InfoHub Logo

Ol kezde bulardyń keńsesi Qoshqarata bulaǵynyń jarqabaǵyndaǵy jarylǵaly turǵan jalǵyz úıdetuǵyn. Jalpydan jyrylǵan jalqydaıyn qulazyp otyrǵanynda kútpegen jerden Prorektor kirdi. Áli kúnge deıin esinde ǵoı, ol kisiniń keńseni izdep taýyp alǵany, jetip barǵany eńsesin odan ármen eze túsken edi. «Bizdi Vasılevtiń qýyp tyqqan jeri osy boldy», — degen bul bulaqtyń boıyn býlyqtyra qaıǵyrtqandaı. «Tań qalamyn, — dedi sosyn taǵy da bul. — Nege sonda onyń bir basynda tórt-bes keńsesi bolýy kerek te, paqyrlar koǵamynda eshteńe bolmaýy tıis? Bárimiz birdeımiz, teńbiz deıtinimiz qaıda qalady sonda?»

Prorektor muny birinshi márte kórip turǵandaı tańdana qarap, kózin ázer taıdyryp áketip, qońyr ústeldiń ústindegi sarǵaıǵan gazetterdi aýdarystyrǵan syńaılandy. Laýazymyna sáıkes Prorektor paqyrlar qoǵamy basqarmasyna múshe bolyp saılanatyn. Jalpy, ózi ózge bastyqtardaı emes, erekshe elgezekteý, jan-jaqtylaý sekildi. Bulaq boıyndaǵy bulyńǵyr bultty serpip tastaǵandaı bir kúlip aldy da:

— Másele keńsede emes koı, Paqyrdın, ony óziń daǵy jaqsy túsinesiń, — dedi Prorektor.

— Másele keńsede emes, — dedi bul da qyzbalana túsip. — Keńsede emes, eńsede bolyp tur ǵoı, aǵa! Bir túrli eńsemdi kótere almaı-aq qoıdym. Ózimdi o dúnıede júrgendeı sezinetinim bar osy kúnderi.

Prorektor tiksinińkirep qalǵandaı, sarǵysh gazetterdi ysyryp qoıyp, shıqyldaq oryndyqty shegindirińkirep otyrdy.

— Nemene, o dúnıeni bilýshi me ediń? — dedi ol endi ózimsingen, biraq renishtileý raıda. — Álde, baryp qaıtqandaı jaǵdaıyń bar ma?

— Baryp qaıtpasam da biletin sıaqtymyn. Bu dúnıeden baz keshkenime biraz ýaqyt ótip ketkendeı kórinedi de turady, — dedi Paqyrdın.

— «Shala din men qate pánniń» jemisindeı jalpydan bezip, tirshilikten túńilip, taý kezip ketken, úńgir saǵalap, qylýetke túsken shaıyrlar bolǵan. Olardy óziń de jaqsy bilesiń ǵoı sen. Solarǵa eliktep júrsiń be, álde?

— Sopylarǵa solyqtaıtyndaı men kim edim sonshalyq?

— Bolmasań da uqsap baq degen. Já, jaraıdy, áneýkúngi telefonmen aıtqanymdy oılandyń ba óziń? Bir habaryn beremin dep eń, ún-túnsiz kóship ketipsiń?

— Bolmaǵanǵa bolyspa degen ǵoı, aǵa. Sondaı-sondaıǵa júdá joqpyn ǵoı. Óz betimshe typ-tynysh júrgen jan edim.

— Seni bola qalsyn, tola salsyn deıtindeı kólpaldyq emes myna bizdiki de. Jamandy-jaqsyly kópshilikke tanylyńqyrap qalǵan adamsyń. Qabyldaý komısıasynyń quramynda sendeılerdiń bireý-jarymy júrse, bizdiń jaqqa sál de bolsa senim nyǵaıar degendegi maqsattaǵy. Al saǵan ómirdi, adamdardy ár túrli jaǵdaılarda zerttep, bile túspektiń ózi az olja sanalmas, sirá?! Onyń ústine obkomnyń múshesisiń, — dep, qolpashpen qorytyndylady Prorektor.

— Taǵy birazyraq oılanaıynshy, aǵa, — dedi bul Prorektorǵa tunjyr qaraǵan kúıinen tanbastan. — Typ-tynysh júrsem dep edim. Qansha degenmen...

— Aqyldylar oılanǵansha, aqymaqtar isin bitiredi degendi bizdiń Rektor jıi aıtyńqyraıdy, — dedi Prorektor Paqyrdınniń arqasynan qaǵyp-qaǵyp jiberip, ornynan túregelip. — Erteń sol kisige kirýimiz kerek. Typ-tynysh júrý degen óziń aıtqan o dúnıede bolmasa, bu dúnıede, áı, qaıdam-aý, áı, qaıdam. Kóp oılanbaqqa ýaqyt tar, tańerteńgi saǵat segizde kútemin.

Prorektor jarylǵaly turǵan jalǵyz úıden asyǵa shyǵyp, munyń maýsym aıynda muzdaǵan qolyn yqylaspen qysyp, máshınesine qarata asyǵa júgirdi.

Nege ekeni belgisiz, sol kóktemde ǵana kenetten qaıtys bolǵan obkomnyń birinshi hatshysy kóz aldynan ketpeı-aq qoıǵany. Bireýler «ózin-ózi óltiripti» desti. Paqyrdınge salsa, olaı bolýy múlde múmkin emes sekildi. Marqum kózi tiri kezinde bir emes, eki-úsh ret ózi shaqyrtyp alyp, arnaıy qabyldap, paqyrlar qoǵamyna oń kózimen qaraıtynyn baıqatyp-aq edi. Jańadan kelgen birinshi hatshy munyń jeke basynyń jaǵdaıyn, turmys ahýalyn, úı-kúıin qanshama qadaǵalap surasa daǵy, bul bir aýyz aıtpaı, tek qana qoǵamnyń jaǵdaıattaryn maǵlumdap, oblystyń sharýashylyq salalaryn saralaǵan bolyp edi. Bir tańǵalarlyǵy sol, birinshi hatshyny qaıtys bolardan bir aptadaı ǵana buryn kórgen-di. Tup-týra tal tústiń shamasytuǵyn. Obkom úıiniń aldyndaǵy shyrshalardyń arasynda kidirip turypty. Jaıshylyqtaǵy jaıdarylyǵy joq, tóbesinen sáýir aıynyń kúnshýaǵy emes, kóńil qulazytatyn qarasur kóleńke quıylyp turǵandaı kóringen-di. Kún ashyq edi, jańa búrshik jara bastaǵan maıda aǵashtardyń aınalasyndaǵy názikesh kógal betinde álsiz kóbelekter kólbeńdeı ushqan shaqta, aspan áleminde, kók júzinde shókimdeı bultyńyz joqta, álgi kisiniń tóbesinen, tótesinen shúıilgendeı kóringen zildeı qara kóleńkeni baıqaǵany rastuǵyn. Tap sol sátte aıqyn sezine qoımaǵan da shyǵar-aý, alaıda apta ótip, el jelden beter gýleı jónelgende, bári-bári aına-qatesiz kóz aldyna oralyp, sýretteı ornap qaldy. Qalyp qoıdy ketpesten. Sol kúni solǵyn amandasqany da esine tústi emes pe? Qaraýytyp qaraǵany da. Obkom úıiniń aldy sáýirdiń ashyq kúninde, tapa-tal tústiń ózinde kenetten kúńgirt tartqany da. Ana kisiniń aıaǵyn sylbyr basyp bara jatqany da. Kógildir shyrshalardyń kógistene surqaılanyp, kúreńite jónelgeni de. Eńsesi túsińki birinshi hatshynyń eki jaqqa qaraı ashylatsh emen esikti eki-úsh ret tartyp, nátıje shyǵara almaǵanyna nalyǵandaı, qaıransyz qorlanǵandaı kózqarasy da. İshki jaqtan qyzyl jaǵaly, jap-jas, jıren shashty mılısıonerdiń jymıa yńǵaısyzdanyp shyǵyp, esikti aıqara ashqany da.

Apta ótkende birinshi hatshy kenetten qaıtys boldy. Ár túrli áńgime shyǵa bastady. Kim ne aıtpady deısiz sonda?!

Vasılev sazarǵan, qansyz-sólsiz kúıinen tanbady. Sóıtip, bulardyń keńsesi Qoshqarata bulaǵynyń bas jaǵyndaǵy bıik jarqabaq basyna, jarylǵaly turǵan jalǵyz úıge kóshirildi.

Vasılevińiz de, bul da, ıaǵnı Paqyrdın de obkomnyń músheleri bolyp saılanǵantuǵyn...

— A-a, kel-kel, obkom múshesi, — dep qarsy aldy Rektor.

Paqyrdın Prorektorǵa týra segizde barǵan edi. Ol kisi buǵan Rektordyń aldynda ózin-ózi qalaı ustaýy qajettigin aıtyp, áldeqalaı unamaıtyn sóz estı qalsa, kóńilge almaı-aq qoıǵanynyń, múmkindiginshe qyrsyqpaǵanynyń jón ekendigin táptishtep túsindirgen. Rektordyń jalpy alǵanda, jaman adam emestigin, qazirgi (ıaǵnı sol kezdi aıtyp tur ǵoı, osydan shamamen on jyl burynǵy kez edi ǵoı) zamanda úlken oqý ornyn basqarýdyń asa qıyndap, kúrdeli tartyp ketkenin, Rektor túgilim Prorektor, Dekan, taǵysyn-taǵylarǵa deıin júıkeleri júndeı tútilip, myna taıanyp kep turǵan qabyldaý naýqany bitkenshe jarym jastary kemip ketetinin uǵyndyryp baqqan. Sondyqtan da shyǵar, keń kabınettegi, asa alys kóringen qap-qara ústeldiń arǵy jaǵyndaǵy aq jeıdeli, qyzylshyraılylaý, jymsıyńqyraǵan Rektor buǵan túsinikti sezildi.

— Biz seni jaqsy bilemiz, — dedi Rektor Prorektorǵa qarap. Prorektor basyn birneshe márte shulǵyp edi, Rektor buǵan burylyp, «áne, kórdiń be, men tek shyndy sóılep, aqıqatty aıtamyn» degendeı keıippen, rahattana shalqaıdy. — Qysqasy, biz seni qabyldaý komısıasynyń quramyna úlken senimmen, qurmetpen usynyp otyrmyz. Jo-joq, qalaı edi álgi, seni usynyp otyrǵan jurtshylyq dep esepteledi. — Rektor Prorektorǵa kózin tóńkerińkireı qarap, taǵy da maquldatty. — Túsindiń be, sen naǵyz halyqtyń adamysyń. Seni halyq usynǵan bolyp tabylady, solaı sanalady (oqyrmanǵa osy kúngi gazettershe eskertý: keıipker sózi jazbager kókeıindegi sózben sáıkes kele bermeýi bek múmkin). Al qabyldaý komısıasynyń quramyna kirgizetin — myna biz. Túsindiń be?

— Túsinedi ǵoı, — dedi Prorektor (taǵy da oqyrmanǵa eskertý: keıipkerdiń keıbir pikiri úshin jazbager jaýap bermeıdi).

— Bul senimniń, bul qurmettiń jaýapkershiligin tereń sezine bilý kerek, — dedi Rektor kreslosyn aldymen sol jaqqa, sosyn oń jaqqa jartylaı aınaldyra shaıqatylyp. — Bu jigit negizinen shyǵarmalardy tekserýmen aınalysady ǵoı, solaı ma?

— Solaı, óziniń mamandyǵy men qabiletine ábden sáıkes, — dedi Prorektor.

— Áne, kórdiń be? Biz qabyldaý komısıasyna syrttan kiretin adamdardy qalaı tańdap, qalaı irikteımiz? — dep masattandy Rektor selkildeı kúlip. Odan ári Rektor kózáıneginiń ústinen Prorektorǵa, kózóıneginiń astynan buǵan qarap, birtalaı aqyl-keńes aıtyńqyrady. Shyǵarma tekserýdiń ońaı emestigin, jas talapkerdiń keleshegine balta shabýǵa bolmaıtynyn, ásirese, osy jazba jumystarynan aryz-shaǵymdardyń óte kóp túsetinin birazǵa sozyńqyrady. Sonymen qatar, qatań talap qoımaq kerek. Osy jasyratyny joq, qazaq tili men ádebıeti bólimine qujat (ol kezde dokýment delinetin) tapsyrýshylardyń tym-tym kóp ekendigin, bári osy fakúltetti ońaı kóretinin, al shyntýaıtyna kelgende, bul túsiniktiń túbirimen, muqym ushqarylyǵyn, eń qıyn, eń kúrdeli fakúltettiń fılfak ekendigin baıan etti. Rektordyń pikirinshe, qazaq tili men ádebıeti bólimin jeńil kórip, ońaı túspek oımen kelýshiler qatty qatelesedi. Dál sondaılardyń kóbinese saýatsyz, shyǵarma jaǵyna shorqaq bolatyny — beseneden belgili nárse. Mine, sondyqtan da oqý ornynyń basshylyǵy shyǵarma tekserý jumysyna bul sekildi adamdardy beker-bosqa tańdamaıdy.

Rektordyń kabınetinen shyqqanynsha birtalaı ýaqyt ótti. Aýyzǵy bólmede kútip otyrǵandardyń bári derlik buǵan dúnıe júzindegi eń baqytty adamǵa qaraǵandaı qyzyǵa ańtarylatyndaı. Prorektor kúte turýy kerektigin eskertken-di. Bir saǵat ótkende búkil oqý orny boıynsha qabyldaý komısıalarynyń jınalysy bastaldy. Taǵy da bir jarty saǵat úzilisten soń fakúltet qabyldaý komısıasynyń otyrysyna qatysýyna týra keldi. Sodan keıin pán jónindegi komısıanyń bas qosýy bolyp ótti. Odan soń shyǵarma tekserýdiń mán-mánisi túsindirildi.

Osylaısha paqyrlar qoǵamynyń jetekshisi joǵary oqý ornyndaǵy stýdentter qabyldaý naýqanyna aralasyp júre berdi emes pe.

Pán komısıasynyń tóraǵasyn bul ózinshe, ishteı Pán-Tóraǵa dep ataı bastady. Pán-Tóraǵanyń basy óte úlken, biraq jartylaı jyltyr eken. Negizinen mılyq mańaıynan joǵary qarata túk te joq, al tómen jaqty túgeldeı bıik jaqqa jumyldyryp, atshaptyrym alańqaıdy seleý shóppen japqandaı áreket jasaýmen álektenedi. Sondyqtan sol qoly kóbinese tóbesinde. Pán-Tóraǵa talapkerler (ol jyldary abıtýrıent deıtin) jazatyn shyǵarmalardy tekserýdiń jaı-japsaryn búge-shigesine deıin túsindirdi. Árıne, ol kisi aldymen Rektordyń eskertpelerine erekshe toqtaldy. Ádildik bolý kerektigin, adam taǵdyry oıynshyq emestigin, alyp-qashpa sózderdiń shyǵýyna jol bermeý týrasynda aıtyńqyrap etti. Rektor men Prorektor ǵana emes, basqa da ishki jáne syrtqy organdar taraptarynan qatań qadaǵalaý, túrli tekseris júrgiziledi. Qabyldaý emtıhandarynyń ózgeleri bir bólek, al qazaq tili men ádebıetinen jazylatyn shyǵarma óz aldyna bir tóbe. Ásirese syrttan kelgender, ózge jaqtan shaqyrylǵandar abaılasyn.

Pán-Tóraǵa shyǵarmalardy tekserý kezinde qyzyl qaryndashty qalaı paıdalaný kerektigin ejeleýge kiristi. Sál oılanyp, sol qolymen tóbesin jaýyp jatqan shashynyń tegistigin tekserip, únsiz qaldy daǵy, artynsha oń qolyndaǵy qyzyl qaryndashty shoshaıtyp, aspanǵa kóterdi. Tap sondaı qyzyl qaryndashtar shyǵarma tekserýshilerdiń árqaısysynda jetkilikti bolýy kerek eken. Tek qana qyzyl qaryndash. Basqalaı jazba quraldarynyń eshqaısysy jaramaıdy.

— Birinshi orfografıalyq qatelerdiń, ekinshi pýnktýasıalyq qatelerdiń sany jazylyp, sosyn, árıne, stılısıkalyq qateler, shyǵarmanyń mán-maǵynasy, mazmuny jan-jaqty eskerilip, baǵasy qoıylady, — dedi Pán-Tóraǵa. — Baǵany aldymen sıfrmen, al jaqshanyń ishine sózben jazasyzdar. Bárińizge, ásirese syrttan kelgenderge erekshe eskertetin nárse...

Pán-Tóraǵa taǵy da qyzyl qaryndashty basynan asyra joǵary kóterdi. Paqyrdınniń kóz aldyna sol kóktemde kenetten qaıtys bolǵan obkomnyń birinshi hatshysy, onyń ústelindegi muqıat ushtalǵan, túrli-tústi shúpirlegen qaryndashtar elesteı jónelgeni. Pán-Tóraǵanyń ne aıtyp, ne qoıyp turǵanyn bul túk te estimesten, basqa dúnıege enip kete bardy.

Obkomnyń jańa kelgen birinshi hatshysyn á degennen-aq jurtshylyq jyly qabyldaǵan-dy. Ózgeler sekildi qyryp-joıýdan bastamady, ózinen burynǵy basshyny bir aýyz ǵaıbattamady, ketken kisiniń syrtynan salqyn qabaq ta tanytpaǵan. Álbette, bulardyń da mańdaıyna syımady ǵoı, tiri júrgende Vasılevińiz paqyrlar qoǵamyn basynbas edi.

Birinshi hatshyny búkil oblys bolyp jerledi. Úlken qala tup-tutas qara jamylyp turdy. Kóshe-kósheniń bári adamǵa lyq tolyp ketti. Marqummen qoshtasýǵa kelýshilerde shek joq sekildi sezildi. Obkom hatshysynyń denesi shahardaǵy eń kórnekti úıge kirgizilip, sálden soń qoshtasý rásimi bastaldy. Jurtshylyqtyń tizbeginde bul da bartuǵyn. Sáýirdiń shýaqtanyp-aq kelgen kúni taban astynan sýytty. Sodan bir apta burynǵy, munyń kóz aldynan ketpesteı sýret bolyp ornap qalǵan, júrektiń túbin sýyldata muzdatar qorqynyshty qarasur kóleńke búkil jerdiń júzin sýmańdaı shyrmap alǵandaı edi.

Marqumnyń tabyty ataqty ǵımarat zalynyń sahnasyna ornalastyryldy. Aınalasynda týǵan-týystary otyrypty. Eń shetindegi qaratory jas áıelge kózi túskende munyń jigeri qum bolyp qoıa bergeni. Birinshi hatshydan tıtimdeı de aınymaıdy-aý, aınymaıdy. Mundaı da uqsastyq kezdesedi eken dá. Tek aǵasynan aınymaıtyny ǵana emes, Paqyrdınniń jigerin qum etken basqa da birdeńe bar sıaqtanǵan-dy. Bárinen de qatty qaıǵyryp, qabyrǵasy qaıysyp, egile ezilip otyrǵany da óz aldyna, obkom hatshysynyń qaratory qaryndasy adam ılana bermesteı júdeý kıingen eken. Bul paqyryńyz kıim-keshek degenińizge tap sol sátte qalaıynsha qazbalaı qarap, tintkileı tańyrqaǵanyna túsinbeıdi. Árıne, obkomnyń birinshi hatshysy túgilim, anaý-mynaý qatardaǵy qyzmetkerleriniń qaryndastary hám úlde men búldege oranyp, úlpildep júretindikten tańyrqaǵan shyǵar. Aqjemdengen qara etigine, jupyny qońyr paltosyna qaıtalaı kúrsinip qaraı bergende, kenet hatshynyń qaratory qaryndasy teńsetile zarlap, Qaraúlek shesheniń Mamaıdy joqtaǵanyndaı qobyz-áýenge saldy-aı kelip. Qapıada qaıtqan oblys basshysynyń Qaraúlek-qaryndasy aıtqan joqtaý zary shahardaǵy eń shyrqaý bıik ǵımarattyń ózin teńseltip jiberdi. Úıińiz de kádimgi adamdar sekildi shaıqalady eken. Aǵasynan aınymaıtyn Qaraúlek-qaryndastyń sózin onsha estimedi bul, al joqtaý áýeni: «A-a-a, a-a, a-a-a, aǵ-aı, A-a-a, a-a, a-a-a, aǵ-aı...» degen kúıinde qulaǵynda qalyp qoıǵan.

— Sen, shyraǵym, meni tyńdap otyrsyń ba? — degen daýystyń qaı taraptan estilgenin qınalyńqyraı ańǵaryp, oqý ornynyń úıleri ortasyndaǵy asfált alań qursaı qysyp turǵan aq terekten kózin ázer ajyratqan Paqyrdın Pán-Tóraǵa jaqqa nazaryn jyqty. Sóıtse, ol kisi qyzyl qaryndashty bıikke kótergen kúıinde, buǵan tesile qarap turypty. Tamaǵyn kenep, tańdanysyn jasyryńqyraǵan Pán-Tóraǵa búıdedi:

— Qalqam, biz seni bilemiz, paqyrlar qoǵamyn qurmetteımiz. Sen túsinbegenińdi myna bizdiń soıqandardan surap alǵyn, jaraı ma? Bul soıqandar nebir klasıkalyq shyǵarmalardy soıyp salady. Mysaly, myna sary bala saǵan aǵa bolady. Shyǵarma tekserýden aldyna jan salmas. Instıtýtty túp-túgel moıyndatqan soıqanymyz — osy aǵataıyń.

Shegir kóz sary buǵan qarap, qadala tesildi. Asa mádenıetti mánerde basyn ıip qoıdy. Aǵataıyn bul Qadalǵan dep nyspylady. Jalpy, janamalap at qoıýǵa kelgende, Paqyrdınińiz mektepten bastap-aq aıtarlyqtaı qabilet tanytqan-dy. Bir qyzyǵy, sol qosymsha esimderdiń basym kópshiligi jurttyń jadyna qonyp, tiline turaqtap qalatyn. Qadalǵan qaıtadan burylyp, qaıtadan qadalyńqyrady. Júzi juqaltań sary bolǵandyqtan, shegirden qońyrǵa tabyndaý kózi kógildirlenip ketetindeı. Sál jymıyńqyrasa, meıirimsiz emes.

— Men seni, inim, azdap bilińkireımin, —dedi Qadalǵan aǵataıy jymıa túsip. — Paqyrlar qoǵamynyń burynǵy jaýapty hatshysy, marqum aǵamyzben birqansha ushyrasýlar uıymdastyrǵanbyz. Balalardyń tilin taba biletin, minezi mináıi, daýys kóterip sóılemeıtin, eshkimniń betine jel bop tımeıtin jantuǵyn.

— Men de ony qatty syılaıtyn edim, — dedi Pán-Tóraǵany onsha mensinińkiremeı, tipti emtıhanshylardyń eshqaısysyn onsha moıyndańqyramaı, mańǵaz júretin apaılary qasy-kózin kerbezdene joǵary kótermekke árekettenip. — Ózi paqyrlar dese, degendeı-aq, baıǵus onshama jarymaı ótti-aý. Táıiri, senderdiń qoǵamdaryńda ne bar ózi? Túk te joq qoı. Sol ózi tym erte ketip qaldy-aý myna jalǵannan. Ana dúnıege de sondaı jaqsy adamdar kerek bilem ǵoı.

Osy pikirden paqyrlar qoǵamynyń burynǵy jetekshisin ne dattap otyrǵanyn, ne maqtap otyrǵanyn bile almaı, basy qatqan Paqyrdın apaıyna Teń-Tóraıym degen atty taǵýǵa májbúrlendi. Sebebi sol, keıde Pán-Tóraǵa bir sóz aıtsa, Teń-Tóraıym eki-úsh ese asyryńqyrap baryp, ázer-ázer toqtaıdy. Bir ǵajaby, ondaı-ondaılary ózine jaraspaıdy deý qıynyraq. Úlken-kishi túp-túgel tyńdaıtyn sekildenedi. Áńgimeniń taqyryby paqyrlar qoǵamynan qaıtyp, shyǵarma tekserýdiń erekshelikterine qaraı oıysqan. Pán-Tóraǵa birneshe jyldar ilgerirektegi oqıǵalardy aına-qatesiz baıan etip ótti. Qyzyq-aq eken, alaıda endi qyzyp kele jatqanda, sol qolymen tóbesin basyp-basyp, kóp kidiristeıtini yńǵaısyzdyqqa soqtyra beredi. Ondaıda, árıne, Teń-Tóraıym ilip alyp keter. Bastan keshkenderin tizbelep, birinen keıin birin aǵytyp aıta jóneler. Biraq qunyǵyp tyńdaı qoıǵan eshkim joqtaı. Tek bet-júzi qansyz-sólsizdeý, janary sýyqtaý seziletin jas ǵalym jymsıady:

— Qaıdam, apaı, — dep máımóńkeleıdi ol jigit, — bizde tájirıbe múlde joqtyń qasy. Byltyr tek aýyzsha emtıhanǵa ǵana qatystyq, shyǵarma tekserýge alǵash ret qosylyp otyrmyz, tek ózderińizge súıenemiz ǵoı, ardaqty apaı.

Álbette, bul Paqyrdınińiz mektepte oqyp júrgen joq, onynshy klastaǵy dáýren kelmeske ketken-dúr. Úlken oqý ornynda, bedeldi ınstıtýtta shyǵarma tekserýge shaqyrylyp otyr. Mine, sondyqtan ishteginiń bárin birdeı syrtqa shyǵara berýge bolmas. Janama nyspy jaǵdaıattary da solaı. Jańaǵy jas ǵalym áli onsha qalyptasyp úlgere qoımaǵan jan eken-aý, degenmen sazarý jaǵyn jan-jaqty meńgergen. Sol sebepti, Qadalǵanǵa uıqastyra Sazarǵan dese, renjimes. Syrttaı emes, ishteı ǵana ataıdy ǵoı bul. Ózi ǵana. Al myna shette, únemi sál kúlimsirep otyratyn, syrttan shaqyrylǵan muǵalim kelinshekti Sál-Kúlim dep atady.

— Sonymen, — dedi Pán-Tóraǵa ústeldi tyqyldatyp, emtıhanshylardyń tynyshtyq saqtaýyn aıryqsha ótinip, — eń sońǵy, erekshe eskeretin máseleni men áli aıtqan joqpyn. «Bes» degen baǵa shyǵarmaǵa múlde qoıylmaıdy. Estidińizder me, qo-ıyl-maı-dy-y-y-y. Syrttan shaqyrylǵan joldastar, erekshe este saqtańdar. Tek alyp bara jatqan jaǵdaıda ǵana, onda da tek Rektordyń ruqsatymen qoıylýy múmkin. Biraq sońǵy onshaqty jyldan beri eshqashan, eshqandaı shyǵarmaǵa «bes» degen baǵa qoıylyp kórgen joq. «Bes» túgilim, «tórttiń» ózin de abaılap, myna menimen, ıakı pán komısıasynyń tóraǵasymen kelisip baryp qoıasyńdar. Negizinen senderdiń qoıatyn baǵalaryń — «úsh» pen «eki». Túsinikti me?

— Túsinikti, — dedi Sazarǵan.

— «Bes» qoıyp, óle almaı júrmiz be? Onyń nesin aıta beresińder osy, a? — dedi Teń-Tóraıym apaılary ústeme boıaýlaryn ústel ústine muqıattap ornalastyryp otyryp.

— «Ekini» she, «ekini» eshkimmen kelispeı-keńespeı, qoıa beremiz be? — dedi Paqyrdın.

— Pán komısıasy tóraǵasynyń tapsyrmasymen árqaısyń tekseretin shyǵarmalardy negizinen myna men bólip beretin shyǵarmyn, — dedi Qadalǵan sýyqtaý jymıyp. — Árıne, «ekini» keı-keıde suraǵan jón, kelisip-keńesken artyq bolmaıdy. Al kóbinese óz erikterińmen topyrlata beresińder.

Sál-Kúlim sál ǵana kúlimsirep, sál ǵana kúrsinińkirep, buǵan kóz qıyqtady. Bul sál ǵana muńaıyńqyrap, oǵan qarady. Syrttan shaqyrylǵan ekeýi ishteı ǵana uǵysqandaı, birdeńelerdi biliskendeı. Bir kezderi Sál-Kúlimniń qara shashy qalyń bolǵanǵa uqsaıdy, endigi juqaryńqyrasa daǵy, eki jaryp, jyltyrata tarap, tómengi jaǵyn órmeleı termelep, jelkesine túıip qoıady eken. Sol túıindi sál-pál qysyp-qysyp jóndegen Sál-Kúlim buǵan taǵy da bir burylyńqyrap: «Áne, sol-la-a-aı», — degendeı sezilgen.

Eki kún ótkende búkil oqý orny boıynsha qabyldaý emtıhandary bastaldy. Tanerteńgi saǵat segizge jetpesten, arnaıy kýálik qaǵazben kirip kele jatyp, mundaǵylardyń úlkeninen bastap, eń-eń kishilerine deıin adam tanymastaı ózgerip, tas-túıin kúıge túskenin baıqamaý múmkin emes-ti. Ózderi shyǵarma tekserýge tıisti aýdıtorıaǵa jaqyndaǵanda, bul da óziniń ózgeshelene bastaǵanyn sezindi. Sońǵy aılarda del-sal júretin denesi ystyq jazdyń qapyryq sapyrǵan tańerteńgiliginde tońazyp, shırap, sergektenip ketti.

Kórshiles aýdıtorıada talapkerler toly eken. Pán-Tóraǵa shyǵarma jazýdyń tártibin túsindirerdiń aldynda arnaıy ázirlengen, belgili kólemdegi qaǵazdy qolyna alyp, onyń bastapqy tusyndaǵy kórsetilgen oryndardy qalaı toltyrýdyń jaı-japsaryn táptishtedi. Teń-Tóraıym qasynda otyr. Árıne, bul jerde qabattasa qoımas. Ózge emtıhanshylar ıakı shyǵarma tekseretinder talapkerler ornalasqan ústelderdiń ara-arasynda bárin baqylap, qadaǵalap, qarap júrýge tıis. Talapkerler aıtylǵan tapsyrmalardy oryndap, qaǵazdarynyń qajetti jerlerin toltyryp bitkende, shyǵarma jazýdyń jaǵdaıattary áńgimelendi. Endi Pán-Tóraǵa men Teń-Tóraıym qatarlasa turǵan kúıi syrtyna mór basylǵan qupıa konvertti, ıakı paketti ashýǵa kiristi. Bul úshin talapkerlerdiń arasynan bir-ekeýi shaqyrylsh, olar konverttiń, ıakı pakettiń ılanymdy túrde jabyq ekendigine, jelimdelgenine, mórlengenine kóz jetkizdi. Sóıtip baryp, shyǵarma taqyryptary jasyrylǵan paket ashylyp, belgili bolǵan úsh taqyrypty úlken, qońyr taqtaǵa jazý Qadalǵanǵa tapsyryldy.

Osylaısha, shyǵarmalar jazdyrý, olardy jınap alý jáne tekserý jumystary qyzǵyn túrde jalǵasa beredi. Sál-Kúlim sál kúlimsireı otyryp, sybyrlap qana syr aıtatynǵa aınaldy. Ózi ashqan qupıalardy jetkizgenshe asyǵatyn-dy. Bul da mylqaý emes shyǵar-aý, azdap-azdap ańǵarady ǵoı. Biraq Sál-Kúlimniń baıqaǵyshtyǵyna «bes» qoımaý múmkin emes-ti. Shyǵarma degenińizdi jazdyrýda birtalaı áreketter jasalar, sirá. Olardyń birqatary kim-kimge de belgili, túsinikti shyǵar. Qadalǵan men Sazarǵan ózara odaqtasyp ketti. Jazylyp bitken shyǵarmalardy jınaý ústinde bul odaqtyń ym-jym jasaıtyny ne eken dese, Sál-Kúlimniń bilgenindeı, birinshi bet nendeı sózben nemese sóılemmen bastalyp, nemen aıaqtalatynyn belgilep, jattap, álde jazyp alady eken dá. Basqa da tolyp jatqan ádis-tásilderi kóp kórinedi, syrttan kelgen ekeýiniń ondaı-ondaılarǵa bas aýyrtyp neleri bar? Myna qyzǵyn qyzyqqa qarańyz endi. Pán-Tóraǵa men Teń-Tóraıym qabattasa-talasa jarysyp, shyǵarmalardy túrli-túrli toptarǵa bóledi-aı kelip. «Nege sonshama tesile, telmire úńiledi, nelikten sonshalyqty sapyrylystyra sorttaıdy, ara-arasynan áldenelerdi, áldekimderdi izdegendeı alasura alaq-julaq etisedi?» — dep, qatty tańdanatyn-dy bular. Tańdanatyndaı, qaıran qalatyndaı sebep te joq emes qoı. «Qansha qarap, timiskileı tintkilegenderimen, shyǵarmanyń birde-bireýine talapkerdiń aty-jóni jazylmaıdy, tek «shıfrlar» ǵana qoıylady emes pe?» — deıdi ǵoı bular baıaǵy.

Pán-Tóraǵa men Teń-Tóraıym ábden bólip-bólip, árıne, Qadalǵan qaryshtaı aralasyp, deste-deste etip jınalǵan shyǵarmalardy bularǵa tapsyrar. Bular álgi shyǵarmalardy aldaryna alyp, tekserýge kirisip keter. Tıemelin eseptep tekseretin Teń-Tóraıym túkpirge baryp, ún-túnsiz jumysqa jegiler. Pán-Tóraǵa kóbinese shyǵyp ketip qalatyn. Bul Sál-Kúlim ekeýi alǵashqy kúnderi keıbir shyǵarmalarǵa «eki» qoıýdyń aldynda qatty qaıǵyryp, birer tal shashtaryn aǵartyp júrdi. Qadalǵan alǵash azdap aqylyn aıtyńqyrady, keıinnen qatty-qatty ursyp aldy. Birte-birte bir kúrsinip qoıyp, erte bastan úkim shyǵarylǵan shyǵarmalardy shetinen topyrlata qyrýǵa qoldary úırenip bara jatty. Onyń ústine, obaly ne kerek, Rektor men Prorektor óte durys aıtypty, qazaq tili men ádebıeti bólimine kelgenderdiń basym kópshiligi sóılem quraı almaıtyndar qatarynan eken. Nege ekenin kim bilsin, bular alǵashqyda talapkerler saýattylyǵynyń tym-tym tómendigine júıkelerin juqartsa, keıinnen ózderi qoıatyn «eki» degen baǵalardy aqtaý úshin be, áıteýir sol saýatsyzdyq sındromyna qýanatynǵa ketti-aý.

Kádimgi jurttyń jıi aıta beretinindeı, «shıfr» boıynsha, kimniń kim ekendigin bilmegen, múlde sezbegen kúılerinde baǵa qoıady bular. Bir topty bitkennen keıin Qadalǵannyń tikeleı basshylyǵymen bedimiske (vedimis) túsirý isi atqarylar. «Shıfr» degenińiz eki árip pen bir sıfrdan quralar, odan sońǵy syzyqqa «eki», «úsh» nemese «tórt» degen baǵalardyń biri túsiriler. Osydan soń «shapan kıgizý», ıaǵnı emtıhan paraqshasyn toltyrý operasıasy atqarylar. Mine, osynaý paraqshańyzdaǵy tıisti baǵalar túsirilip, «shapan kıgizý» bastalǵanda ǵana kimniń kim ekendigi, qandaı baǵa alǵandyǵy, tipti sýretine deıin aıdan beter anyq, taýdan beter tanyq kóriner. Bazbireýler ózderiniń ózgesheleý bir tirlikteriniń sáttiligine ábden kóz jetkizip, tátti-shyryn yńyldarǵa beriler. Qadalǵan men Sazarǵanǵa deıin syr berińkirep, qos alaqandaryn ysqylap, qushyrlana qulshynar. Bul, ıakı Paqyrdın Sál-Kúlimniń kómegimen bedimistegi bos oryndarǵa emtıhan paraqshasyndaǵy talapkerdiń aty-jónin, tegin (famılıasyn) jazyp, álgi paraqshadaǵy nómirin túsirip, sosyn qaıtadan «shapanyn» bólip alyp, Pán-Tóraǵaǵa ótkizýmen, qaıta-qaıta túgendep sanaýmen álektener. Erteńine taǵy da kelesi, sosyn taǵy da kezekti toptarǵa shyǵarma jazdyrýǵa kiriser. Rektor men Prorektor jalǵan sóılemes, shynymen-aq fılologıa fakúltetine túsýge tilek bildirgenderdiń sheti men shegi kórinbes.

Muryndarynan shanshylyp, ınstıtýttyń tabaldyryǵynan tań ata bere attap, tún ortasy aýǵanda qaıtyp júrdi. Kóbinese túski tamaq ishýge de ýaqyt joqtuǵyn. Ondaıda Pán-Tóraǵa Sazarǵandy samsaǵa jumsaıdy.

— Iá, ólemiz be, birdeńe ákelgin, ystyq sý urttaıyq, — dep Qadalǵan qosylady. Sál-Kúlim shaı qoıady. Sazarǵan sol qansyz-sólsiz kúıinde shyǵyp ketedi. Shaı iship otyrǵanda Pán-Tóraǵa terlep-tepship, sheshilip, ara-arasynda, shaıdyń qyzýymen keıbir qupıalaryn ashyp alatyn.

— Áı, sender eshkimge aıtpańdar-áı, — dedi birde ystyq sý urttap otyrǵandarynda, — myna ekeýi bar ǵoı, nysap joq, uıat-aıat joq naǵyzdyń naǵyzdary eken-aı!

— Kimderdi, qaı ekeýin aıtyp otyrsyz? — deıdi Qadalǵan túk bilmegen túr kórsetip. — Úlken ekeýdi tuspaldaısyz ba, ortańǵy egizdi mezgeısiz be? Túsinbedi halqyńyz.

— Úlkenderde nem bar meniń, qozǵaıtyn taqyrybym belgili emes pe? — deıdi Pán-Tóraǵa. — Apaılaryń joqta kishkene sher tarqatyp jatqanym daǵy.

Shynynda da, Teń-Tóraıym barda mundaı syrlar shertilmes, myna kisi shıelener, sheshilmes. Bul joly Pán-Tóraǵa dekanat pen kafedra aımaqtaryn aıtyńqyrap otyr-aý dep shamalasty bári de. Bul boljam rasqa shyqty. Shyǵarma tekserýshiler sharshap-shaldyǵyp, kún besinnen aýar shaqtaǵy qapyryqqa shydaı almaı, Qadalǵannyń usynysymen ystyq sý urttasyp otyrǵanda, dekanat pen kafedra aımaqtarynyń bas ıeleri jetip kirdi. Kele sala Pán-Tóraǵany ortaǵa aldy. Ol kisi alǵash kirjıińkiredi. Bas ıelerdiń daýystary sybyrlaǵannyń ózinde syzdańqytuǵyn. Pán-Tóraǵanyń kónbeske amaly joq, olar ketken soń býlyǵa qyzaryp, tóbesindegi seleýlerdiń aralary ashylyp, qolyn bir-aq siltedi. Qadalǵan qasyna jetti. Sálden soń shegir kóz dosent buǵan keldi.

— Paqyrdın qalqam, — dedi Qadalǵan sypaıy ǵana syzylǵan únmen kómkerilip, — keı-keıde az ǵana artqa adymdap, qasapshylyqtan sheginýge týra keledi. «QT-37» men «QT-124» degen shyǵarmalardy taýyp alyp, «eki» degen baǵalaryńdy «úshke» túzeýiń kerek-dúr.

Bul ún-túnsiz. Qadalǵannyń betine tesireıip qalsa kerek. Áli baǵa túzetýdi bilmeıtin edi. Shegir kóz, juqaltań sary dosent aǵasynyń júzi talaýraı qyzardy. Shyǵarmalardy lezde top ishinen túrtip shyǵaryp:

— Mine, bylaı, — dedi ol, — myna útirlerdi shertip-shertip yrǵytyp jiberesiń, myna «y» túsip qalady deımiz, alaıda tilshi ǵalymdaryńyzdyń ózderi anyǵyn bilmeıdi. Taǵy úsh-tórt qateni kórmegen bola salǵyn. Sonymen bul shyǵarma «úshke» ótedi de ketedi. Ekinshisin de osyndaı ádispen súırep shyǵarasyń. Op-ońaı.

Eki shyǵarmany birdeı «ekiden» «úshke» súırep ótkizgen kúnniń ertesine bul qatty aýyrǵandaı hal keship otyrǵan edi. Kútpegen jerden bir aıryqsha shyǵarmaǵa kezikti emes pe?! Shyǵarma ıesi óziniń tańdaǵan taqyrybyna baılanysty qazaqtyń joqtaýyn, ıá-ıá, kádimgi joqtaýdy jazǵan eken. Janr retindegi joqtaý aýyz ádebıetiniń oqýlyqtarynda onshama júrek terbep, kóńil qozǵaıtyndaı deńgeılerde jazylmaǵan ǵoı. Al myna shyǵarma múlde alabóten-di. Mysal keltiretin tustarynda shyǵarma ıesiniń aǵasynan aıyrylǵan búldirshin qyz ekendigi aıqyn ańǵarylyp turdy. Paqyrdınniń kóz aldyna qaıta aınalyp, sáýir aıyndaǵy qaraly kún oralǵany. Júdeý kıimdi qaratory áıel joqtaý aıtyp zarlaıdy:

A-a-a, a-a, a-a-a, aǵ-aı,

A-a-a, a-a, a-a-a, aǵ-aı...

Paqyrlar qoǵamynyń jetekshisi pendeshilikke berilip, marqum obkomnyń birinshi hatshysy bola tura, mynaý ózinen aınymaıtyn, egiz týǵannan beter uqsaıtyn qaratory qaryndasynyń kıim-keshegin jóndeńkireýge qalaıynsha járdem kórsete almaǵanyn oılaǵan. Álde osy bir hatshy ózge pendelerden múlde bólek, basqalardyń birine uqsamas, kirsiz aqyl, kirshiksiz ardyń adamy ma edi? Shynymen-aq? Sol aryna abaısyzda az ǵana daq túsirip alyp, shydas bere almastan, akıqattyń jolynda qaratorǵaıdaı qırap tústi me? Deıtini ras edi munyń.

Shyǵarmadan birde-bir qate tappady, taba almaǵan. Munarly muńǵa shyrmap alyp, ilestirip áketip barady. Tarıhtyń qatparlaryn az ǵana sózben-aq aqtaryp, kóp biletindigin dáleldeı túıip tastap, taǵy da jylata jóneledi:

Aq kireýkeli saýyttym, Mamaı,

Ash qursaǵymdy aýyrttyń, Mamaı.

Jylaı da jylaı jalyqtym, Mamaı,

Zar qaıǵy jutyp jabyqtym, Mamaı.

Tas emshegimdi jibittiń, Mamaı,

Qý súıegimdi erittiń, Mamaı.

Jurtyńdy jaýyń qamady, Mamaı,

Áppaq ordany talady, Mamaı.

Artyńda qalǵan jas bala, Mamaı,

Qashan ózińdeı bolady, Mamaı?

Qyryq ul týsa, bir kúnde, Mamaı,

Orynyń qalaı tolady, Mamaı! —

dep keltirgen mysalyn qarasańyzshy. Osydan keıin osynaý talapker qyz tipti údeı túsip, Qaraúlek sheshe bolyp bozdaǵandaı, Kún-Ana men Jer-Anany qatar qoıa qaıǵyrtyp, pálsapalyq-ǵaryshtyq qorytyndy jasap baryp, shyǵarmasyn támám etedi. Kóziniń jasyn juta otyryp, qolyndaǵy qysqara bastaǵan qyzyl qaryndashpen qalaıynsha «bes» qoıyp jibergenin bilmeı qalypty bul. «Bes» degen baǵany badyraıtyp jazyp bolǵan soń ǵana oıǵa kelip, esin jıyp, júregi sýlady. Tipti «bes» emes, «tórt» degen baǵanyń ózin Pán-Tóraǵamen kelisip, sol kisiniń ruqsatymen ǵana qoıatyndaryn umytqany nesi? Ne de bolsa, alǵan betinen qaıtpaýǵa, myna belgisiz bir qyz úshin qolynan kelgeninshe kúrespekke bekindi. Qashanǵy paqyr bolyp júre bermekshi bul? Paqyrdınińiz de bir erlik jasamaı ma? Mynadaı shyǵarma úshin qoıylmaǵan «besińiz» qaıda, qashan, kimge qoıylmaqshy? Qaıda, qashan, kimge aparyp teksertse daǵy, dál osyndaı shyǵarmany «beske» baǵalaýǵa bolmaıdy dep eshkim aıta almas.

Paqyrdın bir qyzdyń shyǵarmasyna «bes» qoıǵandyǵy týraly daýsy dirildeńkirep aıtqanda, bári ázil retinde ǵana qabyldady. Bul únin qatqyldandyra qaıtalaǵanda, bir-ekeýi kúldi, bir-ekeýi lajsyz buryldy. Tek Pán-Tóraǵa áldebir báleniń óz basyna tóngeli turǵanyn sezgendeı, surlana jóneldi. Teń-Tóraıym altyn jaqtaýly kózildiriginiń arǵy jaǵynan súziledi.

— Barshy, — dedi Pán-Tóraǵa Qadalǵanǵa, — kórshi.

— Qadalǵan munyń janyna asyqpaı aıańdap kelip, qyzyl qaryndashyn qulaǵyna qystyryp, astyńǵy ernin qyrshı tisteledi.

— Ras eken, — dedi Qadalǵan pán komısıasynyń tóraǵasyna qarap.

— Ras bolsa, nesine qarap tursyń? — dep ashý shaqyrdy Pán-Tóraǵa. — Eshkim estimeı, bilmeı turǵanda, bir-eki qate taýyp, «tórt» jasańdar.

— Oıbaı, mynalaryń shyn ba osy, men ánsheıin ázil-kúlki úshin aıtty ma desem, ańqaý basym, — dedi Teń-Tóraıym. Júdeý júzine qan men sól júgirgendeı kúreńitip, Sazarǵan jaqyndaǵan. Bári tańdanys ústinde. Sál-Kúlim aýzyn ashyp, jaltyraǵan samaıyn alaqanymen sıpalaı beredi.

— Tezdetińder, jóndeńder! — dedi Pán-Tóraǵa.

— Joq! — dedi Paqyrdın qataıyp, bedireıe túsip. — Eshýaqytta da túzetpeımin. Túzettirmeımin!

— Myna paqyryń, tóbemizge shyqty ǵoı, aqyryn-aqyryn, — dedi shegir kóz dosent.

— Shyraǵym, myna bizdiń ınstıtýtymyzdyń on-on bes jyldyq tarıhynda jazbasha jumysqa «bes» qoıylǵan emes, — dedi Teń-Tóraıym ysyp ketken aýdıtorıada jup-juqa kóıleginiń omyraýyn shymshyp-jelpip júrip. — Beker-bosqa aramter bolasyń, aınalaıyn. Onyń ústine myna bárimizge nazar aýdarylady, sózge qalamyz. Qosymsha tekserýler kóbeıedi. Qaptap ketedi tekserýshiler. Áı, aıtpaqshy, osy jigitke nemenege jalynyp-jalbarynyp otyrmyz bárimiz, a-ah?! Tóraǵa, sen barmysyń, álde joqpysyń óziń?

— Iá, bir-ekeýmiz oqyp kórsek, qalaı bolady? — dedi Sazarǵan erkinsip, alaqandaryn ysqylap.

— Jaraıdy, — dep, sabasyna túsińkiredi Pán-Tóraǵa. — Bir-ekeýiń oqyp shyǵyńdarshy. Qajet deseńder, báriń oqyp shyǵyńdar, talqyǵa salaıyq. Tek ýaqyttyń tarlyǵyn eskerińder. Biraq qansha aıtqanmen, obkomnyń bildeı múshesi ǵoı, Paqyrdınniń pikirimen sanaspasqa bolmas. Solaı emes pe? Áıtpese «tórtke» túzete salý túk emes qoı.

Biri basyn shulǵydy, ekinshileri kúbirleı qostady, úshinishleri ún-túnsiz maquldasqandaı. Sazarǵan oqyp shyqty, Qadalǵan qarap shyqty. Ekeýi de shyǵarmanyń birde-bir qatesi joqtyǵyn aıtty. Áserli jazylǵan eken, mysaldary da sátti alynypty. Sezimtaldaý adamdardyń janaryna jas úıirilýi múmkin. Biraq áserli jazylǵan ár shyǵarmaǵa eńirep, kóz jasty kóldete berýdiń jóni joq. Qajeti shamaly.

— Eı-á-á, árkimniń áýenine tóńkerile bersek, túgimiz qalmas myna zamanda, — dep qystyryldy Teń-Tóraıym.

— Qatań talap turǵysynan qaraǵanda, «tórttiń» ózi hám jetip-artylar, — dep ústedi Qadalǵan. — Onyń ústine qalyptasqan tártip bar, basshylardyń tapsyrmasy bar.

— Tal túste naızaǵaı shaqyrmalyq, — dedi Teń-Tóraıym.

— Kimniń aldynda da jaýap berýge, dáleldep shyǵýǵa ázirmin, ózgerte almaımyn, — dedi bul burynǵydan bes-beter bedireıip, qasarysa qyrsyǵyp.

— Sen ózgertip bere qoıǵyn, — dedi Pán-Tóraǵanyń úni irip, Sazarǵanǵa jalyna qarap.

— Ózińiz aıtqandaı, Paqyrdın aǵamyz obkomnyń múshesi ǵoı, men bul kisini qalaı túzeımin? — dep, múláıimsidi ol.

Pán-Tóraǵa Qadalǵanǵa qarady. Shegir kez dosent shildeniń shalyǵynan tunshyǵyp turǵan alma baǵyna burylyp alǵan eken.

— Paqyrdın qalqam, shynyńdy aıtshy, bul qyzdy óziń qamqorlyqqa alyp pa ediń? — dedi Pán-Tóraǵa salmaqty bolmaqqa tyrysyp. — Eger solaı bolsa, qoryqpaǵyn, «tórt» te jetedi, ótkizip beremiz kóptep-kómektep. Bir adamyńdy. Áneýkúni adamym joq degen óziń ediń ǵoı, qalqam. Endi búırekten sıraq shyǵaryp otyrǵanyń neń? «Besti» tezirek túzemesek, jarty saǵattyń ishinde aıqaı-shý shyǵady da ketedi. Bildiń be?

— Bir adam eshteńe etpes, jigitter kómektesedi ǵoı, — dedi Teń-Tóraıym, japon jelpýishin sheber paıdalanyp otyrǵan kúıi jibekteı esiledi-aı.

— Paqa, endi budan artyq ne aqyl aıtady myna aǵa-apalar? Myń da bir rahmet bul áýlıe kisilerge! — deıdi-áı Sazarǵan da alaburta qyzaryp. — Obkom múshesi retinde de, paqyrlar qoǵamynyń basshysy retinde de syılap otyr ǵoı osynshama úlken kisilerimiz.

— Obkom múshesi dep qoımadyńyzdar ǵoı, — deı bastap edi bul, qalǵandary qatty qýanysty.

— E, báse! — dedi Pán-Tóraǵa.

— Ázildep otyrǵanyn bildik qoı, — dedi Teń-Tóraıym.

— Ózimizdiń bala ǵoı, — dedi Qadalǵan.

— Asyqpańyzdar, — dedi bul ózara odaq qurysqan Qadalǵan men Sazarǵansha qadala sazaryp. — Asyqpańyzdar, aǵaıyndar, dál sol obkomnyń múshesi retinde málimdeımin: bul shyǵarmaǵa qoıylǵan «besimdi» ózgerte almaımyn jáne eshkimniń tómendetýine jol bermeımin...

Aýdıtorıa ishi tym-tyrys tyna qaldy.

Obkomnyń birinshi hatshysy kóz aldynda otyrǵandaı. Asa joǵary laýazym ıelerindeı emes, marqumnyń júzinde ıman tunyp turady eken ǵoı. Iman jaryqtyq júre paıda bolmaıdy eken dá, ishten birge týady eken dá. Áne, qaratory qaryndasy joqtaý aıtýda:

A-a-a, a-a, a-a-a, aǵ-aı,

A-a-a, a-a, a-a-a, aǵ-aı...

Aýdıtorıa ishi joqtaý týraly shyǵarmaǵa qoıylǵan «bes» degen baǵaǵa qýanýdyń ornyna qatty qaıǵyrý ústinde. Tap osy bólmede óliktiń denesi jatqandaı.

Ahylap-ýhilegen Pán-Tóraǵa oqý ornynyń basshylaryna qaraly habar estirtpekke ketti. Aqsur ústeldiń ústinde qońyraıyp qana beıtanys qyzdyń «bes» qoıylǵan shyǵarmasy jatty.

Jarty saǵat óter-etpeste Prorektordyń shaqyryp jatqandyǵy maǵlumdaldy. Ol kisini sol «shala din men qate pándi» aıtyńqyraıtyny úshin jaqynyraq kóretin edi bul.

Prorektor ekeýiniń arasyndaǵy ashyq áńgime uzaqqa sozylǵan joq. Shamamen alǵanda, mynadaı ráýishte ótti. «Shyǵarmanyń shynymen-aq aıryqsha ekendigi ras pa?» — «Ondaı shyǵarma kezdesken joq, qaı jaǵynan alyp qaraǵanda da joǵary baǵalaýǵa ábden laıyq.» — «Ol qyzdy saǵan eshkim tapsyrǵan joq pa edi? Keıbireýler kúdiktenedi eken.» — «Siz de senbeseńiz...» — «Já, jaraıdy, men kelistim. Shynynda nege sonsha abyrjımyz osy, a? On-on bes jylda bir «bes» qoıylǵan eken. Talapkerimiz shyǵarmasyn «beske» jazsa, qýanýdyń ornyna búkil el bolyp nege qaıǵyryp júrmiz osy, a?!» — «Rahmet sizge, aǵa.» — «Jaraıdy, Paqyrdın, Rektordyń bir taıaǵyn artyǵyraq alarmyn...»

Rektorǵa shaqyrylmady. Bárinen daǵy osyǵan qatty qýandy bul. Kóp jyldan bermen qarata shyǵarmaǵa «bes» qoıylǵany týraly sensasıalyq aqparat barsha jurtqa tarap kete bardy. Shyǵarma tekserý naýqany der kezinde támám etilip, syrttan shaqyrylǵandarǵa ruqsat berilip, alǵys jarıalandy.

Estýinshe, aýyzsha emtıhanda álgi qyzdan erekshe suralǵan kórinedi. Til jóninen Teń-Tóraıym, ádebıet jóninen Sazarǵan ekeýlep tergegen tárizdi. Biraq «bes» qoıylǵan shyǵarmanyń ıesi birde-bir suraqtan múdirmegen desedi.

Joqtaý týraly shyǵarma jazǵan sol bir qyzdy arada eki, álde úsh jyl ótkende bir-aq kórdi bul. Oqý ornynda áldebir jınalys ótken-tin.

— Oı, aǵ-aı, siz Paqyrdın aǵasyz ba? — dedi aqqubasha kelgen náp-názik qyz.

— Iá, — dedi bul.

— Meni oqýǵa túsirgen siz ekensiz ǵoı, aǵaı, — dedi álgi qyz. Úlken kózderi jasaýrap baryp, kilt burylǵandaı bolyp, ózin-ózi tejep toqtatty daǵy, qaıta sóıledi. — Aǵ-aı, siz bar ǵoı, meniń aǵamnan aınymaıdy ekensiz, aǵ-aı...

Sol bir sáýirdegi joqtaý saryny qyl qobyzdyń zaryndaı qumyǵyp, qaıta oraldy qulaǵyna.

— Oqýǵa túsetin jyly jalǵyz aǵamnan aıyrylyp edim, — dedi álgi qyz. — Aýylda traktorshy edi. Senetin eshkimim joq edi, aǵaı... Sóıtsem, siz sekildi adamdar da bar bolyp shyqty ǵoı, aǵaı... Rahmet, kóp rahmet, aǵ-aı!

— Rahmetti maǵan emes, ózińe aıtqyn, aınalaıyn, — dedi bul qaradaı qysylyp. — Ózińniń sondaǵy shyǵarmańa aıt, aınalaıyn...

* * *

Mine, jyldar jyljyp, aılar aýnap, ýaqyt jyldam ózgerip, sol qyzdyń shyǵarmasyna «bes» qoıylǵaly bergi on jylyńyz da óte shyǵypty. Paqyrlar qoǵamy áldeqashan tarap ketken-tin. Bular qapa bolatyn Vasılev te joq, áldeqashan ata-babalarynyń jerine kóship tynǵan-dy. Paqyrdınińiz jalpydan jyrylyp júrer jalqy kúıde, jabysqy shópteı tyrmysa tirlik keshedi. Bir jubanarlyǵy sol, bala-shaǵa ósińkirep úlgerdi. Ózi bos ýaqytynda bazar aralap, adamdardyń bet-júzine qarap, qıal keshetinge aınalǵan-dy. Kúnderdiń bir kúninde kıim-keshek satatyn qabattardyń qaq ortasynan qundyz bórikti, náp-názik, kózderi úlken-úlken, keremetteı kórikti bir qyzdy kóripti. Qadalǵan da qalǵan ǵoı, baıaǵy. Sóıtse, baıaǵy «bes» qoıǵan qaryndasy eken. Qyz tizile ilingen túrli-túrli kıim-keshektiń ara-arasynan asyǵa júgirip shyqty:

— Aǵ-aı, aǵ-aı! — deıdi ol.

A-a-a, a-a, a-a-a, aǵ-aı,

A-a-a, a-a, a-a-a, aǵ-aı...

— Siz shynymen-aq sizsiz be, aǵaı?

— Óziń she? Shynymen-aq ózińsiń be?

— Ózimmin, aǵ-aı!

— Oıpyraı, qalqam-aı... Qaraǵym-aı...

— Nemene, aǵ-aı, baıaǵy shyǵarmasyna «besti» beker qoıǵan ekenmin dep, ókinip tursyz ba? Aǵ-aı...

— Joq, nege ókineıin, aınalaıyn. Burynǵydan da kórikti bolyp ketipsiń. Soǵan qýanyp turmyn. Mynadaı alasapyranda azbaı-tozbaı, ádemi bolyp júrgeniń úshin rahmet!

— Jalpy, men sizdi jıi oılaımyn, aǵ-aı, — dedi qyz, — Al siz she? Siz meni oqta-tekte bolsa da, az-da-a-ap oıyńyzǵa alasyz ba ózi? Aǵ-aı...

— Nege oılamaıyn, qaraǵym. Myna jaman, paqyr aǵańnyń atyn tarıhta qaldyrǵan sen emespisiń, «bes» qoıatyn shyǵarma jazyp?

— Jaqynda ǵana óz kúshimmen bir bólmeli úı satyp aldym, aǵ-aı, — dedi qyz. — Aǵamnan qalǵan jalǵyz bala bar edi, sony oqytyp jatyrmyn, aǵ-aı... Ózi óte úzdik oqıdy, úshinshi klasta, aǵ-aı... Aýyldan kóship kelip, bazarǵa kirdik te kettik, aǵ-aı... Osylaı boldy endi, aǵ-aı... Qansha qoısańyz da, búgingi bizdiń tirlikke qandaı baǵa qoısańyz da, ózińiz bilińiz endi, aǵ-aı...

Baıaǵydaǵydaı, shyǵarmasyna «bes» qoıǵandaǵydaı, basy aınalyp, eshteńe estimedi-aý, endi, sirá. Qyzdyń názik qolyn súıip, qundyz bórik mańaıynan, qaryndasynyń mańdaıynan ıiskegeni esinde. Janarynan jas parlap, álgi qyzdyń: «Aǵa-aı, aǵ-aı» degen únin ilestirgen kúıinde bazar shetindegi tereń saıǵa tústi de ketti.

Qyrdaǵy saýda qyz-qyz qaınaıdy.

---