InfoHub Logo

Bizdiń keıipkerimiz, ıaǵnı osy áńgimede sóz bolatyn Baǵdat aǵalaryńyz búı dedi:

— Qazirgideı qym-qýyt, qıyn kezeńde oqyrmannyń júıkesine túsetin salmaq qandaı aýyr deseńizshi! Sondyqtan, keı-keıde tym qıyn shıyrlarǵa barmaı-aq, myna men sekildi paqyrlardyń basynan ótken ǵashyqtyq hıkaıalaryn shertip, sál ǵana sátke serpiltip, dátke qýat darytyp, ezý tartqyzǵan da bir ǵanıbet bolar edi-aý...

— Oıpyraı, myna sende de mahabbat bolyp pa edi?! — dedik biz.

Qurmetti oqýshym, árıne, bizdiń bul suraǵymyzdyń ádeıi qoıylǵanyn sezip otyrsyz. Alaıda, aǵalaryńyzdyń sol bir mınóttegi álemtapyryq júzin elestete alar ma ekensiz, sirá. Sháıi oramal keýip úlgermes mezette-aq Baǵdat aǵalaryńyz qaıta jadyrady:

— Aıtyp-aıtpaı ne kerek, alpysynshy jyldardyń basynda biz komýnızmge qudaıdaı, al mahabbat degenińizge qudaıdan beter senetinbiz, — dedi múlde ózgerip ketken Baǵdat batyryńyz.

* * *

Ol kezdegi ǵashyqtyqtyń jóni bólek edi ǵoı.

Segizinshi klasqa alǵash kelgen kúni-aq klass jetekshileri:

«Balalar, sender baqyttysyńdar! Sovet halqynyń búgingi urpaǵy komýnızm tusynda ómir súretin bolady!» — dep saltanatty túrde jarıalaǵan. Segizinshi klass oqýshylary sekseninshi jyldary komýnızmniń alǵashqy nyshandaryn kóre bastaıtynyn nyq senimmen, maqtanysh sezimmen málimdegen.

Árıne, ǵashyqtyqtaryn ashyq bildirýge sol kezdegi qyzý talqylanyp jatqan moraldyq kodekstiń qaǵıdalarynan qatty qysylatyn edi. Sol sebepten Baǵdat ta onynshy klasqa deıin aman-esen jetti. Joǵary klastardyń oqýshylary túp-túgel, bireýi qalmastan, ǵashyqtyqqa, mahabbattyń bar ekenine jáne komýnızmniń alǵashqy nátıjeleri bizdiń ǵasyrymyzdyń sekseninshi jyldarynan bastap jappaı kórine bastaıtynyna qudaıdaı, tipti qudaıdan beter senetin. Basqalardy kim bilsin, Baǵdat keıbir aǵaılarynyń ashyqtan-ashyq: «Qudaı joq!» — degenine ılanbaıtyn, qaıta ishteı qaltyrap: «E, aınalaıyn Qudaı, mynadaı kúpirlik sózdi tyńdap otyrǵan meni de, bilmesten aıtyp turǵan aǵaıymyzdy da keshire gór», — dep tileıtin.

Bular on birinshi klass ashylǵanda qandaı qýandy deseńizshi!

Komýnızm tusynda ómir súretinderin ár sabaq saıyn qaıtalap, jeldeı esip, jelpine sóılep, apta saıyn dıspýt ótkizetin. Júgeriliktiń basynda da pikirtalas tolas tappaıdy-aý. Mekteptegi sabaqty toqtatyp tastap, bir aı júgeri, eki aı maqta terýdiń ózi, aǵaılary men apaılarynyń aıtýynsha, kúni erteń kelip jeter komýnızmge qosylatyn eleýli úles bolmaq.

Baǵdattar on birinshi klasqa kóshetin jyly júgeri búkil aýdan kóleminde bitti de kaldy. Qudaı taǵalanyń peıili de, meıiri de sheksiz ǵoı. Quryshev joldastyń da tilegin bere saldy-aý sonda. Júgeri jaryqtyqtyń sobyqtary qabyqtaryna syımastan, tyrsyldaı jarylyp jatty. Taýly aýdan túgeldeı júgeri ósirýge kóshkendikten, mektep oqýshylary kórshiles aýdandardyń maqtasyna barmaı, qar jaýǵansha júgeri dánin jınaıdy dep sheshildi. Baǵdat batyr da sonda Amerıka Qurama Shtattaryn qýyp jetip, basyp ozý úshin bir toqsan emes, eki toqsan túgeldeı oqymaı-aq qoıýǵa ázir-tuǵyn.

Baǵdat on birinshi klass oqýshylarynyń eń sońy bolyp júgeri júıegine túsedi, ondaǵy oıy — onynshy klastyń qyzdaryna jaqynyraq júrý. Zylıqa sulý da osyny ishteı sezip tura ma, áıteýir onynshy klastyń kezegi kelgende kútpegen jerden alǵashqy júıekterge tura qoıyp, taǵy da qatar kelippiz ǵoı degendeı kúlimsirep, qońyrqaı kos burymyn qıyqsha kók oramalmen baılaı qaraıdy. Jaıshylyqta kózden tasa etkisi kelmeıdi-aq, al tap osylaı qatar kelgen sátterde Baǵdatyńyz taban astynan sasqalaqtap, sóılemek turmaq, batyly baryp qaraı da almaı qalatyn.

Jarqyn bolashaqty jaqyndatyp, komýnızmdi neǵurlym tezirek qurǵysy keletin bolý kerek, aýzy-murnynan shyǵa tyrsyldaı tolǵan qazaqy qaptar men kolhozdyń berekeli qapshyqtaryn sol kezdegi segizinshi men on birinshi klastardyń qyzdary qınalmaı kóterip, aýyrsynbaı aparyp, terlep-tepship tarazyǵa tapsyratyn edi. Sol kezdegi aǵaılary men apaılary: «Aınalaıyn qyzdar, abaılańqyrap, azyraq salyp kóterińder», — deıtin jónderi bar-tyn. Alaıda, aıtpaıtyn. Aıta almaýshy ma edi, aıtqylary kelmeýshi me edi, álde ózderi budan da aýyr-aýyr júkterdi kótergendikten be, kim biler.

Áne, Zylıqa da nán qapshyqty jerden julqı kóterip, ıyǵyna sala almaı, janyndaǵy eki qyz kómektesip, túbi jer syzatyn qapty arqalap, tarazyǵa qaraı tartty. Baǵdat ne derin, ne isterin bilmeı, kómektesýdiń jolyn tappaı, olaı ete qoıǵannyń ózinde ósektiń laýlap, qaýlaı jónelerin bilip, túsinip, qaıta-qaıta jutynyp, óz qapshyǵynyń áldeqashan tolyp qalǵanyn umytyp, sostıyp turatyn. Álden ýaqytta baryp esin jıady, shıryǵa atylady, qapshyqty ıyqqa laqtyryp, júgerini japyra júgirip, tarazyǵa qaraı julqynady. Qaıtarda báribir, Zylıqamen qatar júrýden qaımyǵyp, tórt-bes júıekti araǵa salyp, artta kele jatady. Kók qıyqshasyn sheship, júgeri arasynda kóp ósetin jabysqaq, qońyr tikenderden tazartyp, qońyrqaı qos burymyn órýli kúıinde orap, oramalmen baılap qoıar Zylıqa. Oqta-tekte oınaqy ǵana burylyp, qarap qoıar Zylıqa. Janyndaǵy qyzdarǵa sóılep, kúlip qoıar Zylıqa. Qońyrqaı qos burym men kók qıyqshadan esetin lep, qyp-qyzyl erinderden estiletin lebiz keıde jeter Baǵdatqa, keıde jetpes Baǵdatqa. Báribir ǵoı Baǵdatqa. Raqat qoı Baǵdatqa!

Alpys úshinshi jyldary osylaı edi ǵoı, áıteýir.

Bir jaqsysy sol, júgeriliktegi jumysqa Algebra aǵaı kóp kele bermeıdi. Ol kisige mekteptegi ister de jetip-artylyp jatyr. Zylıqanyń klass jetekshisi retinde júgerige kelýi tıis. Biraq, Algebra aǵaı mektep partıa uıymynyń hatshysy, onyń ústine algebradan jetinshige de sabaq beredi. Sonda da onynshy klastyń qyzdary da, uldary da ol kisiden qatty qorqady. Algebra aǵaı qıa bastyrmas. Júgerilikte júrgenniń ózinde osy Zylıqalar alystaǵy Algebra aǵaıdyń ótkir kózderi kórip turǵandaı-aq dir-dir etetindeı. Bulardyń bireýi bir ret ruqsatsyz kınoǵa, árıne, keshki kınoǵa baryp qoısa, ınternattyń bir qyzy jigitpen qydyryp qoısa — nemese hat alsa, bitti sharýa! Baǵdattyń ınternatqa jolamaı, jamaǵaıyn bireýdiń úıinde júrip oqıtyny qandaı jaqsy. Zylıqaǵa hat jazýǵa oqtalǵaly qanshama ýaqyt ótti. Algebra aǵaıdan seskenetini ras.

Bir aı sýsyp ótip ketti. Júgeriniń túsi burynǵydan beter surǵylttanyp, tóbesindegi qarqarasy qýraılanyp, kúzgi jelmen yzyńdaı jóneletindi shyǵardy. «Kúni erteń komýnızmge ótetin bizdiń qoǵamda bári de josparly túrde damıdy, tipti árbir adamnyń árbir saǵaty josparlanýy tıis», — deıdi mektep partıa uıymynyń hatshysy Algebra aǵaı. On birinshi klasta Zylıqa jóninde bir shuǵyl sheshimge baratynyn aldyn-ala josparlap qoıǵan Baǵdat júgeri naýqanyn jek kórmes.

Sóıtip júrgende, Algebra aǵaı bir top oqýshyny júgeriden alyp qalatyndy shyǵardy. Kúzgi meıramǵa arnap konsert ázirlemek. Sol toptyń ishinde Zylıqa da bar. Ánshi ǵoı. Baǵdat úsh kúnge ázer shydady, tórtinshi kúni tún ishinde turyp alyp, hat jazdy. Jaza berdi, jaza berdi, jaza berdi. On eki paraqty dápterdiń ortasyndaǵy qaıyrma symtemirdi kórip bir-aq toqtady. Basynan bastap qaıta oqydy, bári aıtylǵan. «Jaýabyńdy asyǵa kútemin!»— dep, taýys-támám etti de, «Algebra aǵaıǵa aparyp berseń de, báribir, aıtqanymnan qaıtpaımyn, men seni súıemin!» — dep qosty.

Baǵdattyń nómiri birinshi dosy Nıaz edi, ol konsert qoıatyndardyń qatarynda, júgerige shyqpaıdy. Sol tapsyrýy tıis. Hat tapsyrylatyn kúni bul mashınaǵa minbedi, júgerilikten jaıaý qaıtpaq. Keshke qaraı, jumys aıaqtalarda denesi kúıip-janyp, ózinen-ózi dir-dir etip, óksip-óksip jylaǵysy keldi. Ábıir bolǵanda, qalyń nýdyń ishinde japadan-jalǵyz edi. Qurǵap, qatyp qalǵan qarasur topyraqqa betin basyp, kesek asap, shaınap-shaınap túkirip tastady. Júgeriniń arasynan bárin-bárin kórip otyr. Tarazynyń basynda klass-klass boıynsha qorytyndy shyǵarylyp, sosıalısik jarys jeńimpazdary atap aıtyldy, olardyń komýnızmdi jedeldetýge qosqan úlesteri úshin dý qol shapalaqtaldy. Oqýshylar mashınaǵa mine sala ándete bastady. Baǵdat qalyń júgeriniń ishinen asyqpaı shyǵyp, shańdaq jolǵa jalǵyz, jaıaý ilikken.

Jarty jylǵa jeter-jetpes ýaqyt buryn osy Zylıqalardyń klasynda oqıtyn bir qyzǵa Baǵdattyń bir klastasy hat jazyp, Nıaz sekildi baılanysshydan berip jibergeni, ol hat álgi qyzdyń qolyna tıe bergen mezette taǵy bir klastas qyzy baıqap qoıǵandyqtan, oqýǵa da qorqyp, Algebra aǵaıǵa tapsyrǵany áli umytylmaǵan. Sodan toǵyzynshy klastyń qyzdar jınalysy bolyp, oǵan onynshy klastyń ǵashyqtyq syrqatyna shaldyqqan álgi bozbalasy shaqyrylyp, úsh saǵattan astam qyz shyryldap, jigit shyrqyraǵan. Talqylaýdyń orta tusynda qyz talyp qalmaǵanda, ne bolar edi, ony kim bilsin. Al bozbala-jigit miz baqpaǵan, tek Algebra aǵaıdyń qınaýymen ǵana komýnızm qurylysshysyna jaraspaıtyn jat qylyqqa jol bergeni úshin jazbasha túrde keshirim suraǵan, ıaǵnı sovet mektebiniń qabyrǵasynda júrip ǵashyq bolmaýǵa, qyzdarǵa hat jazbaýǵa, jeke josparyn jasap, sol josparǵa sáıkes saıası jáne mádenı-adamgershilik deńgeıin kóterýmen aınalysýǵa ýáde etken.

Jan túrshiger jınalystan keıin jarty jyl óter-ótpeste jarty dápter qıssa jazyp, qyzǵa berip jiberý ońaı ma? Árıne, qıyn. Sondyqtan da on birinshi klastyń ozat oqýshysy Baǵdat Tóleevtiń mańdaıyn topyraqqa tireı qulap, qalyń júgeriden qas qaraıǵanda shyqqanyn túsinýge tıispiz, qurmetti oqyrmanym.

Zylıqany erteńine ınternat mańynda kórdi. Qońyrqaı qos burymy arqasynda terbelip, júgerige baratyn qyzdardy shyǵaryp salǵaly keledi eken. Hatty alǵannan keıin ol dem arasynda abyrjyp, júdep-jadap ketetindeı kórip edi Baǵdat. Algebra aǵaıdyń aldynda ózin kináli sezinip-aq qınalatyn shyǵar dep oılaǵan.

Túk te ózgermepti Zylıqa. Qaıta kúlimsireı qaraıdy Zylıqa. Jaraısyń sen, Zylıqa!

Nıazdyń nómiri konsertke jaramaı, júgerige qaıta shyqty. Hatty qalaı bergenin, Zylıqanyń ońasha qalýyn qalaı kútkenin, sondaı azapty kúıde júrip, kórkemsóz oqýdan qatty súringenin, álde Algebra aǵaıdyń mysy basty ma, áıteýir merekelik konsert tiziminen syzylyp qalǵanyn saıraıdy kelip, saıraıdy.

Arada apta ótti. Algebra aǵaı eshteńe seze qoımaǵan sekildi. Aıtylyp júrgen ańyzǵa sense, Algebra aǵaı óz klasyndaǵy bir qyz jigitten hat alsa, sol kúni-aq bilip qoıady-mys. Bári osyǵan senetin, Baǵdat ta nanbaımyn dep aıta almas. Biraq, mine, apta ótip barady, Zylıqa bir bet, jarym bet túgilim, tolyq dápterdiń jartysy tolǵan hat-qıssa alyp otyr, Algebra aǵaı nege ún-túnsiz? Álde ábden kóz jetkizip, tintkilep, túrtkileı júrip, jan-jaqty ázirlikterin jasap, kútpegen kúni, tutqıyldan tıisip, tas-talqan etpek pe eken?

— Ondaı qaýip joq, qoryqpa, — dedi baılanysshy Nıaz. — Bul jerde biz Zylıqa sulýdyń artyqshylyqtaryn moıyndaýǵa tıispiz. Ol sezdirmeıdi, ózin-ózi qandaı qıyn jaǵdaılarda da emin-erkin ustaıdy.

Zylıqadan eshqandaı ózgeris baıqalmady. Baǵdatqa betpe-bet kezdesip qalǵan sátterde ǵana eki beti mekteptiń oqý-tájirıbe ýchaskesinde ósiriletin pomıdordyń erekshe sorty sekildinip, dý etip qyzarady da, tez basylady. Qaıta Baǵdat qatty sasqalaqtap, júrisinen jańylady.

Taǵy bir apta óter-etpeste Nıaz jaýap ákeldi. Alpys úshinshi jylǵy sol bir hatty Baǵdat áli kúnge deıin jatqa biledi eken: «Qurmetti... Meni qandaı azapqa salǵanyńyzdy bilesiz be? Qudaıym-aı, jaıshylyqta, júgerilikte júrgen, ázildesken bir bólek eken de, mynadaı jaǵdaı múlde basqa eken ǵoı. Kim bilipti, kim bastan keshipti?! Shynymdy aıtaıynshy, hatty birinshi ret alyp otyrmyn desem, ótirik bolar. Kanıkýlda júrgenimde áskerdegi beıtanys bireýlerden hat kelgenin nesine jasyraıyn. Al myna hat, Sizden kelgen uzaq-uzaq hat meni shynynda da azapqa túsirdi. Uıqydan da, kúlkiden de qaldym. Keıbir álsiz, ársiz mınótterde bulaısha qınalyp, qoryqqansha, Algebra aǵaıǵa aparyp, qutyla salsam ba eken dep te oıladym. Biraq, hatyńyzdy qatygezdikke qalaı qıarmyn. Úsh-tórt kúndeı jasyryp ustap, qaıta-qaıta oqydym. — Aqyrynda, Algebra aǵaıdy oılap, otqa órtedim. Beker óıttim-aý dep taǵy ókindim keıin.

Keshe Algebra aǵaı klasty túgel alyp qalyp, qatty urysty. Bilip, sezip qoıǵan eken dep, zárem ushty. Bildirmeý úshin betine bedireıip qarappyn da qalyppyn. Menen sondaı buzyqtyq shyǵatynyn da bilip qoıyńyz. Betine tik qaraǵan oqýshyǵa aǵaıdyń onsha qatty tıise almaı, taısaqtaıtynyn burynnan baıqaýshy edim. Sonda da saqtyq kerek. Hat ustalsa, bilip qoısa, Siz de, men de máz bolmaımyz. Endi hat jazbaı-aq qoıa turǵaısyz. Men bárin-bárin túsinemin ǵoı... Ázirshe kesip aıtý qıyn, Siz jazǵandaı sóz berisý degen áli oılanatyn nárseler emes pe? Sál múmkindik berińizshi, maqul ma? Hat jazbaı-aq kezdesken, az ýaqytqa bolsa da, saqtyqpen jolyǵysqan jón ǵoı deımin. Men de, osy hatty jazýǵa keńes bergen meniń jan dosym da osyndaı oıdamyz... Sálemmen, Men. 16 qazan, 1963 jyl».

Bir mektepte, bul on birinshi, ol onynshy oqyp júrse de, ekeýi ońasha jolyǵa almaı-aq qoıǵan.

Alpys úshinshi jyldary, senseńizder de, senbeseńizder de, jaǵdaı solaı edi.

Baǵdat endi ekinshi hat jazýǵa otyrdy. Burynǵydaı jarty dápter emes, biraq, «súıem» degen sózdi aıryqsha oıýlap jazdy. Jaýap keshikken joq. Bul hatty da Baǵdat jatqa biledi eken:

«Qurmettim...

Hatyńyzdy aldym. Adamdy birte-birte tym batyldandyryp bara jatqandaısyz-aý. Algebra aǵaıdan da qoryqpaı, hatyńyzdy ala sala jaýap jazyp otyrǵanymdy qarańyzshy. Men de ózińiz sıaqty haldemin. Oıdan oı týyndap, qıaldan qıal keshemin. Árıne, oılarymnyń ortasynda, qıaldarymnyń qyrqasynda ózińizdi kóremin. Men de súıemin Sizdi... Kezdesýdi men de asyǵa kútemin. Amal qansha... Biraq, júgeriden kelgeli Algebra aǵaıdyń shpıondary jan-jaqty jumystardy júrgizip-aq jatyr. Ony da umytpaıyq. Maǵan hat tasıtyn dosyńyzdan da uıalamyn, qansha degenmen, ol bizdiń aýyldan ǵoı. Sondyqtan Siz osy senbige deıin meniń jan dosym K...-ge jolyǵyńyz. Bárin sol aıtady. Qolyńyzdy qystym... Sálemmen, Men. 26 qazan, 1963 jyl».

Zylıqanyń alǵashqy hatynan soń áldeneshe aı ma, jyl ma ótkendeı edi, on-aq kún eken ǵoı sonda. Baǵdat onyń dosyn jaqsy biletin. Kúmis qoı ol. Kishkentaı ǵana qara qyz, qoldy-aıaqqa turmastaı pysyq, bıge qumarlardyń birinen sanalady. Bir-eki ret bul da onymen bılegen.

Erteńine kezdesti. Jypyldap, tez sóıleıtin Kúmis qyzdyń aıtýynsha, Zylıqa senbi kúni ınternattan aýylyna qaıtady. Sol senbi kúni Baǵdat ta Samsonovkaǵa qatynaıtyn avtobýsqa minip, Jıdeliniń jol aıryǵynda, Balbastaýǵa burylatyn jerde túsip qalýy tıis. Sol jerde júrip, árıne jıdelerdiń qyp-qyzyl jemisin terip jep júrip, barlaý jasaıdy. Kóp uzar, bálkim uzaı qoımas, Balbastaý jaqtan tory bıege mingen shal men qara esekke mingen kempir kóriner. Olar osy Zylıqanyń ákesi men sheshesi, ıaǵnı atasy men apasy bolar. Eger shal men kempir bir-birimen jaıbaraqat áńgimelesip, Jıdelige qarata jol tartyp bara jatsa, olardyń qolyndaǵy eń kenje qyzy, ortalyqtaǵy ınternatta júrip oqıtyn Zylıqa sulý úıinde ońasha qalǵan eken dep qýanar bul Baǵdat batyr. Qýanar da, Balbastaýǵa qaraı baǵyt alar. Eger qarańǵy túskenshe taǵat tappasa, eger birge oqıtyn baılanysshy Nıazǵa ózindeı sense, kúdik-kúmán keltirmese, onda sonyń úıine bara berer. Qarańǵyny paıdalanyp, belgi berer. Alda-jalda jan adamǵa bildirmeı, ózi ǵana ońashalap jolyǵyp, jalǵyz ǵana qaıtyp ketýge bel baılasa, qarańǵy túskenshe tyǵylatyn jer tabar. Sosyn baq ishine kirer. Eń úlken alma túbinen izdegen adamyn tabar.

Baǵdat ýáde boıynsha Samsonovkaǵa baratyn avtobýsqa ýaqtyly minip úlgerdi. Jıdeliniń jol aıryǵynda túsip qaldy. Qyp-qyzyl, til úıirip jóneletin jıdeni armansyz jedi. Aǵashtardyń tóbesine zýlap shyǵyp-aq ketkisi kelgen, biraq, uıalyńqyrady. Onyń ústine jańadan satyp alyp, tyltıta taryltyp kıgen shalbaryn aıady. Kóp uzańqyraı qoımady-aý, tory bıe mingen, túlki tumaq kıgen shal men shunaq qulaq qara esekpen tepeńdegen kımeshekti kempir kórindi. Bet-júzi kenet dýyldap, ysyp ketip, qalyń júgeriniń ishindegideı kúı keshti. Jıde arasyna tyǵylmaq edi, keshikti.

— Assalaýma-ǵaleıkem! — dep sálem berdi.

— Ýa-aleıkúm-assalam, balam, — dedi shal. — Jıdeniń butaǵyn syndyryp tastapsyńdar-aý, á?

Qara esektegi kempir bir jótelip qoıdy.

Sodan ary turdy, beri turdy. Jıdeniń synǵan butaqtaryn ary laqtyrdy, beri laqtyrdy. Ýaqyt tas tabandap jyljymady. Qarańǵy túskenshe qaı zaman áli. Oılap qarasa, Balbastaý aýyly anaý tur. Nıazdyń úıin shamalaıdy, al Zylıqanyń úıin bilmeıdi. Túnge qaraı taba almaı, basqa sharbaqta adasyp júrýi de múmkin. Onyń ústine Nıaz dosyna senbeıtindeı, odan jasyrynyp jolyǵatyndaı ne kórinipti?! Erterek barady da, bárin ashyp aıtady.

Nıaz dosy qatty qýanyp ketti. Alǵashqyda. Artynsha bul hıkaıanyń ózinsiz, Nıaz Ámirbekovtiń katysýynsyz bastalǵanyna burtıyp, ókpelep biraz otyrdy. Et qaınap jatqan qazanǵa qarap qoıyp, qýraǵan júzim butaqtaryn butarlaı, syndyra orap, oshaqqa tyǵady da, tymyraıa qalady. Onysy uzaqqa barmady, biraq. Kúlip kep jiberdi. «Jaqsy adamnyń ashýy sháıi oramal kepkenshe, jaman adamnyń ashýy basy jerge jetkenshe» degen osy ǵoı, shirkin.

— Men oǵan baryp, qýantyp keleıin, barlaý jasap, dál merzimin kelisip kaıtaıyn, — dedi alaqanyn ysqylap. — Oǵan deıin et te pisedi. Apamdy aldap ketemiz ǵoı birdeme ǵyp. Áı, ańqaýym-aı, Zylıqa men Kúmis qyzdyń pravakasıasyna kónip qala jazdapsyń sen!

— Qalaı sonda?

— Áı, ashyq aýyzym-aı, olar bizdiń dostyǵymyzdy synap kórmekshi ǵoı. Bir-birine shyn sene me, senbeı me degenderin qalaıynsha ańǵarmaǵansyń?!

— Sol-laı ma?!

— Qyzdar bizge qaraǵanda qyryq ese qý bolady, áli talaı-talaı ańqıyp qalarsyń sen, Zylıqa aman bolsa...

Nıaz álden ýaqyttan soń qarańǵylyqty qaq jaryp shyǵyp, qazan-oshaqtyń basynda turdy. Ný orman-toǵaı sekildi tal-terekterden, baý-baqshalardan úıler kórinbeı, sýyldaǵan qamystardan, keýdeni qaǵatyn jalbyzdardan basqa da áldeneler qaraýyta jumbaqtanyp, bul aýyl túnde bólekshe beınege enip alady eken. Oshaq basynda elegize bastaǵan Baǵdat Nıazdy kórip qýanyp ketti.

— Aıttym ǵoı, pysyq ózi. Meni nege syrtqa tebesińder desem, uıaldyq dep, syzylady. Rýymyz bir ǵoı dep, aqtalady-áı. Eki hat jazysa salyp, elpildep aýylǵa, úreılenbeı úıime shaqyrǵanym qaı sasqanym dep, bir jylap aldy. Bir kúledi, bir jylaıdy sulýyń. Bir tońyp, bir ystyqtaıdy. Qaıtsin-aı. Qyzbysyń degen. Baıqasam, bul Zylıqanyń ózi de burynnan-aq saǵan ǵashyq bilem ǵoı. Shaqyraryn shaqyryp alyp, atasy men apasyn ádeıilep qana Jıdelidegi eń úlken ápkesiniń úıine jibererin jiberip alyp, osy qylyǵym qalaı boldy ózi dep, ókinip otyr eken. Dál baryppyn. Qýanyp ketti-eı. Aqtalǵan taryny qaımaqqa, balqaımaqqa qozǵap, jibitip koıǵa-a-an. Bal tatıdy-aý, bal tatıdy. Sodan eki-úsh ret qarbyta asap, kelisim jasap, kep turǵanym. Kúzdik alma túbinde, jońyshqanyń sońǵy orymy jınalǵan jerde Jaýynbaı atamnyń jaman tonyn jamylyp, kúzette men jatarmyn, al sender úı ishinde emin-erkin syr shertisersińder... Óziniń aıtýy solaı...

Ol kúzdik alma túbinde turdy.

Alǵash sezgeni almanyń ıisi edi.

Alma ıisin jeńip, Zylıqanyń qońyrqaı qos burymynyń ıisi jetkendeı.

Qolyn usyndy. Ol.

Ustady. Bul da, ol da.

Jibere saldy qoldaryn. Ol da, bul da.

Qaıtadan usyndy qolyn. Ol.

Bul ilesti. Oǵan. Jońyshqanyń sońǵy, mamyq orymy baýlanyp, jınalǵan jerde, alma túbinde ton jatty. Ony Nıazǵa arnap alyp shyqqan ǵoı. Baǵdatty aqyryn jetelep, úıine qaraı aıańdady Zylıqa.

Balqaımaqqa qozǵap, jibitip qoıǵan tarysyn tabaǵymen ákelip, aldyna qoıdy Zylıqa.

Raqat Baǵdatqa. Budan artyq raqat bolar ma Baǵdatqa. Osyndaı bir ertegini bastan keshermin dep oılap pa bul...

— Osylaı jolyqqanyma, seniń úıińde otyrǵanyma senińkiremeıtin sekildimin, — dedi dir-dir etken Baǵdat. — Baqyttymyn men.

Osyny aıtyp, ıkemsizdeý qozǵalyp, Zylıqany tuńǵysh ret qushaqtady. Súımek bolyp edi, qalaı súıerin de bilińkiremeı, áıteýir ernin jaqyndata bergende, Zylıqa sytylyp shyǵyp ketti qushaǵynan. Tastaı qarańǵy túnde shamdy ádeıi jaqpaǵan edi. Baǵdat áldenege tıip ketip, qulatyp aldy.

Zylıqa kúldi jaı ǵana.

Odan ári qımyldaýǵa júreksinip, otyra berdi Baǵdat.

Áldenege oranyp, buryshta aǵarańdaǵan kereýetke jatty Zylıqa.

Kenet Zylıqa mekteptegi, ınternattaǵy bolyp jatqan, tolyp jatqan oqıǵalardy, áńgime-hıkaıalardy birinen keıin birin aıtty ketti, aıtty ketti.

Birte-birte Baǵdat ta sóıleıin dedi. Ekeýi de Algebra aǵaıdan shynymen-aq qatty qorqady eken. Kezdesý asa qaýipti. Abaılaý kerek. Aýylda da qıyn.

Ekeýi taǵy da talaı-talaı áńgimelerdi shertti. Qandaı mamandyqty qalaıtyndaryn, nendeı kitap oqıtyndaryn, qaı aǵaıdy, qaı apaıdy qalaı kóretinderin, birqatar uldar men qyzdar týraly pikirlerin ortaǵa saldy. Komýnızm jaıyn da umytpady.

Tún ortasynan áldeqashan aýyp ketti. Dalada qyraý qylaýlady ma, shyq sebelep ótti me, úıdiń ishi birden salqyn tartyp sala berdi.

— Sen tońyp otyrǵan joqsyń ba? — dedi Zylıqa. — Joq, tońǵan joqpyn. — dedi Baǵdat sonda.

— Tońasyń, — dep, Zylıqa aǵarańdaǵan kereýetten aǵarańdaı túregelip, áldebir kıimdi ákelip berdi.

Bir qarasa, qalǵyp barady eken, qarsy aldynda aq kóılekti Zylıqa turypty.

— Kel, onan da ekeýmiz birge jamylyp otyraıyqshy, men jalǵyz ózim qorqyp kettim, — dedi ol. Baǵdat qýanyp, artynsha qaltyrap jóneldi qaraptan-qarap otyryp. Deneleri bir-birine tıip, tıgen jerleri kúıip, ún-túnsiz, uzaq otyrysty. Kózin jumsa, buldyraı ushyp alystaıdy, kózin ashsa, jaqyndap, janynda otyrady.

Tań atyp qalǵanyn kórgende ǵana ekeýiniń erinderi bir-birine sál-pál tıip-tıińkirep ketti de, bir-birine uıala qarasty.

— Nıaz ne boldy eken? — dedi Baǵdat.

— Al endi qaıt, — dedi Zylıqa. — Avtobýs Jıdeliniń jol aıryǵynda jetiden on-on bes mınót ótkende toqtaıdy.

— Endi... Endi qashan kezdesemiz?

— Osy az ba? Sizge? Saǵan? Osy az ba, saǵan? — dedi Zylıqa erkelegisi kelgenin sezdirip.

— Eshqashan da umytpaspyn osy túndi! — dedi Baǵdat baqyttan basy aınalyp. — Rahmet saǵan, ja-jan-ym...

— Qosh, saý bol, Baǵdat!

Alqory aǵashyn aınala bergende, aldynan Nıaz shyǵa keldi.

— Súıdiń be? Súıistińder me? — dedi Nıaz.

— Árıne, — dedi Baǵdat maqtanyshpen.

— Oı, pysyqtar e-e-eı...

Nıaz Jıdeliniń jol aıryǵynda Baǵdatty avtobýsqa mingizip jiberdi.

Zylıqany birer kúndeı kórmeı qalsa, habaryn bilmeı qalsa, shydaı almastaı halge túsetin bolǵan.

On birinshi klass ta bitti. Zylıqa onynshy bitirip, kolhoz ortalyǵyndaǵy qyrmanda, jazǵy praktıkasyn ótep júrgen. Baǵdat atestatty alǵan kúni qustaı ushty ǵoı. Aldymen ataqty barlaýshy Nıaz ketken.

Baǵdat tús aýar-aýmas mezgilde ushyp jetip, jele-jortyp, shaıhanaǵa kirse, Nıaz áli shal-shaýqandardyń ortasynda komýnızm men Sy-Sy-Syrdy tolyq hımıalandyrý taqyrybynda talasyp otyr eken. Ol oqyǵanyn aıtsa, kolhoz ortalyǵynyń qarıalary tirshilikten túıgenderin táptishtep, hımıanyń basa-kóktegenine renjıdi. Nıazdyń pikirsaıysqa berilip ketkeni sonshalyqty, buǵan burylǵan da joq. Shaıhananyń kesesin qos qoldaı ustap, naǵyz shalǵa aınalǵan. Quryshev joldastyń sońǵy baıandamasynan úzindini jatqa soǵady. Bir kezde Baǵdatty adam ornyna kórip, tut aǵashtaryna qaraı ıek qaqty-aý.

Bıigirektegi ırek aryq boıynda tizile terbelgen terekterge, japyraqtary qalqaıyp, kúnge qyńbaıtyn, kóleńkesi qoıý tut aǵashtaryna alańdaı kóz jiberip keledi. Áne, qos burymymen oınap qana, oılanyp qana tur ǵoı Zylıqa!

Oılanyp qana turypty, qońyrqaı ǵana burymdar erekshe erke qylyqty. Shildede sál tynshyǵan, buryndary yrshyǵan taza sý da sybyrlaı aǵyp, tunypty. Shańqaı tústiń aýyp qalǵan shaǵynda, qyzyl qyrman janynda... Saǵynysa tabysty-aý sonda ekeýi...

Alpys úshinshi jylǵy mahabbat týraly, qurmetti oqyrman, men emes, Baǵdat osylaı uıqastyryp áketedi eken, sony eskertkimiz keledi. Bizdiki qaz-qalpynda jetkizýge tyrysý ǵana.

Ekeýi qol ustasa turyp, atestatqa birge qýanǵan. Súıinshisi retinde sanap, qyz birinshi súıip alypty. Bul mas bolyp, jaýap qatyp úlgere almaı, burynǵysha sasqalaqtaǵan. Zylıqa sulý bórin tez túsinip, jaırańdaı jymyńdap til qatqan:

— Al endi, qoshtasaıyq. Qyzyp jatqan qyrman mynaý. Bizdi izdep, taýyp alyp, masqara bolarmyz, — dedi qyz. — Bireýi baıqap úlgerse, bıdaıyqtaı terbelip bári tańdanar, seleýdeı tegis sýsyldap, tutas kolhoz talqylar... Oqýǵa túsip ketýińe tilektespin!

— Súıeıinshi, — dep qıylypty Baǵdat batyldanyp.

— Jaraıdy. Men de, — dedi ol.

— Jaraıdy. Men de, — dedi bul.

Sodan oqýǵa túsip kelip, jolyqqandaǵysyn aıtsa, odan keıin áskerge keterdegi kezdesýlerin oıǵa alsa, Baǵdat batyryńyzdy tipti tanymaı qalar edińiz.

— Aıtyp-aıtpaı ne kerek, sol jyldary biz komýnızmge de, ǵashyqtyqqa da Qudaıdaı senetin edik, — dep aıaqtady Baǵdat aǵalaryńyz. — Átteń-aı, átteń, komýnızmińizdiń ózi túp-túgel jalǵan, ship-shıki ótirik boldy da shyqty ǵoı.

— Al ǵashyqtyq she? — deımiz biz.

— Ony kim bilsin, biz Zylıqa ekeýmiz qosyla almadyq áıteýir. Alpys tórtinshi jyly áskerge kete bardym. Úsh jyl boıy ýran kenishterinde tyrbańdaıtyn túrmeshilerdiń kúzetinde júrip, ólimnen basqanyń bárin bastan keship, qaıtyp kelsem, kútemin degen qyzym... Boldy, arǵy jaǵyn aıtpaımyn endi. Osymen taýys-támám... Degenmen, bilip qoıyńdar, mahabbat komýnızm sekildi aldamshy nárse emes shyǵar, sirá. Ol pendesine Qudaı taǵalanyń ózi ǵana buıyrtatyn bólekshe bir qasıet bolar, kim bilsin...

Baǵdat aǵamyzdyń kúrsinisin kúlkisi jeńetin de, jeńe almaıtyn da jaǵdaılary alma-kezek almasatyny qyzyq-aq.

---