qart anasyn kóshirip keledi. Almatynyń jas qyzmetkerleriniń biri.

Ǵazızdiń anasy keıingi ýaqytta ájeptáýir júdep qartaıǵan. Burynǵy kórik, burynǵy keýde joq. Jalǵyz inisiniń mezgilsiz qazasy — ony qajytyp ketken sıaqty.

Vagonnan olardyń úlesine tıgen asty-ústi eki taqta oryndyq edi. Bular jata-jata qajyǵan soń mana ústińgisin túsirip jiberip, tómende terezeniń eki jaǵymnan ekeýi otyrdy. Ǵazız Alataý kóringennen-aq qýanyshy qoınyna syımaı Shyǵystan kózin alǵan joq.

— Apa, — dedi Ǵazız qolymen nusqap, — anaý Alataý.

— Jaryqtyq, baıaǵy Qyrǵyzdyń Alataýy ma? — dedi ana terezeden úńile qarap.

— Bul sol taýdyń jalǵasy.

— Almaty qaıda? — dep surady ol.

— Ber jaq baýrynda, taýdan 18 shaqyrym jerde.

18 aqyrymnyń qansha jer bolatynyn shamalaı almaı:

— Bıekeń aýly men bizdiń aýyldyń arasynan alys pa? — dep surady.

— Sondaı eki bar.

— Stalın de sonda, Almatyda týra ma? — dep surady Ǵazızdiń anasy. Óıtkeni ol Almatyny Moskva, Moskvany Almaty dep túsinetin edi.

— Joq, Stalın Moskvada týrady, al Moskva Almatydan 5000 shaqyrym jerde.

Bes myń, — dedi ana tamsanyp.

Ǵazızderdi stansıada Sháńgereı qarsy aldy. Bular Sháńgereıdiń aǵasynyń úıine kelip tústi. Ǵazız Lıdanyń úıine kóship kelgisi kelmedi. Ol jaqyn adamdarmen syrttan syılasqan jón dep oılady. Anasyn Sháńgereıdiń úıine ornalastyryp, keshke jaqyn ózinin, jataq orny Lıdanyń úıine bettedi.

Árıne Ǵazızdiń anasyn kútken Anna Sergeevanyń semásy onyń munda kelip, basqa úıge túskenin bilse, renjıtin edi. Sondyqtan Ǵazız anasynyń kelgenin bularǵa aıtqan joq.

— Jaqynda keledi, oǵan deıin kvartıra daıyndaýym kerek, — dedi olarǵa. Onyń oıy: «Jeke úı alyp, bulardy qonaqqa shaqyramyn», — degende boldy.

Keıingi ýaqytta Ǵazızge qyzmetten tys keshki ýaqytta da jumys isteýge týra keldi. Joǵary oqý ornyn bitirmegen jas qyzmetkerge tergeýshi bolý ońaıǵa soqqan joq.

İzdenip kóp oqýǵa, qyzmetti kóp isteýge, burynǵy qaralyp ketken isterdi tájirıbe alý úshin qaıtadan qapap shyǵýdy prokýrordyń aqylymen keıingi ýaqytta qolǵa alǵan.

Kúndelikti is kúndizgi qyzmet ýaqytynda bitse, keshki ýaqytta ylǵı eski arhıvti tekserip oqıtyn. Júre kele bul qyzmet ony qyzyqtyra bastady. Muny oqyǵanda neshe túrli qylmys,neshe túrli oqıǵa, neshe túrli adamdar, neshe túrli sheshender kezdesedi. Ásirese tergeýshiniń qylmysqa qandaı qorytyndy bergenine kóńil aýdardy. Oǵan keregi de sol.

Búgin taǵy sol saltymen keshke qyzmetke baraıyn dep jatqanda, Lıda keldi.

— «Arylýdy» oqyp boldyń ba, búgin kitaphanaǵa ótkizetin kúnim edi.

Ony oqýǵa qoly tıgen joq. Erteń de qoly tımeıtini anyq boldy.

— Al, — dep kitapty usyndy Lıdaǵa salqyn ǵana. Oqymaı bergenin ishinen jaqsy kórgen joq.

— Qyzmetke baraıyn dep jatyrsyń ba?

— Iá. Óziń qaıda barasyń?

— Kitap ótkizem jáne komsomol jınalysy bolady.

— Birge baraıyq onda.

Ǵazızdiń keńsesiniń janyna taıanǵanda Lıda:

— Úıge qashan kaıtasyń? — dep surady.

— Saǵat onda.

— Jınalys ta onǵa jetpeı bitý kerek. Óıtkeni kishkene másele, — dedi Lıda.

— Onda kúteıin be seni?

— Kút, kelemin.

— Jaraıdy, saǵan kóp raqmet! Keńsege deıin shyǵaryp saldyń, — dedi kúlip Ǵazız.

— Jo-joq! Kitaphanaǵa deıin meni shyǵaryp sal.

— Meni kóp kúttirme, — dedi Ǵazız. Baqshanyń ishindegi kitaphananyń syrtyna kelip toqtaǵanda: — Kelemin, dedi.

Bul kezde tóńirekti qyp-qyzyl shuǵyla bólep, kún batyp bara jatyr edi. Kókpeńbek baqsha japyraǵynyń arasynan syǵalaǵan kún sáýlesi: «Erteńge deıin qosh bolyńdar», — degendeı bolady.

Ǵazız arhıvten «Urlanǵan bala týraly» bir tekserilgen isti qarap shyqqanda saǵat onǵa jıyrma mınýt qalyp edi. Lıda kelmedi. On birge deıin kútti. Kelmegen soń telefonnyń trýbkasyn qolyna aldy. Ondaǵy oıy Lıdanyń ınstıtýtyna zvondap, jınalystyń. bitken, bitpegenin bileıin degen edi.

Biraq jarty saǵat boıy qaladan Baılanys úıin surap ala almaı-aq qoıdy.

Ne bolǵanyn bileıin dep ınstıtýttyń oqý korpýsyna kelip edi. Esik aldyndaǵy kúzetshi:

— Korpýsta jan joq. Sekretar jalǵyz otyr edi, ol jańa úıine ketti, — dedi.

— Komsomol jınalysy bolǵan joq pa?

— Búgin tústen keıin jınalys ta, sabaq ta bolǵan joq. Tústen keıin oqıtyn kýrstar qazir polıklınıkada tájirıbe jumysynda, — dep jaýap berdi.

«Shyn meni aldady», — dedi Ǵazız. Biraq úıge qaıtqysy kelmedi. Tramvaıǵa otyryp, joǵarydaǵy týberkýlez ınstıtýtyna baraıyn dep júrip ketti. Tramvaı parktiń qatarymen joǵary kóterilip, solǵa buryldy. Onyń qaıda baratynyn endi ańǵardy. Ol nomerine qaramaı kez kelgen tramvaıǵa otyra salǵanyn endi bildi.

Ol júrip kele jatqan vagonnan sekirip tústi de keıin qaıtty. Týberkýlez ınstıtýtyna beı ýaqytta barǵysy kelmedi.

Almatylyqtarǵa Ǵazızdiń júrip kele jatqan Karl Marks,kóshesi tanys. Olar búl kóshemen talaı ret júrgen. Bul — Neva prospektisinen bir de keıin emes. Munymen júrip kelip teatrǵa da,parkke de, monshaǵa da, magazınge de buryla salýyna bolady. Almatynyń prospektileri, tipti, ózgeshe emes pe? Átteń, qazir Vladımır Maıakovskıı tiri bolsa, biz ony qonaqqa shaqyrar edik, jaqsylap turyp qozynyń etin astyryp qoıyp, qanyp ishken sary qymyzdyń býymen Almatyny aralaýǵa shyǵar edik.

Árıne, poezıanyń marshaly Qazaqstannyń astanasyn kórýge kelgende, ony ertetinder belgili adamdar, mysaly, bizdiń Jákeń. Ol kisige sóz joq. Qazaq sovet ádebıetiniń bir belimin dep Sábıt erer, qazaqtyń teatryn aspanǵa kóterip ustap turǵan men dep Muqtar erer, qazaqtyń ánge baı ekenin álemge jetkizip turǵan men dep Sharamen qoltyqtasyp Kúlásh keler. Qurmanǵazyny joqtatpaımyn dep dombyrasyn óńgerip kart ana Dına da keler, stahanovshylar, aktıvter top-tobymen jol da bermes. Árıne, Maıakovskıı qyzyl jaýyngerdi jek kórmeıdi, ol — qyzyl erlerdi meniń maqtanyshym, meniń qýatym, — dep talaı keýdesin kókke kótergen. Sondyqtan, ony ertýshilerdiń ishinde men de bolýym kerek. Men onyń oń jaǵynda júrýim kerek. Óıtkeni men qyzyl jaýyngermin ǵoı. Qazaqta Sábeńnen jaıdary kim bar?

Ol bizdi kúlkige, ázilge batyrady ǵoı. Aıtaıyq, Maıakovskıı Sábıt ekeýmizdiń aramyzda keledi.

— Sáke, — deımin qazaqshalap.

— Ne aıtasyń, joldas jaýynger? — deıdi, árıne. Ol kezde «aı, anturǵan, ne aıtaıyn dep ediń», demeıdi ǵoı. Óıtkeni, men jaýyngermin, «anturǵan» degen Sábeńniń sózi maǵan laıyqsyz. Ol retti jerdi biledi. Ol sezimtal Asqardy, aqyldy Botakózdi, albyrt Búrkitti, baqytsyz Sulýshashty qoldan jasaǵan jazýshy emes pe? Ol kitaptaǵy tiri adamdardy jaratatyn táńiri, ol — jannyń ınjeneri.

— Myna kisige maqtanaıyn dep kelemin, — deımin.

— No, no, — deıdi Maıakovskıı meniń qazaqshalap ketkenime.

— Al maqtan, — deıdi Sábeń, men maqtanam...

Ol tiri bolsa, biz onymen Otan soǵysynda birneshe ret kezdeser edik, qan maıdanda tize qosyp óter edik. Ol soǵys teatrynda, maıdan janynda «Levyı marshyn» Otan kyzmetine jumsar edi. Ol komanda berer edi.

— Ońǵa, ońǵa, — degende oń jaqtan kelgen jaýdy túırer edik, — Solǵa, solǵa, — degende sol jaqtan kelgen jaýdy túırer edik. Biz jaýdy qyryp qaıtar edik. Ol komanda pýnktine bizdi qarsy alýǵa júgirer edi. Bizge yrza bolar edi, qushaqtasyp súıiser edik. Ol — bizdiń Vovka, biz onyń qyrandary bolyp kete barar edik. Ony biz erkeletip «Vovka» — der edik.

— Vovka, seniń shet elderdi, jaqsy qalalardy aralaýǵa, saıahat jasaýǵa janyń qumar. Sen Nú-Iorkte boldyń, Meksıkada boldyń. Sen Londonda, Berlınde, Parıjde boldyń. Tipti, bolmaǵan jeriń joq, sonda osyndaı sulý qalany, sulý prospektini kórdiń be? — dep maqtanamyn Almatyma men.

— Sen maqtana bilesiń, — dep ol meni arqadan qaǵyp, kúler edi.

Sonda meniń maqtanýyma turarlyqtaı Ǵazız kele jatqan prospekt Maıakovskııge oı túsirer edi. Ol prospektte kóz jiberer edi. Uzynnan-uzaq asfált tóselgen keń prospektiniń boıyn qýalap ketip jatqan tramvaı lınıasy — ony nesine qyzyqtyrsyn. Onyń qyzyǵatyny asfáltty at júretin trotýar men kók tastan erip salǵan arbaǵa, mashınaǵa arnalǵan tas joldyń arasyn tilip ótetin aryq. Aryqtaǵy muzdaı sý taýdyń basynan kóshe-kóshemen tarap temen aǵyp jatqan — ol soǵan tańǵalar edi. Aryqtyń eki jaǵyna qýalaı esken báıterekter, biri trotýardyń tóbesin shatyrlap jaýyp, ekinshisi kósheniń kelesi betindegi báıterektermen ,jalǵasyp, kósheniń tóbesin shatyrlap jaýyp turar edi. Ony tańǵaldyrar osy tabıǵı jelek bolar edi. Asfáltty tasty jaltyraǵan kósheniń omyraýyna qatyryp tikken oqadaı aryqty qýalaı, báıterekterdi jaǵalaı esken kók maısa jibekteı kók shópter, báıterekterdiń syrǵalaryndaı yrǵalǵan japyraqtarymen talasyp kóz taldyrar edi. Árıne, kósheniń shyǵys jaǵyndaǵy baqty kóre almas edi. Óıtkeni báıterekter baqty ońaılyqpen kórsete qoıa ma? Ol orystyń tamasha sulý tilimen «prekrasno» der edi. Men: «Búl tek Almatynyń bastamasy ǵana, munan da tamashasy alda», — dep ony qoltyǵynan alyp, ilgeri jyljyr edim. Átteń, ne kerek, ol dúnıede joq ólgen. Qazir ol prospektide Maıakovskıı de joq, men de joqpyn. Tek, kele jatqan jalǵyz Ǵazız. Kel, oqýshy, onda sony uzataıyq bizsiz ol kóńilsiz. Ol osy prospektiniń batys jaǵyndaǵy trotýarmen júrip keledi. Ol eki kósheniń aıqasqan buryshyna kelgende shyǵys jaǵynan baqshanyń beti bastaldy. Biraq onyń baqshada sharýasy bolǵan joq. Saǵat túngi on eki. Bul kez baqshadan jurttyń tarap jatqan ýaqyty. Onyń oıy Lıdada boldy. Biraq túsine almady. «Árıne, ol meni umytqan joq, bir jumyspen kele almady», — dep ózin-ózi jubatqysy keledi. Ony bir tymaý sezim bıleıdi. «Nege ol mana asyqty?»

Ol tramvaıǵa otyryp, úıge qaıtaıyn degen qorytyndyǵa keldi. Aıaldamada bir top adam týr. Baqtan shyqqan adamdar bolý kerek.

Tún sondaı tamasha. Tek Alataýdyń salqyn aýasy qalaǵa túnep kaıtýǵa kelgen sıaqty. Keshe kúndiz kún sondaı ystyq boldy. Jurt bulaq basynan shyqqan joq. Typ-tynysh jazdyń torǵyn túni — seni súımeıtin kim bar? Ǵazız sholaq jeńdi jibek kóılekke jýan ǵyp bos oraǵan galstýgyn taza aýadan keýdeme toltyryp alaıyn degendeı bosatyńqyrap, alqymdaǵy túımesin aǵytty.

Ǵazız aldynan kóldeneńdep ótken bir-eki qyzdar tynyq túndi jańǵyrtyp:

«Pel nedarom Za rekoıý,za rekoıý soloveı», — dep úziltip án salyp ótti. Qulynnyń daýsyndaı jińishke daýys typ-tynysh tynyq túnde ashyq, ádemi bolyp shyqty. Ǵazızdiń tyńdaǵysy kelip edi, olar uzap ketti.

Kósheniń kelesi betinde tramvaı kútýshilerdiń ishinen bir adamdy ol Lıda ma dep qaldy. Jaıynda bir jigit sóılesip turǵanyn kórip, joq ol emes shyǵar dedi. Degenmen, olardyń qataryna taıana kele tanı bastady. Lıdanyń ózi. Ǵazız óz kózine ózi senbedi. Onyń Lıdany tanyǵysy kelmedi. «Bul Lıda emes. Bul Lıda emes»,— dep kúbirleı berdi. Ol ózin-ózi sendirgisi keldi. Óıtkeni Ǵazız nanarlyq nárse emes.

Jaqyndap baryp anyq kórdi. Lıda. Ol túngi saǵat birde jigitpen túr. Ǵazızdiń qany qaınap ketti. Ózin-ózi umytty. Tek aldynda turǵan bir jýan báıterek:

— Shyraǵym, balam, sap-sap, men júz jyldar ómir súrgen qartpyn, talaı jasty, talaı oqıǵany bastan keshkenmin. Kel beri, maǵan súıenip dem al, — degendeı boldy. Ol báıterekke bir qolymen súıenip, Lıda jaqtan kózin almady. Janyndaǵy jigitti anyq kórdi. Kózinde kózildirigi bar, ádemishe kelgen jińishke boz jigit eken. Lıdaǵa tym jaqyn túr. Onyń qolyndaǵy tolyq kitapty tanı ketti. «Voskresenıe». «Voskresenıe» dep aıqaılap jibere jazdady. Onyń túsi buzylyp ketti. Ol kisi óltiretin qaraqshy qusap, tal túbinde buqshıyp, kernegen yzanyń qushaǵynda bir ashýly aıý boldy da turdy. Ol tek tura almady, ózinen-ózi titiregen daýyspen sóılep turdy.

— Áne, áne, kórmeısiń be, anaý manaǵy menen alyp ketken kitap. Ony menen alyp, óziniń jigitine bereıin degen eken. Ol meni aldady. Kitaphanaǵa asyǵyp kirip edi, ana bir kózildirik sonda kútken eken, kórmeısiń be? Kitap sonyń qolynda túr...

Oh, áıelder, áıelder, mahabbattyń jaýysyńdar! Senderde mahabbat joq. Taza mahabbattyń syryna balta shabatyn, betine kúıe jaǵatyn jaýyzsyńdar. Senderde júrek joq, tek ókpe ǵana.

Búl kezde Ǵazızdiń daýsy ekpindeı shyqty. Ol óziniń japadan-jalǵyz sóılep turǵanyn jańa ańdady. Ol qatty sóılep bara jatqanyn bilip, ózin-ózi toqtatýǵa tyrysty. Ol qabaǵyn túıip, túlki alatyn qyrandaı olarǵa qarap turyp qaldy.

Kózildirikti jigit Lıdanyń aldynda kitapty eki qolymen birdeı ustap, kúlimsiregen pishinmen áńgime aıtyp turdy. Qyz keıde kúlimsirep, keıde syqylyqtap kúldi.

— Áne, kórmeısiń be? — dedi taǵy titiregen daýyspen, — áne ol ana jigitti de aldap tur. O, sorly jigit! Sen aldanyp týrsyń.

Ol meni aldaǵan, seni de aldaıdy, ekeýmizdi birden aldatpaıyq, sen aldanba, sen aldanba!..

— Oı, meniń adal júregim, sen odan áli dámelenesiń, «ol jaı birge oqıtyn joldaspen tek turǵan shyǵar» dep. — Áne kórmeısiń be, ekeýi qol ustasyp tur. Ana qarashy, ekeýi súıisýge taıaý tur. Naǵyz bir-birin súıgen jigit pen qyzdyń.túri. Saǵat túngi birde jaı adam júre me, ana qarashy, endi ekeýi qoltyqtasty. Áı, sorly kózildirik, ózińe sonsha súr jylandy tartasyń. Ol múláıimsip seniń qoltyǵyńda ıreńdeıdi. O, jaýyz! Átteń, atarǵa myltyq, salarǵa qanjar joq! Men — kúr qol, tek bir qaraqshymyn, áıtpese osy jerden umtylar edim. Men kisi óltirmes edim, men mahabbattyń jaýyn óltirer edim. Adamnyń jaýyn óltirer edim. Men Prometeıdi emes, Zevsti óltirer edim.

Joq, men shydap tura alman. Meniń aldymda jastyqtyń tragedıasy oınalyp jatyr. Tragedıa, kádimgi tragedıa. Biraq men tragedıaǵa jylap kórgen joqpyn, meniń kózimnen jas shyqpaıdy. Meniń kúshim, qýatym bar. Men shydap týra alman! Men nege týramyn? Osynsha qorlyqty kórip turatyn men netken namyssyz janmyn?

Ol manadan ózi turǵan qart terektiń qasynan shyqty. Kernegen yza ony Lıdalarǵa qarap súırese de, ol jaqqa júrgisi kelmedi. Lıdanyń betin kórgisi kelmedi. Sóıtip, olardyń janynan ótip, park jaǵyndaǵy trotýarǵa bettedi. Biraq eki kezin olardan alǵan joq.

Taǵy bir aǵashtyń túbine kelip turyp edi, kóldeneńdep qastarynan ótken muny olardyń kórmegeni Ǵazızdiń onan saıyn qanyn qaınatty. Súıisken adamdardyń basqamen qaıdan sharýasy bolsyn. Tipti olardyń kezi bir-birinen basqa eshteńeni kórmeıdi dep yzalanyp bir sóıledi de, týra solarǵa qarap júrdi. Bul kezde túıilgen qabaqtyń astynda yzanyń qasiretin shekken qara kóz ezinin sulýlyǵyn joǵaltyp, kisi shoshyrlyqtaı sup-sur bop ketken edi.

Lıda túsi buzylyp kele jatqan ony kórip, sasqalaqtap ne aıtaryn bilmedi. Kúleıin dep kúle almady.

— Nege aldaısyń kisini? — dedi.

Lıda oǵan jaýap qata almady, tek, kúleıin dep edi, betinde kúlkiniń áseri bolǵanmen, kózinde kúlkiniń belgisi de bolmady. Ol oǵan tóne tústi.

— Sen kisini nege aldaısyń dep surap týrmyn ǵoı. Bireýmen qydyratyn bolsań, meni kúttirip neń bar? Meni sen kúlkige ushyrataıyn degen ekensiń ǵoı. Al men izdep keldim, kúl maǵan! Kúl deımin,— dedi ol titirep.

Lıdanyń esine «Romeo men Djýlettadaǵy» qaıǵyly ólimniń ústinde bireýdiń «kóńildi mýzyka oına, kóńildi mýzyka oına» deıtini túse ketti. «Maǵan jyla deýdiń ornyna, kúl dep turǵanyn kórmeısiń be», — dedi ishinen, basqa esh nárseni oılaı da almady.

— Men seni aldaǵan joqpyn, — deı berip edi, Ǵazız tipti kóterilip ketti. Onyń daýsy qatty shyqty. Lıda shydap tura almady, tek, abyroı bolǵanda tramvaı kelip qaldy.

Lıda birinshi vagonǵa qaraı júrdi. Biraq Ǵazız onyń sońynan ergen joq. Lıdanyń sońynan ergen manadan beri til qatpaı turǵan kózildirikti boldy. Bul ekinshi vagonǵa baryp otyrdy.

Manadan beri jigitte munyń sharýasy bolǵan joq edi, endi Lıdamen birge birinshi vagonǵa kirgen ony jek kóre bastady. Mana «eı, sorly jigit, aldaýǵa túsesiń sen, ol qyzǵa jolama» dese, aıasa, munyń naǵyz jaýy ekenin endi bilgendeı boldy. Onyń barlyq oıy — sol jigitke bólindi.

«Meniń aldymnan, meniń qoltyǵymnan qyz tartyp alatyn jigit taýypty. Ol menen óziniń kózildirigimen táýir kórinedi. Ol meniń izimmen júre alatyn kórinedi. Jaýymdy jeńe almasam, oǵan qyzymdy berip jiberip qarap tursam, meniń jastyǵymnan ne paıda? Joq, men qyzǵa talaspaımyn, men namysqa talasamyn. Meniń namysym kózildirikti jigitten kem bolmas, men kózildiriksiz namysqor jigitpin», — dedi ishinen ol vagonda kele jatyp.

Ol vagonnan asyǵyp tústi. Aldyńǵy vagonǵa qarasa, kózildirikti osy kúngi jas jigitterdiń saltymen ózi buryn túsip, Lıdaǵa járdemdesip jatyr eken. Ǵazızdik ishi ottaı janyp ketti. Tek, solardyń sońynan júreıin dep oılady.

Bular tramvaıdan túsken soń, ekeýi Lıdanyń úıine qaraı júretin kósheniń trotýaryna tústi. Bul úsheýinen basqa jan túsken joq. Jigit Lıdany qoltyqtaǵan joq, ekeýi katar júrip otyrdy. Sońynda — Ǵazız.

Kóshe qalanyń ortalyǵynan qashyqtaǵan soń-aq karańǵylana bastady. Birinen-biri alys ornatylǵan baǵandaǵy lampochkalar óziniń merzimdi kóleminen asyp jaryǵyn shasha almaıdy. Ǵazız shydaı almady. Ol Lıdanyń janynda kele jatqan jigitti adamǵa sanaǵan joq, ony qomsyndy. Biraq, sol adamsymaqtyń qyzymen kele jatqany munyń naǵyz jigitshilik sezimine pyshaq salǵannan kem bolǵan joq. Ol namystandy, ony tákapparlyq qysty.

— Eı, kózildirik!—dedi Lıdanyń janyndaǵy jigitke. Olar burylyp tura qaldy.

— Sen tórt kóz, — dedi jigitke tónip kelip, — qazir osy jerden kózildirigiń bútin turǵanda qaıqaı, áıtpese kózildirigiń de, óziń de saý ketpeısiń. Ekinshi myna qyzdyń janynan búginnen basqa kúnde seni kórmeıin, túsindiń be?

— Biz, biz birge... — deı berip edi jigit.

— Meniń aıtqanyma túsindiń be? Qaıqaı tez! — dedi oǵan qatty aıqaılap. Áýelgi sezdi oǵan jaılap aıtqanmen sońǵy onyń qatty shyqqan daýsy kózildirikti jigitti qorqytaıyn dedi. Ol jaltaqtap qaraı-qaraı, tez keıin buryldy.

— Ol beısharanyń túk jazyǵy joq, sen oǵan uıat jasadyń ǵoı, — dedi Lıda.

— Sen maǵan uıatty úıretpe! Sen ózin, uıatyńdy jınap al! — dedi oǵan ashýmen.

Lıda onyń búl sózin kek tutqan joq, kúldi.

— Bilemin men senderdi, sender jaýyzsyńdar, sender sumsyńdar! Endi jigitin. ketken soń maǵan túsińdi jylytasyń, kúlesin ǵoı. Joq, senin kúlkiń endi maǵan kúlki emes, qaıǵy da bola almaıdy! — dedi.

— Sen óziń áıelden týmaı, qaıdan týdyń? Áıelder, áıelder deısiń, — dedi Lıda.

— Endi basqa qalyp, meniń anama til tıgizeıin dediń be? Meniń anam — sen emes, sendeı áıel emes. Ol — meniń anam. Ol naǵyz ana, men oǵan maqtana alamyn. Al, sen áıel emessiń! Mahabbattyń jaýysyń!

Lıda en áýeli: «Ol ashýlanyp tur ǵoı, esh nárse aıtpaıyn», — dep edi shydaı almady. Kózinen jas ytyp ketti.

— Men endi senimen sóılespeımin, — dedi úıge qaraı tez júrip.

— Árıne, endi menimen nege sóılespeıtinińdi bilemin, sóılesetin adam tapqan soń, endi menimen sóılesip neń bar? — dedi Ǵazız. Ekeýi uryspen úıge kirdi.

Ǵazız óziniń bólmesine kelgen soń jatqysy kelmedi. Bólmede mas adamdaı teńselip júrdi de qoıdy. Qyzdyń yzasy basynda zyńyldady da turdy. «Átten, anaý úıdegi Shekspırdi qolyma túsire almadym-aý, Otellonyń bar monologyn oqyp shyǵar edim. Shirkin, Otello, sen jazyqsyz namysqor erkek ekensiń. Ne kerek, kitap qolda joq», — dedi de ózi oqyp júrgen «Jumbaq jalaýdy» qolyna aldy. Kitaptyń 50-60 betin oqyp tastaǵanyn bir-aq bildi. Túkke túsingen joq, qaıta oqyp shyqty. Túsinbeı-aq qoıdy. Tek onyń basynda Tolstoıdyń «Arylýy». Saǵat on. Aldady, park, kózildirik degen sózder birinen soń biri yzyńdap turyp aldy.

«Joq, búgin kitap oqıtyn kún emes» dep, tósegine jatyp edi, kózi bir ilikpeı-aq qoıdy, tipti uıqysy kelmegen soń shamdy sendirip, qaıta jatty. Lıdanyń bólmesinen túsken shamnyń sáýlesi onyń qarańǵy bólmesin ekige bólip turǵanyn kerdi. «Búl úıdiń shamynyń jaryǵyna deıin maǵan jaý. Qyzy óziniń surqıalyǵymen júregimdi ekige bólgeni azdaı, shamynyń jaryǵy da ekige bólip tur», — dep tistendi ol tósekte jatyp.

Ol ornynan atyp turdy. Lıdanyń jyrtyq kúndeligin aldy da, sońyna qara qaryndashpen battıtyp bylaı dep jazdy:

17 avgýst. Túngi saǵat 4, Almaty.

Men kúndelik júrgizip kórgenim joq. Evropalyq bir qyzdyń kúndeliginiń jalǵasyn men jazyp otyrmyn. Kúndelik negizinde men týraly jazylǵan. Avtory — qyz. Men onymen búgin urysyp keldim. Júrekti ýlandyratyn bir oqıǵa...

«Ýlandym, ýlandym» dep aıqaılaǵym kelip otyr. Biraq men eshqashan ýlanbaımyn. Meni onyń eń kúıindiretin jeri — men ony tastaǵanym joq, ol meni tastady. Men qyzben júrip ketkenim joq. Ol jigitpen júrip ketti. Men odan óshimdi alamyn. Ony da osyndaı áýrege salamyn. Osy aıtqanymdy isteımin, sez joq! Onyń dúnıede eki jaýy bolsa, biri men bolamyn. Munyń tapqan jigitin kórdim. Meniń tabatyn qyzym onyń jigitin on orap alatyndaı bolady. Maǵan qyzdyń minezi, oıy, adamgershiligi kerek emes, men tek bul qyzǵa qyr kórsetý úshin, ishin kúıdirý úshin sulý qyzben júremin. Maǵan tek sulý qyz kerek. Osy qyzdyń aldynan qoltyqtasyp ótý úshin, senen kemdi tapqanym joq deý úshin. Men osyny isteımin, tek eregis, namys úshin!..

Ǵazız osy jerge keldi de toqtady. Sez kele beretin sıaqty. Oryndyǵynan turyp olaı-bulaı júrdi de ony jınap qoıdy. Kórshi úıden de ózi sıaqty maza tappaı júrgen adamnyń aıaǵynyń tyqyry estiledi. Ol uıyqtaı almaı júrgen Lıda ekenin bildi. Jabylmaı qalǵan esikten syǵalap qaraǵysy kelmedi. Ol úıde burynǵy Lıda emes, shashy jalbyrap, jaý qolynan qınalyp ólgen tek bir áıeldiń denesi jatqandaı boldy.

Tósegine qaıta jatqanmen uıqysy kelmedi. Tipti uıqy qashyp ketken. Dalaǵa birneshe ret shyqty. Qaıtyp kelip taǵy jatty, taǵy uıqy joq.

Lıda bir kezde dalaǵa shyqty. Ústinde túndegi kıimi, tek qolynda redıkúli joq, shashy sol qalpynsha taraýly. Ol da uıyqtamaǵanǵa uqsaıdy. Ǵazızdiń onsha sharýasy bolǵan joq, nazar aýdaryp qaraǵan da joq.

Bozaryp tań bilinip kele jatty. Úıdegi shamnyń jaryǵy báseńdeı bastady. Ǵazız uıqysy kelmegen soń,. paltosyn jamylyp dalaǵa shyǵaıyn dep ornynan turǵanda, Lıdanyń bólmesine esikten kózi týsti. Aldyna Shekspırdi jaıyp tastap, kitaptyń ústine aıqastyryp salǵan eki bilegine ıegin súıep otyr eken. «Oh jaýyz, kim úshin uıyqtamaı otyrǵanyńdy bilemin! Seniń esińde kózildirik, sonyń áseri seni uıyqtatpaı otyr», — dep úıden shyqty. Maýjyraǵan Almatynyń qońyr salqyn tańy ony eliktirmedi. Tipti burynǵydaı qyzyqtyra da almady ony. Ol: «Qazir meni álpeshteıtin, meniń jalyndaǵan júregime sýsyn bola alatyn bir-aq jer bar: Ol — Kishi Almaty ózeni, sonda baryp kók maısany qushaqtap, etpelep jatyp dem alamyn», — dep úıden shyǵyp jóneldi.

Úıden neǵurlym uzaǵan saıyn, soǵurlym oǵan jeńil, kóńildi sıaqtandy. Ol taǵy júrdi, biraq qulaǵynan yzyńdaǵan kitap, saǵat 10, kózildirik degen sózder kete qoımady. Degenmen, bul sózderdiń áseri túndegiden de neǵurlym kemigen sıaqty boldy. Byltyrǵy osy úıge birinshi kelip, kóship kelýge bara jatqanyn, artyna burylyp, «ana 139-úı meniń turatyn úıim, ol sulý qyzdyń úıi» dep qýanyp, sol úıge burylyp qaraıtyn jerge kelgende, osy sózder esine túse ketti. Ol taǵy burylyp keıin qalyp bara jatqan 139-úıge qarady. Biraq ondaı qýana almady, kaıta yzaly kózben: «Sen — meniń jas júregime oq atqan úısiń. Tátti mahabbatty seniń irgeńe kómdim. Senen uzaǵan saıyn maǵan jeńil, maǵan kóńildi, maǵan qýanyshty, al men kettim, qal ornyńda!» — dedi de ilgeri júrdi.

Ǵazız Kishi Almaty ózeni basynda tabany kúrekteı úsh saǵat jatty, saǵat onǵa aınaldy.

Tósep tastaǵan kók masaty túkti kilemdeı ózenniń kók maısaly basy oǵan: «Jatyp dem al, búgin demalys, sen qajydyń, sen qajydyń ǵoı», — dep ony aıaǵandaı boldy. Tógilgen kúmisteı syryldap aǵyp jatqan ózen sýy: «Shyraǵym, Ǵazız, búgin dem al, raqattan, shomyl, keýdeńdegi jalyndaǵan qapany meniń taza sýymmen jý. Maǵan qaıǵymen kelip, kóńildi qaıt. Men Almatynyń tákappar ózin sekildi talaı uldarymen, qyzdarymen syrlasa bilgenmin. Olarǵa kúsh bolǵam, olarǵa qýat bolǵam», — degendeı boldy.

Kún ysı bastady. Ol kóılegin sheship, arqasyn kúnge qyzdyryp jatyp monshaqtap terledi. Kún odan saıyn ysı berdi, ol sheshinip sýǵa túskisi keldi.

Muzdaı sýǵa ol raqattanyp turyp shomyldy. Sýdyń ishinde etpelep jatqan ony buıralanǵan asaý tolqyn tómen qaraı aǵyzbaq boldy. Óziniń ekpinimen ol sýdyń aǵymyna qarsy eki qolymen sýdyń túbindegi eki úlken tastap ustap alyp: «Joq, aqpaımyn, maǵan seniń áliń kelmeıdi», — degendeı etpelep jatyp. Onyń eki ıyǵynan sekirip asqan asaý tolqyn alysyp oınaǵannan birde keıin bolǵan joq. Ol ilgeri, tolqyn keıin serpip, alystyń úlkeni bastaldy. Onyń bar oıy buıra tolqynda boldy. Ol shashyn tarap, kıinip bolǵansha sýdan kózin almady. Boıy jeńilip, keshegi maza bermegen ashýdy, yzany aǵyzyp jibergendeı boldy.

— Tamaqqa barý kerek, kesheden men tamaq ishkenim joq, — dep paltosyn úıge aparyp tastap, kafege baraıyn degen oımen ózennen qaıtty.

İZDEGENGE — CUPAFAH

Kafe. Ǵazız bir stakan kofe men eki pırojkıdi aldyna ala bergende, onyń manadan kózin almaı otyratyn eki qyzy tamaǵyn iship bolyp, ketýge yńǵaılandy. Ekeýi de Ǵazızge qarap ótti. Ǵazız birin shyramytyp tanyǵanmen, qaıda kórgeni esine túspeı-aq qoıdy. Olardyń sońyna qarap edi, qyz burylyp artyna qarap bara jatyr eken. Ǵazız stakandaǵy kofeniń jartysyn isher-ishpeı olardyń sońynan júgire jóneldi. Álgi qyzdy qaıda kórgeni esine túse ketti. Byltyr bir keshte sońynan túsip adasyp qaıtqan.

«İzdegenge — suraǵan» degendeı kafeden júgirip shyqsa da, eki qyzdy kórip jaılap júrdi. Ǵazız kesheniń buryshynan etip, trotýarmen olardyń sońynan júrip otyrdy. Ol búl joly adaspaıtynyn bildi. Ǵazızdiń eki kezi aldynda júrip kele jatqan eki qyzdyń tolyqsha sarysynda bolǵan joq, ana bıik týflıli uzyn aq jibek kóılek kıgen, beli qumyrsqadaı jip-jińishke qyzda boldy. «Ras, sulý qyz, bir adamnyń sulýlyǵy budan ótpes», — dedi ol ishinen.

Onyń esine qyzdyń botanyń kózindeı qara kezi, uzyn kirpigi, belýaryna túsken qara, qolań shashy, ásirese keń aq mańdaıdan túzý túsken qyrly murny Abaıdyń:

«Bilekteı arqasynda órgen burym, Sholpysy syldyr qaǵyp júrse aqyryn...» — degen óleńin eske túsiredi.

«Myna sholpysyz shashyn bilekteı ǵyp órmegen qalanyń sulýyn Abaıǵa bir óleńdetip alar ma edi», — dep oılady.

Ol taǵy da yńyldap:

— Aq quba, bıdaı óndi, bir qıǵash qas, Kórgen jan ishpeı-jemeı bolady mas, — dep ándetti jaılap qana.

Men bul qyzben jaı ánsheıin Lıdaǵa kórsetý úshin sonyń aldynan qoltyqtap, bulańdap ótý úshin, ishin kúıdirý úshin júremin. Áıtpese maǵan qyzben júrý ne kerek. Kúz bolyp barady, jaqynda qyzmetten bosap, kúzgi oqýǵa daıyndalýym kerek. Lıdanyń maǵan istegenin aldyna keltirýim kerek».

Biraz júrgen soń myna keshe tanys bola bastady. Baıaǵy osy qyzdan adasyp qalatyn kósheni tanydy, qyzdar ońǵa buryldy, búl tezdetip júrdi. Osy jerde qulaǵany esine túsip, ózine-ózi kúldi. Qyzdar bir kishirek úıge kirdi. Úıge ol taıap kelip, bloknotyn aldy da № 82 úı dep jazyp tur edi, «Ǵazız» degen daýysqa jalt qarady. Lıza eken.

— Neǵyp júrsiń?—dedi. Ol jaýap qaıtarǵan joq, aqyryn kelip, Lızanyń qolyn aldy.

Onyń esine Terehınniń úıiniń osy jerde ekeni túse ketti. Olardyń úılený toıy osy jerde ótken bolýy kerek. Toıǵa basqa jumystarmen qoly tımeı kele almaǵan.

— Nege bizdikine kelmeısiń, — dedi Lıza.

— Kelgen degen osy emes pe? Kúıeýiń qaıda?

— Úıde, ishke kir.

— Óte qyzyq, — dedi Ǵazız úıge kirip otyrǵan soń.

Terehın qýanyp qaldy. Ǵazızdiń «ete qyzyq» degenine kóńil aýdarǵan joq. Tek áńgimemen bola berdi.

— Jas semányń turmysy qyzyq, — dedi Ǵazız stoldyń ústine jınalyp qalǵan kishkene tárelkeler men eki adamdyq samaýryndy kórip. — Bizde «Murtyna qaraı iskegi, sabasyna qaraı pispegi» deıdi. Sender kishkene eki adamdyq bólmelerińe barlyq úı jaǵdaılaryń sáıkes, kisi tańǵalarlyqtaı.

— Sen nege úı bolmaısyń, jaspyn dep júrsiń be? — dedi Lıza.

— Úılený úshin eń áýeli samaýrynnan buryn adam tabý kerek. Osy jaqqa nege kelgenimdi óziń kórgen joqsyń ba?

Lıza kúlip:

— Lıda qaıda? — dedi. «Bul jaqqa neǵyp qyz izdep kelip júrsiń?» degendeı.

— Lıdany kórmegenime bir aı boldy. Eshbir qatynasymyz joq ekeýmizdiń.

— Lıda ekeýińniń be? — dedi Terehın.

— Jaraıdy, Lıda ózine, ol týraly áńgime meni qyzyqtyrmaıdy. Myna kórshi úıdegi qyzdy bilesińder me?

— Ol kim? — dedi Terehın Lızaǵa qarap.

— Gúl shyǵar...

— Árıne, men ol qyzdyń atyn bilmeımin, tek... — dedi Ǵazız kúlip, qaltasyndaǵy bloknotty alyp, ondaǵy jazylǵan 82 degen sıfrǵa qarap.

— Gúl ǵoı onda, — dedi Terehın.

— Sheshesimen ekeýi ǵana.

— Basqa týystary joq pa? — dep surady Ǵazız.

— Ákesi bolý kerek basqa qalada. Týystaryn bilmeımin...

— Qyzmet isteı me?

— Sheshesi — qasqyr adam, ol qyzmet isteıtin adamnan kem turmaıdy.

— Urlyq qyla ma? — dedi Ǵazız Lızanyń «qasqyr adam» degenine ázildep.

— Joq, saýda isteıdi, onyń qolyna iri qyzmetkerlerdiń qolyna túspeıtin zattar, tamaqtar túsedi. Qaıdan alatynyn bilmeısiń jáne báriniń retin tabady, ysylyp qalǵan adam.

— Qyzymen tanyssań bazarǵa barmaısyń deseıshi.

— Men onyń qyzymen tanys dep, saǵan aqyl bermes edim, — dedi alypsatar áıeldiń qyzyn Ǵazızge laıyqsynbaı.

— Ózi sulý qyz ba deımin...

— Sulýlyǵynan ne paıda? — dedi Lıza.

— Sulýy sulý. Lıdany sulýlyǵy on orap alǵandaı, mineziniń qandaı ekenin bilmeımin, — dedi Terehın salmaqty pishinmen.

— Ózi anyq sulý ma?

— Kórgen joqsyń ba?

— Joq.

— Men bul qaladan mundaı sulý qyzdy kórgenim joq.

— Sen de ǵashyq bolyp qalǵansyń ǵoı deımin, — dedi Terehındi sózben qaǵytyp Lıza.

— Qyzy da qyzmet isteı me?

— Instıtýtqa túsemin dep júr. Aıtpaqshy, qazaq tilinen muǵalim izdep júrgen. Qazaq tiline shamaly kórinedi.

— Muǵalim izdep júr deısiń be?

— Ia, muǵalim izdep júr, — dedi Terehın.

— Qazaq tilinen menen táýir muǵalim bolmas, sen oǵan aıt, meni muǵalim de, syltaýmen ol qyzben tanysyp alaıyn, — dedi tez sóılep.

— Maǵan muǵalim bar dep aıtý qıyn emes, men qaıta odan alǵys alamyn, biraq sen búldirip júrme.

— Joq, joq, sen qazir bar. «Keshke jiberemin» dep kelisip kel, men keshke keleıin.

Terehın ol úıge baryp kelgenshe, Ǵazız ony shydamsyzdana kútti. Jańaǵy kótergen bir-eki stopka ony ájeptáýir kóńildendirdi. Ol patefonnyń bir plasınkasyn on ret oınatqan shyǵar. Lıza onyń tangony qaıta-qaıta oınatqanyn ańdap:

— Sen jaqsy bıleısiń be? — dedi stoldyń ústindegi ydystardy jınap bolyp, appaq saýsaqtaryn oramalmen súrtip turyp.

— Men orys bıine shorqaqpyn. Evropasha bılegenimde qyzdar «taǵy, taǵy» dep sońymnan qalmaıdy, — dedi kúlimsirep.

— Bilesin be? Kel bıleıik! — dedi.

— Men kópten bılegenim joq, umytyp qalǵan shyǵarmyn.

— Eshteńe emes, kel bıleıik, — dep stoldy keıin tartyp, kishkene bólmeniń ishindegi eki-úsh oryndyqty buryshqa qaraı jınady.

Aqyryn ǵana yńyrsyǵan mýzykanyń daýsymen bular tangony bóleı jóneldi.

— Ras, jaqsy bóleısiń, bı bilmeıtin qyz da senimen bılep ketýine bolady, — dep Lıza maqtady. Shynynda Ǵazız evropalyq bılerdi jaqsy bıleıtin edi.

— Fokstrotty bóleımiz endi, — dedi Lıza.

Ǵazız ben Lıza fokstrotty bılep júrgende Terehın keldi.

— Nemene, eshteńe shyǵatyn ba? — dedi Ǵazız fokstrottyń aınalatyn fıgýrasyn jasap, Lızany qoltyqtap Terehınge qaraı bettep.

— Bitip jatyr. Keshki saǵat jetide seni keledi dep kettim. Sen meni uıatqa qaldyryp júrme, — dedi.

— Jo-joq. Meni kim dediń olarǵa?

— Ýchıtel dedim.

— Endeshe keshke sabaq berýge ýchıtel kelmekshi, — dep kúldi ol.

— Ǵazız, — dedi Terehın, — Lıda úsheýińniń arańda ne boldy?

— Surama, keıin aıtam, — dedi ol.

Ǵazız keshke Sháńgereıdi úıden súırep alyp shyqqandaı alyp shyqty. Sháńgereıdiń barǵysy kelmep edi, ol renjıtin bolǵan soń Sháńgereı amalsyz erdi.

Sháńgereı birtalaı aqyl aıtqanmen, Ǵazız onyń sózin tyńdamady. Bir bettilikke saldy da turdy.

Aqyry ekeýi keshki saǵat jetide Gúldin úıiniń esiginiń syrtyna kelip, «sen kir, men kirmen» eregisip biraz turdy.

— Sen kir, seniń sońynan men kireıin, — dedi Ǵazız.

— «Alty alasy, bes beresim joq». Meniń tanymaıtyn úıge jetip barýym laıyqsyz? Sen kir.

— Men qyzǵa qyryndap júrgen adammyn, sen meniń rýhymdy kóterýin kerek.

— Onda men keıin qaıtamyn, — dedi Sháńgereı. Asyly, Sháńgereı ol úıge barýǵa rıza emes, biraq Ǵazızdiń kóńili úshin erip keldi.

— Al endeshe meniń sońymnan ere ber, — Ǵazız kóp kisin bir jaq shekesine qısaıtyńqyrap kıip, moınyndaǵy galstýgin jóndep bolyp, esik qaqty.

— Voıdıte, — degen daýystyń sońynan shubatylyp, úıge kirdi.

— Gúl, ýchıtel keldi, ýchıteliń keldi, — dep orta jastaǵy áıel qýanǵan pishinmen tórgi úıden Gúldi shaqyrdy.

Ústine úlken kók jibek kóılek kıgen (manaǵy kóılegi emes), burala basyp Gúl shyǵyp, bulardy qarsy aldy.

Tanysyp bolǵan soń, qyz olardy tórgi úıge shyqyrdy. Bular tórgi úıge kirip, oryndyq alyp otyrdy

Ǵazız óziniń izdep kelgenin jasyraıyn dep:

— Osyndaǵy on jyldyq mekteptiń ýchıteli edim. Bir joldas sizge qazaq tilinen járdem kerek degen soń, ýaqytty bosqa ótkizgenshe... Onyń ústine bos ýaqytym bar edi. Kisige qaıyrymdy bolý da jaman emes degen qorytyndyǵa keldim, — dedi salmaqtylyq pen sezimdilikke salyp.

— Kóp rahmet, — dep qyz tek alǵysty jaýdyrýmen boldy.

Budan keıingi áńgime qyzdyń qaıda oqyǵany, ne bitirgeni, qaıda túskisi keletini týraly boldy.

Sózge qyzdyń sheshesi de aralasty. Sóıtip, ýchıtel áńgimeniń bárin kirispe retinde qabyldady da, Gúlmen birinshi sabaqqa kiristi. Bizdiń geroı búgin ózine ýchıtel degen at taǵyp alǵany bolmasa, qazaq tiliniń erejesine onsha myqty emes edi. Sabaqty neden bastaryn bilmedi, degenmen sasqalaqtaǵan joq, «Búgin jalǵaýlardy ótemiz», — dedi.

Ol ózinshe jalǵaýdy jaqsy bilemin ǵoı dep tańdap alyp edi, jalǵaý buǵan ońaı soqpady. Ol tabys jalǵaýdyń ornyna barys jalǵaýdy, jatys jalǵaýdyń ornyna shyǵys jalǵaýdy aıtyp, jalǵaýlardy bir-birine shatastyrdy. Muny kórgen Sháńgereı shydap otyra almady. Ony kúlki qysty, shyǵyp keteıin dep edi, onyń qısynyn taba almady. Asyly, bilmeıtin adamnyń aldynda seniń soqqan ótirigińniń bári durys, biletin adamnyń aldynda júreksinesiń, osy qatemdi shyǵaryp qoıa ma dep qyl ústinde otyrasyń Ǵazız de solaı. Jalǵaýlardy shatystyrǵan saıyn Sháńgereıdiń kúlkiden qysylyp otyrǵanyn bilip, tizeden túrtip qoıdy. Biraq Sháńgereı shydaı alar emes. Ǵazız jalǵaýlardy orystyń padejderimen salystyra otyryp, Sháńgereıdi kúlkiden bir bosatyp alaıyn degen oımen:

— Bizdiń bir jigit orys qyzymen júrip, «Men seni jaqsy kóremin», — dep aıtpaqshy bolypty da: «Ia vas horosho vıjý», — depti ǵoı.

— Naǵyz sózbe-sóz aýdarylǵan aýdarma, — dep qyz kúldi.

Manadan qalaı kúlýdiń sebebin taba almaı otyrǵan Sháńgereı kúlkiden bir aryldy, ishek-silesi qatqansha kúlip, ishinen Ǵazızge raqmet aıtty.

Sóıtip, muǵalim birinshi sabaqty osylaı bitirip, erteń taǵy kelmek bolyp, ýádelesip joldasymen úıden shyqty. Bulardy Gúl esikke deıin uzatyp salyp kóp-kóp alǵys joldady.

Bylaı shyqqan soń ishek-silesi qatyp kúlgen Sháńgereı:

— Dmıtrıı jaqsy dıplomat bolǵan edi, sen nashar muǵalim ekensiń ǵoı, tipti qazaq tiliniń erejesinen eshteńe bilmeıdi ekensiń ǵoı, — dedi.

— E, men qaıdan bileıin, qazaq tiliniń mundaı kerek bolatynyn, bilsem, baıaǵyda jattap almas pa edim. Burynǵy oqyǵannan este qalǵan jurnaqtardy shatastyryp jatyrmyn. Áıteýir tanysyp alsam bolady. Onyń qazaq tilin bilgen-bilmegeni meniń ishimdi aýyrtpaıdy.

— Qalaı, qyz sulý ma? — dedi Sháńgereıge ol.

— Sulýlyǵyna sóz joq. Biraq Lıdadaı qaıdan bolsyn.

— Joq sulý ma ózi?

— Sulý.

— Muǵalim she?

— Muǵalimi odan da sulý!

Ekeýi kúlip ilgeri júrdi.

NAMYSTAN TABYS

Eki-úsh kún sabaq berip júrip, Ǵazız bir kúni qyzdyń ony uzatyńqyrap salýyn surady. Qyz ony ertip, biraz jerge kelgen soń, ol óziniń kim ekenin, nege ýchıtel bolyp júrgenin, neni kózdep júrgenin aıtyp ony sastyrdy. Gúlge eń áýeli bul sóz tańǵalarlyq bolsa da, jigitke kóńil qalarlyqtaı qatty sóz aıtqan joq. Teris jaýap ta bergen joq. Tek, kúlkini kóbeıtip «qoıyńyzshy, qoıyńyzshy» degeni bolmasa, «ket ári» deı qoımaǵan sıaqty.

Sońǵy kúnderde Ǵazız Gúlmen qydyryp-aq ketti. Biraq bar armany Gúldi qoltyqtap, Lıdanyń aldynan bir ótý bolǵanmen ol armanynan shyǵa almady. Lıda demalys úıine ketip qaldy.

Keıingi kúnderi Ǵazız óziniń jataq ornyna bas suqpady. Ol ne Terehınniń úıine, ne Shángereıdiń jataqhanasyna, ne apasynyń qasyna túneýmen ótkizdi. Lıda men Ǵazızdiń arasynda ne bolǵanyn Anna Sergeeva da, Olga da sezgen joq edi. Al Ǵazız «Olar sezdi, endi olarǵa kórinbeıin», — degen oıda bolyp, qonýǵa barmaı júrdi.

Bir kúni Olga oǵan telefon soǵyp: «Nege kelmeı júrsin?» — dep suraǵanda, «Úıdiń sońynan túsip, qyzmet qıyn bolyp bara almaı júrmin», — dep jaýap berdi. Lıdanyń 15 kúnge demalys úıine ketkenin de aıtqan Olga, áıtpese bilmeıtin edi.

Jyl boıyna sońyna túsip, izdegen úı máselesin búgin sheshti, búgin ǵana úıge qoly jetti. Oǵan narkomúst qalanyń ortasynan aýyz úıli, tór úıli, kýhnásy bar páter berdi.

Ózi óz bolǵaly óz aldyna tabany tartyp kórmegen ol, jańa shańyraq qurdy, sheshesimen ekeýi jeke úıge shyǵyp, úı boldy.

Bıshara ana Ǵazızine rıza boldy. Qýandy. «Balam ákesiniń shańyraǵyn qaıta kurdy», — dep qýandy. Baıaǵydan qaıda kóshse de, qaıda qonsa da tastamaı jınap júrgen bir teńin búgin sheshti. Eki túkti kilem, eski shaıy kórpelerdi, «shyraǵym, analyq qaryzym dep saǵan saqtap edim» dep, birin tósep, birin tusqa tutty. Ǵazız tórgi úıdi ájepteýir ǵyp túzedi. Garderob, kereýet, dıvan degen sıaqty nárselerdi tez-aq uıymdastyrdy. Ol úı boldy. Lıdanyń úıinen kóshti.

Gúldi úıine uıalmaı-aq shaqyratyn boldy. Olar bir-biriniń úıine qalanyń oqyǵan qyz-jigitiniń saltymen kelip, ketip júrdi. Sóıtip júrip «oıynnan ot shyǵady» degendeı, Gúl Ǵazızge unaı bastady. Ol Lıdanyń aldyna kórmege salýǵa arsynaıyn dedi, aqyry Gúldiń áseri Lıdadan keıin soqpaıtyn sıaqtandy. — Gúlge úılensem qaıtedi, — degen oıǵa da keldi. Bir kúni osy oıyn Gúlge aıtyp ta saldy. Gúl jaýabyn keıinge qaratty.

Gúldiń jaýabyn eki-úsh kúnnen keıin úıine baryp otyrǵanda Ǵazızge Gúldiń sheshesi berdi. Ol birneshe ádemi áńgimelerden keıin Ǵazızdiń aldyna myna máselelerdi ashyq qoıdy:

1. Toıdy Ǵazızdiń úıinde emes, ez úıinde jasaý.

2. Úılengennen keıin biraz ýaqyt Gúldiń úıinde turý.

3. Ǵazızdiń óz úıine shyǵýyn aırylysyp ketken Gúldiń ákesiniń sheshýi.

4. Gúldi eshqashan renjitpeý.

5. Gúldiń anasyn ómirlik joldasymnyń. anasy dep taný, syılaý.

Ǵazız bul qoıǵan sharttyń bárine kelisti. Gúldiń ákesiniń qaıda týratynyn, qalaı aırylyp ketkenin surady.

Gúldiń sheshesiniń sózine qaraǵanda, erli-zaıypty ekeýi bolmashy bir nársege syıysa almaı renjisti de, ol Qyzylordadaǵy týystaryna júrip ketipti. Onyń munda qaıtyp kelýi áıeliniń kelisimine baılanysty kórinedi. Óıtkeni úıdiń bıligi, sharýashylyqtyń bıligi onyń qolynda emes, Gúldiń sheshesiniń qolynda bolǵan, asyly, Týrgenevtiń «Vechnye vody» shyǵarmasyndaǵy áıeldiń eri... Ol áıeli kel dese kelip, ket dese ketetin bir jýas qana adam ekenin túsindi.

Toıdy bular kelesi demalysqa jasamaq bolyp qorytty. Toıdy jaqsy ótkizýge tyrysqan Ǵazız, tipti kúni-túni uıqy kórmeı toıdyń qamyn istedi.

Toıǵa jınalǵan adamdar Gúldiń úıine lyq toldy. Toıdan Ǵazızdiń de, Gúldiń de táýir kóretin joldastarynan eshkim qalǵan joq. Oıyndy bastaýshylar da, dombyra, garmon, gıtarlardy oınaýshylar da, jaqsy án salýshylar da qurmetti keshte kópshiliktiń ishinen tabyldy. Ǵazız ben Gúl kúıeý men qalyńdyq retinde ózderiniń oryndaryn aldy. Jurt jańa semányń eki jas múshesin qol shapalaqtap qarsy alysty. Gúl burynǵydan da sulýlanyp ketken sıaqty. Ǵazız úlken qýanyshtyń qushaǵyna endi. «Dúnıede dál búgin mendeı baqytty adam bar ma eken?» — dep oılady.

Bir jas aqyndar olarǵa arnaǵan óleńderin oqydy. Eki jasty dostardyń quttyqtap syılaǵan qol shapalaqtary, tátti ázilderi — olardy joǵary kóterdi. Olar aıdyndaǵy aqqýdaı qorshaǵan dostyq, mahabbatta júzdi. Kelgen kópshilik býlarǵa qarap súısindi. Olardyń birin-biri taýyp qosylǵanyna tań qalysty.

İshý bastaldy. Rúmkalar eki jastyń súıisýin kútti. Jurt qol shapalaqtap, olarǵa «súıisińder, senderdiń búl súıisterin keleshekke bergen anttaryn bolady. Súıisińder bizdiń aldymyzda, biz senderge kýá bola alamyz» degendeı boldy. Ǵazız ornynan turyp, kúlimsirep Gúlge «jurt bizdi surap túr» degendeı boldy. Ol oǵan qushaǵyn jaıdy. Kanatyn jaıǵan aqqýdaı ornynan turǵan Gúl, eki qolyn Ǵazızdiń ıyǵyna qaraı ıkemdedi.. Ústindegi aq jibek kóılekti kótere almaı turǵan sıaqty. Qumyrsqa bel sulýyn Ǵazız qushaqtady. Gúl de qushaqtady. Olar uzaq súıisti. Alaqan shapalaqtaý, «eki jas úshin, Ǵazız ben Gúl úshin» degen daýystardy bylaı qoıǵanda, «Gorko, gorko!» dep aıqaılaýshylar da jetkilikti boldy.

Bul kezde ishke kirmeı esikten qarap turǵan Ǵazızdiń anasy «qýanǵan da, qoryqqan da birdeı» dep kózine jas aldy. Ol buryn Ǵazızdi «qulynym, botam, shybynym» dese, endi «eki qulynym, eki botam, eki shybynym» dedi.

Rúmka rúmkanyń sońynda bosatyldy, eleń de, án de, mýzyka da, ázil de, aıqaı da ulǵaıa tústi.

Bir kezde Sháńgereı ornynan turyp, stopkany ustap turyp:

— Joldastar, — dedi, úıdiń ishi typ-tynysh bola qaldy.

— Sodan beri attaı bir jyl, joldastar. Dál osyndaı kúz edi, dál osy Almatyda biz úsh-tórt joldas bir tanymaıtyn sulý qyzdyń densaýlyǵyna dep bir restoranda stopke kótergen edik. Áli esimde, bizdiń bir jaqsy joldas, ony sizder bilesizder, sol qyzdy bir kórgennen-aq jas júregin soǵan arnaǵan. Biz de onyń densaýlyǵyna, tanys emes sulýǵa arnap kótergenbiz.

Búgin biz taǵy solaı otyrmyz. Biz sol jastardyń qurmetti keshinde otyrmyz. Ol jaqsy joldas Ǵazız, ol tanys emes sulý — Gúl. Kel, joldastar, biz Ǵazızben qosylǵan sol sulýdyń densaýlyǵyna kótereıik! Ǵazızdiń ómirlik dosyna kótereıik! Gúldiń saýlyǵyna kótereıik!

Kópshilik Gúldiń densaýlyǵyna keterdi.

Sezdi budan keıin bular kezek-kezek alyp, birinen soń biri sóıledi. Oınalǵan mýzykada, sóılegen sózde, bılengen bıde, salynǵan ánde shek bolǵan joq. Árıne, birneshe bótelkeler azabynan bosanyp kýhnáda saldyrap tógilip jatty. Almatynyń stol ústindegi aport almalary, shokoladtary, konfetteri, týralǵan torttary Ǵazızdiń qýanyshyna qyzmet etti. Oıyn tań bozaryp atqansha basylǵan joq. Sóıtip, qýanysh toıy — úılengen toı qatynasýshylardyń qaısysynyń ómirinen bir-bir túnin alyp, aǵyp etip jatqan adamnyń ómirine qosty. Jaı qosqan joq, kóńildi dostyqpen, shat án-kúımen eki jastyń ómirindegi bir qýanyshty kezeńin kórsetip qosty. Bular tań ata eki jasqa raqmet aıtyp, taraı bastady.

KIM JAÝAPTY?

Ǵazız úılengen soń, tipti úıden shyqpaıtyn boldy. Qyzmetten tys ýaqytty Gúldiń janynda otyrýmen, bolmasa tek Gúlmen qydyrýmen ótkizedi.

Gúl de onyń keshki qyzmetke barǵanyn jarata qoımaıtyn bolǵan soń, kóbine isti kúndiz istep bitirýge tyrysatyn boldy. Óıtkeni Gúl anasynyń aqyly boıynsha bıyl oqýǵa túspegen. Bos otyrǵan adamǵa ýaqyt ta óte qoımaıdy, ári kóńilsiz. Sondyqtan Gúldiń saǵynyp kútetin ýaqyty keıingi kezde saǵat keshki bes. Bul kezde Ǵazız keledi, bir túrli onyń otyrǵany Gúl úshin dýman-toı syqyldy.

Áýelgi on bes-jıyrma kún tez ótti. Ol kezde bireý kelip, bireý ketip, kúnniń qalaı ótip, batqanyn bilgizbeıtin. Keıin quttyqtaýshylar da azaıa bastady. Ásirese Ǵazızdiń joldastary óte sırek keletin boldy.

Áýelgi kezde Ǵazız de semályq turmystyń ne ekenine pálendeı kóńil bólmegenmen, ol ózi «Sen endi jeke semányń myqty múshesiniń birisiń, burynǵy qıqańyńdy, erkeligińdi qoı, ornyńdy bil»,— degendi oǵan ashyq aıtqan sıaqty.

Ǵazızdiń óziniń jeke ómirinen úılengennen beri uqqany: «ómirlik dos dep ózine ómir súrý úshin tańdap alǵan jaryń — áıelińniń mańynda bolýyń kerek, onsyz bir qadam aıaq basýǵa bolmaıdy. Sen bir jerge barǵyn kelse, aıtaıyq, qonaqqa, kınoǵa, teatrǵa áıelińmen barý mindet. Jeke shyǵyp ketseń, semádaǵy rejımdi buzǵanyń. Basqa áıelderge jolap ketseń, semányń antyn buzýshylyq. Áıelińniń kóńildi bolýyna jaǵdaı jasaý, úıiń turǵanda bireýdi jeke restoranǵa shaqyrý, álde ol shaqyrsa kezdeısoq bir-eki saǵatqa burylý — úlken qate. Semányń qamqorshysy bolý erkektiń mindeti».

Rasynda osy aıtylǵandar Ǵazızdiń qazirgi turmysynan túsingeni, bilgeni, úırengeni edi.

Ǵazız Gúlin sonsha aıaıdy. Óıtkeni ol názik júrekti, ertemen kyzmetke keterde onyń moınynan qushaqtap alyp, jibergisi kelmeıdi. Úıge Gúldi qaldyryp ketý qıyn. Qyzmetke ala ketýge ol bir jaı nárse emes — tiri adam. Ǵazız ben Gúldiń naǵyz bir qıyn mınýttary.

Qyzmetten asyǵyp shyǵady ol. Gúline jetkenshe asyǵady. Óıtkeni qazir Gúldiń saǵattyń aldynda otyrǵanyn biledi. Ǵazızdiń qashan kelýin kútip, árbir mınýtti sanap ótkizip otyrǵany onyń kóz aldynda. Ol asyǵady, ol úıge júgirip qaıtady. Kelisimen taǵy Gúli moınyna asylady. Túski tamaqtan keıin patefon oınatyp, biraz ekeýi úı ishinde bıleıdi. Keshke álde teatrda, álde kıno, álde konsertte, álde sırkte bolady. Keshtiń osylaı ótkeni Gúlge unaıdy.

Mine, jas semányń kúndelik turmysy osylaı ótip jatady. Nege ekeni belgisiz, bulardyń kúndelikti ómirinde aıta qalarlyqtaı ózgeris joq. Tek, abyroı bolǵanda biryńǵaı, bir saryn turmystan serpiltetin kıno-teatrdaǵy jańa nomerler. Onda kúnde jańa kartına, pesa, sırktiń jańa nomerleri kórsetilip turady. Búl jańalyqtardyń bárin kórip úlgeredi.

Gúl óziniń ádemi ajaryna sáıkes sylanyp, taranýdy onsha jek kirmeıtin. Kerilgen kerbez sulý Gúl ýaqytynyń kebin aınanyń aldynda ótkizetin. Dýhıdyń, kremniń qymbat, táýirlerin paıdalaný — onyń súıikti nársesi. Mundaı táýir zattar, rasy, sylańdaǵan sulý Gúl sıaqty ózderiniń ıesin tabýy kerek qoı.

Árıne, kópshilik jerde janyndaǵy áıel joldasyna jurttyń kózi túsýine sóz joq. Tipti tanymaıtyn bireýler de saı kelgen jubaılarǵa súıiskendik kózben qaraıdy. Mundaı jerde bir kórmege gúl Ǵazızdi onsha jerge qarata qoımaıtyn, qaıta ózinin ádemiligimen jelik bere alady. Onymen qatar, mádenıetti áıelderdeı mundaı kópshilik jerde erkektiń óz ornyn bilgenin qoldaıdy.

Bir kúni Gúl teatrdan renjip qaıtty. Onyń sebebi teatrdyń zalyna Ǵazız buryn kirdi de Gúlge onyń sońynan erip júrýine týra keldi. Durysynda, qala jurtshylyǵyndaǵy zań — eń áýeli áıel júredi ǵoı. Mine, osy saltty Ǵazızdiń bile turyp buzǵanyna Gúl renjidi. Gúldiń ashýy kópke barmaıtyn edi, aqyry kelisip ketti. Biraq Ǵazızdiń keleshekte mundaı isti qaıtalamaýyna sabaq bola alatyndaı iz qaldyrdy.

Gúl bıik óksheli týflı kıedi. Mundaı týflımen kisi uzaq júre almaıdy. Teatrdan, ne kınodan Ǵazızge asylyp, áreń jetedi. Rasy, mundaı týflıdiń sypaıy sulýlyǵyna kim talasa alady. Múmkin, meniń qymbatty oqýshym, bıkeshterim, osyndaı týflı senderdiń ózderinde de bar shyǵar, árıne, meniń onda sharýam joq. Bul tek Ǵazız ben Gúl týraly ǵana áńgime.

Úıge kelisimen-aq Gúl kereýetke otyrady da, «Ǵazız, týflıimdi sheship jibershi»;— deıdi. Ǵazız onyń týflıin sheshedi. Kele-kele «Ǵazız týflıimdi sheship jibershini» aıtqyzbaı-aq ózi baryp sheshetin boldy. Ǵazız búgin aılyq eńbek aqysyn aldy. Ol óziniń enbek aqysyn ekige bóletin edi: jartysy Gúldin sheshesine, jartysy ez sheshesine beriletin. Sol burynǵy ádet boıynsha kyzmetten shyǵyp, joldan anasyna aqsha bere keteıin dep soqsa, anasynyń úıinde adam lyq tolyp otyr eken. Bular — Ǵazızdiń týystary, tanystary, joldastary edi. Tipti olarǵa Ǵazız, Gúl degenderiniń quny bir-aq tıyn sıaqty.

Qart tamaq daıyndap jatyr. Al qonaqtar ý-shý áńgimemen otyr.

Ǵazız úıdegi bulardy kórip qyp-qyzyl bolyp ketti. Tarazyny Gúlmen ekeýinen góri qarttyń basatynyń túsine ketti. Olar Ǵazızdi qarsy aldy. Kóp áńgimeler,kóp kúlkiler dám piskenshe ózderinin tıisti ornynan túsken joq. Aqyry tamaqtan keıin Ǵazız olardy Gúldiń úıine shaqyrdy. Biraq Ǵazızge bir de bir adam ergen joq. Raqmetti jaýdyryp, úı -úılerine tarasty.

Jolda kele jatyp Ǵazız «bulaı reti kelmes, men endi sheshemniń qolyna shyǵýym kerek, kart anamdy jalǵyz otyrǵyzý retsiz» dep oılady. «Joldastarym esiz úıge kelip ketkendeı, qartqa keledi de qaıtady, olardyń nege maǵan kelmeı júrgenin túsindim. Men endi dosqa kúlki, dushpanǵa taba bolmaýym kerek» dep oıyn qorytty.

Úıge saǵat beste keletin Ǵazızdi saryla kútken Gúl, saǵat 7-de kelgen ony qarsy alǵan joq. Ol aýrý adamdaı kereýetinde jatyr edi. Ǵazızge qaraǵan da joq.

— Neǵyp jatsyń mezgilsiz ýaqytta?

— Jaı, ánsheıin, — deı saldy. Úıde Gúldiń anasy joq edi. — Ana kýhnáda tamaǵyn, týr, alyp ish. — Ǵazızdiń tamaqqa kóńili bolǵan joq. Ol kereýetke kelip Gúldiń janyna otyrdy.

— Gúl, — dedi ol, — óziń bilesin, meniń jalǵyz sheshem bar, men saǵan úılengennen beri ol dúnıede menen baqytty adam joq dep qýandy. Ol óz ómirinde bir-aq qýanyshty kútken: «Ǵazızimdi úılendirsem, qyzyǵyn kórsem, kelindi kersem», — dep. Maǵan endi sóıtken anany jalǵyz otyrǵyzý kıyn. Qansha aıtqanmen dos bar, dushpan bar degendeı, endi bizdiń munda turýymyz ynǵaısyz. Senin ákeń qaıtyp keldi, shesheń men ekeýi qazir jaqsy turady. Sharýashylyq jaǵynan bylaı da járdemdesip turarmyz, endi ózimizdiń úıge shyqsaq deımin.

— Maǵan báribir, shesheme aıtaıyn, — dedi Gúl.

Kelesi kúni Ǵazızge:

— Sheshem meniń úıden ketkenimdi jaqtyrtpaıdy, — dedi.

Ǵazızdiń júregi mup-muzdaı bolyp ketti...

— Shesheńniń qolynda ómir boıy otyrǵyń kele me? — dedi ol shydaı almaı.

— Ulyqsat etkeninshe...

— Sen sózdi qoı, — dedi Ǵazız erkinsinip, — Sen endi qyz emessiń, meniń ómirlik jarymsyń. Biz bir-birimizdi tyńdaýymyz kerek. Júr, ózimizdiń úıge baramyz, — dedi ony qushaqtap.

— Men sheshemdi renjitkim kelmeıdi...

— Men sheshemdi renjitkim kele me eken? Qaıta meniń ájem jalǵyz, bular eki adam ǵoı jáne áýelde osy keliskenbiz. Endi búgin jibergisi kelmeıdi, ekeýmizdiń de osynda bolǵanymyzdy qalap otyr.

— Óz basyńa bıligiń kelmeı me?

— Meniń ony renjitkim kelmeıdi...

— Meni renjitkiń kele me?

Gúl ne derin bilmedi de, aýyz úıge shyǵyp ketti. Gúlge mundaı suraq ońaı tımedi. Onyń jylaǵysy keldi, jazyqsyz Ǵazızdiń aldynda jylaýdan góri, aýyz úıge baryp kóz jasymdy kórsetpeıin dep oılady.

— Sen menen qalǵyn kele me osy úıde? Men ketem, — dedi Ǵazız ashyla sóılep, ter úıdiń esigin ashyp turyp. — Men ketemin deımin, seniń maǵan ergiń kelmeı me? — dedi Ǵazız.

— Ketseń neǵyl deısiń, júre ber, — dedi Gúl jalt burylyp. Biraq bul sózdiń aýzyna qaıdan túskenin ózi de ańdamady. «Nege bulaı dedim» dedi ishinen ózine-ózi. Ol taǵy jylady.

Ǵazız bul úıge óziniń bir qabat kıimderimen, tórt-bes kitaptan basqa esh nárse ákelgen joq edi. Birge turǵannan bergi satyp alynǵan patefon, Gúlge satyp alynǵan qymbat týflı sıaqty zattardy meniki dep oılaǵan joq. Ózinin kıimderi men kitaptaryn qoltyǵyna qysyp úıden shyqty.

Kózdiń jasyna býlyqqan Gúl ol úıden shyqqan soń shydaı almaı, «Ǵazız, Ǵazız» dep edi, ol estigen joq. Gúl júgirip dalaǵa shyqqanda, Ǵazız kóp jerge uzap ketken edi...

Ǵazız kópke deıin uıyqtaı almady. Gúlden úmit úzip ketemin degen joq oıynda. Onyń kóz aldynda olardyń keleshegine tizgin bolyp keıin tartqan bir kisi turdy. Ol — Gúldiń anasy edi. Biraq osynshama oıǵa shomǵanmen, «nege kettim, aıaǵy nege soǵady búl ketistiń» dep oılaǵan joq. Gúl ony izdep búl úıge kelgen de joq. Búl kúngi túndi óziniń sheshesiniń úıinde jeke ótkizdi.

Ol Lıda men Gúldi salystyrdy. Onyń kóz aldyna Lıda shyn adam bolyp kórindi de, Gúl bir óli dene sıaqtandy. Rasy, Lıdamen bir jyl boıy naǵyz qyz ben jigit qusap júrse, Gúlmen az ǵana kúnniń ishinde-aq tanysyp, tez úılenip alǵany búgin ǵana oı saldy...

Tańerteń ony shyrt uıqydan bir tanys emes daýys famılıasyn atap oıatty. Ol óziniń qaıda jatqanyn áýeli bilmeı qaldy. «Gúl» dedi ol uıqyly kózimen. Biraq onyń janynda Gúl joq edi. Ózinin úıinde jatqany esine tústi.

— Ǵazız Ǵazızov joldas siz bolasyz ba? — dedi oǵan, qolynda bir japyraq qaǵazdy ustap oǵan tónip turǵan orta jastaǵy jumysker kıimdi bir bóten adam.

— Iá, Ǵazızov Ǵazız men bolamyn, — dedi ol kózin ashyp alyp.

— Myna kitapshaǵa qol qoıyp berińiz, — dedi de jańaǵy bir japyraq qaǵazdy Ǵazızge berip, qaryndash pen qolyndaǵy kishkene kitapshany usyndy. Ol esh nársege túsingen joq. Kitapshada jazylǵan famılıasynyń tusyna qol qoıyp, qaıtaryp berdi. «Bul ne qaǵaz eken», — dep jańaǵy bir japyraq qaǵazdy ashyp kórdi. Onda bylaı dep jazylǵan jazýǵa kózi tústi:

«Tov. Gazızový Gazızý.

S polýchenıem sego 25 noıabrá 1940 goda k semı chasam vechera ıavıtes v raıvoenkomat (adresi kórsetilgen) - s veshamı dlá otpravkı v voınskýıý chastdlá prohojdenıa slýjby v rádah RKKA. Vam neobhodımo ımet prı sebe dve pary nıjnego belá, zýbnýıý shetký, zýbnoı poroshok, lojký ı krýjký. Volosy doljny byt postrıjeny.

Za ne svoevremennýıý ıavký býdete prıvlecheny k otvetstvennostı po zakoný.

(qol qoıylǵan).

— Óte qyzyq! Meniń ana úıden munda kelgenimdi bilgendeı, dál búgin sap etýin. Joq, qaıta jaqsy boldy, men jaýynger bolamyn, men áıelden qutylamyn, — dedi de qyzmet ornymen eseptesýge jóneldi.

Ol erte-aq eseptesip, jınalyp boldy. Biraq qoshtasýǵa Gúlge barǵysy kelmedi. Gúl de kele qoımady.

— Eń bolmasa bir jyl balammen birge turýdy qudaı qospaǵan eken, — dep kóz jasyn tógip aldy qart ana. Ǵazızdiń aıaǵany jalǵyz anasy boldy. Biraq anasy býynyn bekitip:

— Shyraǵym, joldastaryńa syıymdy bol, armıa balalyqty kótermeıdi, ol jerde ataryńnan keıin qalma! Jolyń bolsyn, men endi jylamaımyn! — dedi. Sóıtip jalǵyz balasyn jolǵa attandyryp qala berdi.

«Jylamaımyn, shyraǵym» degen sheshesiniń myqty sózi kópke deıin Ǵazızdiń esinen shyqpady. Jalǵyz anasyn qımady.

— Aı, shirkin dúnıe-aı, Lıda bolsa meniń anamdy jalǵyzsyratpaı onymen birge qalar edi. "Aı, Gúl, Gúl, — dedi stansıanyń basynda júretin eshelondy kútip turyp qasyndaǵy Sháńgereıge.

— Kimdi aıtsań sol keledi degen, — dedi Sháńgereı, — Mynaý Lıda emes me?

— Bul kimdi shyǵaryp salamyn dep júr eken, — dedi Ǵazız asyǵa sóılep. — Men qazir sóıleseıin.

— Sóıles, — dedi Sháńgereı.

— Lıda! — dedi Ǵazız kópshilikten bylaı tysqaryraq turyp. Lıda burynǵysyndaı kúlimsirep oǵan buryldy. Lıdany bul kópten kórgen joq edi. Munyń bulaı ózgergeni ony tań qaldyrdy: Lıda kádimgi arasynda eshbir urys-talas bolmaǵan jaı tanys adamdaı, kúlimsirep oǵan qolyn berdi.

— Nemene, poezd kútip júrsiń be? — dedi Ǵazız oǵan.

— Iá, Olga keletin edi qazirgi poezben. Ol komandırovkege ketkenine bir aıdaı bolǵan, — dedi. Olganyń qaıda ekenin bilmeıtin shyǵar degen oımen.

— Apyrmaı, men qoshtasa almaımyn-aý Olgamen... Qazir kele me?

— Sen bir jaqqa barasyń ba?

— Armıaǵa júrip bara jatyrmyn.

— Quttyqta deseıshi, — dedi Lıda kúlimsirep.

— Quttyqtaýyńa bolady, Ǵazız endi jaı Ǵazız emes, jaýynger Ǵazız! — dep kúldi.

— Shesheń qaıda?

Lıdanyń bul sózi ony qobaljytyp jiberdi.

— Aı, Lıda-aı! Sen meniń sheshemdi suraısyń. Basqa emes Lıdasyń ǵoı, sen Lıdasyń... Meniń ájem jalǵyzdyqqa úırengen. Ol jalǵyz da ómir súre alady. Bir-eki jylǵa deıin tirshilik bolsa otyra turady.

— Nege jalǵyz? — Ol Gúl týraly máseleni biletin. Oǵan Lıza bárin aıtqan.

— Surama! Keleshekte ómir bolsa saǵan bastan aıaq bárin aıtamyn. Búgin aıtýǵa ýaqytym joq.

Lıda buǵan túsindi.

— Lıda, — dedi. Daýsy taǵy titirep shyqty. — Búgin men burynǵy Ǵazız emespin. Tolqyǵan júrek maǵan ál bermeı túr. Bir kezde senimen biz aramyzda qyl ótpesteı jaqyn edik. Bir-birimizge shyn janymyzben jas júregimizdi usynyp edik. Ómirde birin-biri súıetin eki adam bar bolsa sonyń biri — ekeýmiz dep oılaýshy edik. Qazir biz basqa adamdarǵa aınaldyq, taǵdyrdyń sheshimi basqasha boldy. Biz jastyqtyń ne ekenin, mahabbattyń ne ekenin, dostyqtyń ekenin bir-birimizden úırenip edik. Qyz-jigit dáýirinde, alǵash qadamymyzda kezdestirip edik. Onyń bári ótti, onyń bári bizden alystap ketti. Meniń senen suraıtynym — bir-birimizdi qarǵamaıyq, joldastyq qatynasymyz buzylmasyn deımin. Bóten eshteńe aıtqym kelmeıdi, basqasha aıtý maǵan jónsiz. Sen óz baqytyńdy óziń tap. Óziń ólshe, ózin. adymda, men oǵan kedergi bolmaıyn.

Ǵazız sóılep turyp onyń kózinen monshaqtap aqqan jasty kórdi. Ol baısaldy turyp tyńdady. Biraq marjandaı monshaqtaǵan móldir jas Ǵazızge áldeneni eskertti, áldeneni túsindirdi. Árıne, bular áli de kóp áńgimege batar edi. Ǵazızdi eshelon kútip turdy. Ol Lıdamen qoshtasyp, vagonǵa bettedi.

Ǵazız joldastarymen qoshtasyp uzaq saparǵa attandy. Poezd eptep ilgeri jyljydy. Ǵazızdiń joldastarymen birge Lıda da qolyn bulǵap qoshtasty. Bir eshelon almatylyqtar Qyzyl Armıasyna qyzmet etýge júrip ketti.

Birinshi bólimniń aıaǵy, 9 mart, 1942 jyl.

EKİNSHİ BÓLİM

BİRİNSHİ KÚN

N. qalasyndaǵy úlken kazarmada birneshe áskerı bólimder turatyn edi. Kóbinese munda motopehota, baılanysshylar, tankıster jáne jańadan uıymdasyp jatqan ınjenerler batalóny bar edi.

Almatylyqtar ınjenerler batalónyna kelip tústi. Ǵazız tańerteń shyrt uıqydan «podem!» degen qatty daýystan shoshyp oıandy.

— «Podemy» nemenesi? — dedi janynda jatqan Omarov kózin ashyp alyp.

— Tur degeni, — dedi Ǵazız kıinip jatyp. Basqa balalar da apyr-topyr tez kıinip jatyr.

— Sen nege turmaı jatyrsyń?

— Tuıamyz da, asyǵatyn nesi baı, — dedi ol erekshe bir sabyrlylyqpen, onyń «r»-ǵa tili kelmeıtin edi.

— Sen qalaı búgin alabóten sabyrly bola qalǵansyń?

— Jol júıip, shaıshap kelgende tynyǵý keıek qoı...

— Sharshap kelip tynyǵatyn dáýren Almatyda qalǵan. Endi qaıta úırene berý kerek qoı, — dedi Qojaq. Onyń turmaı jatqanyn bul da jaktyrmady. Sóıtkenshe, qaıys belbeýine qystyrǵan nagany, asynǵan protıvogazy bar kezekshi kelip:

— Siz nege turmaı jatyrsyz? — dedi Omarovqa sypaıy tilmen. Biraq qatań.

— Seniń qandaı shaıýań baı? — dedi Omarov tik.

Ol kúldi.

— Men kezekshimin. Meniń mindetim mezgilsiz ýaqytta jatqandardy turǵyzý, ýaqtysymen tamaqtandyrý, jýyndyrý, tazalyq saqtaý, ózimiz turatyn úıdiń tap-tınaqtaı bolyp turýy... Sender áli úırenesińder. Qazir senderge bári tańsyq. Erteń-aq ózderin kezekshi bolasyńdar. Tez turyp jıynyńdar, qazir tamaqqa baramyz.

— Kezekshi aıtty, tuıý keıek, — dep Omarov kıine bastady.

— Mynaý Omarov kelmeı jatyp búldirdi, — dedi Ǵazız Qojaqqa kúlip.

— Bul tek birinshi kún ǵoı. Bul áli talaı gastrólińdi beredi. Sen Omarovpen oınama.

Ǵazızdiń jolda tanysqan jigitteri Qojaq pen Omarov boldy.

Qojaq salmaqty, bularǵa qaraǵanda kópti kórgen, eresek jigit edi. Ol Máskeýdegi hımıa ınstıtýtyn byltyr ǵana bitirgen. Injener hımık. Ázilge usta. Qatardaǵy qazaqtyń oqyǵan jigitteriniń biri. Áńgimeni jaqsy aıtady.

Omarovtyń orny vagonda bularmen katar boldy. Ǵazız ben Qojaqtyń áńgimesine ol ózi kelip kiristi. Bularmen birge kirip-shyǵyp júrdi. Omarovtyń bir minezi — áńgimelesip otyrǵan adamdar kim bolsa ol bolsyn aralasa ketetini edi. Osy mineziniń arqasynda ol jolda Qojaqtarmen úırenisip aldy. Jarym joldan bylaıǵy jerde olardyń ermegi Omarov boldy.

Omarov aq kóńil jigit. Ol joldastan janyn da aıamaıdy. Al óziniń bar syry sóılegen sózinen aqtarylyp otyrady. Adamǵa úıir-aq. Kóp sóıleýge qumar. Bireý sóılep otyrǵanda ony tyńdaı almaıdy. Keıbir jaǵdaılarda «Omarov, sen áńgimeni aıaqtatsaıshy», — dep suraýǵa týra kelip qalady. Onyń áńgimesinde shek joq. Ol áńgimeni tujyryp aıta almaıdy. Tek soza beredi. Áńgime ústinde oıy bytyrap tarap ketedi de, áńgimesi ári qyzyqsyz, ári shubalańqy aıaqsyz bolyp kete beredi. Áńgime aıtý ońaı nárse emes. Oı men tildi bir-birine kelistire bilý kerek. Al Omarovtyń baıqaýynsha qazaqta «R» kelmeıtin sóz az. Kóp sózdiń ishinde «R» qarpi keledi. Árıne bul sózderdiń ishinde ony «R» qarpine bir tize búgip ótýi anyq. Degenmen, oǵan áńgime aıtý qıyn bola da bermeıdi. Onyń, shodyr minezine sáıkes bir nársege kúıip-pisip qalýyna da eki mınýt bolmaı jatyp, basyla qalady. Onda kek joq. Adal jigit.

Bir aqyldy kisi «adamnyń ishindegi adamgershiliktiń saldary onyń bet-ajaryna da áser etedi» deıtin. Tipti ras sóz. Omarovtyń osy kúıgelek minezine qaraı eki betiniń súıegi úlken de, ıegi súp-súıir. Tańqıǵan eki tanaýy onyń ájeptáýir qyr murnyn buzyp tursa, kishkentaı aýzyn buzyp turǵan etsheń qalyń eki erni. Moıny bir-aq eli deýge bolady. Sondyqtan da onyń jaǵasynyń qyrtysy eshqashan jazylmaıtyn. Ony stol basynda otyrǵanda orta boıly dep aıtýǵa bolar edi. Óıtkeni onyń keýde, jaýyryn, jon arqasy iri, tipti tolyq adamǵa berilgen dene sıaqty edi. Degenmen onyń boıynyń tapal bolyp kórinetini, eki sıraqtyń qysqa ári qısyqtyǵyn bylaı qoıǵanda, eki aıaǵy jińishke edi. Ol armıaǵa búgin ǵana keldi. Sapta tik turyp kórgen joq. Sapta turǵanyn kórseń, kúler ediń.

Kesh kelgen Omarov eki qatar bolyp turǵan jaýyngerlerdiń ishinen Ǵazız ben Qojaqty qarap edi, olar saptyń orta sheninde týr eken. Kımelep baryp ekeýiniń arasyna kireıin dep bara jatyr edi:

— Jaýynger joldas, kıip-jaryp qaıda barasyz, toqtańyz! — degen qatty daýsyn estip, toqtaı qaldy. Biraq sasqalaqtap eshteńe deı almaı qaldy.

— Qaıda barasyz kıip-jaryp? — dedi kezekshi taǵy da.

— Sapqa turmaımyz ba?

— Famılıańyz kim?

— Meniń famılıam — Omaıov.

— Omarov joldas, eki qadam ilgeri qaraı, shagom marsh! — dep komanda berdi dejýrnyı. Ol ilgeri eki qadam aıaq basty.

— Krýgom!—dedi dejýrnyı taǵy da. Omarov keıin burylyp, stroıda turǵandarǵa qarap turdy.

Tyńdańyzdar, joldastar! — dedi dejýrnyı. — Sizder búginnen bastap qyzyl jaýyngerlersizder. Sondyqtan armıa turmysyna osy bastan úırene berýleriń kerek. Eger keshigip qalsań, sapty basqaryp turǵan komandırden ruqsat surap, ruqsat etse, keıingi flańige baryp turý kerek. Ol — sapty syılaý, joldastaryńdy syılaý, komandırdi syılaý, ózińdi syılaý degen sóz. Bizdiń armıa sypaıygershilikti, mádenıettilikti tileıdi. Biz qyzyl jaýyngerlermiz. Sondyqtan sol armıanyń kúndelikti saltyna úırenip, tártibine baǵyný kerek. Omarov joldas, túsindińiz be? — dedi.

Ol basyn ızedi ózinshe, túsindim deýdiń ornyna.

— Túsinseńiz, turyńyz ornyńyzǵa!

Omarov Ǵazız ben. Qojaqtyń arasyna turǵan soń:

— Smırno! Ravnenıe nalevo! — dep komanda berdi de esikten kirip kele jatqan batalónnyń komısaryna qaraı aıaqtaryn tyq-tyq qatty basyp baryp, qolyn kóterip alaqanyn samaıyna qaraı taqap turyp:

— Tovarısh komısar! Novoe popolnenıe kolıchestve 180 chelovek postroen dlá vedenıa na zavtrak, — dep raport berdi de kezekshi bir qadam ońǵa qaraı aıaq basyp, komısarǵa jol berdi.

— Volno! Volno! — dedi de stroıda turǵan jigitterge kelip:

— Bular qaı jerdiń qyrandary!

— Almatydan... — dedi bir-eki daýys.

— Alataýdyń qıandaıy.

Shet jaqtan álde birdeme dep komısar balalardy dý kúldirdi. Biraq ne degenin Omarov estı almaı qaldy.

— Partıa músheleriń qoldaryńdy kóterińder.

Qojaq, taǵy bir jigit qoldaryn kóterdi.

— Komsomoldaryń qoldaryńdy kóter, — degende Omarovtan basqamyzdyń bárimiz qol kóterdik.

— Siz nege komsomol emessiz, «Alataýdyń qyrany?» — dedi Omarovqa jyly pishinmen komısar. Omarov uıalyp tómen qarady.

— Orta, joǵary bilimderiń barlaryń qoldaryńdy kóterińder!

Qol kótermegen jıyrma-otyzdaı bala boldy. Óziniń jeti klastyq bilimine qaramastan Omarov ta qolyn kóterdi, taǵy da kózge túsermin degen oımen.

«Áıeli barlaryń qoldaryńdy kóterińder», — degende Ǵazızdi oılandyratyn edi. Biraq onyń ornyna:

— Kimniń qasyǵy bar? — dedi.

Jalǵyz-aq Omarov qolyn kóterdi.

— Mine,uqypty jigit, — dedi komısar. — Qasyq armıada myqty quraldyń biri.

Jurt dý kúlisti.

— Kezekshi joldas, tamaqqa apar, myna qyrandardy jaqsylap tamaqtandyr. Krýjkamen, qasyqpen qamtamasyz et, — dep ol ilgeri júrdi.

Komısar bárine unady. Bir qasyq, bir krýjkadan úlestirip «nalevo! Shagom marsh!» dep komanda berdi. Bular asqanaǵa qaraı bettedi.

Tańerteńgi tamaqtan soń Omarov:

— Bizdi bólimge bóledi deıdi. Úsheýmiz birge keteıik, — dedi.

— Bir batalónnyń ishinde biri ne, bólegi ne, — dedi Ǵazız.

— Joq, Ǵazız! Biı ketýimiz kerek! Biı jeıde bolǵan jaqsy, — dedi Omarov.

Bul sózdi ol shyn júregimen aıtty. Ol Ǵazız ben Qojaqtan aırylǵysy kelmedi. Birge bolýdy Qojaqta jek kórgen joq. «Bólgennen keıin kórermiz», — dep qorytty.

Bulardy taǵy sapqa turǵyzdy. Biraq bul joly eshkim keshikken joq. Omarov sapqa bárinen buryn baryp turdy.

— Bizdiń rotany úshinshi saperler rotasy deıdi. Rotanyń komandıri — men, polıtrýgi — myna jigit, — dep jeńine qyzyl juldyz belgisin taqqan bir jas jigitti qolymen nusqady. Sodan keıin vzvodqa, bólimshege bólgen tizimdi oqydy. Birinshi vzvodtyń birinshi bólimshesine Ǵazız, Qojaq, Omarovtar birge ketti. Omarov buǵan óte qýandy. Biraq ol rotadan vzvodty anyq aıyra almady.

— Qojaq, osynyń rotasy úlken be, vzvody úlken be? Men túsinbeı-aq qoıdym.

— Batalón, — dedi Qojaq. — Birneshe rotadan qurylady. Ár rotada birneshe vzvod bolady, ár vzvodta birneshe bólimshe bolady.

— Biz qaısysynanbyz?

— Biz úshinshi rotanyń birinshi vzvodyndaǵy birinshi bólimshesinenbiz.

KİSHİPEIİLDİLİK

— Pervoe otdelenıe, stroısá! — dedi otdelenıe komandıri kishi serjant Mıkola qolymen bólimsheniń turatyn jerin nusqap. Sapqa on adam eki qatar bolyp turdy.

— Joldastar, erteń demalys. Qazir bizdiń aldymyzda klýbtyń isin jónge salý máselesi tur. Sodan keıin demalýǵa daıyndalamyz. Jaǵa aýystyrý kerek, Omarovtyń murty ósip ketipti, kórdińder me? — dedi ol sóılep turyp ony qolymen nusqap, — Qyryný kerek. Keshke kıno kóremiz. Erteń kúnimen bospyz, ekskýrsıaǵa baramyz, qaladaǵy mýzeıge baramyz. Demalysqa baramyz. Úıge, qyzdarǵa hat jazamyz. Búgin bizge berilgen tapsyrma — klýbty jónge keltirý, tez ýaqyttyń ishinde istep bitiremiz be? — dedi ol.

— Bitiremiz, bitiremiz ǵoı, ıá, hat jazý kerek, qyryný kerek, — dep árkimniń daýsy ár jerden shyqty, kúbirlep árkim sóılep ketti.

— Kóldeneń sózdi qoıyńdar, bitiremiz!

— Bitiremiz... Bitiremiz.., — degen daýystar taǵy bytyrap shyqty.

— Men estimeı turmyn...

— Bitiremiz! — dedi bir ǵana qatty daýyspen barlyǵy.

— Oh, osylaı jaýap berý kerek, jaýap anyq, qysqa bolý kerek, — dedi komandır.

Mıkola klýbqa bólimshesin sappen alyp kelip, «smırno» qoıyp, klýbtyń bastyǵyna:

— Bastyq, joldas, sizdiń qaramaǵyńyzǵa birinshi vzvodtyń birinshi bólimshesi — on jaýynger keldi.

— Jaqsy, — dedi nachalnık bulardy ózimen ertip, bir qulyptaýly esikke qaraı júrip.

— Bastyq joldas, búgin qandaı kartına? — dedi Ǵazız.

— «Joǵarǵy nagrada», onan keıin bı bıleý.

— Qyz joq, kimmen bıleımiz?

— Bále, qyz nege kerek, bizdiń jigitter qyz bolyp ta «bıleı» alady.

— Bıleımiz ǵoı, Qojaq, — dedi Ǵazız.

— Obázatelno, biraq qyz bolyp sen bıleısiń.

— Joq, sen.

— Kórermiz.

Bastyq kishkene bólmeniń esigin ashty da:

— Áne shelek, áne shúberek, áne sý, — dedi Mıkolaǵa.

— Biraq jýyp bolǵan soń alǵan nárselerińdi taza qalpynda óz-óz oryndaryna ákelip qoıasyńdar, — dedi.

Mıkola bularǵa jumysty bóldi.

— Osy qudaı urǵan klýbtyń edenin jýǵyzaıyn dep tur ma? — dedi qazaqshalap Andreı. Ol qazaq tilin jap-jaqsy biletin edi.

— Mine, saǵan! Qyz ornyna qyz bola alasyn degen... — dedi Ǵazız.

Turmańdar, turmańdar, tez jýyp, bitirip qaıtý kerek, — dedi Mıkola.

— Mynaý bir pále ǵoı ezi, anturǵan, — dedi Andreı jýǵysy kelmeı.

— Jıyrma úsh jasqa kelippin, osy jasymnyń ishinde mundaı qorlyqty kórgenim joq, — dedi Júnis.

— Al jýmaıyq onda, — Jýmaýǵa bolmaıdy. Ol buıryqty oryndamaý degen sóz ǵoı. Armıada buıryqty oryndamaýdan qatań qylmys joq...

— Ne áńgime anaý jaqtaǵy? Tez bitirińder jumysty. Omarov, sen neǵyp tursyń? — dedi Mıkola.

«Sen kimsiń, sen qaıdansyń?» — dep jurt bir-birinen suraı bastady.

— Men ınjenermin.

— Men jýrnalıspin.

— Men tergeýshimin.

— Men artıspin.

— Men mektep dırektory edim ǵoı, — dedi Andreı.

— Men esepshimin, — dedi Omarov.

— Al osy bizge komandır bop júrgen kim eken, suraıyqshy? — dedi taǵy bireý.

— Mıkola joldas? — dedi. Ǵazız.

— Otstavıt! Balaqaı, po zvanıý, — dedi oǵan ýkraındyq aksentpen.

— Joldas serjant, — dedi Ǵazız, — siz armıaǵa deıin ne qyzmet istedińiz?

— Men Ýkraınanyń peshshisimin. Tez edendi jýyp bitirińder, srok 20 mınýt, — dedi olardyń ne sebepten burynǵy qyzmetin bilgisi kelgenin sezip.

— Mássaǵan!

— Senderge sol kerek, — dedi klýbtyń bir jaǵyn jýyp bitirýge taıanǵan Qalıev manadan beri olardyń áńgimesine ermeı, edendi jýýmen bolǵan.

— Al, sen kimsiń, sen de peshshimisiń? — dedi oǵan Júnis.

— Men Almatynyń parovoz deposynyń grýzchıgimin. Kelińder menimen bástesip eden jýýǵa. Sender esh nársege qol tıgizbegen ıntellıgentsińder ǵoı...

Bular klýbty jýyp bolyp kazarmaǵa keteıin dep turǵanda, korıdordyń qarsysyndaǵy úsh esiktiń ortasyndaǵysy shalqasynan ashyldy. Osyndaǵynyń bári burylyp jalt qarady. Klýbtyń bastyǵy men vzvod komandıri turatyn bólme ekenin olar bile qoıdy. Ekeýi jeńderin joǵary túrip alyp, bólmesiniń edenin jýyp jatyr edi.

Mıkola:

— Joldas nachalnık, sizdiń buıryǵyńyzdy oryndadyq. Klýb jýylyp bitti, — dep raport berdi.

— Jaqsy, kóp raqmet! Qaıta berýlerińe bolady.

Shelektegi sýǵa shúberekti malyp jatyp:

— Qalaı, jigitter, sharshadyńyzdar ma? — dedi vzvod leıtenanty Petrov. Olar da bólmelerin jýyp jatyr eken.

— Joldas leıtenant, sharshaǵanymyz joq, — dedi Ǵazız.

— Demalysqa sizder de. daıyndalyp jatyrsyzdar ma? — dedi Qojaq leıtenanttyń eden jýyp jatqanyn ishinen ersi kórip.

— Ie-ıe, — dedi ol jýan daýyspen.

— Mine, kórmeısińder me, komandırlerdiń ózderi jýyp jatyr edenderin, — dedi Mıkola.

— Nemene, sender eden jýýǵa namystanasyńdar ma? — dedi leıtenant olarǵa kúlimsirep.

— Bizdiń jigitter endi sizden uıalyp tur ǵoı deımin, — dedi Qojaq jigitterdiń báriniń de kishipeıil bola almaǵandaryna endi ókinip turǵanyn sezip.

— Jigitter, «adamgershiliktiń baryp turǵan negizi — kishipeıildilikte» degen Marks. Bul bizdiń kishipeıildiligimiz ǵoı. Esterińde me «Pravdanyń» kishipeıildilikti, tártipti Qyzyl Armıadan úırený kerek dep jazǵany? Kórmeısińder me, orystyń burynǵy ofıserleri men Qyzyl Armıa komandıriniń. arasy jer men kókteı emes pe?

— Bizdiń myna ıntellıgentter... — deı berip edi Qalıev.

— Qoı, qoı! — dedi keýdelep leıtenant. — Intellıgent jumysker men sharýanyń balasy. Men de ıntellıgentpin, — dedi.

Qalıev uıalyp temen qarady.

— Jaqsy, baryp demalyńdar, — dedi leıtenant.

Birinshi bólimshe sappen kazarmaǵa qaraı bettedi.

ESTE

Demalys kúni Ǵazız kúnimen Gúlge hat jazýmen boldy. Redaksıaǵa jiberetin materıaldaı-aq ony birneshe ret túzep, birneshe ret keshirdi. Gúldiń adresin jazǵan konvertke salǵan haty on-on bes betten kem bolǵan joq.

Keıingi ýaqyttaǵy Ǵazızdiń bar oıy Gúl men ekeýiniń arasyndaǵy jaǵdaı edi. Áýeli ol Gúlge ashýlanyp yzalansa da, shydamaı ony tastap úıinen shyǵyp ketse de Ǵazız mundaı jaǵdaıdy kútpep edi. Ol úıdi aınalyp júrip-júrip qaıtyp keletin sıaqtanyp edi. Biraq oıynnan ot shyǵyp, aqyry úıdi aınalmaq túgil, Gúlden qazir myńdaǵan shaqyrym jerge uzap ketti. «Altynnyń qolda barda qadiri joq». Ol qatesin endi sezeıin dedi.

Ǵazız demalysty shydamaı kútip edi. Óıtkeni onyń basyn aınaldyrǵan oıdan jeńilemin degen kúni — osy demalys kún edi. Bul kúni ol óziniń Gúldi shyn súıetindigin, zańdy nekeni túsinbesten buzýdyń kereksiz ekenin, keleshekke óziniń qoıatyn tilegin, óziniń Gúlden úmitin úzbeıtindigin aıtaıyn degen kún edi. Bul kúni qaǵaz ben qalam buǵan járdemshi bolmaqshy da, ol júreginde bar jalyndy sózdi aq qaǵaz betine tókpekshi edi. Ol osyny istedi. Bir aýyr salmaqtan jeńilip qalǵandaı boldy. Keýdeni basqan jalyndy konvertke orap, Almatydaǵy Gúline jibergendeı boldy. Biraq keýdeni bir bosatqanmen, múldem tazarta almady. Onyń ornyn «ne bolar eken, ne jaýap qaıtarar eken, qashan jaýap keler eken» degen shydamsyzdyq basty.

Pochtalondy pálen myń shaqyrym jerdegi Gúliniń janynan kelgennen kem kórmeıtin halge ushyrady.

Kazarmada ylǵı keshki saǵat altyda hat úlestiriledi. Bul kezde Ǵazız qalaıda sol jerde bolady.

Átten, ne kerek, tym bolmasa: «Janym Ǵazız, men saǵan joqpyn», — degendeı bolsa da bir hat alsam eken dep tiledi.

Sóıtip júrse de ol kóńildi. Onyń júreginde «ne bolar eken» degen Gúldiń máselesi jatsa, bet ajarynda qýanyshtan basqa esh nárse joq sıaqty. Onyń keýdesindegi jaınap jatqan jastyq bulaǵynyń tasyǵan úni eshkimge estilmeıtin, aýyzdan burqyrap, sóz bolyp shyǵyp jurtqa jaıylmaıtyn. Bul ózinshe jatqan syr edi. Bul syrdy tek Qojaq qana biledi, ol Ǵazızdi bir túrli jeńiltek adam ba dep te oılaıtyn.

Armıada adamnyń bári syrshyl. Ásirese aýylda qalǵan sulý qyz týraly áńgime kóp aıtylady. Ǵazızdiń basyndaǵy oqıǵa kóp jastyń-aq basynda bar. Muny Ǵazız olardyń áńgimesinen ańǵardy.

Armıaǵa kelgennen beri ol tipti kóńildi bolyp ketti. Árıne jeńiltektik emes, oǵan bir áser paıda boldy. Ol áskerı ómir ony kóńildendiretin. Armıada eń kerekti nárse — tózimdilik. Mundaı myqtylyqqa armıa tárbıeleıdi.

Tańerteńgi podemnan keshki otboıǵa deıin tynym joq. Bul kisini qajytady. Keıbireýler kishkene bosap ketse-aq esinep qalǵı bastaıdy. Ǵazız qoly bosaı qalsa qaıdaǵy bir kúlkili áńgime aıtyp, jigitterdiń ishek-silesin qatyrady. Ia bolmasa, syrnaı tartyp, án salady. Ne týrnıkke oınaıdy.

— Osy Ǵazız sharshamaıdy eken, — deıdi Júnis. Ózi týrnıkti jek kóredi.

— Bilemin seniń týrnıkti nege jek kóretinińdi. Sen jasyńda týrnıkpen shuǵyldanbaǵansyń. Endi úırenýge uıalasyń?!

«Omarov týrnıkke attyń qulaǵynda oınaǵannan kem oınamaıdy», — dep ony maqtaıdy Ǵazız bir jaǵynan ázil-qaljyńmen. «Kóteıip jibeı», «kóteıip jibeımen» júrse de óziniń joldastaryna úlgi boldy.

Degenmen, sońǵy eki aıda Ǵazızdi Gúldiń jaýapsyzdyǵy ájeptáýir tolǵandyrdy. Ol Gúlge birneshe hat jazyp, bir jaýap ala almaı-aq qoıdy. Biraq odan kúder úzý Ǵazızge qıyn nárse, ol taǵy jazdy, taǵy jaýap kútti.

KÚREKTİ INJENERLER

— Sen ne aldyń?

— Meniń alǵanym balta.

— Óziń she?

— Qaıla.

— Omarovqa kúrek tıipti, kórmeısiń be?

— Ǵazız arany moınyna salyp alypty ǵoı, ara alyp júrý yńǵaıly eken, qap, ara almaǵanym-aı...

— Áne bireý saperlerdiń qaıshysyn alypty, oǵan tipti tıimdi bolǵan eken, joryqta jeńil ǵoı.

— Eı, qoıshy, nege keıek, — dedi Omarov.

— Temir symnan jasaǵan jaýdyń kedergi torlaryn qyrqyp, jaıaý áskerge jol salatyn biz ǵoı.

— Osy ınjeneı, ınjeneı deıdi, qalaı kúıekpen ınjeneı bolatynymdy men túsinbeı-aq qoıdym.

— Keshe osy týrasynda aıtty ǵoı polıtrýk, sen neǵyp estimediń, — dedi Ǵazız.

— Men kezekshi bolǵan joqpyn ba keshe?!

Ǵazız kúlip jiberdi. Óıtkeni batalónnyń komandıri men komısary kelgende kezekshi «smırno» dep komanda berip, óziniń kim ekeni týraly doklad jasaýy kerek. Muny ýstav boıynsha Omarov jaqsy biletin.

«Batalón, smırno! Joldas kapıtan, batalón boıynsha kezekshi qyzyl jaýynger Omarov» degendi ishinen qaıta-qaıta aıtyp jattap júrdi.

Bir kezde Ǵazızdi kórip:

— Sen kapıtan bol, men saǵan doklad jasaıyn, áıtpese myna sózdeıdiń basy qosylmaı tuı, — dedi.

— Kel.

— Al, endi sen esikten kapıtan bolyp en. Men doklad jasaıyn saǵan.

Ǵazız salmaqty adam bolyp, aqyryn esikten kirdi. Omarov ornynan turyp:

— Batalón, smeıno, — dedi aqyryn jurt estimesin degendeı. Sonsoń Ǵazızdiń aldyna júgirip baryp, — joldas kapıtan, batalón boıynsha kezekshi qyzyl jaýynger Omaıov!

— Jaqsy. Biraq ýstav boıynsha kele jatqan bastyqqa úsh qadam jetpeı turyp doklad jasaý kerek, — dep onyń kemshiligin kórsetip, burylyp kete berip edi, kapıtan kirip kele jatyr eken. Bir kezde Omarov bar daýsymen, «Batalón smeıno!» — dedi. Kapıtan toqtap týra qaldy. Jurttyń bári de turǵan-turǵan jerinde jansyz adamdaı «smırno» turyp qaldy. Bir kezde Omarov kapıtanǵa taıanyp baryp: «Joldas kapıtan, smeıno!» — degen sózdi aıtty da tas tóbeden urǵandaı turdy da qaldy.

— Men qashanǵy smırno turamyn, — dedi kapıtan kúlimsirep.

— Joldas kapıtan, jap-jańa ǵana báıin bilip týıǵam, aýzyma sóz túspeı... — dedi Omarov qyp-qyzyl bolyp.

— Júreksinseń sóz túgil óziń de qashyp ketesiń, salqyn qandy bolý kerek, volno, — dedi kapıtan. Jurttyń tik turǵanyn kórip, Omarov, «volno» dep aıqaılady.

— Joldas kapıtan, jap-jańa bilip tuı edim.

— Onda qaıta doklad jasap kór, — dedi kapıtan.

Bul joly Omarov jap-jaqsy aıtyp shyqty. Ekinshi, úshinshi ret doklad jasatty. Tek «R»-ǵa tili kelmegeni bolmasa qatty daýyspen óte jaqsy aıtty.

— Mine, osylaı doklad jasaý kerek, — dedi kapıtan ketip bara jatyp.

— Kapıtan, smırno! — dedi Ǵazız oǵan kúlip. .

— Sen, oıyndy qoı, keshegi polıtıýktiń aıtqanyn maǵan túsindiıshi, ıasy, men sapeı-sapeı, ınjeneı degenine túsinbeımin, bizdiń mindetimiz ne?

— Armıada áskerdiń birneshe túri bar. Mysaly, atty ásker, jaıaý ásker, tankıster, ushqyshtar, artıllerıster. Solar sıaqty biz ınjenerlik áskerge jatamyz. Bizdiń mamandyǵymyzdyń aty — saper. Tanki júrgizýshini tankıst dese, armıada ınjenerlik kyzmetti atqaratyn bizdi saper deıdi.

— Bizdiń mindetimizge ne jatady? — dep surady Omarov odan.

— Soǵys ýaqytynda bizdiń aýyr artılerıa, tankiler, búkil ásker júretin úlken jol salý, kópir salý, jaýdyń bizdiń ásker júre almasyn dep jasaǵan kedergilerin qurtý, pehotaǵa okopty qalaı qazýdy úıretý, sonymen qatar, jaý júre almas úshin onyń júretin kópirin qıratý, jolyn buzý, mına salý. Tipti saperdiń soǵys ýaqytynda orny basqa. Saper bolý úshin myltyq ata bilý kerek, oǵan qara kúsh te kerek, eptilik te kerek, myqty nervisi, bolat júregi bolý kerek. Óıtkeni saper urysqa birinshi túsedi de, keıin sheginetin jaǵdaıda eń sońynda sheginedi.

— Úshinshi vzvod sapqa tursyn dep jatyr, — dedi Qojaq olarǵa.

— Endi túsindim ózimniń mindetimdi, — dedi Omarov Ǵazızdiń qoltyǵynan ustap, bular sapqa turǵanda vzvod komandıri Petrov:

— Qazir bolatyn sabaq — kópir salýdy úırený, qural-saımandaryńdy tez alyp kelińder! — dep komanda berdi.

Bireý kúregin, bireý baltasyn, bireý arasyn alyp sapqa turdy.

Qarýlaryn ıyqtaryna salyp, qalany aınalyp biraz júrdi. Tabıǵat adamǵa eki aıaqty júrý úshin berse de sharshamaýdyń ádisin jurttyń bári bile bermeıdi. Júrýdi úırený armıada kerekti nárse. Sondyqtan Qyzyl áskerler qaıda barmasyn sappen júredi. Munda birinshiden uıymshyldyqqa úırense, ekinshiden,júrýdi úıretý.

Bular úırenetin jer qalanyń shetinde edi. Biraz júrgen soń Omarov sharshaıyn dedi. Shylym tartsam, tynyǵarmyn degen oı keldi oǵan, ol qaltadan shylymyn alyp, jeńiniń ishine jasyryp tutatty da eptep tútindi qylqyp juta bastady. Eptep komandırge bildirmeı tartpasa, sapta shylym tartýǵa bolmaıtyn edi. Biraq urlanyp tartqan shylymnyń dámi joq sıaqtandy, ol qydyryp baqshada kele jatqandaı shylymdy saýsaǵynyń arasyna qystyryp, aýzyn tútinge toltyryp tartyp-tartyp jiberip edi, qatar túzep kele jatqan bulardyń ústine joǵarylap ushqan kók tútin peshtiń moınyna shyqqandaı kólbep joǵary kóterildi. Artta «bir-eki» dep komanda berip kele jatqan leıtenant júgirip Omarovqa qatarlasyp:

— Kim shylym tartyp kele jatqan? Sen be? — dep tóne ketti.

— Joq, men tartqan joqpyn, — dep sasqalaqtady ol, tez kespeıdi. Arany erkimen bos tartsań óziń de sharshamaısyń, tez-aq kesiledi.

Mıkolanyń aıtqanyndaı, olar arany baspaı, jaı erkimen tartyp kórip edi, tipti jeńil sıaqty kórindi. Az ýaqyttyń ishinde bóreneni eki bólip tastady.

— Asyly, osy anturǵan birdeńe bile me deımin, — dedi Júnis.

— Komandır emes pe? Bulardyń ózin de úıretken shyǵar. Osylaı erteń bireýdiń bizshe áýrelenip jatqanyń kórsem, men de bilgish bop shyǵa kelmeımin be?

Mıkola Ǵazız ben Omarovtyń janyna kelgende, Ǵazız baltanyń basyn ushyryp alyp, syna qaǵyp, orystyń «Vspomınaı obo mne» degen ánin qońyrjaılatyp aıtyp otyr edi. Ol Mıkolany kórgen joq.

«V etý noch prı lýne

Vspomınaı obo mne», —

degen óleńniń eki joly qaıta-qaıta aıtylyp, aýzynan túsken joq.

— Bul bir jaqsy óleń, — dedi Mıkola oǵan.

— Ia, joldas kishi serjant, ózi mahabbattyń toryndaǵy qyzdyń áni bolsa, óziń aıly tún bolsa, sol aıly túnde meni esińe al dep jigitine qyz júreginen aıtylǵan jyly soz bolsa, nege jaman bolsyn, — dedi Ǵazız.

— Nemene, baltanyń basyn túsirip aldyń ba?

— Meniń kúshime shydamaı basy ushyp tústi baltanyń, — dep kúldi ol. Myljalap kese almaı qoıǵan tireýge daıyndalǵan jýan aǵashty kórip:

— Seniń mynaý. urysyńa baltanyń basy shydamaýyna da bolady. Jáne mynaýymen keshke deıin kese de almaısyń, — dedi Mıkola onyń baltany tik salyp kesem dep áýrelengenin kárip.

— Endi qalaı?

— Endi jan-jaǵynan kezekpen kezek baltany jantaı salyp kerite shabý kerek, — dep baltany alyp, óziniń aıtqanyndaı kerite shapty. Aǵashtan ushqan jańqa eki jaqqa bólinip ushty.

— Maǵan berip kór, — dedi Ǵazız endi túsindim degendeı.

— Mynandaı jýan aǵashty aramen kesý kerek, — dedi sóziniń sońyn túgel aıtyp bitirmeı, baltany qos qoldap basynan asyra sermep. Ol jup-jýan aǵashty lezde qalaı kesip tastaǵanyn ózi de sezbeı qaldy.

Baltany, arany ustaýdy bular nege bilmeıdi degen oımen:

—Senderde mundaı jýan aǵash bolmaı ma? — dep surady Mıkola.

— Alataýdyń qaıyń, terek, qaraǵaılaryn kórseń, bul aǵashtyń ákesi dep bilersiń...

— Otqa ne jaǵasyńdar?

— Biz mundaı aǵashty otqa jaqpaımyz. Bizdiń Almatynyń mańaıyndaǵy halyqtar túgelimen sekseýil jaǵady. Sekseýildi butaýǵa ara men ótkir baltanyń keregi joq, qolǵa túsken qarýmen usatýǵa bolady, — dedi Ǵazız de onyń nege surap turǵanyn túsinip, qazaq ıntellıgentteri olaq dep aıtpasyn degen oımen. Omarov ózine tapsyrylǵan eki tireýdi jurttyń bárinen buryn istep bolyp leıtenantqa baıandady:

— Árıne, — dedi leıtenant, — tyrysqansyz, joldas Omarov. Ári jaqsy, ári tez bitirdiń jumysty. Osyndaı úlgili jaýynger unaıdy, biraq shınel...

Bul kezde Omarov shıneldi kúıgen jerin alaqanymen basyp tur edi.

— Leıtenant joldas, men qatemdi is júzinde jóndeımin.

— Jaraıdy. Biraq ekinshi ret qatelespeımin dep ýáde ber. Saperlerdiń maqaly bar. «Saper bir-aq ret qatelesedi, sol qatesine jaýap beredi» degen. Men seniń bul qateńdi keshiremin, biraq ekinshi qaıtalap júrme!

— Joq. Joq, leıtenant joldas.

— Keshke starshınadan jamaý alyp, shınelińdi tiginshige jamat, sodan maǵan aıtarsyń.

— Qup bolady, leıtenant joldas, — dedi qýanǵannan tez keıin burylyp.

Ǵazız ben Qojaq Qyzyl Armıa kúnine úzdikter qataryna ilikti.

Keıingi jyldarda Qyzyl Armıanyń jumysyn qaıta qurýmen qatar saperlerge de úlken mindet júktelgen edi. Japondarmen, fındermen bolǵan sońǵy soǵystar saperdiń róliniń zor ekenin, saperdiń qatardaǵy áskerlermen birge ári sheshýshi, ári jaýapty orynda ekenin kórsetti.

Armıada saperlerdi ýnıversal deýge bolady. Saperdiń aralaspaıtyn da, kereksiz de jeri joq. «Saperdiń qoly altyn», — dep sóılep turady shınel kıgenderdiń kóbi-aq.

Bizdiń jigitter az ǵana kúnniń ishinde naǵyz jaýynger saper bolyp aldy. Buryn saperdiń ne ekenin estip bilmegen Arqanyń qazaqtary armıadaǵy myqty bir mamandyqty meńgerip alady.

Qojaq pen Ǵazızdiń úıine komısar raqmet aıtyp hat jazyp qoıǵan eken. Olardy komısardyń ózi oqyp berdi.

— Komısar joldas, — dedi Ǵazız — árıne, jaqsy qyzmetimiz úshin bizdiń úıimizge hat jazyp otyrsyz. Ony qyzǵa biz de raqmet aıtamyz. Jaqsy ataqty adam qaıdan jek kórsin. Degenmen, meniń suraıtynym sol hatyńyzdyń bir kóshirmesin meniń bir qyz joldasym bar, soǵan da jiberseńiz deımin. Bizdiń qandaı jaýynger ekenimizdi bilsin...

Bul qyz týraly komısarlardyń bilgisi keldi. Biraq Ǵazız ashyp aıta qoıǵan joq. Aqyry, komısar hattyń bir kóshirmesin Gúldiń adresine jiberdi. Ǵazız ózi de hat jazdy. Bul hat Ǵazızdiń Gúlge jazǵan jetinshi haty edi. Minekı, sodan beri bir aıdaı ýaqyt ótti. Ǵazızdiń burynǵy hattaryna da, sońǵy hattaryna da esh jaýap bolmady. Onyń Almatydan shyqqanyna jarty jylǵa taıaý ýaqyt bolyp qaldy. Sonda da Ǵazız úmitin úzbeıtin. Keıbir kóńilsiz sátterden Gúldi oılasa boldy, bir túrli jeńildenip qalatyn sıaqty edi. Biraq Ǵazız búgin basqa oıǵa ketti. Ol qarap otyryp, «Ah, seni me!» — dedi. Ol bul kezde aq kóńil, ashyq, jibek minezdilikten qol úzip shyqty. Ony bir tuman qaptap ketkendeı boldy. Sóıtti de qolyna qaryndash pen qaǵaz alyp hat jazdy. «Gúl! Bul meniń sońǵy hatym. Men saǵan endi hat jazbaq túgil, atyńdy aýzyma da almaımyn. Sen týraly oı kele qalsa, ólimnen qashqan Qorqytsha qashýǵa tyrysamyn. Sen qazirgi qyzdardyń qataryna jatpaısyń. Sen aqsúıek áıelderin eske túsiresiń... Sen mahabbattyń jaýysyń, sen keleshektiń jaýysyń, sen nekeniń jaýysyń! Ózińniń basyńda bılik joq. Shesheni súıýdiń, syılaýdyń jónin bilmeısiń, men saǵan qapylysta úılenip, qapylysta aıryldym. Senen aıyrǵan taǵdyrǵa kóp raqmet. Meniń jaqsy kóretin adamym bar edi. Men senimen soǵan yza bolyp úılengen edim. Sen buǵan jylaýyń kerek! Sen jyla, tók jasyńdy! Tók jasyńdy, mahabbattyń jaýy, tók jasyńdy zańdy nekeniń jaýy! Men senen endi hat kútpeımin, bul meniń sońǵy hatym.

Ǵazız».

JAMAL APAI

Gúldiń anasyn orys qurbylary Jená deıtin edi. Onyń aty shynynda Jamal bolatyn. Kórshi qazaq áıelderdiń qoıǵan aty Jamal apaı edi. Sondyqtan biz de Jamal apaı dep sóıleıik.

Jamal apaı orta jastaǵy adam. Ol qala áıeli. Jasynan qalada týyp-ósken. Jasynan Jamal apaıdyń shuǵyldanǵan isi saýda, alypsatarlyq boldy. «Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy» dep kúıeýge shyqqan soń da, óziniń búl kásibin qaldyrǵan joq. Tıyn sanaǵan adamnyń ózi aqshaǵa pysyq keledi. Kórshileriniń ony jaqtyrmaıtyn jeri de osy pysyqtyǵy edi. Árıne, onyń aqshanyń betine qaramaıtyn da jeri joq emes. Ol alýshynyń jaǵdaıyna qaraı. Mysaly, bir qolǵa túspeıtin zattar bireýde bar. Ol adamnan sol nárseni túsirý úshin, tipti kúndelikti qol úzbeı, odan Jamal apaı esh nárse aıamaıdy. Biraq aqysy ketpeıtini anyq. Qalada Jamaldy tanymaıtyn qolynda dúnıesi bar adam joq deýge bolady. Búkil magazınderdiń, skladtardyń bastyqtary ony qalaıda bilýleri kerek. Sondyqtan da munyń úıinen tipti emge kerekti zattar da tabylady. Qaladaǵy dúnıeli úılerdiń biri.

Onyń bir minezi — bireýmen sóılesip turǵanda, osydan ne qaǵyp alsam eken, osydan ne tıer eken degen oıdy umytpaıdy. Ol erimen otasqannan beri birneshe qalada bolyp, aqyry Almatyǵa kelip ornalasty. Osy kóshispen júrgende Gúldi bir kún mektepten úzgen joq. Ol qala kórgendigin osy Gúldi tárbıelegende paıdalandy. Gúl ádemi, taldyrmash, sulý qyz bolyp ósti. Áńgime arasynda Gúldi — kisi balasyn baǵyp otyrmyz degeni bolmasa, onyń ar jaǵynda Gúlden qur qol qalmaımyn degen oı turatyn.

(Roman aıaqtalmaı qalǵan).

«ALMATYLYQTARǴA» TÚCİHİKTEME

Baýbektiń soǵys kezinde jazylyp jarıalanbaǵan shyǵarmalarynyń biri — «Almatylyqtar» atty bitpegen romany. Bul roman avtordyń josparlaýy boıynsha tórt bólim bolmaq edi. Alǵashqy bólimde soǵystan burynǵy beıbit kún baıandalady da, qalǵandary Uly Otan soǵysyndaǵy sovet otanshyldarynyń, onyń ishinde almatylyqtardyń erlik qımyldary sýretteledi.

Romannyń tolyq jospary jasalǵanymen, Baýbek marqum oıyn júzege asyra almaı ketti. Tek birinshi bólimin jáne ekinshi bóliminiń bas jaǵyn ǵana jazyp úlgergen. Bulardyń ózin de atústi asyǵys jazǵan. Búl jóninde ózi bylaı dep jazady.

«Men myna «Almatylyqtardyń» birinshi bólimin saǵan jiberip otyrmyn. Árıne, jazyp shyqtym. Qaıtyp oqyp ta shyqqanym joq. Sende joǵalmaıdy ǵoı dep jiberip otyrmyn... Tiline de qaraǵanym joq, ómir bolsa keıin jóndeı jatarmyz dep... Sońǵy jaǵynda asyǵyp kettim, tez bitirdim, solaı da bolý durys pa dep ózimshe. Biraq, tym tez...»

Budan keıin ekinshi bólimniń birneshe bet qoljazbasy men romannyń jalpy jelisi jóninde jasalǵan josparyn jiberdi.

Qazirgi qoljazbasy 200 betke jýyq, oqıǵasy mol, ári qyzyqty. Árbir bólimshege qoıǵan attary da jaqsy, máselen, birinshi bólimdegi taraýlardyń attary mynadaı: «Kóshedegi bir oqıǵa», «Qosh, algebra», «Úı № 139», «Ananyń kóńili — balada...», «Birinshi kesh», «Qaıǵyly habar», «Kitaptyń áseri», «Jeńildim», Aıaqsyz qalǵan drama», «Kórshiler», «Perishte», «Esten shyqpas oqıǵa», «İzdegenge — suraǵan», «Ýchıtel», «Namystan tabys», «Kim jaýapty?».

Basqa jazylmaǵan bólimderin de osyndaı taraýlarǵa bólip, at qoıǵan. Árqaısysynyń qysqasha mazmundary aıtylǵan.

Avtordyń negizgi oıy — armıadaǵy qazaq jaýyngeriniń ósý jolyn, tárbıelenýin, zor erlikke kóterilýin baıandaý, ulttar dostyǵyn, onyń urystaǵy tamasha jeńisin aıtý, sovettik patrıotızmniń sarqylmas kúshin kórsetý, joǵary ıdeıaly jańa adamdardyń — sosıalızm kúresshileriniń jarqyn beınesin jasaý.

Avgýst 1947 j.

---