InfoHub Logo

BİRİNSHİ TARAÝ

Ordada tórteýinen basqa eshkim joq edi. Tórde Batýhannyń nemeresi Toǵyrylshadan týǵan Ózbek pen Ózbekpen bes atadan qosylatyn Tamǵamnyń balasy Qutlyq Temir ámir otyrǵan. Ózbektiń oń jaǵynda Orda ıesi Altyn Orda hany Toqtaıdyń úlken uly Elbasmysh, al Qutlyq Temirden sál tómendeý, onyń sol jaǵyna bas ámirshi Qadaq ornalasqan.

Osy Tyshqan, ıaǵnı 1312 jyly Altyn Orda hany Toqtaı dúnıe salǵan. Sonaý Órgenishten Ózbek pen Qutlyq Temir kóńil aıta kelgen. Ózbek ol kezde, qazirgideı tolyqpaǵan, suńǵaq boıly, symbatty jigit edi. Ádemi qońyrqaı daýsymen oqyp otyrǵan jańa úırengen quranyn aıaqtaı bergeninde ol kenet Qutlyq Temirdiń oqys qozǵalǵanyn kózi shalyp qaldy. Sóıtkeninshe bolǵan joq, sol sátte-aq Elbasmysh pen ekeýiniń qarsy aldyna, ótkir qylysh alyp túsken Qadaqtyń basy top etti. Basynan aıyrylǵan dene keńsiriginen qan burqyraı atyp, bir ornynda typyrlady da qaldy. Al Ózbektiń qarsy aldyna túsken Qadaqtyń býyryl saqaldy basy bir sát oǵan birdeme aıtqysy kelgendeı, kózi sharasynan shyǵa jasaýrap, tili áldeneni byldyrlaı erinderi sál ashylyp-jabylyp jatty da, kenet tyna qaldy. Sol mezette Ózbektiń óziniń de oń qoly sol jaqtaǵy qynaptaǵy aldaspannyń tutqasyn baryp ustady. Kóz ileserdeı ýaqyt ótken joq, júzi ustaradaı qylshyldaǵan aldaspan jarq etip kókke bir kóterildi de, orǵı siltendi. Quran sózin uıyp tyńdap otyrǵan Elbasmysh Qadaqtyń basy kelip aldyna túskende shoshyp ketken. Esin jıyp ol úlgirgen de joq, endi óz basy anandaı jerge ushyp tústi. Bunyń da denesi bir ornynda typyrlady da qaldy. Ózbek ornynan ushyp túregelip, ózine qarap tasyraıyp kózin almaı jatqan basynan bólek qan-qan denesin aldaspanymen tartyp-tartyp jiberdi.

Bassyz denesi tirilip ketedi dedi me eken, bunysy nesi?

Óli deneni sonshalyq shapqylaıtyn álde Elbasmyshta ala almaı júrgen qandy kek, qaıtpaǵan óshi bar ma edi.

Joq, ondaı kegi de, óshi de joq. Nemere aǵa, inisiniń ishinde Ózbekke Elbasmysh eń kóńildes jaqyny sanalatyn.

Elbasmysh pen Qadaqtyń da qapy qalǵandary sodan edi.

Kóńil aıta kelgen bul ekeýi nege sonsha Elbasmysh pen Qadaqqa óshikti?

Ózbek qur ǵana Elbasmyshtyń basyn alyp qoıǵan joq qoı, nege óli denesin sonsha shapqylady?

Álde... Álde bala kezindegi bir oqıǵa esine tústi me?

Ol kezde Ózbek pen Elbasmysh ólerdeı dos edi. Bir jyly Móńke Temirdiń ortanshy uly Toqtaı men eń kenjesi Toǵyrylsha aýyl jaz jaılaýǵa birge shyqqan. Onda Toqtaı Altyn Orda hany emes, Toǵyrylshada oǵan degen kúnshildiktiń qusasy bolmaıtyn. Eki aýyl Edil boıyna aralas-quralas kelip qonǵan. Túıdeı qurdas, bes-alty jasar Elbasmysh pen Ózbek uıqydan ózge ýaqyttaryn únemi birge ótkizgen. Asyq oınap alysyp, taı minip jarysyp ábden qyzyqqa batqan. Bular ásirese duzaq quryp, qus aýlap, solardy ustap áýrelep óltirýdi qyzyq kóretin.

Bir kúni ekeýiniń qurǵan duzaǵyna kádimgi úı arasynda ushyp júretin jaman torǵaı tústi. Duzaqqa birinshi bop júgirip jetken Ózbek torǵaıdyń moınyn burap úzip, basyn bir jaqqa, denesin ekinshi jaqqa laqtyryp jiberdi. Entige jetken Elbasmysh pen ekeýi sonda ómir baqı esterinen shyqpaıtyn keremetti kórgen! Torǵaıdyń laqtyrǵan denesi, basynyń joqtyǵyna qaramaı sol bassyz qalpynda, jerge túspeı, ári qaraı usha jónelgen. Torǵaı denesi osylaı kóz aldarynda biraz jerge deıin qonbaı baryp, aldyndaǵy qalyń shıge jetip joq bolǵan. Buny kórgen eki jas bala tań qalǵan. Jáne ómir boıy umytpastaı bop qoryqqan. Qoryqqandyqtary sonshalyq, sońynan er jetip, urystarǵa qatynasyp, ólimge ábden etene bop úırengen kezderinde de, alda-jalda kisi óltire qalǵandarynda, olardyń bassyz deneleri taǵy tirilip ketetindeı, qylyshtarymen birneshe ret shapqylaýdy ádet etken.

Ózbektiń búgingi qylyǵy sodan ba?

Rasymenen bassyz deneni tirilip ketedi dep oılady ma? Álde ana jylǵy oqıǵa esinde me?

Onda Ózbek jigit bolyp qalǵan edi. Iran ılhany Gazan áskeri men Altyn Orda qosyndary Qap taýynyń bir shahary úshin qatty soǵysqan. Qala shetin Altyn Orda áskeri alǵan edi. Al shahar bekinisterindegi ılhan qoly, ishi-syrty demeı qamal buzatyn quraldarymen úıdeı-úıdeı tastardy Altyn Orda shebine qarsy atqylap jatqan. Ózbek bes-alty joldastarymen qalaǵa taıaý úńgirge kirip, as iship sál kózderiniń shyrymyn almaq bolǵan. Úńgir ishi keń. Tóbesindegi oshaq kólemindeı tesikten aspan kórinedi. Altyn Orda qosyndarynyń aldyńǵy shebi qala bekinisimen jalǵasyp jatqan taý deńgeıleriniń ara-arasynda, ústinde qarsy jaq jaýyngerlerimen betpe-bet kelip, beldesip te qalǵan. Sóıtse de ılhan áskeri qalaǵa jaýdy kirgizer emes. Biraq olar quraldarymen qazandaı-qazandaı tastardy qansha jaýdyrsa da, úńgir ishindegi jigitterge shybyn shaqqan qurly biliner emes, tek tóbe ústine túsken aýyr tastar qur kúmp-kúmp etedi. Jigitterdiń onda sharýalary joq, úńgirdiń dál ortasyndaǵy oshaqta jaǵylǵan otty qorshaı, mosydaǵy sháınektiń qaınaýyn kútip alqa qotan otyrǵan. Áldenelerdi áńgime etip kúlisip te qoıady. Kenet sonaý kógildir aspan kóringen tesikten bir domalaq qap-qara zat tómen qaraı quldyrap qulaı tústi. Jigitter qashyp ta úlgirgen joq, áıteýir, álgi qara nárse úńgirdiń tómengi erneýine tıip, oshaqqa soqpaı, domalaı túsip, úńgir esiginiń arǵy jaǵyna baryp toqtady. Adamnyń basy eken. Esikten kórinip tur.

Bir jigit ornynan túregelip, bastyń janyna baryp kórip keldi.

— Qarasaqal Qarabaıdyń basy eken,— dedi ol. Sirá tas ıyq tusynan tıgen-aý deımin, moıyn omyrtqasyn úzip jiberipti. Denesinen aıyrylǵan bas ushyp ketken boıy ana tesikten beri qaraı qulaǵan ǵoı — jigit joǵarǵy jaqtaǵy tesikti kórsetti.— Dalıǵan adyr tóbesinen oımaqtaı tesikti qalaı tapty deseńdershi.

— Jazmysh buıryǵy da,— dedi Ózbek.— Bu da qaza boldy, bir asqan er adam edi.

— Erligi óz aldyna, tym qara júrek edi,— dedi bir mosqaldaý kelgen jaýynger,— jazyǵy joq talaı adamdy óz qolymenen baýyzdaǵan.

Sóıtkenshe bolǵan joq, úńgir ústine dúńk-dúńk etip túsip jatqan tastardyń daýystary taǵy estildi.

— Qoıar emes qoı mynalar,— dedi Ózbek.— Sirá...— Ózbek sózin aıtyp úlgirgen de joq, qazandaı qara tas, úńgirdiń dál esiginiń arǵy jaǵynda jatqan Qarabaıdyń basynyń dál ústinen kelip tústi.

Úńgirdegiler ań-tań qaldy. Sonaý oıly-qyrly tóbe shatqaldardyń qıly, qıǵash arasynan, qúz bıikterden asyp kep mynaý qazandaı qara tas qalaı Qarabaıdyń basyna dál tústi?

— Iapyrmaı, kúnási shyn kóp adam bolǵany ma? — degen tańdana Ózbek.— Eń bolmasa basyn jerleımiz be dep otyr edim, kórdińder me, ony da buıyrtpady ǵoı...

Sonda qalaı, Elbasmysh ta Qarabaıdaı kúnáli jan bolǵany ma? Qarabaıdyń basyn bólshektep, jerletpegen qara tastaı, Ózbektiń ózi taǵdyr bop kep onyń denesin shapqylady ma?

Iá, ıá! Elbasmyshtyń kúnási Qarabaıdyń kúnásinen de artyq edi!

Óıtkeni Elbasmysh ákesi Toqtaıdyń taǵyna otyrǵysy keldi. Altyn Orda hany bolǵysy keldi.

Joq, Elbasmysh altyn taqqa otyrdy da, Altyn Orda hany boldy da. Bas ámir Qadaqtyń arqasynda bul muratynyń bárine de jetken. Tek birjolata búkil Altyn Orda hany atalý úshin ákesiniń asyn berip bolǵannan keıin, Quryltaı shaqyrylýy ǵana qalǵan.

Altyn taqqa bir ıe bolǵan adamǵa Quryltaı degen ne? Dostary túgil qastary da, qoryqqandarynan bastaryndaǵy bórikterin aspanǵa laqtyryp, alaqaılap shyǵa keledi. Al qoryqpaıtyndary ol Quryltaıǵa qatysa almaıdy. Buryn óltiriledi.

Mine sondyqtan da Shyńǵystyń bóten urpaqtary turǵanda, bunyń Altyn Orda hany atalýy baq kúndesterine úlken kúná! Keshirilmes qylmys!

Sol qylmysqa úkim shyǵarǵaly, ákesine kóńil aıtamyz dep aldap, kúni buryn kisi salyp, sonaý Órgenishten Ózbek pen Qutlyq Temir kelgen. Jáne ekeýden ekeý emes, kóp qolmen kelgen. Ol qoldar Ordaly aýyldy qorshap syrtta qalǵan.

Aq semser, almas qylyshtyń júzimenen aıtylǵan úkimnen keıin Altyn Orda hany Ózbek bolýǵa tıisti edi. Qutlyq Temir osylaı oılaǵan. Solaı sheshilgen. Elbasmysh pen Qadaq óltirilisimenen, syrtqa habar berilip, Órgenish jaýyngerleri Altyn Orda saraıyn basyp aldy. Árıne musylman dinindegi Altyn Ordaǵa jatatyn el-jurt Ózbektiń han bolǵanyn qalady. Sonyń arqasynda úsh aptaǵa jetpeı Altyn Orda hany etilip aq kıgizge Ózbek kóterildi.

Mine sodan beri jıyrma jyl ótipti! Jıyrma jyl! Aıtýǵa ońaı! Osy Altyn Ordany kórkeıtem dep sol jıyrma jyldyń ishinde Ózbek basynan ne keshpedi. Qandaı qandy qyrǵyn, urystarǵa barmady!

Altyn Orda taǵyna otyrǵannan keıin, jeti jyl ótken soń, Jylqy, ıaǵnı 1318 jyly edi ǵoı qalyń qolmen Iranǵa attanǵany!

Tósek ústinde kóıleksheń otyrǵan Ózbek han kenet tońyp ketkendeı dir-dir etti. Keshe Saraı-Berkeden osy Qyrymǵa kelgen. Jol soǵyp qalǵan eken, jastyqqa basy tıisimenen qatty uıyqtap ketken. Tań syz bere bir jaman tús kórip sodan shoshyp oıanǵan. Qazir tósekte sol kórgen túsinen aıyryla almaı otyrǵan túri. Tús degenniń ózi qaıdan shyǵady eken? Búgingi kórgeni túsi emes, óńi tárizdi. Ómirdiń asaý tolqynynda alysyp júrip, múldem esinen shyǵyp ketken ótken kezdegi tirshiligi, basynan ótken qandy oqıǵalary. Eger búgingi kórgen úreıli sýretteri túsi bolsa, mundaı shoshynbas edi-aý! Al túsine kirgenderiniń bári óziniń istegenderi: ózi tókken qan, ózi jylatqan el edi. Ádeıi záresin alǵaly tús bop kórinip tur. Bári óńindegideı! Eger osynyń bári ózi istemegen, tek túsi ǵana bolsa, kórgenine ózi de senbes edi. Biraq bári de shyndyq. Al sonda osynyń bárin nege istedi? Osynshama qan nege tókti? Tek qan qumarlyǵy úshin be? Joq, joq, bári Altyn Ordany kórkeıtý úshin! Sony uly memleketke aınaldyrý úshin! Sol úshin de ol Jylqy jyly Iranǵa attanǵan edi ǵoı.

Mine syńsyǵan qol, kók naızalaryn kúnmen shaǵylystyryp, taýdan arqyrap qulaǵan ózen tárizdi. Dáshti Qypshaqtyń jazyq dalasynan Kavkaz taýlaryna. qaraı júıtkı tógilip keledi. Ár jaýyngerdiń jeteginde eki attan. Ústerinde kóbiniń kók temir saýyt, bastarynda sondaı dýlyǵa. Qarý-jaraqtarynyń bári asyl bolat... Jaýyngerleriniń mingenderi kúreń men tory, qara qylshyqty qula.

Ásker basy batyr, bekteriniń júgen-quıysqany, er-toqym, ómildirigi kúmispenen qaptalǵan. Kún sáýlesimen oınap bári jarq-jarq etedi.

Solardyń aldynda Altyn Ordanyń altyn sapty qara týynyń astynda, toqpaq jaldy tory sáıgúlik mingen, qara tory, qyr muryn, symbatty, suńǵaq kelgen otyz jasar Ózbek han.

Qandaı keremet kúnder! Ár joryǵyna bir jaýynger úsh at mingen qandaı baılyq!

Ushy-qıyryna kóz jetpes syńsyǵan qosyndar joldarynda kim tursa da, ne tursa da joq etip jiberetin tasyǵan doly darıadaı.

Solardyń aldarynda Altyn Orda hanynyń ózi, Sultan Muhammed Ózbek han!

Edildiń tómengi sheninen shyqqan Altyn Orda qosyndary Dáshti Qypshaqtyń jazyq dalasynan, Tan, Úzi, ózenderiniń toǵaıly, ormandy jaǵalarynan, teriskeı Kavkazdyń qyrly, quzdy belderinen ótip, Derbent shatqalynan bir-aq shyqty. Derbent ózenin boılaı otyryp Temir qaqpanyń túbine jetti. Bul taýly óńirdi jaılaǵan musylman lezgın halqy Altyn Orda áskerin qushaǵyn jaıa qarsy aldy. Olar osy Derbent mańyn qorǵaýǵa qoıylǵan, myqty qarýlanǵan myńdaǵan áskeri bar Taramtazý ámirge «Jaý kele jatyr» dep esh habar bermedi. Habar bermek túgil, lezgınder Iran ámirine «bul jaqta bári tynysh» dep jalǵan aıtty. Sonyń arqasynda Derbent bekinisin alǵanǵa deıin bul araǵa Altyn Orda áskeriniń kelgeninen eshkim habardar bolmady. Sondyqtan da Ózbek áskeri Ázirbaıjannyń teriskeı jaǵy — Arrandy ońaı basyp aldy. Shırvan ólkesin aıamaı shapty. Az kúnniń ishinde qalyń ásker ári qaraı jyljyp Kýra ózeniniń boıyna jetip, teriskeı jaǵasyna shatyrlaryn tikti. Ózin islám dininiń jalaýy sanaǵan Ózbek han osy jerden Qutlyq Temir ámirdiń inisi Saraı Qutlyqty bas etip, birneshe ınaqtaryn dervıshter hanakasyna6 tájim etýge jiberdi. Súfı dástúrimen dervıshter bulardy qarsy aldy. Taǵamdaryn aldyna qoıyp, bastaryn ıdi. Hanaka sheıhi islám dininiń qamqory Ózbek hanǵa alla taǵaladan uzaq jyl ómir surap, ózderiniń aryzyn aıtty. Altyn Orda áskeri osy dervıshter hanakasyna jatatyn eldiń birneshe áıelderi men erkekterin, otyz myńdaı qoıyn, jıyrma myńdaı qara malyn aıdap áketken eken, solardy qaıtaryp berýin surady. Onymen qatar Altyn Orda áskerleriniń dervıshter ǵıbadathanalaryna, ne keıbir úılerine kirip dúnıe-múlikterin tonaıtynyn aryz etti. Mysalǵa, bir úıdiń terezege ustaǵan parcha perdesin eki jaýyngerdiń tartyp almaqshy bolǵanyn aıtty.

Saraı Qutlyq ámir shatyryna kelgen soń osynyń bárin Ózbekke baıandady. Musylman dervıshterine jany ashyǵan Altyn Orda hany qatty ashýlandy. Áskeri tonaǵan maldaryn, dúnıe-múlikterin qaıtaryp berip, aıybyna sheıhke at basyndaı kúmis jiberdi. Dervısh úıiniń tereze perdesine qyzyqqan eki jaýyngerin taptyryp alyp, bireýiniń birden basyn aldyryp, ekinshisin dúrelep, moınyna joldasynyń basyn baılap, ózgelerge sabaq bolsyn dep búkil áskerin aralap shyǵýǵa buıyrdy. Ol qosyndar shatyrlarynyń o jaq sheti men bu jaq shetine deıin baryp kelgennen keıin bunyń da basyn kestirip, eki aıypkerdi birge kómdirdi. «Kimde-kim sheıh murıtteriniń malyn, dúnıe-múlkin tonaıtyn, ne urlaıtyn bolsa osylaı óltiriledi» dedi. Sol kúni oń qanat áskeriniń basshysy Qutlyq Temir men sol qanat áskeriniń basshysy Isa ámirlerge jarlyq jiberildi. Han jarlyǵynda: «kimde-kim islám dinindegi dervıshterdiń mal-múlkin tonaıtyn, ne urlaıtyn bolsa, ondaı adam ustap alynyp, jaza tartýǵa sheıhtiń múrıtterine tapsyrylsyn. Eshkim hanaka turǵyndaryna ozbyrlyq istemesin. Al kimde-kim istelgen ozbyrlyqqa shara qoldanbasa, ne jasyryp qalsa, ondaı adamdardyń ózderi óltirilsin» dedi. Bul jarlyq ásker basshylarynan bastap on basyna deıin jetti. İslám dinindegi dervıshterdi tonaý, óltirý dereý toqtatyldy.

Bul jyl — Iranǵa bir aýyr jyl edi. Sý tasyp, naızaǵaı oınap malǵa jasyl túsken. Onyń ústine Irannyń batys jaǵyna kresshiler taǵy tıip, Suludzý rýynan shyqqan ataqty ámir Chopanbek solarmen soǵysyp jatqan. Esen Qutlyq, Hýseın ámirleriniń de biri oıda biri qyrda, Qulaǵý ılhandarynyń bóten jaýlarymen alysýda bolatyn. Irannyń osy tustaǵy ılhany, Gazanyń nemeresi Ábýseıt Chopanbek pen basqa ámirlerine habar berip, qalyń qolmen Kýra ózeniniń jaǵasyna jetkeninshe sol-aq boldy. Asaý aǵysty, doly ózen Kýranyń ber jaǵynda, mańǵylasy, keshkesimen turǵan Altyn Orda áskeri alǵan jerleriniń musylmandarymen bitimge kelip, toı-toılap jatqandarynda ózenniń arǵy betine Ábýseıt ılhannyń qalyń qoly kelgenin, al ózderiniń art jaǵynan bulardy shabýǵa jaýdyń on tuma áskeri daıyndalyp jatqanyn Ózbek bilmeı qaldy. Irannyń osyndaı qosyndary Kýranyń kúngeı tusynan da kóringen. Eki jaǵynan jabylǵaly turǵan qyshqashtyń ortasynda qalmas úshin, amal joq, Altyn Orda áskerine keıin sheginýge týra kelgen. Qashqanǵa qatyn da batyr, bul sheginý ońaıǵa túspegen. Jedel keıin qaıtqanda áskeriniń bas-aıaǵyn jınaı almaı, keshkesiniń biraz jaýyngerlerin Ózbek han jaý qolyna qaldyrǵan. Arrandy shaýyp, Shırvandy tonap biraz mal múlikke ıelengenmen Ózbek hannyń bul jolǵy attanysy syrtqy jurtqa Altyn Orda áskeri Iran qosyndylarynan jeńilip qaıtqandaı kóringen. Alǵashqy úlken attanysynyń mundaı sátsizdikke ushyraǵanyna Ózbek han jaman qorlanǵan. Tek «Tura tur, Ábýseıt, Chopanbek, qaıtadan oralarmyn» degen tilegin ǵana kóńiline jubanysh etken. Túsinde sonaý óziniń Altyn Ordaǵa han bolǵan kúninen bastap osy eń alǵashqy sheginýine deıin kórgen. Qur ǵana sheginip kele jatpaǵan. Áskerdiń sońynda, Kertóbel tory sáıgúliginiń júgenin ustaǵan, moınyna týǵan ákesinen de kóp jaqsylyq istegen Horezm ámiri Qutlyq Temirdiń basyn salbyratyp baılap alǵan, Qara terge malynyp ázer-ázer júrip kele jatqan. Kenet aldynan bir tereń or kezdesken. Attyly-jaıaý shubyrǵan áskeriniń aldyńǵy shebi orǵa qulap jatyr. Orǵa ózi de taıaý qaldy... Endi aıaǵyn birer attasa qulap ketýi haq... Ózbek shyńyraýdyń dál jıegine kelip toqtady. Tómen qarasa, or — tuńǵıyq tereń, adamnyń basy aınalyp keterdeı... Júregi loblyp ketken Ózbek «Budan qalaı ótemin?!» dep aıqaılap jiberdi. Sol sátte óz daýsynan ózi shoshyp oıanyp ketken.

Ózbek han sol kóıleksheń qalpynda dir-dir etip áli otyr. Tústi ózinshe joryǵysy keledi... Biraq jorı alar emes. Barlyq áskeri shyńyraýǵa qulap, ózi odan óte almastaı Altyn Ordasynyń isi sonshalyq jaman ba edi? Qutlyq Temirdiń qý basyn moınyna baılap alatyndaı buǵan qandaı kún týǵaly tur? Osynyń bári bir jamandyqqa kórindi me?

Al shynyna kelsek, Toqtaı hannyń aqyrǵy jyldary men Ózbek hannyń tusy, zamandastarynyń aıtýyna qaraǵanda, qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaǵandaı, Altyn Ordanyń tynyshtyqqa bólengen tarıhynda eń bıik shyńyna shyqqan shaǵy edi. Jamandyqtyń, kúıreýdiń kóleńkesi de joq, kóshpeli elder qurǵan memleketiniń ústinde oımaqtaı qara bult kórinbegen, tóbesi aınadaı ashyq, altyn kún baqyt nur sáýlesin meılinshe tógip aspany kók torǵyndaı úlbirep turǵan.

Jamandyq ta, kúıreý de sońynan, kóp sońynan kelgen.

Bul tustaǵy Altyn Ordanyń jeri Qyrym men Bolǵardy qosa sanaǵanda Úzi ózeninen bylaı qaraıǵy kúngeı shyǵys Jaǵropadan, sonaý shyǵysqa deıin sozylyp jatqan baıtaq dalany tegis alyp jatqan. Onyń ústine Edil ózeniniń orta jáne aıaq tusy, kúngeı Oral, Derbent qaqpasyna deıingi teriskeı Kavkaz, batys Qorasan, Horezm, Seıhún-Darıanyń aıaq tusynan Aral teńiziniń jaǵalarynan bastalatyn, Esil, Nura, Sarysý ózenderine deıingi cap dala tegis kiretin. Maýarannahr, Iran, buzaý terileri bolsa, bul ógiz talysy edi.

Jan-jaǵyndaǵy memlekettermen jer úshin, sý úshin talasqan biren-saran soǵystaryna qaramastan Altyn Orda osy kezderde beıbitshilik ornaǵan eń baı memlekettiń biri edi. Áskerı kúshi de bul mezgilderde aıta qalarlyqtaı aıbarly jáne mol edi. Kóshpeli elder azamattarynyń úshten biri qolyna soıyl alýǵa jaraıtyn jaýynger dep tanylatyn. Altyn Ordanyń qýatynyń osyndaı myqtylyǵynyń arqasynda onyń ómiri qaramaǵyndaǵy baǵynyshty elderdiń bárine birdeı júrgen. Tipti Altyn Ordaǵa kirmeıtin kórshiles memleketterdiń kóbi oǵan alym-salyq tólep turǵan. Bir sebepterde ózderin baǵynyshty sanaǵan, Kónbeýge bular Altyn Orda qaharynan qoryqqan. Osyndaı sebeppen, Ibn-Arabshahtyń aıtýynsha, Ózbek hannyń tusynda Órgenishten shyqqan kerýen úsh aıdyń ishinde Qyrymǵa jetken. Jolaı eshkim olarǵa tımegen. Kerýenge kerek azyq-túlik, kólikterine degen jem, shópti tóleýlerine qaraı jergilikti jurt qamtamasyz etip otyrǵan. Mundaı tynyshtyq Altyn Orda dalasynda buryndy-sońdy bolmaǵan.

Altyn Ordanyń baı memleketke aınalý sebebi tek qana onyń áskeri kúshtiliginde ǵana emes edi. Munda jańadan qalalar salynǵan, ol qalalarda qolóner, egin egý sekildi paıdaly isterdiń órkendeýimenen qatar, saýda-sattyq jumysy da qatty júrgizilgen. Mashrıq pen Magrıbtyń saýdagerleri osy Altyn Orda qalalaryna kelip túıisken. Osy sebepten de, Ózbek ózi altyn taqqa otyrysymen Orda astanasyn Saraı Batýdan, teńizge taıaý Saraı-Berkege kóshirgen.

Qypshaq dalasynda saýda sattyqtyń, ásirese, onyń shet memelekettermenen órkendeýine eki úlken sebep bolǵan. Birinshisi, Toqtaı Altyn Orda hany bolǵannan keıin Qyrymdy óziniń sybaılasy Ianjy ómirge ulys etýmen qatar, Kaffa, Sýdaq qalalaryn Italıa shahary Genýıadan kelgen kýpesterine Shyǵys elderimenen saýda-sattyq júrgizetin kolonıa-aımaq etýge ruqsat etken. Bul genýıalyqtar az ýaqytta Qyrymdy Batys pen Shyǵys arasyndaǵy kóne Jibek jolynyń saýda-sattyǵy órkendeıtin bir kindigine aınaldyrǵan.

Bul jolmen Qytaıdan Iranǵa tek jibek, Úndistannan Jaǵropaǵa merýert, marjan, asyl tastar, İbir-Sibir men Orys jerinen qundyz, túlki, bulǵyn, aq tıin terileri ǵana jetkizilip qoımaǵan, bul asyl zattarmen qatar Mashrıqtan Maǵrıbqa olardan da asyl arabtardyń algebrasy, Ferdoýsıdyń «Shahnamasy», toǵyzynshy ǵasyrda Otyrarda týǵan uly ǵalym — «Arıstotel logıkasynyń kommentarıasyn» — jazǵan Abý Nasr ál Farabıdiń eńbekteri, onynshy ǵasyrda Buharda ómir súrgen, dúnıe júziniń maqtanyshy ataqty «Kitáb al-kanýn fı-t-tıbatty» jazǵan. Ál-Bırýnıdiń, Shyǵystyń uly ǵalymdary ar-Razı, Alı-ıbn Abbastyń dárigerlik ǵylymdaryn jalǵastyrǵan ataqty Ibn Sınanyń dárigerlik kanondary osy Jibek joly arqyly Batysqa kelgen. Al ol jaqtan Shyǵysqa, Demokrıt, Sokrat, Platon, Arıstotel, Ptolemeılerdiń pálsápalyq jáne ǵylymı traktattary, Arhımedtiń, Evklıdtyń geometrıalary jetken.

Adam balasynyń mádenı, rýhanı damýlaryndaǵy jaǵrafıalyq qatynastardyń qasıetteri, mine, osyndaı. Al osy kóne Jibek joly Shyńǵys han shabýylynan keıin de adam balasynyń órkendeýine úles qosa bergen.

On jeti jyl Qubylaı hannyń Ordasynda qyzmet istegen Venesıa kýpesi Marko Polo, osy Jibek jolymen júrip Shyǵys elderine jetken. Marko Polonyń «Kitábi» boıynsha Qoı, ıaǵnı 1247 jyly M. Sanýdo jasaǵan dúnıe júzilik kartaǵa Grýzıa, Derbent, Qytaı túsirilgen. Al Barys, ıaǵnı 1254 jyly P. Medıchı jasaǵan kartada Sýmatra, Bengalıa bar. Marko Polodan eki júz jyl keıin ómir súrgen Hrıstofor Kolýmb Amerıkany ashatyn saparynda, Ispanıadan shyǵyp Úndistandy izdep bara jatqanynda osy Marko Polonyń «Kitábin» jol nusqaǵyshy etken. Osy «kitáp» Azıanyń teńizben bitetiniń Ispanıadan shyqqan keme teńiz qýalaı júre berse Úndistanǵa jetetinin aıtyp bergen. Sol «kitápti» latyn tiline Pıpıno aýdarǵan. «Kitáp» Hrıstofor Kolýmbanyń óz qolymen qoıǵan jetpis belgisimenen osy kúnge deıin Ispanıadaǵy Sevıle qalasyndaǵy Kolýmbanyń óz atyndaǵy mýzeıinde saqtaýly.

Kolýmbaǵa súıenish bolǵan bul kartalardyń dúnıe júzine kelýine Marko Polo sebep bolsa, al onyń «kitábin» týdyrǵan Marko Polonyń Jibek jolymen Shyǵysqa attanǵan saıahaty edi.

Qytaıda — Qubylaı, Iranda — Qulaǵý, Saraıda — Batý otyrńan kez, Jibek jolynyń kórkeıgen kezeńderi edi. Óıtkeni Shyǵys pen Batystyń qarym-qatynasynyń kúsheıgeni osy kez.

Al Jylan, ıaǵnı 1353 jyly, kúsheıip qalǵan Osman patshanyń urpaqtary bılep turǵan Túrkıa Dardenell bıligin óz qolyna aldy. Osymen baılanysty Shyǵys elderiniń zattary Qara teńizden ári óte almaı qaldy. Bunymen qatar Jerorta teńizi arqyly júrip turǵan Altyn Ordanyń Mysyr mamlúkterimen qarym qatynasy múldem úzildi. Al It, ıaǵnı 1394 jyly Aqsaq, Temir Altyn Orda hany Toqtamysty jeńip Hadjy Tarhan men Saraı-Berkeni kúıretti.

Aqsaq Temir qur ǵana Altyn Orda astanasyn kúıretken joq, burynǵy kóne Jibek jolyn birjolata joıdy. Endi Batys memleketterine Shyǵys elderiniń zattarynyń baratyn joly múldem qurydy.

Sonda baryp, Ispanıa, Portýgalıa tárizdi sol tustaǵy, teńiz memleketteri Azıanyń Úndi sekildi baı elderine teńizben baratyn jol izdedi. Ol joldy tapty. Bul jaǵrafıalyq úlken tabys adamzattyń ǵylym mádenı — jańa sıvılızasıanyń jańa dáýirin ashty.

Biraq bul keremet kezeń biz jazyp otyrǵan ýaqyttan eki júz jylǵa taman keıin keldi.

Osy kóne Jibek Jolymen Shyǵys pen Batys arasyna kerýen tartqan saýdagerler shylǵı baıyǵan.

Al olardyń baıyǵany — Altyn Ordanyń baıyǵany edi. Ásirese Ózbek han musylman saýdagerleriniń kúsheıgenin kóksegen. Onyń bul tileginde tek saýdagerlerden túsetin alym-salyq qana emes, óz Ordasy — musylman Ordasy bolǵandyqtan, bul máselede memlekettik saıasat ta, óz basynyń qamy da bar edi.

Musylman saýdagerleri keı jaǵdaıda Ózbek hanǵa el bılep otyrǵan ámirlerinen de jaqyn turatyn. Óıtkeni bul tusta «Ózbekıan» dep atala bastaǵan Ózbek han áskerin, Ózbek Ordasy adamdaryn qarý-jaraqpen, kıim keshek, at-kólikpen qamtamasyz etetin de osy musylman saýdagerleri bolatyn.

Salynyp jatqan jańa qalalardy da kerek qurylys zattarymen, turǵan jurtty dúnıe-múlikpen tipti han saraılaryn farsy kilemderimenen, araby altyn, kúmis, qolóneri zattary men qytaı, úndi shaıy, jibek tósek-oryndarymen de bezendiretin taǵy osylar.

Qazir osyndaı musylmannyń eki saýdageri, aǵaıyndy Saýyt pen Dáýit, Ózbek hannyń ótinishi boıynsha, onyń keı jazda shyǵatyn jaılaýy — osy Qyrymda meshit pen han saraıyn turǵyzdyryp, solardyń ishin dúnıe múlikpen sándendirip jatqan.

Ózbek Qyrymǵa sol eki saýdagerdiń ótinishi boıynsha han saraıy men meshitti kórýge kelgen.

Tań qulanıektenip qalǵan eken Ózbek tús jorýyn taba almady. Ol kenet kópten beri oılap júrgen isin aıaqtaýǵa bel býdy. Jylqy jyly Irannyń soltústik jaǵyn tonap qaıtqannan keıin, Altyn Ordaǵa ábden óshikken Chopanbek, osydan on eki jyl buryn, Tyshqan, ıaǵnı 1324 jyly qalyń qolmenen Derbentten ótip kelip, Altyn Ordaǵa jatatyn Teriskeı Kavkazdy shapqan. Bu da Arran men Shırvandy kúıretken Ózbek han tárizdi, Terek ózeniniń bergi jaǵasynan bastap, lezgın, cherkes, qarachaı, osetın, sheshen, alan jurttaryn qyrǵan. Mal-múlikterin tonap keıin shegingen. Sodan beri on eki jyl ótipti. Ózbek sol jyly-aq Iranǵa attanýdy oılaǵan. Biraq Maýarannahr jerinen bastalǵan Aqberen degen qypshaq batyrynyń búlinshiligi Horezmge qaraı oıysyp, Altyn Orda hany sol dúrbelendi basamyn dep júrip, bir-eki jylyn ótkizdirip alǵan. Onyń ber jaǵynda orys knázderimen qyrǵı-qabaqty jaǵdaılar týyp qalyp, sony retteýge taǵy biraz ýaqyty ketip, Iranǵa degen joryǵyn keıinge qaldyrǵan. Sodan beri on eki jyl bolypty. Shirkin, ótip bara jatqan ómir! Ózbek aýyr kúrsindi. Eger Irandy baryp shappasa, ómirden ózin bos ótetindeı kórip, Ózbek osy búgingi túsinen keıin, qaıtkenmenen de Iranǵa taǵy bir attanýǵa bel býdy. Árıne, Irannan Altyn Orda qazir kúshti. Biraq oǵan tek áskeriniń kóptigine senip joryqqa shyǵa almaısyń. Jeńemin deseń, qamsyz daıyndalý qajet. Osyndaı oıǵa bel býǵan Ózbek endi búginnen bastap sol attanysqa daıyndalýǵa kirispek bop bekindi. Endi dáret alýǵa syrtqa shyqty.

Tań qulanıektenip atyp kele jatyr. Aspanda juldyzdar da sırek. Dúnıeni ógeısingen jetim qyzdaı sónýge aınalǵan Bıkesh pen Tarazy da, aǵara bastaǵan aspan tósinde kómeskilene qalǵan. Qalyń kórpe túnniń irgesin sógip, kúnshyǵystan kókjıekti sarǵaıtyp kele jatqan kún nurynyń mysy jeńip, aı sáýlesi taýsyla túsken. Tabıǵat tylsym alǵandaı, áli de álem bitken jym-jyrt. Tek qyrqa basynan top boz torǵaıdyń saıraǵany estiledi. Bir sát tańǵy salqyn jel turdy... Ózbek hannyń denesi kenet tońazyp ketti. Ol qundyz jaǵaly maýyty shapanymen sál qymtanyp jan-jaǵyna qarady.

Bul turǵan jeri, bizdiń tusymyzda Eski Qyrym dep Teńiz ben adyr arasynda birneshe kishigirim taý, belestiń ortasyndaǵy jalpaq dóńestiń ústi edi. Eger kúngeıindegi Qaradaqqa, shyǵysyndaǵy Kaffaǵa osy Eski Qyrymnan syzyqtar júrgizilse, sol syzyqtardan paıda bolǵan úsh buryshtyń bir buryshyndaǵy núkte osy Ózbek han turǵan bıikteý adyr der edik. Osy adyrdyń osynaý etek tusynda salynyp bitýge aınalǵan meshit kózge túsedi. Bul aradan Qara teńiz kózge kórinbeıdi. Teńiz ben adyr arasynda birneshe kishigirim taý, belester bar. Biraq teńizdiń tańǵy dymqyl ıisi kádimgideı sezilip tur. Jáne onyń asaý tolqyndary jan-jaǵany urǵan gúrilderi de tańǵy tynyshtyqqa ap-aıqyn estiledi.

Ózbek han Qyrymǵa osydan bir jeti buryn kelgen. Ol keshe Ordasyna Saraı-Berkege qaıtýǵa tıisti edi. Biraq osy Qara teńiz arqyly Jerortalyq teńizge ótetin Hanbalyqtan shyqqan jibek tıegen Dáýit pen Saýyt saýdagerler júrgizgen birneshe kerýen búgin-erteń Qyrymǵa jetýi kerek edi. Han saýdagerler dúnıesin óz kózimenen kórmek boldy. Bul kóshterdiń Horezmnen ótkenin Qutlyq Temir osydan úsh aı buryn habarlaǵan. Qyrymǵa Ózbek tek salynyp jatqan meshit pen han saraıyn kórýge ǵana kelmegen. Osy jibek tıegen kerýender arqyly Batys Jaǵropa elderimen, ásirese Beıbarys Egıpetimenen baılanysýdy oılaǵan. Altyn Ordanyń saýda sattyq jumysyn keńeıte túsýdi kóksegen. Bul tusta Shyńǵys urpaǵynan shyqqan jalǵyz Ózbek qana emes, Orta Azıa, Iran, Qytaı uly handary da, saýda-sattyq jumystaryna kóńilderin qatty bóle bastaǵan.

Al Altyn Orda hanynyń Jaǵropa elderimen, ásirese, Egıpet memleketimenen saýda-sattyǵyn kúsheıtýde, budan da ári, bir jaǵy islám dininiń órkendeýimen baılanysty. Dáshti Qypshaq Ordasyn uly memleketke aınaldyrýdy arman etken bóten de syrlary bar edi. Sol sebepten de kerýenderdi kútip qalǵan.

Altyn Ordanyń ózge handaryndaı emes, Dáshti Qypshaqtyń uly memleketke aınalýy úshin Dúnıe júzilik teńiz joldaryna shyqpaı eshteńe bolmaıtynyn Ózbek jaqsy túsingen. Sondyqtan da ol ózge memlekettermen emes, tek Iranmen ǵana soǵysýdy oılaǵan. Farsy elinen osy Jibek jolynyń ári qaraı jalǵasy sanalǵan — teńiz jaǵalaryn tartyp almaq bolǵan. Sóıtip keme toqtaıtyn Iran shaharlary arqyly Shyǵys dúnıe-múlkin tikeleı Batys Jaǵropaǵa jetkizýdi kóksegen. Sodan keıin Beıbarys Egıpetimenen baılanysyn kúsheıtip, eki uly musylman memleketi birigip dúnıe júzine ústemdikterin júrgizýdi kózdegen. Árıne tarıhynda teńizben sharýasy bolmaǵan, kóshpeli el hanyna mundaı arman — aspandaǵy juldyzdy alýmen birdeı edi, biraq kóńil júırik pe, kók dónen júırik pe degendeı oılaǵanyn san ret iske asyrǵan hanǵa bul qıal da jeńil kórindi.

Ózbek jóne bir qaǵıdany jaqsy uqty. Ata-babalaryndaı Batysty shaýyp, sol arqyly Ordasyn kúsheıtýdiń endi qısynsyz dúnıe ekenine kózi jetken. Sol sebepten de jańa saıasaty baǵytyna kerek, sonaý Hanbalyqtan kele jatqan kerýenderdi kútip qalǵan.

Hannyń Qyrymda aıaldaýyna taǵy bir sebep bar edi.

Ózbek Altyn Orda taǵyna otyrǵan kezde bul Dóniti Qypshaqtyń onnan segiz bólegi musylman eli edi. Ózi bóten dinde bola turyp, musylman dinindegi jurtty basqarýdyń qıyn ekenin de ol túsinetin. Jasynan halyq arasynda júrgendikten oǵan bul jaǵdaı kópten málim edi. El basqarý úshin onyń dinin de basqara bilý kerek. Sol úshin ol ata-balalary ustap kele jatqan — dinge nemquraıly qaraý jolynan múldem bas tartqan. Ózi birjolata musylman bolǵan.

Úlken balalary Tynybek pen Jánibekten bastap, Berdibek-syndy nemerelerine deıin musylman din rýhynda tárbıelegen. Solarǵa arnap medrese ashyp, arabsha oqytqan. Bárine birdeı quran súrelerin jattatyp, ózderin tegis súndettendirgen. On beske tolǵandaryna bes mártebe namazy men oraza ustaýyn mindettegen.

Orda mańaıyndaǵy bekzadalardan da, nókerlerinen de osyny talap etken. Qaramaǵyndaǵy jurttaryna da musylman dinine kirýdi buıyrǵan. Kimde-kim Muhammed paıǵambardyń erejelerin buzsa, ondaı adamdy kúnákar dep óziniń jeke basynyń jaýy sanaǵan.

Sol úshin de musylman dininiń aıqaıshylary, joqtaýshylary ımam, múftı, kárı, murıtter, musylman saýdagerleri Ózbekti orasan dáriptegen, dárejesiniń joǵarylaı berýin tilegen.

Osyndaı qoshametterdiń arqasynda ol búkil Altyn Orda eline Muhammed paıǵambardyń adal úmbeti sanalyp, qadiri asa túsken.

Al islám dininiń Altyn Ordada órkeıýi — Dáshti Qypshaqtaǵy monǵol bekzadalarynyń ústemdiginiń, ádet-ǵurpynyń keńı túsýiniń bir joly edi. Sonymen qatar kóshpeli elder ómirinde din máselesi ejelden ekinshi satyda turǵandyqtan, monǵoldardyń memlekettik jáne dástúrlik zańdarynyń álsireýi — islám dininiń jeńisi bolyp sanaldy.

Sondyqtan da islám dini Altyn Ordanyń bas kúshiniń birine aınaldy.

Dinmen birge Dáshti Qypshaq eline osy dindi myqtap ustaǵan arab, farsy elderiniń ǵurpy, mádenıeti keldi. Budan myń jyl buryn qypshaq qaýymynyń ata-babalary jaılaǵan jazıra dalasyna, ushy-qıyry joq baıtaq ólkesine, masaǵattardyń áshekeıli qol ónerine, kóne qypshaqtyń tas músin — obatas, bal-balaryna, qoshqar múıiz, órteke órnekterine, islám dini ákelgen qurany, sáldesi, táspisimen birge arab, farsy halyqtarynyń shytyrman áshekeıli kilemi, asyl qarý-jaraǵy, dúnıe múlikterine qosyla «Myń bir tún», «Tórt dárýish», «Zarqum», «Sal-sal» tárizdi qıssa, ertegi, ańyzy jetti. Bul kitaptardyń kóbi dinı turǵydan jazylǵanmen jaýyngershilik pen mal baǵýdy ǵana bilgen qypshaqtyń mylqaý dalasyna kelgen jańa ózgeris, jańa qubylys edi. Biraq Dáshti Qypshaq jurty endi nekesin qımaı áıel almaıtyn boldy. Bala bitken súndetke otyrǵyzylatyn salt qalyptasty.

İslám dini Dáshti Qypshaqqa óziniń medrese, meshitimenen birge Altyn Ordanyń jańa qalalaryna, kúmbezdi, mınaretti jańa beınelerin de ala keldi.

Al islám dininiń Dáshti Qypshaqqa eń kúshti shabýyly da jáne eń myqty jeńisi de osy Ózbek han tusynda boldy.

Sol sebepten Altyn Ordanyń shyn maǵynasynda musylman memleketi sanalýy da osy Ózbek hannan bastaldy. Sondyqtan da ol ózin musylman hany sanaǵan, ózin musylman elderiniń basyna kótergen dinı jalaýy kórgen.

Al kimde-kim osy ózi tańdaǵan din jolyn buzsa, oǵan aıanbaı jaza qoldanǵan.

Ózbek handy Qyrymda ustap qalǵan taǵy bir sebep, osyndaı islám sharıǵatyn buzǵan bir jas adamnyń kinásin qaraý edi.

Muhammed paıǵambardyń tórt sharynyń biri Ospan halıf jazǵan «Quran túsiniginde»: «El bıleýshi adam qandaı myqty bolmasyn, ózi quran erejelerin buljytpaı oryndaýdy bilmese, ondaı el bıleýshi qaramaǵyndaǵy elderine quran erejelerin oryndata almaıdy» degen.

Al Ózbek han quran erejelerin buljytpaı oryndaǵan. Sonyń biri Muhammed paıǵambar dininiń ruqsatymen nekeli tórt qatyn da alǵan.

Sol din erejege sáıkes garem saldyrǵan. Oǵan nekeli áıelderinen bóten, amanat-quma jubaılaryn da ustaǵan.

Bes mártebe namazyn buzyp kórmegen. Namaz kezi kelgende, tipti júrgizip jatqan urystaryn da toqtatqan.

Naýryz týa, bar musylmandarsha bir aı orazasyn ustaǵan.

Ózi dinshil Ózbek han, ózgelerden de din sharttaryn buljytpaı oryndaýdy árdaıym talap etken.

Osyndaı dinı talapty buzǵan eki jas dinshil hannyń Qyrymǵa kelýine tap bolǵan.

Qazir ekeýi de zyndanda jatqan.

Búgin solardyń kinási anyqtalyp, úkim aıtylmaq.

Árıne, úkimdi Altyn Orda hany Ózbek emes, sharıǵat qorǵany ımam aıtady. Tek Altyn Orda hany sol úkimdi durys dep maquldaýy kerek.

Dúnıede oryndalsa mahabbattan asqan qýanysh, oryndalmasa odan ótken qaıǵy joq.

Toq Buqanyń ortanshy balasy Jádiger sultan Ajardy toqaldyqqa alar kezinde ózi qatty naýqas bolyp, uryn bara almaǵan. Al Ajar on beske jańa shyqqan boı jete bastaǵan, ýyljyǵan jas óspirim qyz edi. Jas janyna arman eter lázzat qumar pák sezimi áli oıana qoımaǵan. Dúnıege tańdana qaraǵan quralaıdyń laǵyndaı, áli qaıǵy-qasiretti kórmegen jaýdyr kózderimen bar álemge shattana, sene kóz tastaıtyn. Adam bitkenniń bári oǵan kileń parasatty, aıaýly kórinetin. Olardyń ishinde seniń názik sezimińdi túsinbeıtin qandy aýyz qasqyry, qabaǵan tóbeti bar ekenin bilmeıtin. Al qyzǵa syrttaı qyzyǵyp qumar bolyp aıttyrǵan Jádiger toqal-qalyndyǵyn alar kezde de qatty syrqat edi. Biraq qumar kóńil maza bermeı, óziniń syrqattyǵyna qaramaı qyzdy alyp kelýge kishi balasy Erke Qulandy bas etip top jigitterdi jibergen. Toq Buqa balalarynyń kárinen seskengen Tan boıyn jaılaǵan quda jaǵy, qorlansa da, amal joq, qyzdaryn kelgen jigitterge qosyp uzatyp jibergen. Biraq dám buıyrmasa eshteńe isteı almaısyń, jigitter qyzdy aq otaýǵa kirgize bergende, ańsaı kútip jatqan Jádigerdiń júregi kenet qabynyp ketip, ol dúnıe salǵan.

Osylaı kelin bolyp oń jaqtaǵy shymyldyqqa kirgen, biraq, jar tósegine jatpaǵan Ajar, áıel bolmaı jatyp jesir boldy. Qalyń maly tólengen dep Toq Buqa tuqymdary ony eline qaıtaryp jibermedi. Endi amal joq, jas qyz balaǵa jesir atanyp qara jamylýǵa týra keldi. Árıne, Sultannyń asyn bergenshe jas jesirge eshkim tımedi. Qara jamylǵan kúni bitip, birte-birte esin jıip, jaz shyǵa Ajar jańadan túlegen qyrdyń qyzyl túlkisindeı bulańdap qulpyryp shyǵa keldi. Bul burynǵy Ajar emes edi. Burynǵy uıań tartqan jaýdyr kózderinde qazir oınaqshyǵan úmit bar. Burynǵy tal shybyqtaı buralǵan názik denesi de qazir jarysqa túsýge jaralǵan bedeýdeı ysylyp symbattana qalǵan. Ajar eń aldymenen qaınaǵasy Ádilkereıdiń kózine tústi. Myqyn tusy buralyp, aıaǵyn bylq-sylq basqan jesir kelini alpysqa taıap qalǵan qaınaǵasynyń kóziniń jaýyn aldy, uıqysyn bóldi. Qolamtadaı sónýge aınalǵan kóńiline kenet shoq tústi. Musylman dinindegi Ádilkereı Qyrym ımamynyń aldyna sharıǵat zańyn kese-kóldeneń tartyp, «ámeńgerlik» qaqymen inisiniń toqalyn ózi ıelenbek boldy.

Imam, Ádilkereı japqan qundyz ishiktiń jaǵasyn bir qolymen aqyryn ǵana sıpaı otyryp, quran betine qarady.

— Iá,— dedi ol,— Kelindi alýǵa sharıǵat qosady. Nekelerińdi qıýǵa men daıyn. Tek kelinińniń «jaraıdy» degen sózi kerek. Qurannyń myna bir súresinde kúıeýiniń sońynda qalǵan mırasqorlarynan kimdi qalaıtyny jesirdiń óz erkine berilgen. Kelinińiz bóten qaıyndarynyń bireýin tilemeıtin bolsa, onda jol sizdiki...

— Joq, onyń menen bóten eshkimdi tileýge qaqy joq,— dedi sazara qalǵan Ádilkereı,— Jádigerdiń jalǵyz aǵasy menmin. Toq Buqanyń shańyraǵynda menen úlkeni joq. Ámengerlik joly meniki.

— Jádigerdiń bes inisi bar emes pe?— dedi qatygezdigimen búkil Qyrymǵa aıan Ádilkereıdiń shymbaıyna tıip ketpeıin dep abaılaı sóıleı ımam.— Árıne, olar siz turǵanda aǵasynyń jesirinen úmittenbese kerek-ti...

— Úmittenip kórsin!— dedi qanyn ishine tartyp alǵan alpamsadaı Ádilkereı.— Birin qaldyrmaı óz qolymmen baýyzdaımyn!

Imam Ádilkereıdiń Ajardy tym unatyp qalǵanyn túsindi. Sóıtse de sharıǵat jolyn buza almady.

— Men sizdi óte qurmetteımin, sultan,— dedi ımam.— Biraq, sizden góri maǵan sharıǵat joly qymbat. Bárimiz de pendemiz, alla taǵalanyń haq jolynan taıýymyzǵa haqymyz joq. Sol sebepten jesirdiń ózinen suralyq...

— Al eger ol kónbese she? — dedi áldeneden seziktengen Ádilkereı.

— Nege kónbeıdi? Sizdeı adamǵa...— Imam sál kúmiljidi.— Álde kúmánińiz bar ma?..

Ádilkereıdiń shynynda kúmáni de bar edi. Biraq, ol ımamǵa birden aqtaryla qalmady.

— Jaraıdy, kisińizdi jiberińiz...— dedi ol.

Imam jibergen abystaılar Ajardy taba-almaı keldi.

Al bul kezde Qyrymnyń qalyń baý-baqshasynyń arasynda eki jas otyrdy. Biri Ajar edi de, ekinshisi Jádigerdiń týǵan balasy — kenjesi Erke Qulan bolatyn.

Erke Qulan at jaqty aqquba kelgen symbatty jigit, bıyl jıyrma beske shyqqan. Mahabbat degen bir aqqý qus qoı. Onyń ushar kógi, qonar kóli tek óz júreginiń soǵýy. Osy júrek Erke Qulannyń da keýdesinde óz betinshe soqqan, óz betinshe qýanysh tilegen. Al Erke Qulannyń sol júregi qalaǵan qýanyshy da, sol soqqan júrektiń tynysy da tek Ajar edi. Mahabbat degen uly din. Onyń óz erejesi, óz sharty bar. Ol bóten dinderdiń jolyn, sharıǵatyn qabyldamaıdy. Tek óz sharıǵaty ǵana oǵan zań. Mine osy uly din — mahabbat, aqyl-sezimderi, laýlaı janǵan eki jasty, óz zańyna, óz sharıǵatyna kóndirgen. Sol sebepti kópten beri ǵashyq bolǵan eki jas ımam abystaılar jibergen kúngi túnde qalyń toǵaı arasynda kezdesken. Bulardyń ekeýiniń de júrekterinde, keýdelerinde tek qumarlyq degen jalǵyz ǵana ot órbigen. Sol kúni túni eki jastyń budan bylaı qaraıǵy armany — máńgi-baqı ekeýi birge bolý ǵana edi.

Birin-biri shyn jaqsy kórgen eki jastyń bundaı armanyna ne jetsin! Budan artyq eki jasqa qýanysh bar ma? Árıne, joq! Joq!

Biraq bul ekeýiniń qýanyshy ózgelerge de qýanysh bola alar ma?

Árıne, jurttyń bárine birdeı bola almaıdy, bola almaıdy!

Ásirese, bul qýanysh Ajarǵa qumarta qalǵan Ádilkereıge aıazdaı batty.

Joq, aıazdaı emes, bireý júregine qanjar suqqaly turǵandaı qalsh-qalsh etti.

Sol sátte-aq ol nókerlerin jiberip, orman arasynda qannen-qapersiz qushaqtasyp otyrǵan eki jasty ustatyp arqanmen matap ımamnyń aldyna alyp keldi.

— Sheshesi men balasy oınas eken, qylmys ústinde qolǵa tústi,— dedi,— sharıǵat zańyn buzdy, ekeýin at quıryǵyna baılap, óltirýge ruqsat et!

Erke Qulannyń Shyńǵys urpaǵy ekenin biletin ımam sasyp qaldy.

— Erke Qulan Shyńǵys urpaǵy, ondaı úkim shyǵarýǵa meniń qaqym joq,— dedi ımam,— Qyrymǵa Altyn Ordanyń mártebeli hany Ózbektiń ózi kele jatyr, sol sheshsin. Al oǵan deıin bul ekeýin bólek ustańdar.

Ádilkereıdiń nókerleri eki jasty arqandarymen súırete jóneldi.

Búl kezeń Berke men Qanikeıdiń, Uljataı men Abashynyń zamany emes, Altyn Ordadaǵy monǵol bekzadalaryn da islám dini óziniń qyl arqandy torymen shyrmap alǵan shaq, toqal sheshesi men balasynyń jaqyn bolýy keshirilmeıtin kúná, ólim jazasynan kem úkim joq.

Sóıtse de, Altyn Orda hany kele jatqanda Qyrymdaǵy sultan saraıynda mundaı qandy oqıǵanyń bolǵaly turǵanyn unatpaǵan ımam Ajarǵa kisi saldy.

— Eger tiri qalǵysy kelse ámeńgerlik saltymenen qaınaǵasy Ádilkereıge kúıeýge shyqsyn,— dedi.—Qoı da aman, qasqyr da toq bolady sóıtsek. Al Erke Qulanmen ekeýiniń arasyndaǵy bozbalashylyq kúnálárin keshirý jolyn ózim tabam. Eshkim ekeýiniń aıaqtarynan ustap alǵan joq qoı.

Biraq, Ajar qysqa ǵana jaýap qaıyrǵan:

— Erke Qulan ekeýmiz birimizdi birimiz ólerdeı jaqsy kóremiz, ony tastap men eshkimge erge shyqpaımyn,— degen.— Qolymmen istegenimdi moınymmen kóterýge barmyn, ne isteseńder de meıilderiń!

Ajardyń kónbeıtinine kózi jetken ımam Ózbek Qyrymǵa kelgennen keıin oǵan bolǵan oqıǵany jyr etken.

Sol oqıǵanyń sheshimi búgin aıtylmaq. Jáne hannyń ózi aıtpaq.

Tań sarǵaıyp atyp keledi.

Búgin eki adam birdeı ólmek.

Joq, eki adam emes, tek Erke Qulan ǵana ólýge tıisti. Eger Ádilkereı Erke Qulandy óltirse, Ajar Ádilkereıge qalady. Áıeldiń kóngeni kónbegeni shart emes.

Biraq Ajarǵa bu da ólim ǵoı.

Iá, ólim! Ajarǵa bári bir ólim...

Ózbek han qozǵalar emes. Ol qalyń oıda. Joq, ol álgi eki jas jaıynda emes, han adam taǵdyry týraly qajymasa kerek-ti. Ózbek qazir tek Altyn Ordasynyń qamyn oılap tur.

Demek oılaǵanyńdy oryndap ótýge, adamǵa taǵy bir ómir berse! Jalǵyz ret súrgen ómiriń eshteńege de jetpeıdi eken! Altyn taqqa keshe ǵana otyrǵan tárizdi edi, al búgin... qarap tursań, bir kúngideı bolmaı ótip ketken tárizdi. Ne istep úlgirdi? Ras, Altyn Orda handyǵyn biraz bekitti. Tek bekitti! Jerine jer qosyp, eline el qosyp kúsheıte alǵan joq qoı! Shyńǵys babasyn, Batý atasyn bylaı qoıǵanda, Berke hannyń istegenine jete almaǵany qalaı? Elbasmyshty óz qolymen óltirip altyn taqqa otyrǵanda bar qolynan kelgeni Altyn Orda memleketine tek qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaǵan tynyshtyq ornattyrǵany ǵana ma? Joq, bir sheti sonaý Maýarannahr shaharlarynan bastalǵan, ekinshi sheti Baǵdat, Shamǵa jetken uly Altyn Orda memleketin qurmaq emes pe edi? Iá, solaı bolatyn. Odan ne shyqty? Ras, Orta Azıa baıaǵy Qaıdýdyń kezindegideı bir uly memleket emes, Altyn Orda dúmpýiniń arqasynda birneshe musylman handyqtaryna bólindi. Maýarannahr jeke memleket, onda han bop Kebek otyr. Horezmde Qutlyq Temir... Han emes, ámirshi. Biraq hanǵa bergisiz... Qorasannyń kindigi qazir Gerat... Ázir bunda Jaǵataı urpaqtary. Túbi Aýǵanstanda jeke memleket bolatyn túri bar. Al Kavkaz, Arran, Iran, Irak, Sırıa, bári óz betterine ketken. Bunyń bárin bir Altyn Ordanyń qaramaǵyna kirgizý úshin, árıne bir ómir jetkiliksiz.

Joq, meniń munym kúpirlik bolar. Qudaı meni osy jasyma deıin san qaýipten qutqaryp keldi ǵoı. Alpysyma jetpeı ózimdi kári sanasam, oǵan alla taǵala: aıypty ma?.. Joq ózim aıyptymyn, ulan-asyr aıqasty, osy Altyn Ordany kúsheıtem dep basymnan ótken qıyn-qıyn kezeńdi kúnder aıypty. Áıtsede armanymnyń birazyna jetken tárizdimin. Áli de Altyn Ordany kúsheıte tússem deımin. Ol úshin búkil álemdi jaýlap alýdyń esh qajeti joq. Altyn Ordanyń qolynan ondaı is kelmeıdi de. Buny kúsheıtetin jalǵyz ǵana jol bar. Ol jol Jibek jolyna múldem ózim ıe bolý. Osy jol arqyly Mysyrmen tikeleı baılanys jasap musylmandar memleketteri qaýymdasyp, Qara teńiz, Azaq, Jerorta teńizderiniń boıyna islám dininiń ústemdigin júrgizý kerek. Ol úshin eń aldymen Iran memleketin ózińe baǵyndyrý qajet...

Bul kezde tań ábden atyp, kún shyǵa bastady.

Dúnıe shirkin, qandaı tamasha ediń! Átteń, átteń, osynyń bári erteń seniń sońyńda qalady! Kózińdi jumǵan kúni bári de ǵaıyp bolady.

Beý, adamzat, nege osynshama bıshara bop jaratylǵansyń!

Dúnıe kelgen az jasynda alysasyń, kúresesiń, bireýdi sen óltiresiń, bireý seni óltiredi, birińe-biriń qasqyrsyńdy jarmasasyń, al sonyń bári kózińdi jumǵan kúni bir mezetteı bolmaıdy, bári qarań qalady.

Sonda seniń dúnıege kelgenińnen qandaı mańyz bar? Bar bolǵany az ýaqyt jer basyp, ómir súrip ótýińde ǵana ma?

Iá sonda. Tek sonda!

Ózbek qulash boıy kóterilip qalǵan kúnge qarady. Degenmen qandaı keremet! Álem burynǵysynan da sándene túsken. Dúnıeni tek kókpeńbek aspan men kún kóziniń altyn nury bılegen. Bar álemdi osy eki boıaý ǵana qushaǵyna alyp áldılep jatqandaı.

Ózbek taǵy kúrsindi.

Osynyń bárin erteń qalaı qıyp ketersiń!

Qandaı aýyr! Qandaı aýyr qaıǵy!

Eger han bolmasań, jurttyń taǵdyryn sheshetin han bolmasań, mynandaı qaıǵymenen bul dúnıede bir kún ómir súrýdiń esh qajeti joq dep biler edi Ózbek han.

Ózgeniń taǵdyryn sheshý qandaı baqyt!

Ózbek han endi ózin shyn baqytty adam sanady.

Ózgelerdiń taǵdyrlaryn sheshý úshin ómir súrýge bolady, áli de ómir súredi.

Joq, Ózbek han ómir súredi. Tek ózgeler ómir súrmeıdi. Kimde-kim Ózbek hanǵa qarsy kelse, kimde-kim Ózbek han ustaǵan islám jolynan burys ketse, solar ómir súrýge tıisti emes!

Sol sebepten búgin han men ımam aldyna ákelgeli turǵan Ajar men Erke Qulan da ómir súrmeýleri kerek.

Ózbek han dereý Ordasyna qaraı aıandady. Opasyz dúnıeniń ótkinshek oılaryna berilemin dep tańǵy namazyn ótkizip alǵanyn bildi ol. Han Ordadan shyqqannan beri, taýdyń tóbesin qorshaı, jatqan sıyrlardyń múıizderindeı, naızalary shoshaıyp-shoshaıyp turǵan kúzetshileri de hannyń sońynan ere jóneldi.

Jańadan salynǵan meshit aldyndaǵy keń alańda ıin tiresken jurt. Búgin sharıǵatty buzǵan eki buzyq jasqa — marqum Jádiger Sultannyń toqaly Ajar men Jádigerdiń kenjesi Erke Qulanǵa úkim aıtylmaq. Muhammed paıǵambardyń úmbetine ylaıyq emes qylmys istegenderi úshin eki qyrshyn jas óltirilmek. Sol úshin bul araǵa anaý uzyn dar ornatylǵan. Sol úshin anaý uzyn murtty janalǵysh eki bilegin sybanyp úkimdi kútip tur. Ol dar arqandary myqty ma eken degendeı ilmesheginen ustap tómen qaraı tartyp-tartyp qoıady. Sodan keıin «kúnákárlardyń bastary syıar ma eken?» degendeı bir mezet qos ilmeshekterdiń ishine qolyn kirgizip ózi ǵana biletin birdemelerdi ólshegendeı bolady.

Meshit aldyndaǵy sáki ústine qoıylǵan altyn taqta Altyn Orda bıleýshisi Ózbek hannyń ózi otyr. Oń jaǵynda aqylshy, nókerleri, sol jaǵynda Qyrym ımamy bastaǵan ıshan, molda, kárı, murıtter. Imam uzyn boıly kógildir kózdi, at jaqty qara sur adam. Farsy sheıhterine uqsaıdy. Tutasa shyqqan saqalyn birkelki etip dóńgelete kúzegen. Tur, kelbeti aqyldy, biraq óte qatygez kisi ekenin kórsetedi.

Bulardyń aldarynda qol-aıaqtary qyl arqanmen baılaýly, tizerlep Ajar men Erke Qulan otyr. Halderiniń qıyndyqtaryna qaramaı ekeýiniń júzinde abyrjyǵandyq, qoryqqandyq belgi joq. Kerisinshe, mahabbat jan-tánderin eljirete kózderine bir orasan shuǵyla uıalatqandaı. Júzderinde de ǵajaıyp bir qýanyshtyń sáýleleri oınap turǵandaı. Osydan kóp bolsa bir bıe saýymyndaı ýaqyt ótken kezde darǵa asylǵaly turǵan bul eki jastyń, ózderin osylaı ólimnen qannen-qapersiz ustap otyrǵandaryna jurt ań-tań. Eki jastyń qylyǵyna Altyn Orda hany da qaıran qalýda. Bulary qalaı, deıdi ol ishinen, qazir óletinderin biledi ǵoı bul ekeýi de, sóıte turyp... Álde mahabbat bularǵa ólimnen de qoryqpaıtyn qudiret berip tur ma? Ne bolmasa ómirden osylaı birin-biri súıip ótkenin bul ekeýiniń joǵary sanaǵan túrleri me? Eger shyn sondaı jastar bolsa, bular qandaı baqytty jastar!.. Rasynda da bul fánı tirshiliktiń qadiri uzaq qysqalyǵynda ma, oılaǵan armanyna jetýde ǵoı... Iá, sonda. Bularǵa qazir ómirleriniń uzaq-qysqalyǵy emes, ekeýiniń birge, bir molada ólýi qymbat... Al men bolsam, búkil Altyn Ordany bılep turǵan han bola turyp, osylardyń baqytyndaı, ajalǵa keýdemdi asha umtylatyn baqytqa jete almaı ótip baramyn. Sonda qaısymyz baqyttymyz? Mahabbattary úshin ólgeli turǵan myna ekeýi me, álde osylardyń mahabbatyndaı dúnıeden shyn mahabbat kórmeı ótkeli turǵan jarty álemniń bıleýshisi men, Ózbek han ba?

Altyn Orda hanynyń qulaǵyna bas ýázirdiń:

— Bári daıyn aldıar han,— degen sózi estildi.

Ózbek «hosh, bastańdar!» degendeı ısharat kórsetip basyn ızedi. Biraq oı shýmaǵyn úzbedi, qaıtadan berile tústi. «Basynan ótken qýanysh adamdy jasartady, ómirińdi uzartady, al janyńa batqan qasiret janyńdy qartaıtady, tirshiligińdi qysqartady» deıdi bir arabtyń aqyldy kitabynda. Al men jaralǵaly únemi qyzyq kórip kelemin (ózgelerdiń ólgenin, basqalardyń qasiretterin ózine Ózbek qaıǵy sanaǵan emes). Qalaǵan qyzymdy qushtym, jek kórgen adamdarymdy óltirdim, jaýymdy qyrdym, suńqar salyp — túlki aldym, jorǵa minip jurttyń aldynda júrdim. Jıyrma besime jete altyn taqqa otyrdym, halyqqa bılik ettim, san túrli jeńiske jettim. Ras, jaýymnan jeńilgen kezderim de boldy, biraq ol jeńilýimniń artynan jeńýim keldi. Qysqasy ómirimde qaıǵymnan, qasiretimnen — baqytty, qýanyshty kúnderim kóp boldy. Soǵan qaramaı, men nege erte qartaıdym? Alpysqa jetpeı jatyp, seksendegi shaldaımyn. Joq, denem kári emes, kóńilim kári... Bul nelikten? Áli de meniń kórgen qýanyshtarym janyma qanat beretin qýanyshtar emes pe edi?

Ózbek hannyń qulaǵyna ımam sózi emis-emis estildi.

— ...Mine sol sebepten de,— dedi uzyn boıly, aıbarly tústi ımam,— Muhammed paıǵambardyń sharıǵat jolyn buzǵan Ajar men Erke Qulan fanıler, ózge urpaqqa úlgi bolý úshin ólim jazasyna buıyrylyp darǵa asylsyn. Musylman qaýymynyń osy ádiletti úkimin, aldıar taqsyr, han ıem, sizdiń bekitýińizdi suraımyz.

«Iá, ıá, durys úkim,— dedi Ózbek han ishinen, kimde kim sharıǵat jolyn buzsa osylaı aıamaı jazalanýǵa tıisti. Sonda ǵana halyq buzylmaıdy, islám dininiń tegeýrininen shyqpaıdy».

Kenet Ózbek hannyń esine Hasan ıbn Sabbah tústi.

Bul islám dininiń bar tarmaǵy mulıt-assasınder odaǵynyń negizin qalaýshy, aqsúıekter tuqymynan shyqqan sahaba edi. İsmaıl Halıftyń jolyn ustaǵan bul odaq, túrik-seljúkterden jeńilgen Iran alpaýyttary toǵyzynshy ǵasyrda qurǵan dinı qoǵam bolatyn. Dinniń negizi — bul dúnıeniń qyzyǵy joq, kimde-kim jaýyn óltirip o dúnıege barsa sol jumaqqa kiredi degen. Bul qoǵamǵa kirgen adam araq-sharap ishpegen, joqshylyq ómirde ótken.

Qastaryn bildirmeı baryp baýyzdap ne pyshaqtap óltirgen. Sol úshin ol qandaı jaza bolsa da kóterýge kóngen. Eger oǵan ólim úkimi aıtylsa, ol qýana-qýana basyn usynǵan, óıtkeni o dúnıede jumaqta júremin degen senim onyń qımylynyń negizi bolǵan. Bul uıymnyń basynda turǵan adamdardyń ámirin jastary buljytpaı oryndaǵan. Bireýdi óltir dese óltirgen, al óziń ól dese ólgen. Ondaı jastardy fıdaı dep ataǵan. Osy fıdaıdyń ishinen ózin ólimge arnap, kósemi aıtqan kisini ańdyp júrip óltirýge daıyn adamdar múlıtter shyqqan. Bul múlıtter islám dinindegi parsylardyń zárequtyn alǵan. Osyndaı bir múlıttiń qolynan, Kavkazdaǵy Alamýt bekinisin alatyn joryǵynda, shatyrynda uıyqtap jatqan jerinde Shyńǵys hannyń úshinshi balasy ataqty Jaǵataıdyń ózi ólgen. Qysqasy bul uıym, osy kúngi Evropanyń záre-qutyn alyp júrgen terrorıster odaqtary tárizdi kisi óltirgish uıym bolǵan. Bulardyń adam jete almas taý basyndaǵy shatqal arasyndaǵy bekinisterin qıratyp, ózderin tegis qyrǵan Sharmaǵan noıan basqarǵan monǵoldar.

Osy qoǵamnyń negizin salýshy Hasan ıbn Sabbah sahaba sońyna ergen múrıtteri, múlıtteri dinı jolyn berik ustaý úshin ózgelerge úlgi etip týǵan eki balasyn óz qolymenen baýyzdaǵan. Bireýin úzeńgiles joldasymdy óltirdiń dep, al ekinshisin jasyryn sharap ishkeni úshin.

«Ustaǵan jolyń, diniń úshin kúreser bolsań osy Hasan ıbn Sabbahtaı kúrese al,— dedi Ózbek han ishinen,— sonda ǵana jurtty aıtqanyńa kóndire alasyń».

Biraq han oıyn bir kújildegen daýys buzyp jiberdi. Bul Ádilkereı sultan edi.

— Joq, bul úkimge men qarsymyn, dedi ol túnere sóılep.— Ana qanshyqta meniń ámengerlik qaqym bar. Qyryq jetisi baıaǵyda tólengen. Qatyndy adastyrǵan Erke Qulan darǵa asylsyn da, toqal sharıǵat zańy boıynsha maǵan berilsin.

Ádilkereı sózinen Ózbek han bar oıynan serpile qaldy. «Biz Shyńǵys urpaǵy únemi osyndaımyz. Týǵan inisiniń balasyn ólimge qıyp tursa da, inisiniń toqalyn ózine qaldyrǵysy keledi... Shirkin nápsi, qalaı kúshti jaralǵansyń? Álde myna sultan ana jas kelinshekti ólimnen alyp qalyp, ózine qaramaǵany úshin bısharany ómir boıy qorlap ótpek pe? Al buǵan jesirdiń ózi qalaı qaraıdy eken? Múmkin tiri qalǵanyna qýanar...»

Han kenet Ajarǵa kóz tastady.

— Estip tursyń ba qaınaǵańnyń sózin,— dedi Ózbek. Tańdaǵanyń bolsyn, tiri qalyp, qaınaǵań Ádilkereı sultanǵa tıesiń, ne myna kúnákar nekesiz jaryńmen birge darǵa asylasyń!

Han Ajar toqaldyń tiri qalýǵa jarmasatynyna kúmán keltirgen joq.

Biraq Ajar:

— Nekemizdi molda qımaǵanmen, ózimiz qıǵanbyz,— dedi ol esh qaımyqpaı,— Erke Qulanǵa máńgilik birge bolamyn dep ant etkenmin. Sol antymdy buzbaımyn. Jáne tiri turǵanymda myna qaınaǵama erge shyqpaımyn. Tek, taqsyr han, sizden jalǵyz ótinishim bar. Biz ólgennen keıin, Erke Qulanmen ekeýmizdiń denemizdi bir molaǵa kómdirińiz. Bul dúnıede máńgi birge bola almasaq ta, o dúnıede bizdi eshkim aıyra almasyn.

Bul hannyń da, jurttyń da kútpegen sózi edi.

— Joq, oǵan men qarsymyn,— dedi dúrlige daýystap Ádilkereı.— Bul toqaldyń joly úlken ámeńgeri jalǵyz menmin, toqal meniki. Óz erkimen kónbeıdi eken, ózime berińder. Kónbeı kórsin!

— Al inińizdiń balasy Erke Qulandy qaıtesiz? — dedi Ózbek oǵan túksıe qarap,— Múmkin ony da tiri qaldyrýdy tileıtin shyǵarsyz?

Ádilkereı kúp-kúreń bop ketti.

— Joq,— dedi ol,— Erke Qulan sharıǵat jolyn buzdy. Óz ákesiniń toqalyna bardy. Ol óltirilýge tıisti. Jáne meni myna toqalǵa osynshama qorlatqany úshin, jalǵyz inimniń abyroıyn jerge taptaǵany úshin myna meniń qolymnan ólýge tıisti.

Ózbek han ımamǵa buryldy.

— Ádilkereı sultannyń ótinishi sharıǵatqa syıady,— dedi ımam.

Ózbek han endi halyqqa qarady. Birde-bir adam ımam sózi durys degen ısharat bildirmedi. Keıbireýleri han júzinen kózderin aýdaryp áketti, al basqa bireýleri tómen qarady.

Ózbek mundaı qatty sheshimdi halyqtyń jaqtamaı turǵanyn túsindi. Al Altyn Orda hany halyqtyń uly synshy ekenin jaqsy biletin. Hannyń qazir shyǵarǵaly turǵan qatygez sheshimniń durys emes ekenin búgin betine aıtpasa da, erteń ol úrim butaǵynan úrim butaǵyna ańyz etip qaldyratynyn da umytqan joq. Jarty álemdi bılep otyrǵanymen, keıde qaramaǵyndaǵy eldiń ýaq-túıek tilegimen sanasýdyń qajet ekenin Ózbek keı jaǵdaıda esinen shyǵarmaıtyn. Al mundaı uly hanǵa eki jastyń taǵdyrynan ýaq qandaı másele bar? — Sheshim ózinen-ózi keldi.

— Jaraıdy, sizdiń úkimińiz de oryndalsyn,— dedi ol ımamǵa qarap.— Al sizdiń de tilegińiz berilsin,— dedi sodan keıin Ádilkereıge burylyp.— Biraq ólim jazasy basqa túrde oryndalatyn bolsyn. Ádilkereı sultannyń aldynan kúnákár Erke Qulan atpen úsh ret shaýyp ótedi. Sultan sadaǵymen jigitti atady. Sol úsh rettiń birinde sultan kúnákárdi óltirse ámengerlik qaqymenen Ajar toqaldy alady. Súıgen adamynyń qaza bolǵanyn óz kózimen kórgen Ajar toqal, jazmyshtan myqty emes, Ádilkereı sultanǵa berilsin. Erke Qulannyń ajal tapqanyna ol aıypty emes. Antyn ózi emes, taǵdyr buzady. Al eger Ádilkereıdiń úsh ret atqanynan Erke Qulan tiri qalsa...

Jurt demin ishinen alyp tyna tústi.

— Iá, onda she? — dedi art jaqtaǵy bir jas daýys.

— Onyń tiri qalýy tipti múmkin emes,— dedi taǵy bir daýys,— Ádilkereıdiń, quralaıdy kózinen tıgizetin asqan mergen ekenin bilmeısińder me, ol bir atqannan-aq Erke Qulandy jaıratady.

— Sonda da? — dedi taǵy bir daýys,— Qaq taǵala ózi arasha túsip, Erke Qulan tiri qalsa, qandaı úkim bolmaq?

Jurt jaýap kútip alǵa qaraı yntyǵa qozǵaldy.

— On da ma?.. Onda...— Ózbek han taǵy jurtqa qarady,— Onda, alla taǵalanyń jazmyshynan kúshti eshteńe joq. Erke Qulan tiri qalar bolsa,— han oılanǵandaı sál kidirdi.— Ajar men Erke Qulan erli zaıypty bolyp qosylsyn — dedi. Jurt jardy urǵan teńiz tolqynyndaı dúńk ete qaldy.

— Durys!

Bul sheshimge Ádilkereı de, jurt ta kóndi. Tek Erke Qulan ǵana bir ótinishin aıtty.

— Jeter úmitim sanaıyn, kóz aldyma súıgen jarym Ajardy turǵyzyńyzdar,— dedi.

«Ólip ketsem, eń sońǵy kórerim Ajarym bolsyn degeni edi, bul ǵashyq jigittiń.

Qalyń jurt alańnyń bir jaǵyna oıysty. Halyqtyń aldyna qaıyń sadaǵyn ustap Ádilkereı shyqty. Hannyń ruqsatymen Erke Qulan shaýyp óter alańnyń qubyla jaǵyna jendetter qol-aıaǵy baılaýly Ajardy aparyp qoıdy. Erke Qulannyń arqandaryn sheshti. Oǵan jany ashyǵan bir zamandas jaýyngeri áıgili júırik aq boz sáıgúligin berdi.

— Jolyń bolsyn,— dedi jigit.— Eger aman qutylsań, osy júırigim saǵan tartqan syılyǵym de...

— Kúnákar mergen aldynan júz qadamdaı jerden shaýyp ótsin! — dedi han.

Dáıekshiler baryp at shaýyp ótetin jerdi belgiledi.

— Al, kirisińder! — dedi han.

Erke Qulan joldasy bergen aq boz atqa mindi. Ol alańnyń teriskeı jaǵyna bir shaqyrymdaı jerge baryp keıin buryldy.

Dáıekshiniń «al shap!» degen belgisi etip, basyndaǵy bórkin alyp, tómen qaraı sermegenin kórip, Erke Qulan sáıgúligin tebinip qaldy.

Aýyzymenen qus tisteıtin áıgili júırik, shý degennen-aq arqyraı yrǵı jóneldi. At jer baýyrlap, zymyraı ushqan aq tuıǵyn qus tárizdi, tek aǵarańdaǵan beınesi ǵana kórinedi, kóz iliger emes. At jalyn qusha, juldyzdaı aqqan jigit top aldynan óte bergende, túkti qabaǵyn sál shytynatty da, Ádilkereı, segiz qyrly jebeli qaıyń sadaǵyn shirene tartyp qaldy.

Jurt jardy urǵan tolqyndaı, taǵy «ýa!» dep dúńk etti.

Áldekim:

— Tıdi! — dep aıqaılap jiberdi.

Biraq jigit qulamady. Sol shapqan qalpymen súıgen jarynyń janyna baryp, eńkeıip betinen bir súıdi de, keıin buryldy. Qaıtadan burynǵy shabatyn jerine baryp turdy. «Men muńdalap!» shapqan aq boz at Ádilkereıdiń kóńilin atqa aýdaryp jiberip, jebe bul joly jigitke emes, erdiń aldyńǵy qasyna tıgen edi.

Dáıekshi «shap!» degen taǵy belgi berdi. Erke Qulan taǵy juldyzdaı aǵa jóneldi. Ádilkereı taǵy shirene sadaǵyn tartty. Biraq aǵarańdaǵan aqboz at taǵy onyń kóńilin ózine aýdaryp áketti. Jebe bul joly endi erdiń sońǵy qasyna baryp sart etti. Jigit shapqan boıy taǵy súıgen jarynyń betinen bir súıip keıin oraldy. Taǵy shabatyn jerine baryp turdy. Jurt «Ne bolar eken?» dep demin ishine tartyp tyna qalǵan. Alǵashqy jebe erdiń aldyńǵy qasyna, ekinshi jebe erdiń sońǵy qasyna tıdi ǵoı, endi úshinshi jebeniń erdiń eki qasynyń ortasynda otyrǵan jigitke baryp, qadalatynyna eshkim de kúmándanǵan joq. Han da buǵan sendi. Ádilkereı óziniń mergendigin kórsetkisi kelgendeı muny ádeıi istep turǵan tárizdi. Úshinshi ret atýǵa kelgende, ol yqshamdala tústi. Endi aqboz atqa emes, kózin qundyz bórikti jigitke tikti. Jáne bul joly qoramsasynan eń ótkir ushty kókqutannyń qaýyrsyny baılanǵan jebesin aldy. Burynǵysynan da beter qabaǵyn túıip, sadaq tartar jerin mólsherlep, úzengisinen shirene kóterilip, daıyndala tústi.

Dáıekshi «al shap!» dep belgi berdi. Erke Qulan tebinip qaldy. Aq boz at kókten sorǵalaǵan juldyzdaı quıqyljytyp aǵa jóneldi. Kózdi ashyp-jumǵansha top aldyna jetip qaldy. Ádilkereı jigittiń basyn kózdep, sál alǵa qaraı qozǵalyp, sadaǵyn shirene tarta berdi.

Dál sol sátte ash túlkiniń tyrnaǵyna ilikken beıbaq qustaı, qaıǵy, zarǵa, ókinish, armanǵa toly ashshy daýys shar etti de, bar álemdi sumdyq únge toltyra bozdaı jóneldi. Daýys sondaı qasiretti, ashýly shyqty, qulaqqa jetken sátte estigen kisiniń júregi-jarylǵaly turǵandaı, ón boıy shymyrlap ketti. Zábirli, qaıǵyly daýys búkil álemdi, aspan-kókti, adamzat bitkendi qarǵap jatqandaı jurttyń úreıin ushyrdy. Kózin jasqa toltyrdy. Tamyrynda yza, kek qanyn oınatty,— Bul sarnaǵan, bozdaǵan, qudaıǵa jalbarynǵan Ajar edi.

Kóz jasyna býlyǵa shyqqan qanjardyń júzindeı ótkir, asqaqtaǵan ashshy daýys zamatta búkil dúnıeni alyp ketti.

Tasty balqytyp, teńizdi týlatyp jibererdeı bop shyqqan jalynyshty án tyńdap turǵan jurttyń ústinen soıylmen urǵylap jatqandaı eshkimniń basyn kótertpedi. Án bitip, esterin jınap jurt endi alańǵa qaraǵanda, aq boz atty jigit te, qol-aıaǵy qyl arqanmen baılaýly jas áıel de kózderine kórinbedi. Tek alysta, saǵymmen oınap shaýyp bara jatqan aq boz atty jigittiń aldyna óńgerilgen áıeldiń aq jaýlyǵy ǵana aǵarańdaı elestedi.

Sadaǵyn tarta bergen Ádilkereı Ajardyń alǵashqy shar ete qalǵan úni shyqqanda selk etken. Sadaǵy sál qozǵalyp ketip, dál alǵan nysanasyna — aldynan ótip bara jatqan jigitke tıgize almaı qalǵan. Al Erke Qulan sol shapqan betinde jolynda otyrǵan Ajaryn jerden kóterip alyp, aldyna eńgerip ári qaraı shaba bergen.

Jańa ǵana esin jıǵan Ádilkereı:

— Qap! — dep aıqaılap jiberdi.

Astyndaǵy atyn tastaı berip, anandaı jerde bala jigit ustap turǵan, ataqty kúreń qasqasyna minbek bop, júgire jóneldi. Aqboz aty kúreń qasqadan bóten jylqy qýyp jete almaıtyny oǵan aıan edi.

— Toqtatyńdar!—dedi Ózbek han zekip.— Allanyń jazmyshy solaı bolǵan eken, endi ony sultan buza almaıdy! Qumasyn kúnákarlar kete bersin!

— Durys! — dedi taǵy halyq shattana, kúndeı kúrkirep.

Bir nóker kúreń qasqaǵa minip jatqan Ádilkereıge qaraı shaba jóneldi.

Al Erke Qulan men Ajar sol ketken betterinen qaıta burylmady. Tek on jyl ótken soń baryp týǵan ólkelerin kórdi.

Al osy ekeýiniń taǵdyry sheshilgen oqıǵa bolǵan kúnniń erteńine han saraıynyń aldyna, Ózbek han kútip qalǵan, úsh kerýenniń basy kelip toqtady.

Horezm.

Altyn Orda mádenıetinde, ádet-dástúrinde, saıası ómirinde Horezmniń orny bólek. Dáshti Qypshaqqa Horezm áseri ásirese Ózbek han tusynda qatty tıgen. Budan árıne, Altyn Orda mádenıeti, ádet-ǵurpy Horezm yqpalynda ǵana boldy degen oı týmasa kerek-ti. Kóshpendilerdiń bul memleketi óziniń órkendeýinde kóp ónegeni Altyn Orda jeńgen jurttardan jáne kórshiles Farsy, Rým tárizdi mádenıetti elderden alǵan. Solardyń yqpalymen ózine tán, tek Altyn Ordaǵa ǵana tán, mádenıet, óner, ǵuryp qura bilgen. Kúmbezdi meshit, áshekeıdi saraı, qalalar salǵan.

Áıtse de, Altyn Ordaǵa ásirese Qyrym men Horezm mádenı úlgileri áser etken.

Qyrym mádenıeti ejelden Rým, Baǵdat, Mysyr, Shamdarmen baılanysty bolsa, Horezm óner tabysy atam zamannan Qytaı, Úndi, Iran, Maýarannahrmen ushtasyp jatqan. Onyń ústine Horezmniń óziniń arnaıy kóne mádenıetin alatyn bolsaq bul ólkeniń ejelden kele jatqan mádenıet oshaǵy ekeni de belgili.

Demek ózgeden góri Horezmniń Altyn Ordanyń arnaıy mádenıetiniń týýyna erekshe áseri tıgen. Ras, Saraı-Batý, ásirese Saraı-Berke shaharyn Rýmnan, Kavkazdan, Mysyrdan, Rýs jerinen kelgen sheberler turǵyzǵan. Biraq shahardyń syrt beınesin Órgenishten kelgen ǵalymdar, sheberler, sýretkerler daralaǵan.

Ózbek kezinde Altyn Orda astanasy Saraı-Berkege múldem kóshken bolatyn. Al bul jańa astananyń órkendeýine han erekshe eńbek sińirgen. Berkege eliktep ol jańadan han saraılaryn, meshit, medrese, kerýen rabattaryn turǵyzdyrǵan. Bulardyń báriniń úlgisi syrt áshekeıleri, bári-bári Órgenish shaharynykindeı bolatyn. Mádınedegi ataqty Túrebekhanýmnyń mazarhanasynyń ǵajaıyp boıaý-órnekteri, áıgili meshitteriniń kógildir kúmbez úlgileri Saraı-Berkege ákelingen. Sondaı-aq Saraı-Berkedegi meshit, medrese, hanaqalarynda Horezmnen kelgen kóptegen dinı adamdar, ǵalymdar, memleket qaıratkerleri eńbek etetin. Mysaly, Ózbek han kezindegi Azaq-Tana qalasynyń ámiri Muhammed hoja Ál Horezmı osy Horezmde týǵan. Bular Altyn Orda men Horezmniń arasyndaǵy baılanystyń kúsheıe túsýine kóp járdemin tıgizgen. Sondaı-aq Altyn Orda bekzadalary da Saraı-Berkedegi Horezm dinı adamdarynyń sheberhana, medrese, hanakalaryna da jıi baratyn. Uzaq otyryp áńgimelesetin, dúnıeniń qyzyq-qyzyq oqıǵalaryn estıtin. Osyndaı hanakanyń biri, Ózbek hannyń óziniń de kóp baratyn orny — Nomadan ál-Horezmı sheıhtyń hanakasy bolatyn.

Altyn Orda men Horezmniń arasynyń jaqyndaýyna Ózbek hannyń Horezmdegi naıby Qutlyq Temir ámir kóp eńbek sińirgen. Bul aýzynan jalyny atqan ataqty ámir Ózbek hanǵa Altyn Orda taǵyna otyrýyna ǵana járdemdesip qoımaǵan. Sońynan, bul taqtan dámesi bar Shyńǵystyń bóten urpaqtarynyń talasynda, on eki ómir, sultandardyń kózderin birden joıyp, Ózbektiń saıası kúresiniń nátıjeli bolýyna kóp járdemdesken. Bul hannyń musylman dinin óziniń saıası baǵyty etýine de osy Qutlyq Temir sebepker edi. Shyńǵys han shabýylynan kóp keshikpeı-aq sharýashylyǵy, mádenıeti qaıtadan órkendeı alǵan Horezmniń ómiri osy Qutlyq-Temir, sońynan da Ózbektiń eń myqty arqa súıeneri bolǵan. Qutlyq Temir Altyn Ordaǵa tek sharýashylyq, ne áskerı járdemin ǵana berip qoıǵan joq, ol bul handyqtyń dárejesiniń sharyqtaýyna da aıanbaı kómektesti. Horezmde paıda bolǵan rýhanı tabystardyń, óner-bilim jańalyqtaryn, ádebı, kórkemóner týyndylaryn bárin-bárin Altyn Ordaǵa únemi jetkizip turady. Al Qutlyq Temir tárizdi ózi hat tanymaıtyn adamnyń, tipti keıbir kózi ashyq oqyǵan kisiniń qolynan kelmes mundaı kóregendigi, shynynda da tań qalarlyq is edi.

Osyndaı keń tolǵaıtyn qasıeti úshin Ózbek han da ony shyn jaqsy kóretin. Óziniń eń sener serigi sanaıtyn. Ár jylda Qutlyq Temirdiń han Ordasyna kelýin ańsap kútip otyratyn. Ózi kele almaǵan jyldary, odan arnaýly kisi arqyly joldaǵan hat habarlaryn kútetin.

Byltyrdan beri osy Qutlyq aýrýǵa shaldyǵyp Ózbekpen júzbe-júz kezdese almaı qoıǵan. Jáne Ózbek sońǵy kezde «Horezmde jurt burynǵysyndaı tynysh emes eken, Qutlyq Temir ámirge qarsy adamdar paıda bolypty» degen qaýeset-habar da estigen. Buǵan biraq han bálendeı mán de bere qoımaǵan. Óıtkeni Qutlyq Temirdiń saraıy mańynda ondaı qyrǵı qabaqtyq ala aýyzdyq týa qalǵan bolsa, Qutlyq Temirdiń ony shý shyǵartpaı dereý basa alatynyna shek keltirmegen. Oǵan ámirdiń aqyly da, aılasy da jetedi dep oılaǵan. Degenmen de, alystaǵy Horezmnen «qandaı habar keledi?» dep Ózbek kópten beri sol jaqqa qaraı qulaǵyn tosa, alańdaı beretin. Árıne, habar degen kún ara kelmese de araǵa aı salyp jetip jatatyn. Biraq habardyń da habary bar ǵoı, jáne ony jetkizetin adam qandaı jan? Kóregen, istiń túpki mán-jaıyn tereń, túsinetin adam bolsa bir sári. Al qur shabarmandardan, bolyp jatqan oqıǵalardyń mán-jaıyn tek syrt túsinetin taıyz kisilerdiń ákelgen habarlarynan jóndi tujyrym isteı de almaısyń. Hat sóziniń bárin birdeı shyndyqqa jorý da qıyn. Sol sebepten osy kele jatqan kerýender arqyly jetetin habardy Ózbek asyǵa kútken. Óıtkeni bul habarlardy ákeletin kerýen basy Jaqyp óte qyraǵy kóz, adal kisi... Bunyń habarynyń dál jáne tolyq bolatynyna Ózbektiń kúmáni joq edi.

Altyn Orda hanynyń bul kerýendi asyǵa kútetin taǵy bir sebebi bar edi. Ol sebep óz basymen baılanysty bolatyn.

Ózbek Altyn Orda taǵyna otyrǵannan keıin Órgenishke barǵan. El aralap, ań aýlap, san túrli qyzyqqa batqan. Áli bozbalashylyǵy basylmaǵan shaǵy, Jeıhýndarıanyń jaǵasynan jolbarys atyp kele jatyp, jolaı bergi bettegi bir Qańly rýynyń aýylyna qonǵan. Túnde aýyl aqsaqalynyń boı jetip otyrǵan bir keremet ajarly qyzynyń qoınyna barǵan. Qyz qansha aqyldy, ustamdy bolǵanymen, búkil Altyn Ordanyń bıleýshisi, qylyshynan qan tamǵan jáne qyz qyzyǵarlyqtaı kelbetti, adýyndy hannyń tilegine qarsy shyǵa almaǵan, degenine kóngen. Qyz symbatyna, qylyǵyna rıza bolǵan bozbala han, kóp keshikpeı quda túsip, bıkeshti toqaldyqqa alýǵa ýádelesken. Biraq dúrbeleń zaman, jańa ǵana taqqa otyrǵan han, Altyn Orda tárizdi uly handyqtyń tolyp jatqan talas-tartys, qaýyrt joryq, sharýalarynan qoly bosamaı qyzǵa bergen ýádesin umytyp ketken. Al bıkesh hannyń sol bir kúngi túnegeninen ekiqabat bolyp qalǵan. Biraq Ózbektiń eshkim zorlamaı ózi aıtqan ýádesine senip, quda túsýge kisiler áne keledi, mine keledi dep júre bergen. Qyz shydaǵanmen, ýaqyt shydamady, bir kúni ishi tompaıyp shyǵa kelgen. Buny aldymenen jeńgeleri, sosyn sheshesi, aqyry baryp ákesi bilgen. Bir aýyldy bılep otyrǵan qatygez áke janyndaı jaqsy kórgen jalǵyz qyzynyń mundaı kúıge jetkenine jaman qorlanǵan, ashý da shaqyrǵan. Biraq bala degen ishten shyqqan shubar jylan emes pe, kózin qurta qoıýǵa qımaı, qyzyn naǵashysynyń aýlyna aparttyryp tastaǵan. Qyz naǵashysynyń aýylyna barǵannan keıin úsh aı ótpeı, úsh kún tolǵatyp aq sazandaı ul tapqan. Náresteniń han urpaǵy ekenin estigen naǵashy eli balany óltirtip tastaýǵa batyldary barmaǵan. Jáne qımaǵan. Onyń ústine baladan aıyrylýǵa anasy da kónbegen. Ý ishseń, aıaǵyna deıin ish degendeı, bıshara ana ishten shyqqan nárestesi úshin qandaı qorlyq bolsa da kónýge bel býǵan. Amal joq, naǵashylary, ózgelerdiń tabalaǵanyna, kúlkisine qaramaı, jıen qyzdaryna otaý tigip, ony balasymenen jeke shańyraq etip bólek shyǵarǵan. Baısyz bala tapqan qyz óziniń sulýlyǵyna, symbattylyǵyna jáne buǵan úılengisi kelgen talaı kisilerdiń tabalaǵanyna qaramaı, jalǵyz balasyn baǵyp, eshkimge erge shyqpaı otyryp qalǵan. Endi onyń ómirdegi bar qýanyshy qyzyǵy osy jas nárestesi bolǵan. Balasy da anasyn janyndaı jaqsy kórip ósip kele jatqan. Dúnıeniń bar qorlyǵyn, jurttyń kúlki, syqaǵyn, tabasyn anasy balasyna degen mahabbatyna jeńgizip, bulardyń kúnderi osylaı birkelki óte bergen.

Ózbek bul oqıǵanyń bárin úsh jyl ótken soń baryp bilgen. Óziniń ýádesin umytyp ketkenine jaman ókingen. Al balaly áıeldi alýǵa Altyn Orda hany ózine laıyq kórmegen. Sol sebepten han bolǵan oqıǵany tegis aıtyp, áıel men balaǵa kóz qyryn salyp júrýdi Qutlyq Temirge tapsyrǵan. Sońynan Ózbek ózi balany syrtynan baryp kórgen. Aınymaǵan ózi eken, túri de, salmaqtylyǵy da. Balaǵa ábden kóńili tolǵan áke, anasyna «bala er jetisimenen ózimniń ordama aldyryp, onyń durys adam bolýyna bas kóz bolam» dep taǵy ýádesin bergen. Áıel bul sózge bálendeı sene qoımaǵanmen de, jaqsy sóz — jarym yrys dep uǵyp, han ýádesin tilge tıek etip qala bergen. Áıtse de sodan beri Qutlyq Temirdiń arqasynda áıel men bala joqshylyqsyz ómir súrip kele jatqan. Balanyń jaqsy jigit bolyp ósip kele jatqanyn Ózbek syrttaı bilip otyratyn. Bıyl kúz sol balany han óz ordasyna aldyrmaqshy oıda edi. Buny bala men anasyna da habarlandyrǵan. Sóıtip júrgeninde jaqynda sol balanyń kenet qaıtys bolǵanyn estigen. Nege? Qalaı? — Ózbek anyǵyn bilmegen. Bala degen kimniń qolynda ósse sonyki. Ózinen alys júrgendikten bul ulynyń ólimi oǵan bálendeı batqan joq. Sóıtse de, Ózbek buryn osy balasyn Ordasyna alyp, el bıleýge jarap qalǵan uldary Jánibegi men Tynybegine kómekshi jigit etemin dep oılaıtyn-dy. Mine, sol úmitiniń kúıregenine kúıindi. Jáne bul balasynyń ózine tym uqsas ekendigine kózi jetkennen keıin, budan túbi el basqaratyn úlken adam shyǵyp qalar ma degen senimnen de ada emes edi. Sóıtken uly, er jetip qalǵan kezinde belgisiz jaǵdaıda qaıtys boldy. Ózbek endi ony erterek óz ordasyna almaǵanyna ókindi. Demek, ol qandaı jaǵdaıda qaıtys boldy, anyǵyn bilgisi keldi. Qutlyq Temirdiń «syrqattan dúnıe saldy» degen hatyna, nelikten ekenin ózi de bilmeıdi, sene qoımaǵan. Sol sebepten Horezmdegi Jaqypqa «bar jaǵdaıyn bilip kel» dep qupıa kisi salǵan. Ordasyna qaıtyp ketpeı, kerýendi kútip qalýy da osydan edi.

Erteńine tań ata qytaı jibegi, úndi shaıy, Horezm órik, meıizi, qaǵy tıelgen kerýenniń úsh júz túıeden qurylǵan bastapqy kóshi Kaffa qalasynan basyp, júkterin kemege tıeýge Sýdaqqa qaraı ótti. Kerýen basy Jaqyp tórt serigimen Kaffadan Ózbek jatqan Eski Qyrymdaǵy han saraıyna buryldy.

Kerýenshiler ordaǵa kelip hanǵa sálem berip, qonaq astaryn jegennen keıin Ózbek pen Jaqyp ońasha qalyp áńgimege kiristi.

El kúıin kórgen jáne bolyp jatqan oqıǵalarǵa syn kózimenen qaraı biletin tájirıbeli qart, Horezmniń baı ólke bolýyna qaramaı, turǵyn dıqan, maqtashy, qolóneri adamdarynyń Qutlyq Temir ámirdiń el basqarý tártibine narazy ekenin, meshit, medrese, ámir, bekzada saraılaryna qysh ılep, tas qoparyp jatqan kóp quldardyń aýyr beınetke shydaı almaı Aqberen degen úlemniń dem berýimen jaqynda bas kótergenderin, Órgenishte úlken urys bolyp, Qutlyq Temir adamdarynyń bul ereýildi ázer basqanyn aıtty. Han ún-túnsiz tyńdap otyrdy da:

— Al olarǵa dem berip júrgen álgi úlemdi ustady ma Qutlyq Temirdiń adamdary? — dep surady. Jaqyp baısaldy jaýap berdi.

— Joq,— dedi ol,— Quldar ózderi qyrylyp jatqanyna qaramaı úlemdi qashyryp úlgiripti.

— Áttegene-aı!

— Qutlyq Temirdiń ózi kópten beri syrqat qoı. Áıtpese...

— Iá, ıá.

— Sóıtse de... Iranǵa attanýyńyzǵa áskerlerin jiberýge daıyndalyp jatyr.

— Áskerin qashan jibermek?

— Sizden habar kútip otyrǵandaı.

Ózbek oılanyp qaldy.

— Bul joly birge attana almaıdy eken, á?

Árıne ǵoı. Syrqat adam joryqqa shyǵa ala ma? Jáne qaramaǵyndaǵy eli de senimsizdeý ǵoı... Daýyl aldyndaǵy teńiz tárizdi tyna qalǵan. Mundaı jaǵdaılarda oǵan alysqa ketýge bolmas...

Ózbek kenet áńgime betin buryp ketti.

— Álgi bala neden ólipti?— dedi han tómen qarap.

Jaqyp úndeı almaı qaldy.

— Nege aıtpaısyń?!

— Bilmeımin, sosyn aıta almaı otyrmyn. Biraq bala ólimi tegin ólim emes. Halyq qadirli adamy qaıtys bolǵanda, ne bir elge batqan oqıǵamen baılanysty dúnıe salǵan uldaryna ǵana arnap jyr, joqtaý shyǵarady ǵoı... Al on alty jasar balaǵa jaıdan-jaı sondaı kúıinishti maqam shyǵarmasa kerek-ti.

— Qandaı maqam?

— Tamasha maqam!

— Aıt!

— Bas jaǵy ǵana esimde. Tegis bizdiń bir jas kerýenshi biledi. Kaffadaǵy bir úlem kesheden beri sol jigittiń aıtýymen ony qaǵazǵa túsirip jatqan kórinedi.

— Bas jaǵyn aıt!

— Jaraıdy. Maqam ólgen balasy men anasynyń áńgimesinen bastalady...

Anasy:

Qulynym-aý aıtshy óziń, ne qylam?

Qalaı buzam qudirettiń ómirin?

Kerek deıdi seniń jalǵyz ul balań,

Kerek deıdi qyzmetime táńirim.

Balasy:

Alǵany az ba tańdap ózi táńirdiń,

Solaryn-aq nege jumsaı bermeıdi?

Qurby-qurdas, tastap bárin baýyrdyń

O dúnıege barǵym meniń kelmeıdi.

Anasy:

Renjimeshi, aınalaıyn, jalǵyzym,

Qudaı ózi tańdap seni alǵan soń.

Aıdaı sulý berer saǵan hor qyzyn,

Qaraýyna kúnásiz bop barǵan soń.

Balasy:

Kúnásizge jer beti de qyzyq-ty.

Qolda barda kóńil shirkin tolar ma,

Aıdaı sulý deseńiz de hor qyzy

Birge ósken qurby jandaı bola ma?

Anasy:

Qaq taǵala danyshpan ǵoı, dana ǵoı,

Jalǵyzyma tıgizdirmes kesirin.

Ashýlantpaı, qalqataıym, bara ǵoı,

Ujmaǵynyń, ashar saǵan esigin.

Balasy:

Qalaı ketem, anajanym, o jaqqa,

Qımastarym báriń qalyp barasyń...

Keregi joq maǵan tipti ujmaq ta

Aıyrǵan soń anasynan balasyn.

Anasy:

Qulynym-aı, qaıteıin-aı, neteıin,

Sóngennen soń aspandaǵy juldyzym,

Odandaǵy, birge ózińmen keteıin,

Jalǵyzsyrap júrmesin dep jalǵyzym.

Balasy:

Olaı deme, aınalaıyn anajan,

Osynda bol taýyp ebin, oraıyn...

Qısa bizge jaqsylyǵyn jasaǵan,

Odan-daǵy men janynda qalaıyn...

Óleń áldeqashan bitken. Ózbek handa ún joq, júdeı qalǵan. Ózbek han nasıhattap júrgen islám dininiń negizgi baǵyty — bu dúnıeden basqa o dúnıe bar ekeni, bul dúnıede qyzyq kóre almaǵandar, ólgennen keıin, kúnásiz bolsa ujmaqqa kirip, máńgi bitpes rahatta ótetini bolsa, myna jyrdyń bar pálsapasy o dúnıeniń ujmaǵynan bul dúnıeniń qyzyǵy artyqtyǵy ekeni ǵoı. Sondyqtan da balasy anasyna o dúnıeniń ujmaǵyna barǵansha, bul dúnıede júre turaıyq deıdi. Bul islám dininiń tilegine, saıası baǵytyna qarama-qarsy pikir. Jáne jyrshy osynyń bárin aıanyshty túrde, ortaǵa ana men balanyń mahabbatyn salyp aıtyp otyr. Qarsylyq bildirer jol qaldyrmaǵandaı...

— Bul maqamdy shyǵarǵan kim eken? — dedi Ózbek han álden ýaqytta.

— Halyq.

— Halyq! — Ózbek han tunjyraı tústi. Ol islám dininiń negizgi pálsapasyn halyqtyń qabyldamaı jatqanyn uqqandaı boldy. Han burynǵysynan da jaman túksıe qaldy.

— Bul maqamdy halyq bitken jınalyp shyǵarǵan joq qoı, bir ıesi bar shyǵar.

— Árıne ǵoı,— dedi Jaqyp.— El arasyna tarap ketken soń halyq óziniki kóredi... Al bul jyrdy eń alǵashqy shyǵarǵan...

— Iá, ıá, ol kim?

— Jańaǵy Órgenish ereýilin basqarǵan Aqberen úlem kórinedi.

Ózbek kenet surlana qaldy.

— Tezirek ony ustap alyp darǵa asý kerek!

— Nege? — dedi Jaqyp.— Jaqsy óleń shyǵarǵany úshin be, álde ereýil basqarǵany úshin be?

— Ekeýi de úshin. Ásirese myna óleńi úshin.

— Solaı eken-aý — dedi Jaqyp, bul jyrdyń qaýipti ekenin han aıtpaı-aq ózi de túsinip júrse de, jańa uqqandaı. Ol endi sózdiń betin basqaǵa burdy,— Qutlyq Temir ámirdiń quryǵy uzyn ǵoı, qaıda keter deısiń ol beıbaq. Al endi ózińiz bizdiń kerýenderge soqpaısyz ba? Ákele jatqan tartý-taralǵymyz bar.

— Joq,— dedi Ózbek han,— Búgin Ordama júremin. Qyzylbastarmen soǵysýǵa daıyndalý kerek.

— Iá,— dedi Jaqyp,— keme toqtaıtyn jaǵalardy ózimizge qaratqanymyz jón bolar edi. Ózge jegenshe Qońdybaı jesin degen eken bir baıdyń týysy. Sol aıtqandaı Iranǵa, Túrikke ketken qyrýar salyqty Altyn Orda qazynasyna túsirgen abzal ǵoı. Jáne olar keı kemelerdi Jerorta teńizine ótkizbeı ustap ta qalatyn kezderi bolady.

Ózbek han kúldi.

— Jibek pen merýert, marjan tıelgen keme óte almaıtyn da bóget bolady, eken-aý,— dedi ol,— «Áskerim óte almaǵan jerden altyn tıegen esekterim óte alady» demep pe edi Eskendir Zulharnaıyn?..

— Ol solaı ǵoı. Biraq tym qymbatqa túsedi.

— Múmkin,— dedi oılana Ózbek,— Iranmen bul jolǵy soǵysymyzda senderdiń de qamdaryń bar...

— Onda jolyń bolsyn! — dedi Jaqyp.

— Soǵysty da soǵan senip bastamaqpyz.

— Al ózińizge degen tartý-taralǵymyzdy kóp keshikpeı Ordaǵa qaraı kósh etip júrgizermiz.

Osy áńgimeden bir aı ótkennen keıin bes júz túıeden qurylǵan úsh kerýenge tıelgen Shyǵys elderiniń dúnıe múlkin artqan on bes úlken jelkendi keme Sýdaq shaharynan Qara teńiz moıyny Dardenell arqyly Jerorta teńizine bettedi. Sol kúnderi Jaqyp, jibek, merýert marjan, altyn, kúmis, shaı tıelgen otyz túıemen Altyn Orda astanasy Saraı Berkege qaraı sapar shekti.

Al taǵy eki aıdan keıin, qańtardyń saqyldaǵan qyzyl shunaq qatty aıazynda, Shırvan ólkesine jatatyn Derbent ózeniniń qatyp qalǵanyn paıdalanyp Ózbek, It, ıaǵnı 1335 jyly Iranǵa attandy. Ár jaýyngerdiń tizgininde ertteýli eki attan. Lek-lek jortqan tuıaqtaryna kıiz baılap alǵan, toǵyz júz myń jylqynyń bir de biri ózen ústindegi kók muzǵa taıyp qulamady. Bul jyly qys óte qatty bolǵan. Irannyń shekaradaǵy áskeri aıazdan qorqyp, qyraǵylyq kórsete almaı qaldy. Onyń ústine osy jyldyń tamyz aıynda Ábýseıt shah dúnıe salǵan. Osyndaı jaǵdaımen baılanysty ılhan Ordasynda da bálendeı tártip joq edi. Ózbek han dál osy tusta attanysqa shyqqan. Qańtar men aqpannyń aıazyn paıdalanyp ol aspaı-saspaı naýryz aıynyń basynda Derbent qaqpasynan ótti. Endi bir aıdyń ishinde Shırvan ólkesiniń biraz jerin alyp Kýra ózeniniń ber jaǵynan kelip toqtaǵan. Ar jaǵynan qalyń áskermen bul kezdegi Irannyń lashqarqashı buzyryǵy Arpaqaýyn kep shep ustady. Bul kezde kóktem ábden kelip, jer beti kógerip qalǵan. Qosyndardyń aıqasa ketýine bıylǵy jyly qattyraq tasyǵan Kýra ózeni múmkindik bermedi. Bórikteı-bórikteı tastardy túıirshik qurly kórmeıtin aǵysty Kýra býyrqanyp bursanyp kópir bermedi. Eki jaq ózenniń tolastaıtyn kezin kútip, alystan ǵana bir-birine shoqparlaryn bilep, anda-sanda, qylt ete qalǵan jaýyngerlerine sadaq oǵyn jiberip, bolashaq úlken aıqasqa daıyndala tústi.

Qypshaqtyń áıgili atty áskerine eń keregi, at baýyryn jazdyryp salatyn jazyq dala. Onda bularǵa eshkim shydaı almaıdy. Sondyqtan Altyn Orda áskeriniń kókeıkesti tilegi sondaı urysqa yńǵaıly jazyqtary bar Iran ólkesiniń orta shenine jetý. Al Iran jaýyngerleri kóbine taýly, shatqaldy jerlerde urysýǵa mashyqtanǵan, attary da bundaı jaǵdaıda taýtekedeı sekiredi. Onyń ústine Arpakaýyn Irannyń soltústik jaqtaǵy belgili ámirlerine Ózbek qosyndarynyń arǵy jaǵynan shyǵyp sheginýlerine múmkindik bermeýlerin buıyrǵan.

Bundaı jaǵdaıdy kútpegen Ózbek qosyndary jaý áskeriniń ar jaqtarynan paıda bolǵanyn kesh bildi. Ózbek amal joq, endi keıbir bulyqtaryn osy jaý áskerlerimen soǵysýǵa bóldi. Demek, Altyn Orda hanynyń dál osy joly Arrandy birjolata basyp alýǵa múmkindigi jetetin edi. Biraq qatty tasyǵan Kýra tez qaıtpaı Iran ámirleriniń bularǵa qarsy myqtap daıyndalýlaryna múmkindik týdyrdy... Endi Ózbek Kýra ózeninen ári qaraı ótý kerek pe, kerek emes pe, oılana qaldy. Basyp alar elin qannen-qapersiz kezinde shabatyn ýaqytyn ótkizip aldy. Mine osyndaı shaqta Horezmnen Qutlyq Temir qaıtys boldy degen habar keldi. Synyqqa syltaý tabyldy. Qutlyq Temirdiń dúnıe salǵanyn tilge tıek etip Ózbek keıin shegindi. Rasynda da Ózbek hannyń Altyn Ordaǵa qaraı sheginbeske amaly joq edi. Bir jaǵynan óziniń áskerin qorshatyp alý qaýpi týsa, ekinshi jaǵynan Altyn Ordadan birjolata tizginin úzbekshi bolyp júrgen Horezmde de ámirler az emesti. Sońǵy kezde bulardyń birligi de kúsheıe túsken. Biraq tegeýirindi Qutlyq Temir olardy tyrp etkizbeı kelgen. Sóıtken Horezm ámiri dúnıe saldy. Mundaı dúrbeleń jaǵdaıda qarsy jaq taǵy bas kóterýi múmkin. Irandy jaýlap alamyn dep júrgende Horezmnen aıyrylyp qalsa, Altyn Ordaǵa budan artyq soqqy bolar ma? Joq, joq, qan tógip, shyǵynǵa batyp, bóten eldi jaýlap alǵansha, Altyn Orda handyǵynyń negizgi tireginiń biri — Horezmnen aıyrylmaý kerek. Daladaǵy qulannan, jelidegi qulyn artyq. Ózbek han endi asyǵa keıin shegindi. Mundaıda sońyńnan túre tıgen jaý da jaman, Iran áskerleriniń art jaǵynan tarpa bas salǵanyna qaramaı, ars etip keıin burylyp buralqy ıtterdiń betterin qaıtaryp tastap, alǵa qaraı búlkildeı jónelgen arlan kókjaldardaı, Altyn Ordanyń áıgili atty qosyndary jaz shyǵa bastaǵan shaqta, Derbent qaqpasynan ótti. Bul tustan ári qaraı Iran áskeri de sońdarynan jabysýlaryn qoıdy.

EKİNSHİ TARAÝ

Ózbek hannyń ár on jylda Iranǵa attanýyna eki jaǵdaı múmkindik berip kelgen. Biri — Altyn Ordanyń batys, jaǵyndaǵy orys eli men Shyǵys jaǵyndaǵy Maýarannahr, Horezmniń tynysh jatqandyqtary edi. Bul tusta Altyn Ordaǵa batysynan da, shyǵysynan da kele qalar qaýip biline qoımaǵan. Sondyqtan Mysyrdaǵy Beıbarystyń musylman memleketimenen odaqtasam degen Altyn Orda hany ortalaryndaǵy Iran ılhandyǵyn bútindeı jaýlap ala almaǵanmen, jartylaı eń bolmaǵanda Shırvan men Arrandy basyp qalýǵa múmkindik bar dep oılaǵan. Dáshti Qypshaqtyń bul tusta eger áskerı daryndary Batý men Noǵaıǵa para-par soǵysker qolbasshysy bolǵanda oǵan Altyn Ordanyń kúshi de, áskeri de jetetin edi.

Al batysyndaǵy orys jerine kelsek, Ózbek han kezindegi mundaǵy tynyshtyq ózgeshe tynyshtyq edi. Bastaryn qosyp, kúsh jınap, Altyn Ordanyń ústemdigine qarsy turýǵa múmkindigi bolmaǵan eldiń ýaqytsha amalsyz únsiz jatqany edi. Biraq ejelden táýelsizdik súıgen bul jurtta da bostandyqqa umtylǵan jańa qımyl boı kóterip qalǵan. Ózbek Altyn Orda taǵyna otyrǵan kezde Vladımırdiń uly knázi —Tver knázi Aleksandr Mıhaılovıch bolatyn. Osy knáz eliniń yqpalyna Altyn Ordaǵa baǵynbaý saıasatyn ustaǵan-dy. Barys, ıaǵnı 1327 jyly aýyr alym-salyqqa shydaı almaǵan Tver halqy taıly-taıaǵyna deıin qalmaı Altyn Ordaga qarsy kóteriliske shyqty. Mine osy kezde Iranǵa attanǵaly turǵan Ózbek han joryǵynan bas tartty. Buǵan oraı osydan eki jyl buryn Máskeý knázi bolǵan, sońynan Ivan Kalıta dep atalǵan Ivan Danılovıch Altyn Ordaǵa qyzmet isteýge kóńil bildirdi. Osy Ivan Kalıta Ózbek qosyndarymen tize qosa otyryp, Tver ereýilderin aıamaı basty. Kelesi, Qoıan jyly, Ózbek han ony Vladımırdiń uly knázi etti. Jáne orys jerinen túsetin alym-salyqty jınaý soǵan tapsyryldy. Sol kúnnen bastap Altyn Orda men orys jeriniń arasyndaǵy anda-sanda bolyp turatyn kıkiljiń múldem basylýǵa aınaldy.

Al Ivan Kalıta orys halqy ábden birigip kúshti memleketke aınalmaı, Altyn Ordaǵa qarsy tura almaıtynyn ózge knázderden góri jaqsy túsingen. Sondyqtan ol Ózbek hannyń senimin jáne ózine bergen uly knáz dárejesin paıdalanyp, Rýs knázdikteriniń basyn biriktirýge jumsady. Ol eń aldymen Máskeý knázdigin kúsheıtýge kiristi. Máskeý knázdigin bas etip, ózge knázdikterdi oǵan baǵynyshty etýge tyrysty. Sóıtip orystyń Máskeý memleketin jasamaq boldy. Ivan Kalıta Altyn Ordaǵa dep jınaǵan alym-salyǵynyń birazyn óziniń qazynasyna qaldyryp otyrdy. Sol úshin, Ivan Danılovıchtiń osyndaı «dúnıeqońyzdyǵy» úshin, ony Kalıta dep atady jurt. Biraq Qalıtanyń osy saıasaty arqyly Máskeý knázdigi baıı tústi. Baıyǵan knázdikke ózge orys knázdikteri amalsyz baǵynýǵa májbúr boldy. Osylaı Ivan Kalıta orys birlestigin uıymdastyrýshy «orys jerin jınaýshy» ataldy. Sol kezdegi shejire Ivan Danılovıchtiń bul eńbegin joǵary baǵalady. Jáne tarıhta: «Ivan Kalıta kezinde tatarlar (Altyn Orda) orys jerin jaýlap alýdy jáne hrıstıandardy óltirýdi qoıdy, endi hrıstıandar kóp qıanat, mıhnattardan qutyldy. Osy kezden búkil orys jerinde uly tynyshtyq ornady» degen jazý qaldyrdy. Biraq bul tynyshtyq ońaıǵa túspegen tynyshtyq edi.

Demek, mundaı jaǵdaı Altyn Ordaǵa batys-teriskeı jaǵyna emes kúngeı-shyǵys jaǵyna ǵana tesile qaraýyna múmkindik bergen. Al bul tusta Shyǵys jaǵynan da Altyn Ordaǵa tónip turǵan qaýip joq edi. Qaıdý, Týba dúnıe salǵannan keıin, Orta Azıadaǵy Jaǵataı ulysynyń da berekesi kete bastaǵan. Burynǵy Qaıdýǵa baǵynǵan bir memleket bolǵan Túrkistan — endi Maýarannahr, Jetisý, Shyǵys Túrkistan delinip bólshektene túsken. Balyq basynan shirıdi, bul Ordanyń da mundaı halge jetýine taǵy sol baq qumar Shyńǵys urpaqtary sebepker edi. Bul jolǵy tartys ta Qaıdý men Týba balalarynyń arasyndaǵy baq talastyqtan týǵan. Qaıdý ólgennen keıin, Týbanyń arqasynda, Jaǵataı ulysynyń hany bop aq kıizge, Qoıan, ıaǵnı 1303 jyly, Qaıdýdyń úlken balasy Shapar kóterilgen. Sóıte turyp, sol Týbanyń dem berýimenen Jaǵataı men Úgedeı urpaqtarynyń ishinde kenet qyrǵyn alys-julys órbigen. Aqyrynda jyl óte Jaǵataı ulysynyń hany Týbanyń ózi bolǵan. Biraq Týba uzaqqa barmaı, Qoı ıaǵnı 1307 jyly dúnıe salǵan. Sol jyly onyń ornyna balasy Kúnjek Almalyk, janynda Sebkil-Bala degen jerde han kóterilgen. Biraq han urpaqtary buǵan da taǵy qarsy shyqqan. Seıhundarıanyń Shyǵys jaǵy men Qoıalyqtyń batysy túıisken Bóribasy degen jerde eki jaqtyń áskeri kezdesip úlken urys bolǵan. Kúnjek jaǵy jeńip, búlinshilikti basqarǵan han urpaqtarynyń biri Úgedeı shóberesi Kúrsebe ajal tapqan. Sonda da óshtesken Shyńǵys urpaqtarynyń aıqasy bunymenen bite qoımaǵan. Osy talas-tartystyń bir qyry bolýy kerek, Juldyz degen jerde kenet jeti-aq kún aýyryp Kúnjek te dúnıeden ótken. Jaǵataı ulysynyń taǵyna endi jasy kelip qalǵan. Jaǵataıdyń Móńke han óltirgen balasy Bóriniń nemeresi Tóliný otyrǵan. Bunyń da ómiri uzaqqa barmady, eki jyl tolmaı, It, ıaǵnı 1310 jyly Týbanyń balasy Kebektiń qolynan óldi. Jaǵataı ulysyndaǵy osy tustaǵy búlinshilikti paıdalanyp Shapar qaıtadan han taǵyna otyrmaq boldy. Endi ol bar urpaǵyn jınap, han taǵynyń dámeli Kebekke qarsy attanǵan. Biraq İleniń kúngeı jaǵynda Kebek áskerinen myqtap jeńilgen. Mine, osy talas-aıqastar, ushy-qıyry joq qyrǵyn urystar bári-bári Maýarannahr, Labasy, Shyǵys Túrkistan halyqtarynyń kúıin, sharýashylyǵyn tómendete tústi. Jergilikti jurtshylyqtyń arasynda monǵol tóre-bekzadalaryna degen narazylyq kúsheıe bastady.

Demek, osy jyly Kebek Quryltaı shaqyrdy. Buǵan Jaǵataı men Úgedeı urpaqtary tegis qatysty. Kebektiń arqasynda bul ulystyń hany bop Týbanyń úlken balasy Esen Buǵy saılandy. Sóıtip ulys bıligi endi túgeldeı Jaǵataı urpaǵyna kóshti. Buryn Qaıdýǵa jatqan jerlerdiń bári endi tegis osy Jaǵataı urpaqtaryna aýysty. Qaıdýdyń balalaryn tek ortanshy uly Shah qana myń atty áskerimenen óz aımaǵyna ne bolyp qaldy.

Esen Buǵy óz qaramaǵyndaǵy jurttyń arasyndaǵy alaýyzdyqty joıa bildi. Halyqtyń sharýashylyǵy da birkelki jóndelýge aınalady. Egin pen saýda jumystary da birtalaı tártipke keltirildi. Biraq Qubylaı handyǵymen shekaradaǵy soǵystary Ordanyń sharýasyn taǵy kúızeltip tastady. Qubylaı áskeri shekaradaǵy aıqastarda eki ret jeńip, Jaǵataı ulysynyń Shyǵys jaǵynyń biraz jerin oısyratyp shapty. Tipti Esen Buǵynyń Ystyq kól jaǵasyndaǵy qysqy Orda qystaýy men Talas ózeniniń boıyndaǵy jazǵy jaılaýyna deıin kelip, Qubylaı nemereleri Jaǵataı ulysyna kóp zıan keltirdi.

Esen Buǵy endi Iýnan patshalyǵyna qarsy shyǵatyn odaqtas izdeı bastady. Osy kezde jańa ǵana Altyn Orda hany bolǵan Ózbekke kisi saldy. Sonaý Qıyr Shyǵys pen kúngeı Shyǵystaǵy Qytaı patshalyǵymenen soǵysqysy kelmegen Ózbek, buǵan bálendeı kóne qalǵan joq. Tek Qoıan, ıaǵnı 1335 jyly ǵana ol Esen Buǵymen birigip Qulaǵý ılhandyǵyna qarsy shyǵýǵa ekeýi til tabysty. Qulaǵýǵa qarsy shyǵý ol Qubylaıǵa qarsy shyǵýmen birdeı edi. Biraq bularynan eshteńe ónbegen. Qulaǵý handyǵyna attanǵan Jaǵataı ulysynyń áskeri, qolbasshylary Iasýardyń opasyzdyǵynyń arqasynda esh jeńiske jete almaǵan. Osydan Altyn Orda hany Ózbek pen Esen Buǵynyń arasyndaǵy baılanys birden úzilgen.

Esen Buǵy Jylqy, ıaǵnı 1338 jyly qaıtys boldy. Onyń ornyna sol jyly Jaǵataı ulysynyń taǵyna Týbanyń ekinshi balasy Kebek qaıtadan otyrdy. Buryn Jaǵataı urpaǵynan eń birinshi bop musylman dinine ashyq kirgen Múbárák shah edi. Al Týbanyń balalary bul dinge tikeleı qarsy-tyn. Kebek olardaı bolmaı shyqty. Birden ol Ordasyn Tán-SHan taýynyń bókterinen Maýarannahrǵa kóshirdi. Onyń bar yntasy endi Maýarannahr men Aýǵanstanǵa aýdy. Jetisý Shyǵys Túrkistan Jaǵataı men Úgedeıdiń bóten urpaqtarynyń áreketteriniń arqasynda jeke handyqqa aınala bastady. Kebek óziniń Ordasyn Nahıshab qalasynyń janyna aparyp tikti. Sol kúnnen bastap Nahıshab qalasy — han astanasy, han ordasy — Qarshı dep ataldy. Kebek qaramaǵyndaǵy eldiń kópshiliginiń yńǵaıyna qaraı, ózi monǵol qalpynda qalǵanmen, musylman dinindegi jurtqa qysym kórsetpedi. Ol shamasy kelgenshe ábden júdep bitken Maýarannahr jurtynyń halin jóndeýge kiristi. Qaramaǵyndaǵy halyqqa ádiletti bolýǵa tyrysty. Mine osy tusta Maýarannahr jerinde Kebektiń nátıjeli isine jatatyn taǵy bir úlken oqıǵa boldy.

Ózbek han Altyn Orda taǵyna otyrǵanyna segiz jyl ótkennen keıin, burynnan musylman dinin syrttaı qýattap júrgenin mise tutpaı ol osy dinniń Shyǵystaǵy qorǵanyshy, sheıhterdiń sheıhýi — Uly Zeńgi-Atanyń ornyn basqan Seıd-Atanyń úgitteýimen jáne Qutlyq Temir ámirdiń qoshtaýymen birjolata musylman dinine kirgen. Bul Taýyq, ıaǵnı 1321 jyly bolǵan. Ózbekke meshit endi Sultan-Muhammed-Ózbek han degen jańadan musylmansha at bergen. Altyn Orda hanynyń ózi osylaı musylman dinin qabyldaǵannan keıin, Orda mańaıyndaǵy monǵol bekzadalary da amalsyzdan osy dinge enýge májbúr bolǵan. Al Altyn Orda qaramaǵyndaǵy túrki tuqymdas elderdiń bári ózin musylman sanaǵandyqtan, Altyn Orda endi bútindeı musylman handyǵyna aınalǵan. Bunymen qoımaı Sultan-Muhammed-Ózbek han, uly sheıh Seıd-Atamen birge túrki tuqymdas biraq áli násiranı dininde júrgen biren-saran ýaq elderdi birjolata islám dinine kirgizýge Maýarannahrǵa attanǵan. Ózbek hanǵa toqta deýge Maýarannahr hany Kebekte oǵan qarsy turar úlken qarýly kúsh joq-ty. Ol Ózbek handy tize búgip qarsy aldy. Budan buryn Iran jerine barǵan. Altyn Orda áskerin, qolbasshylaryn handarynyń atyna qaraı ırandyqtar ózbekıan dep atasa, endi Maýarannahr jerin basyp ketken osy Altyn Ordadan kelgen qalyń áskerdi turǵyn jurt tanymaı «Kimsińder? Qaıdan keldińder?» dedi. Altyn Orda áskerleri: «biz Ózbek adamdary — ózbekıanbyz» dedi. Al Ózbek hannyń Maýarannahrǵa kelgen sebebi belgili, demek, ol Kebektiń el jurtyn tartyp alam degen oıdan aýlaq edi. Shynynda da Ózbek han men Seıd-Atanyń bul attanysy jurtty musylman dinine kirgizemiz degen dinı attanys bolatyn. Altyn Orda hany Maýarannahr elinen tek birjolata islám dinine kirýlerin talap etti. Maýarannahr hany Kebekten bastap, buryn bóten dinderde júrgen jergilikti soǵdıandar men sarttardyń qoryqqany bar, qoryqpaǵany bar, bári islám dinine kirdi. Al osylaı bolǵandar ózderin Ózbek adamy ózbekpiz dedi. Al musylman dinine kirmegenderin óz dinderinde qalǵandaryn Seıd-Ata «qalmaq» dep atady. Osylaı Maýarannahr jerinde osy Ózbek han dini attanysynan keıin ózbek degen sóz paıda boldy. Sońynan túrki tuqymdas Barlas sekildi rýdan shyqqan Aqsaq Temir tárizdi musylman dinindegi tegeýirindi ámirlerdiń jergilikti soǵdıandar men sart jurtyna birte-birte túrki tilin, dástúrin ádet-ǵurpyn kúshpenen engizý nátıjesinde osy on tórtinshi ǵasyrdyń basynan bastap Maýarannahr jerinde ózbek degen el týdy. Sondyqtan da Qypshaqtyń «Ózbek óz aǵam, sart sadaǵam» degen máteli týǵan.

Mine Kebektiń ekinshi istegeni Maýarannahr jerinde islám dininiń kúsheıe túsýine qarsy bolmaı, jergilikti turǵyn jurttyń ózbekke aınalýyna jol berdi.

Osylaı ol Altyn Ordaǵa tikeleı baǵynbaıtyn Maýarannahrdyń Ózbek handyǵyna aınalýyna qarsylyq bildirmedi.

Al Kebektiń bul qylyǵyna Týbanyń ózge balalary qarsy shyqty. Aqyry kishi inisi Tarmarshın aǵasyn óz qolymen túnde tunshyqtyryp óltirdi. Tamarshın han bolyp aq kıgizge kóterilgenshe handyqty Týbanyń ózge balalary — Elshigetaı men Dýrra-Temir birigip basqardy.

Elshigetaı kezinde hrıstıan dini ásirese Rım papasy katolıkteriniń yqpaly óte kúsheıdi.

Jalpy Shyǵys eliniń jaıy, jaǵrafıalyq oryndary, Shyǵys pen Batystyń saýda sattyq, jol baılanystarynyń órkendeýine hrıstıan dininiń Rım, Venesıa, Avınonnan jiberilgen dinı úgitshileri — mısıonerleri erekshe oryn alǵan.

Osy Elshigetaı Jaǵataı ulysynyń bıleýshisi bolar aldynda Tabrızdaǵy Venesıa elshisi Marko da Molın dojǵa Shyǵyspen saýda-sattyqtyń qazirgi kúnde burynǵydaı emes ekenin, Irannan ótetin saýda jolynyń qaýipti bola bastaǵanyn aıtyp hat jazǵan.

Osymen baılanysty Altyn Orda men Jaǵataı ulysynda dinı mısıonerlik jumysty qaıtadan qolǵa alý týraly papa kýrıasy arnaýly sheshim alǵan.

Búl tusta Jetisý men Shyǵys Túrkistan Maýarannahrdan bólinip te qalǵan. Degenmen bulardyń bıleýshisi Dýrra-Temir Elshigetaıǵa baǵynatyn. Maýarannahr Jaǵataı ulysynyń kindik memleketine aınalǵan. Tommazo Mangazolo Samarqant epıskopy bolyp belgilengennen keıin, Elshigetaı , hannyń arqasynda hrıstıan dini Maýarannahrda bas dinge aınalǵan. Musylman dini myqty qýǵynǵa ushyraı bastaǵan. Bul kezdegi Altyn Orda sheıhi ataqty Seıd-Ata endi Elshigetaıǵa qarsy shara qoldanbaq bolǵan. Biraq Elshigetaı han dúnıe salyp, Jaǵataı ulysynyń taǵyna, óz aǵasy Kebekti uıyqtap jatqan jerinde tunshyqtyryp óltirgen Tarmarshın kóterilgen. Bu da óz baýyryn ózi óltirip, artynan musylman dinine kirip, halyq aldynda, qudaı aldynda kúnásine keshirim suraǵan Ózbek han tárizdi, dereý musylman dinine kirgen. Aǵasyn óltirgenin meshit te keshirgen, sonyń belgisi etip, buǵan Alladın dep musylmansha at qoıylǵan. Osy Alladın Elshigetaıdaı emes endi musylman dininiń órkendeýine kóp kóńil qoıdy. Musylman saýdagerleriniń kúni týdy. Maýarannahr Batys Azıanyń saýda sattyǵy kúsheıe tústi. Al ózi Aýǵanstan arqyly Úndistanǵa attandy. Memleketiniń shyǵys jaǵyna — Jetisý men Shyǵys Túrkistanǵa tipti kóńil bólmedi. Óleriniń aldyndaǵy tórt jylynyń ishinde Jaǵataı ulysynyń bul jaqtaǵy bólegine birde-bir ret barmady. Bunyń bári Alladınniń monǵol ádet ǵurpynan, shyǵys jasysynan alystap bara jatqanyn kórsetetin edi. Osyndaı jaǵdaı Jetisý men Shyǵys Túrkistandaǵy monǵoldardyń oǵan qarsy shyǵýyna sebep boldy. Aqyrynda Jetisý men Shyǵys Túrkistannyń bıleýshisi Dýrra-Temirdiń balasy Bozan Alladınǵa qarsy kóterilis uıymdastyrdy. Ony Maýarannahr jerindegi monǵoldar da qoshtady. Alladın musylmandary ,óz ulysynyń eń shetinde turǵan Gazan qalasyna qashýǵa májbúr boldy. Biraq ony jolaı Balhy ámirshisi Kebektiń balasy Jańǵy ustap alyp, Bozannyń Ordasyna ákep berdi. Bozan sol kúni Alladındi shaýyp óltirip, erteńine ózin Jaǵataı hanymyn dep jarıalady.

Bozan da musylman dinindegi han edi, biraq ol minez-qulqynda, ustaǵan jolynda Shyńǵys jasysyn pir etken, shyn maǵynasyndaǵy monǵol bolatyn. Bu da atalary tárizdi, qatygez, qanqumar, kóbine tek óziniń ǵana aıtqanyn durys deıtin, órkókirek el bıleýshi bop shyqty. Ózime qarsy shyǵady-aý degen, ne bolmasa aıtqanyna kóne qoımaǵan ámir, han urpaqtarynyń birazyn buda qyryp saldy. Áıteýir, halyqtyń kóz jasy jibermedi me, ol uzaq ómir súrmedi, It, ıaǵnı 1334 jyly tasyp jatqan İle sýyna ketip óldi. Sol jyly Týbanyń Esýgen atty balasynan týǵan nemeresi Jekenshi Jaǵataı taǵyna otyrdy. Ol Jaǵataı ulysynyń Ordasyn Almalyqqa kóshirdi.

Jekenshi han bolmaı turyp qytaımenen baılanysta edi. Bunyń da musylman dinine jany qas bop shyqty. Ózi Býdda dininde bolǵanmenen, hrıstıan dinin qatty qoldady. Sóıtip Almalyq Jekenshi han tusynda búkil Orta Ázıanyń katolıkter dinin úgitteıtin kindigine aınaldy. Mine osy Almalyqta Ulý, ıaǵnı 1340 jyly bolǵan Bazınán epıskopy Djovanı Marınollı óziniń hronıkasynda: «Biz sodan keıin ımperıanyń ortalyǵy Almalyqqa keldik. Jer satyp alyp, qudyq qazyp, shirkeý saldyq. Bizden bir jyl buryn Iısýs Hrıstos úshin osy arada azappenen jan bergen bir epıskop pen onyń alty serigine arnap ashyqtan-ashyq, eshkimnen jasqanbaı, messa ótkizdik» — dep jazǵan. Almalyq katolık emıssıonerleriniń kindigine aınalǵanmen, musylman sheıhteri de bos jatpaǵan. Óıtkeni bul kezdegi hrıstıan men islám dinderiniń talastary, qur ǵana dinı talas emes, aqyl-oı, saıası maqsat talasy edi. Birin-biri aıamaıtyn. Sondyqtan epıskop Rıchard pen onyń qudaı úmbeti sanalǵan alty serikteri, musylman sheıhteriniń azǵyrýymen Muhammed paıǵambarynyń dinin myqty ustaǵan jurttyń qolynan ólgen. Degenmen, Jekenshi hannyń arqasynda Almalyqta katolık emıssıonerleri bel alǵan. Munda Qytaıǵa bara jatqan arhıepıskop Nıkolaı toqtaǵan Han oǵan úlken qurmet kórsetken. Munda basqa da papa emıssıonerleri bolǵan. Aleksandrıadan Fransısko Raımond Rýf jáne Lavrentıı kelgen. Bular Jekenshi handy syrqatynan jazǵan. Sol úshin hannyń jas balasyn shoqyndyryp, atyn Ioan qoıýǵa ruqsat alǵan.

Almalyqta dinı talas qandaı kúshti bolsa, han taǵyna degen talasta odan kem emes edi. Joǵaryda aıtqandaı, Úgedeı men Jaǵataı urpaqtary birin-biri óltirip, Jaǵataı, ulysynan múldem bereke ketken. Bul qyrǵynnyń bar aýyrtpalyǵy halyqqa túsken. Qaı dinge, qaı hanǵa baǵynaryn bilmeı, Maýarannahr, Jetisý, Shyǵys Túrkistan elderi talan-tarajǵa túsken. Tek bul soıqandardyń aıaǵy Jaǵataı ulysynyń bıligi ataqty Aqsaq Temirge kóshkende ǵana bitken. Biraq bul kóp keıinirek bolǵan. Bul tusta Aqsaq Temir dúnıege jańa ǵana kelgen. Al ataqty jıhanger kelip, bılikti alyp, dúnıeni qyzyl qanǵa malǵanynsha, oǵan deıin Jaǵataı ulysynda baqqumarlyq, dinı talastardyń san túrli qandy qyrǵyndary jan túrshiktirer ýaqıǵalary bolyp jatty. Birin-biri óltirgen fandar, birin-biri ańdyǵan sumpaıy-sumyraı bekzadalar.

Sonyń bárine de shydaǵan sorly halyq!...

Joq, halyqtyń da shydamaǵan kezi bolǵan. Týlaǵanda kúderiden taqqan tizginin úzip ketken jylqydaı, astan-kesten bulqynǵan shaqtary kóp kezdesken.

Ondaıda tóskeıde orda tikken han da, tereńnen tolǵaı sóılegen bı de, úldir-kúldir kisinegen tulpar mingen batyr da bularǵa eshteńe isteı almaıtyn. Al kúshtiler mundaıda olardy ebin taýyp, saýyrynan sıpap jýasytatyn, ne aqkóz qanisher jendetterin tógip, qan-josa etip qyratyn. Biraq halyq budan qoryqpaıtyn. Jalyndy júrekterinde qandary qaınap, ólimge bas baılaı jalǵyz jańqasy qalǵansha alysyp baǵatyn.

Mine osyndaı qıanatshylaryna qarsy tý baılap, quldar bop kóterilgen úlken ereýil, Horezmde Dońyz, ıaǵnı 1335 jyly bolǵan.

Horezm? Horezm Maýarannahrdaı emes, bul kezde qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaǵan, tynysh jatqan el sanalǵan. Biraq bundaǵy tynyshtyq ta Qutlyq Temirdiń áskeriniń kúshimenen ornatylǵan tynyshtyq edi. Al buqara arasy, qaqpaǵymen ústinen tunshyqtyra jabylǵan qazan tárizdi bolatyn. İshi burq-sarq qaınap jatqan. Dúnıeniń basy saıran, asty oıran degendeı...

Horezm quldar saýdasynyń kindigi sanalatyn. Kóne Órgenishtiń keń alańynda orystyń sary saqaldy esireıleri de, Qypshaqtyń qara saqal quldary da, Maýarannahrdyń ala taqıaly dıqandary da, túrikmenniń seńseń bórikti alamandary da, túrli jadaǵaılarmen saýdagerlerdiń qoldaryna túsip, osy aradan qul bolyp satylyp, Qytaı, Mysyr, Úndi, Aýǵanstan, Aljır, Saraı Rýmdarǵa áketiletin.

Sol Dońyz jyly Horezm bazarynda satylýǵa ákelingen quldar orasan kóp boldy. Mysyr, Iran, Rýmdardan, búlinshilik kezeńniń qyrsyǵynan alýshylar kelmedi. Al Qytaı, Úndi, Saraı saýdagerleri tańdap tek jas jigitter men sulý áıelderdi ǵana aldy. Ótpegen adamdaryn Maýarannahr, Qorasan saýdagerleri baptaı ustaýdy artyq shyǵyn kórip, tamaq-asyn, kıer kıimin burynǵylarynan da kemite tústi. Basybaıly quldyqqa ilikken zerger, usta, dıqan esireı jaýyngerler ash-jalańashtyqtan, aıdalada qalyp qýraǵan súıekteı, endi qup-qý bolyp seme bastady.

Aldy kóterem mal tárizdi, oryndarynan týra almastaı kúıte jetti.

Horezm bazarynda mundaı ótpegen quldardyń sany on myńǵa jaqyndap qaldy.

Mine, osy kezde kóne Órgenishtegi quldar bazarynda ala shapandy, ashyq keýdesi túkti, júndi qypshaqtan góri farsyǵa uqsas, kókshil kóz, uzyn boıly, kók sáldeli, qaratory úlem paıda boldy.

Bul baıaǵy jas bala Aqberen edi.

Sheshesi Qundyz sol Buharǵa kelgen jyly kóteriliske qatysyp, aıqasta han jaýyngeriniń qylyshynan qaza tapqan.

Aman qalǵan Tamdam, buqara kóterilisi qan-josa bop biter shaǵynda, segiz jasar Aqberendi alyp Baǵdatqa qashqan.

Baǵdatta Tamdam jasyryn atpenen bir medresede arab balalaryn oqytqan. Óz ulym dep Aqberendi de solarmen birge ustaǵan. Hat tanytyp, odan da ári oqytyp, úlem dárejesine jetkizgen.

Qartaıyp, ózi bir kúni dúnıe salǵan.

Óler aldynda ol Aqberenge:

— It toıǵan jerine, adam týǵan jerine, men ólgen soń elińe qaıt,— degen.— Sen qazir kóziń ashyq azamatsyń, Baǵdat jerinen góri, Qypshaq dalasyna kereksiń.

Sodan beri úsh jyl ótken. Aqberenniń, mine, óz eliniń shetine kelip turǵan beti.

Týyp ósken dalasy muny týǵan anasyndaı emes, ógeı sheshesindeı qabaǵyn qars jaýyp qarsy aldy.

Ol baıaǵy sur dalany, sorlaǵan halqyn kórdi.

Horezm bazaryn aralady.

Ólip jatqan, ólmegeni tiri arýaqqa aınalǵan quldarǵa jany ashydy. Biraq qoldan keler dármeni joq, ish qazandaı qaınady.

Aqberen Qutlyq Temir ámirdiń saraıyna keldi.

Adam jany túrshiger qandy oqıǵalar úlemniń osy ámir saraıyna kelýinen bastaldy.

Qutlyq Temir ámir «kirsin» degennen keıin eńsesi záýlim boz ordanyń oıýlap tastaǵan kıiz esigin ashyp Aqberen bas ıe kirdi. Munda da syrttaǵydaı oń jaq bosaǵada jalań aıbaltasyn jerge súıeı, temir torly, dýlyǵaly kúzetshi tur eken. Úlem oń jaq bosaǵadan sál joǵaryraq tóselgen, qylshyq júndi qara bulan terisiniń ústine baryp tize búkti.

Bıik boz ordanyń shańyraǵyn ustap turǵan baqanǵa, bilekteı-bilekteı jylandar órmelep bara jatqandaı, buralta-buralta kúmis jeli júrgizilgen. Tórde, qyp-qyzyl shoq tárizdi túkti kilem ústinde, kireýke ton kıgen ámir, aq mamyq jastyqty shyntaǵynyń astyna sap jantaıa jatyr. Bul qara sur, uzyn murtty, deneli kisi edi. Alpystardan asyp ketken. Túsi sýyq, kózinde bir yzǵar bar... Tegi, sándene jınalǵan qymbatty dúnıe-múlikke qaramaı, orda ishi bir túrli yzǵarly, susty... Bul,— sonaý tórde jatqan kisiniń yzbarly óńinen be álde ámir saraıynyń halyq arasynda taraǵan sýyq laqabynan ba, belgisiz... Áıteýir boz ordaǵa engen adam, ystyq kúni mup-muzdaı tas úıdiń ishine kirgendeı, ón boıy kenet tońazyp, shimirkenip ketedi... Qutlyq Temir qys Úrgenish shaharyndaǵy saraıynda turyp, al jaz kele ózge monǵol bekzadalaryndaı, jaılaýǵa shyǵyp, úı tikkizip, shalǵynyna bıe baılatyp, kóshpeli el saltyn ustaıtyn. Keı jyldary jaılaýǵa, kók oraı qalyń shópti, shalqar kóldi, móldir bulaqty Tán-SHan taýlarynyń bókterine deıin baratyn. Al bıyl syrqattyǵynan ba, álde kóńili, álde neden kúpti boldy ma, jaz shyǵa-aq Órgenishtiń búıirindegi bir qalyń toǵaıly, taýsyla aqqan ózensymaǵy bar kógaldy oıpatqa qona salǵan.

Aqberenniń kelip otyrǵany osy ámir ordasy. Bul bar bolǵany on shaqty aq boz kıiz úı. Ámirdiń qatyn-balalary, nókerleri, aqylshylary. Biraq jan-jaǵy salt atty áskermenen qorshalǵan.

Úlem «Baǵdattan keldim» degennen keıin ǵana ámir ordasyna kirgizgen.

Qutlyq Temirdiń búgin qabaǵy qatyńqy, reńi solǵyn edi. Kópten beri aýyryp júrgen baýyry solqyldap, túni boıy kóz iliktirmeı shyqqan. Mundaıda oramalǵa orap baýyryna basatyn ystyq taba nan da, qaınatyp ishetin emen qabyǵynyń shyryn sýy da, búgin janyna batqan syrqatyn jeńildetpegen. Sol sebepten nókeriniń bireýi «ordaǵa kirýge bir úlem suranyp tur» degende, ámir, áldenege ony qabyldaǵysy da kelmegen, biraq «Baǵdattan eken» degen soń «o jaqtan neǵyp qańǵyp júrgen úlem?» dep «kirsin» degen.

Boz ordada ózinen bóten taǵy eki kisi bar edi. Bireýi — Qyrymǵa júrgeli turǵan kerýender basybaı saýdager Jaqyp, ekinshisi — óziniń byltyr ǵana alǵan jas toqaly Saqyp-Jamal.

Jaqyp musylman ekenin bildirip Qutlyq Temirdiń aıaq jaǵynda, sháıi kórpeniń ústinde maldasyn quryp alyp, barmaqtaı-barmaqtaı qara marjannan tizilgen táspisin aqyryndaı qaǵyp, tómen qarap otyr. Anda-sanda «ıá, ǵaq taǵala!» dep qoıady.

Aqberen Ordaǵa kirgen kezde, Jaqyp qyraǵy kózin bir aýdaryp, úlemniń túr-kelbetin, kıgen kıimin bir sholyp ótti de, «assalaýmaǵaleıkým» dep bergen sálemin «álekim assalam» dep betin bir sıpap, qaıtadan tómen qarap, táspilerin syrtyldata jóneldi.

Odan keıin ol úndegen joq.

Al Saqyp-Jamal sol jaqta bosaǵaǵa taıaý tóselgen oıýly aq kıiz syrmaqtyń ústinde kúmis ojaýmen, syrly sharadaǵy ýyzdaı qoıý sary qymyzdy sapyryp otyrǵan. Bul at jaqty, qyr muryndy, juqa qabaqty, qyzyl shyraıly qara tory kelinshek. Basynda merýert, marjan zerlegen qyzyl barqyt sáýkele. Sondaı oqaly qyzyl qamzol, tógildire tikken aq jibek qos etek kóılek. Kók nálimen oıýlatqan qyzyl bylǵary mási, kúmispenen áshekeılengen, sol másisi tárizdi kúmispen bezendirilgen qyzyl bylǵarydan tigilgen oımaqtaı ádemi kebis. Saqyp-Jamal qymyzdy bir tizerlep sapyryp otyr. Tulymshaǵyna qaqtalǵan kúmis sholpy taǵylǵan, bileýdeı etip órilgen uzyn shashy tógilip jerge túsip jatyr. Sáýkelesi tárizdi qyzyl barqytqa san túrli órnektep tikken shytyrman merýertti, asyl tasty alqasy, ár burylǵanynda jarq ete qalady. Saýsaqtarymen bilekteri asyl tas ornatqan, saraı sheberleri bar ónerlerin aıamaı soqqan altyn júzikter men bilezikterden kórinbeıdi... Kóktemniń qyrmyzy gúlindeı qulpyryp otyrǵan kelinshek kózdiń jaýyn alady.

Aqberen úıge kirgende bu da oǵan kóziniń astymenen syzylyp bir qarady. «Amansyz ba?» dep pisken búldirgendeı burtıǵan qyp-qyzyl dándi erinderin aqyryn jybyr etkizdi. Biraq bul Jaqyptaı emes, budan keıin de erinen urlana, úlemge taǵy eki úsh ret kóz tastady. Ol qaraǵan saıyn, sonaý jaýdyraǵan bota kózderinde bir sáýleli sezim paıda bolǵandaı... Bir sát jigitpen ekeýiniń kózderi kezdesip qaldy. Sodan keıin «seniń otty kózińnen ishime túsken shoqtyń osy qyzýy da jeter» degendeı, kelinshek ózinen-ózi ábigerlene túsip, jigitten júzin múldem buryp áketti...

— Iá, sóıle, kimsiń, qaıdan júrgen úlemsiń? — dedi Qutlyq Temir kók temirdeı yzǵarly sýyq kózimenen tesile qarap, aýyryp jatqan baýyr tusyn qolymen aqyryn sıpap,— Baǵdattan qandaı daýyl qýyp bu jaqqa alyp keldi?

— Daýyl qýatyn qańbaq deısiz be? — dedi Aqberen sál ezý tartyp, daýsyn kótermeı,— Qypshaq dalasy meniń kir jýyp, kindik kesken jerim... Baǵdat jaqqa bala kezimde áketken eken saýdagerler, sodan oralyp turǵan betim. Esimim Aqberen.

«Aqberen» degen atty estigende Saqyp-Jamal áldenege basyn kóterip aldy. Áldene esine túskendeı jigit betine oılana qarady. Toqalynyń qylyǵyn kózi shalyp qalǵan Qutlyq Temir:

— Nemene, tanıtyn ba ediń? — dedi oǵan qabaǵyn sál shytyp.

Saqyp-Jamalǵa kúıeýiniń sózi oqys estildi. Áıtse de, boıyn tez jınady.

— Joq, Baǵdattan jańa kelip tursa, qaıdan tanıyn,— dedi nazdana. Aqberen kelinshektiń daýsyna tań qaldy. Aqqý qustyń syńsyǵany tárizdi bir túrli ásem eken. Kelinshek kúıeýi kóńiline birdemeni sekem alyp qalmasyn degendeı, sózin jalǵaı tústi.— Jáı, ásheıin...— dedi sál jymıa. Úlem taǵy tań qaldy. Jymıǵany qandaı ásem edi, kún kózi kúlimdegendeı! Kúıeýiniń kózinshe jigitke kóńilin tym bólip turǵanyn túsindi me Saqyp-Jamal kenet tomsara tústi.— Jaı, ánsheıin...— dedi taǵy da.— Úlem adamǵa batyrlarǵa qoıylatyn atty, áke-sheshesiniń nege bergenine tań bolyp em... Ol áldenege taǵy jymıdy.— Aqberen Ásem at, batyrlardyń aty!

— Tań qalatyn dymy da joq,— dedi Qutlyq Temir qınala ezý tartyp.— Sabalaq júndi ıtine Bóribasar dep at qoıatyn bul qara halyqtan ne shyqpaıdy? — dedi ol ózimen ózi sóıleskendeı áldekimderdi keketip.— Aqberen dep at qoısa ınelikteı aryq bul molda aqberen bola qalatynyndaı, qaraı gór, tapqan attaryn! — Toqalynyń bunyń atyna kóńil qoıǵanyna qyzǵanyp qalǵan ómir — úlem symbatty, sulý jigit bolǵanymenen, ony «ınelikteı aryq» dep ádeıi aıtyp otyr. Sóıdedi de ol úlemge qaıta buryldy.— Alystan aryp-ashyp kelýine qaraǵanda sirá munda aǵaıyn-týysyń bolǵany ǵoı?..

— Árıne, aǵaıyn-týysym bar. Jáne az emes, kóp.

— Olar kimder?...

— Búkil Qypshaq eli!...

Osy kezde ǵana baǵanadan beri táspisin tartyp, tómen qarap otyrǵan Jaqyp basyn kóterdi. Jigittiń betine oılana kóz tastady. Birdeme aıtqaly oqtalyp kele jatty da, kenet qoıa qoıdy. Qaıtadan táspisin syrtyldata jóneldi.

— Búkil Qypshaq eli deısiń be? Ras, az emes eken! — dedi Qutlyq Temir jigitti kekete kúlip, sóıdedi de dereý maldasyn quryp otyra qaldy. Ol tórde kólbeı sozylǵanynda boz ordanyń teń jartysyn alyp jatqan. Aqberen onyń qandaı zor deneli adam ekenin endi kórdi. Endi Jaqyp, onyń qasynda qara qustyń janyndaǵy turymtaıdaı, al Saqyp-Jamal kishkentaı kógershin tárizdi boldy da qaldy. Qutlyq Temirdiń Altyn Ordanyń bir dińgegi ekenin sonaý Baǵdat, Shamdarda júrip Aqberen de estigen, endi onyń mynaý oba tastaı denesine, ólgen adamnyń betindeı sýyq óńine qarap, bunyń Ózbek handyǵynyń dińgegi ǵana emes, halqynyń ústine túser kúrjisi ekenine de shek keltirmedi. Nege ekenin ózi de bilmedi, osynaý alyp qaraqustyń qasyndaǵy qorǵansyz kógershindeı kelinshekti ol úlde men búldege bólenip, qyp-qyzyl qyrmyzy gúldeı bop sándikke malynyp otyrsa da, kenet aıap ketti.— Búkil aǵaıyn-týysym deısiń be?...— dedi Qutlyq Temir syrqatynan ba, álde jigit sózi oǵan aýyr tıdi me, qabaǵyn burynǵysynan da túnertip.— Sonda men de seniń naǵashyń, álde aǵaıynyń bolǵanym ǵoı. Al mynaý otyrǵan saýdager Jaqyp ta, múmkin, seniń eki týyp, bir qalǵanyń shyǵar?...

— O kisini bilmeımin,— dedi Aqberen kúlimsireı.— Al siz maǵan týys emessiz, ony jaqsy uǵamyn... Qara qazaqqa han urpaǵy esh ýaqytta da aǵaıyn-týys bolyp kórgen emes.

Qutlyq Temir tunjyraı tústi.

— Solaı de! — dedi ol sát úndemeı qalyp.— Jaraıdy, kimniń aǵaıyn, kimniń jat ekenin sońynan aıyryp alarmyz. Al endi kelgen sharýańdy aıt!

Ol aldynda turǵan kúmis kesesin qolyna aldy. Sap-salqyn sary qymyzdan birer jutty.

Dál osy kezde syrly sharadaǵy qymyzdy kúmis ojaýymen sapyryp-sapyryp jiberdi de, aldyndaǵy kúmis kesege quıyp, Saqyp-Jamal jigitke usyndy.

— Minekeıińiz...

Kelinshek bul joly uzyn kirpikti jaýdyr kózin jigitke kótergen joq.

— Sizge kelgen eki sharýam bar edi,— dedi Aqberen sap-salqyn ýyzdaı qymyzdan bir jutyp.— Biri, Órgenishte, ne Horezmniń bóten bir úlken shaharynda medrese ashyp, qypshaq eliniń balalaryn oqytsam ba dep edim.

— Al ekinshisi ne?— dedi Qutlyq Temir qolyndaǵy kúmis kesedegi qymyzdy aqyryn shaıqap.

— Ekinshisi...— Aqberen oılana sóıledi.— Keshe Órgenishtegi quldar bazarynda bolyp edim. Kórgenimnen kókiregim qars aıyryla jazdady.

Qutlyq Temir onyń sózin bólip jiberdi.

— Iá, sonsha ne bop qapty? — dedi ol. Ámirdiń daýsy bul joly qattyraq shyqty.

— Odan artyq ne bolsyn deısiz? — dedi Aqberen Qutlyq Temirdiń bunyń ne derin estimeı jatyp, erin baýyryna alyp týlaǵaly turǵan asaý jylqydaı elegize qalǵanyna renjip.— Eki jyldan beri Órgenish bazaryna on myńǵa jýyq satýǵa quldar ákelinipti. Burynǵydaı emes, Iran, Mysyr, Baǵdat, Sham, Rýmdardyń adam satyp alatyn saýdagerleri bul jaqqa sırek jol shegetin tárizdi ǵoı... Quldardyń quny túskendeı kórinedi. Qytaı, Úndi, Aýǵan alyp-satarlary da tek tańdaǵandaryn ǵana alady eken. Al ótpegen quldardy ıeleri eline alyp qaıtpaq túgil, «shyǵynymdy aqtamaıdy bular» dep kıim-keshegin bylaı qoıǵanda tamaqqa da jaratpaıtyndy shyǵarypty. Sodan baryp ashtyqtan, joqtyqtan bulardyń arasynda aýrý kóbeıipti. Kóbi kóterem qoıdaı ázer júredi... Eger áldeqalaı oba tárizdi bir kesel paıda bolsa, tegis bir kúnde qyrylyp qalatyn túrleri bar. Bular da adam balasy ǵoı.

Qutlyq Temir taǵy Aqberenniń sózin bólip jiberdi.

— Sonda maǵan ne iste deısiń? — dedi ámir burynǵysynan jaman túnere,— qyryp tasta deısiń be olardy?

— Nege? — dedi Aqberen.— Búıte berseńizder ózderi de qyrylyp bitedi. Men sizge quldarǵa ólip qalmaıtyn jaǵdaı týǵyzyńyzdar dep kelip otyrmyn... Jańa aıttym ǵoı, olar da adam balasy dep...

— Quldardyń sózin sóıleýińe qaraǵanda, óziń de solardan shyqqansyń-aý, sirá... Onda sen qalaı basyńa kók sólde salyp taırańdap júrsiń?.. Múmkin seni de sol quldardyń qataryna aparý kerek bola ma tegi...

Múmkin, bóten ýaqytta úlemmen ámir bylaı sóılespes pe edi, qaıtar edi. Al búgin baýyry qurǵyr tym qatty aýyryp, sirkesi sý kótermeı otyrǵan. Onyń ústine áli qyzýy basylmaǵan jas toqaly qańǵyp júrgen bir úlemge álgideı qyzyǵa qaraǵany, qyzǵanshaq ámirdiń jarasynyń aýzyn ashyp jibergendeı bolǵan. Ashýyna tıe qalǵan.

— Men sizge el bılep otyrǵan ámirimiz dep kelip otyrmyn,— dedi Aqberen baısaldy daýyspen,— ózgelerdi de aıaý kerek qoı. Bazar da ótpeıdi eken, ne olardy bosattyryńyz, ne ıelerine ólmeıtin jaǵdaı týdyrýlaryn buıyryńyz. Áıtpese...

— Ne, áıtpese?!.

— Quldardyń qyrylyp qalýy múmkin.

— Kózińnen kórip turmyn, aıtaıyn degeniń ol emes edi ǵoı. Biraq batyrǵa da jan kerek degen.— Qutlyq Temir kenet bop-boz bola qaldy. Baýyry tym qatty aýyryp ketken tárizdi. Ún-túnsiz tyrjıyp sál otyrdy. Sosyn baryp: — Alys joldan kelgen ekensiń, bir jolǵa artyq sózderińdi keshtim. Al budan bylaı qaraı, taǵy quldar tárizdi bireýdiń basybaıly múlkine arasha túsetin bolsań, maǵan ókpeleme? Al ótinishke jaýap: quldardy qalaı baǵyp-qaǵady — ol ıeleriniń sharýasy. Olardyń óziniń menshikterindegi qul-kúnderin órtep jiberem dese de meıilderi. Al endi bar. Mundaı tilekpen, úlem bolsań da, ekinshi mártebe kózime kórinbe! Kórinedi ekensiń, ókpeleme.

Qutlyq Temirdiń osyndaı tym qatal ámirshi ekenin Aqberen buryn da estigen. Biraq mundaı ádiletsiz dep oılamaǵan. Endi onymen salǵylasýdyń ózine qaýipti ekenin túsinip, lám-mım demeı ornynan túregeldi.

— Toqta,— dedi ámir.— Alǵashqy ótinishińe nege jaýap suramaısyń? Jaraıdy, suramasań da ózim aıtaıyn, sen tárizdi quldar qamyn oılaǵysh adamǵa balalar berilmeıdi. Qypshaq balalary qasqyr tárizdi raqymsyz, qatygez bolyp ósýge tıisti. Sóıtse ǵana ózge elderdi jaýlap alatyn jaýynger bola alady. Al oqý, ilim, tárbıe olardy tek jumsartady. Túsindiń be? Qazirgi zaman tek qasqyrlar tárizdi, eshkimdi aıaýdy bilmeıtin kúshtilerdiń dúnıesi... Al qul-kúnderge jandary ashyǵyshtar kileń boz ókpe, bos belbeý jandar. Bul sendersińder! Al senderge mektep ashyp berseń, ózderindeı kileń boz ókpelerdi tárbıelep shyǵarasyńdar! Bizge ondaılardyń tipti keregi joq. Bizge bile-bilseń, ózin de, ózgeni de aıamaıtyn jan alǵyshtar tıimdi. Sondyqtan saǵan medrese ashyp, balalardy oqytýǵa ruqsat joq! Al endi ket!

Aqberen basyn ıdi de sup-sur bop úıden shyǵyp ketti. Ámirshi aýyl-ordasynan shyǵaryp jibergen Aqberen, Órgenishke qaraı, ún-túnsiz jaıaý aıańdap kele jatyr. Baǵana, Qutlyq Temirdiń sózinen, ashý-yza kerneı, kózi qaraýyta boz ordadan ázer shyqqan.

Degenmen ári-beriden keıin endi ne isteý kerek, sony oılaı bastady. Árıne, qansha oılasa da ol, sol báz-baıaǵy, sonaý álimsaqtan beri kele jatqan «áliń jetse teńdikti kúshtilerden tartyp alý kerek, al áliń jetpese — bundaı ómir súrgennen góri — ólý kerek» degen jalǵyz joldan bóten eshteńe taba almady. Ol endi osy sheshimge toqtady. Búginnen bastap aıanbaı kúreske shyqpaq boldy. Árıne, mundaı bolyp han-bekzada, jurtty quldyqqa satatyn myqtylarǵa qarsy shyǵatyn kúresti kóshpendiler jerinen emes, turǵyn halyqtyń shaharlarynan bastaǵan jón. Ushy-qıyry joq cap dalada, qos-qos bop mal baǵyp júrgen qoıshy, jylqyshynyń basyn qosýdan góri, ár sheberhana, qarhana, hanakalarynda júzdegen jumysshy quldary bar qala turǵyndarynyń bastaryn qosý, myqtylarǵa qarsy kóterý kóp jeńil. Horezm quldarynyń kóterilisinen ushqyndanyp, qan maıdan ári qaraı Maýarannahr jerlerindegi shaharlaryna jetip laýlaǵan órtke aınalýy múmkin. Al ol órt, sodan keıin beri qaraı, qaıtadan Horezm qalalaryn alý kerek. Biraq mundaı órtti qoıý Aqberenniń qolynan keler me eken? Keledi, keledi! Óıtkeni jip qashan da bolsa jińishke jerinen úziledi. Al myqtylardyń qazirgi jińishke jeri mynaý Horezmdegi quldar bazary. Sonaý taqqa, baqqa talasqan Shyńǵys urpaqtarynyń álegi men qıanaty. Olardyń jaýgershilik qyrsyqtarynan astań-kesteńi shyǵyp jatqan Maýarannahr shaharlary. Bul madınalardyń halqy qazir, qýrap turǵan qamys tárizdi, shyrpynyń oty jarq ete qalsa, lap ete túsýge daıyn.

Aqberen Horezm bazaryna tezirek jetip, sondaǵy quldardyń bas kóterer adamdarmen kezdespek. Qutlyq Temirdiń quldarǵa járdem berýden bas tartqanyn aıtyp, jurtty kóteriliske daıyndaýdyń keregin sóılespek.

Baǵana boz ordadan shyqqanda, osynda beker keldim-aý dep jaman renjigen. Endi barǵanyna ishteı qýanyp qalǵandaı. Óıtkeni onyń kóz aldyna sol boz ordadaǵy perishte tárizdi múbárák júzdi jas kelinshek elesteı berdi. Iapyrmaý, qaıda kórdim osy bir quralaıdyń kózindeı pák sezimdi, jaýdyraǵan kózdi?.. Joq, kórgen, kórgen! Kórmese, baǵana osy bir kelinshek jalt etip bir qaraǵanda, ózińe tanys burynǵy bir tátti sezim qaıta oralǵandaı, júregi qurǵyr nege kenet oınap júre berdi? Tanymaıtyn kezdeısoq jannyń bir qaraǵanynan adamda ondaı sezim týýy múmkin be? Joq, mundaı joǵalǵanyń tabylǵandaı, qýanysh kenet týmasa kerek-ti... Biraq qaıda kórdi? Bul kimniń kózi? Álde anasynyń kózi me? Joq, joq, onyń kózinde baǵanaǵy kezdeı shattyq, áldeneden kenet mas bolǵandaı alyp-ushqan qýanysh emes, únemi meıirbandyq, bitpes analyq mahabbat sáýlesi turatyn... Iapyrmaı, aqyl-oıyń da umytylǵan, biraq júregińnen ketpegen bul kimniń kózi boldy? Álde?

«Degenmen sol, sol qyzdyń kózi! — dedi ol kenet qýana aıqaılap jiberip.— Báse! Báse! Tek dúnıede Saqyp-Jamal ǵana buǵan osylaı qaraıtyn tárizdi edi ǵoı. Al men de tek anam men sol tulymy sholtıǵan jeti jasar qyzdyń kózin ǵana umyta qoımasam kerekti edi. Iá. Iá, jańaǵy jibek pen altynǵa malynǵan sulý áıel, sol, sol Saqyp-Jamal!»

Iá, bul oqıǵa osydan jıyrma jyl buryn bolǵan. Maýarannahrdaǵy kóterilis qan-josa etip basylǵan. Osy aıqasta Qundyz jaý qolynan qaza tapqan. Tamdam jetim qalǵan on eki jasar Aqberendi alyp, bir kerýenge erip Baǵdatqa qashqan. Kerýen jolaı Seıhúndarıanyń aıaq shenindegi bir aýylǵa toqtaǵan. Osy aýyldyń qurmetti adamy el aǵasy, jaqsy jigitiniń jeti jasar qyzyn jylan shaǵyp qal ústinde jatyr eken. Álgi jigit kerýenshilerden járdem surap kelgen. Jigitti Tamdam tanı ketken. Bir kezde Buharada bolǵan bir kóteriliske ekeýi de birdeı qatysqan eken. Qatar turyp han áskerine sadaq atqan bop shyqqan. Tamdam Aqberendi ertip osy el aǵasy kisiniń úıine kelgen. Qumdy jerdiń kesirtkeden sál úlkendeý óte ýly sur jylannyń shaqqanyn qalaı emdeý kerek ekenin Tamdam biledi eken, úsh kún emdep qyz balany ajaldan alyp qalǵan. Kerýen bul kezde júrip ketken. Óz kóligimen kóshke sońynan jetkizbek bop álgi kisi Tamdamdy taǵy úsh kún qonaǵy etip alyp qalǵan. Mine osy úsh kúnde tósekten turyp kete qoımaǵan qyz balanyń Aqberen janynda bolyp, onymen qaqpaqyl oınap, ertek aıtyp, aǵaly-qaryndastaı dostasyp úlgirgen. Eki balanyń mundaı úılese qalǵanyna máz bolǵan jáne kóteriliske birge qatysqan joldasynyń istegen jaqsylyǵyna ábden kóńili tolǵan jigit Aqberen Tamdamnyń týǵan balasy eken dep, qyz er jetkende oǵan qospaq bolyp ýádelesken. Buǵan Tamdam da óte rızalyq bildirgen. Ózin Aqberenge aıttyrǵanyn estip Saqyp-Jamal qyrdyń qyrmyzy gúlindeı qyp-qyzyl bop uıalǵan. Sóıtse de janynda otyrǵan Aqberenge osy bir bota kózimenen jaýdyraı qaraǵan. Aqberen onyń kózinen ómirinde umytpas, jas balanyń pák sezimin ańǵartatyn bir orasan qýanysh kórgen. Mine, sondaǵy jaýdyr kózdi jıyrma jyl ótken soń búgin kezdestirdi. Sondaǵy jarq ete qalǵan qýanyshty taǵy tanydy. Áıeldiń ózi tanyǵan joq, al sol bir kúnásiz aıaýly kóz qarasty tanydy.

Aqberen osyndaı oı ústinde kele jatyp, Órgenishke jetkenin ańǵarmaǵan eken, qala shetine kire bere kenet toqtaı qaldy. Ol endi quldar saraıyna qaraı buryldy.

Bul kezde kún de batýǵa aınalǵan edi. Aqberen sol kúni túnde quldardyń bas kóterer úsh-tórt jigitteri menen jasyryn, ońashada kezdesti.

Atan ógizdiń qasyndaǵy jas buzaýdaı, kúıeýi Qutlyq Temirmen bir tósekte jatqan Saqyp-Jamal tań sarǵaıyp atqansha kózin iliktire almady. Al Qutlyq Temirdiń ózi de tipti tań bilingenshe uıqy kórgen joq. Bireýiniń baýyry solqyldap mazasy ketse, ekinshisiniń júregi typyrshyp kózi ilikpedi.

Saqyp-Jamal kishkentaıynda aıttyrǵan jigitin, árıne, baıaǵyda umytqan. Tek esinde Aqberen degen aty qalǵan. Qyz bola bastaǵan kezinde bir-eki ret onyń túrin, minezin esine túsirip kórmek bolyp edi, biraq qandaı bala, qaı ýaqytta aıttyryp júrgenin de oıyna keltire almady. Sosyn ony tipti oılaýdy qoıdy. Al ber jaǵynda jańa qyz bolyp kele jatqanynda bir kúni Horezm ámiri, óziniń jeńil jasaq qolyn jiberip, tal túste Saqyp-Jamaldy atqa tańyp ordasyna ákeldirdi. Búkil aýyl bolyp ómir jasaǵyna «jetim qyzǵa tımeńder!» deı almady. Bunyń aldynda Qutlyq Temir osy aýylda bolǵan. Darıadan úıeńke shelekpen sý ákele jatqan boı jetip qalǵan, sylańdaǵan Saqyp-Jamaldy kózi shalǵan Kári tarlannyń qyraǵy kózi bir qaraǵannan-aq qyzdyń jarylmaǵan jumyrtqa, qaýyzy áli ashylmaǵan jaýqazyn gúl ekenin bilgen. Qyz oǵan unaǵan, sodan bolýy kerek, quda túsip, qalyndyq tóleý túgil, tipti apta ótpeı ordasyna ákelýge jigitterin jibergen. Áke-sheshesi baıaǵy ýádesi boıynsha Tamdamdy kútip qyzyn eshkimge bere qoımaǵan-dy. Al sol jyly áke-sheshesi birdeı obadan qaıtys bolyp, baıtal túgil bas qaıǵy degendeı, Saqyp-Jamal jigit tańdamaq túgil, aýyr qaıǵydan jańa ǵana esin jınap kele jatqandy. Mine, osyndaıda Qutlyq Temir atty aspandaǵy qara búrkit jerdegi qyzyl bala túlki Saqyp-Jamaldy qaqty da ketti. «Nege búıtesiń?» deýge tiri jannyń júregi daýalamady.

Árıne, ózi teńdes qurby-qurdastarymen oıyn-kúlkisi jarasqan, dúnıeniń bárine tek jastyq qýanyshpen qaraıtyn Saqyp-Jamal zorlap tósegine salǵan, saqal-murty betine tikenekteı qadalǵan, Qutlyq Temirdi ıttiń etinen de jek kórdi. Al Qutlyq Temir endi muny úlde men búldege orady. Saqyp-Jamaldan bala kórmese de, ony bir tóbe, ózge alty áıelin bir tóbe sanady. Balaǵa dilgir emes ámirshi tipti osy jas toqalynyń osylaı qysyr bedeýdeı, únemi jaraýly júrgenin unatty. Onyń osylaı jas toqal bop qasynda jatqanyn, ámir qalǵan jasyndaǵy eń qyzyqty dúnıesi sanady...

Sóıtip júrgenderinde Qutlyq Temir alpystan asty. Saqyp-Jamal jıyrma jetige jetti.

Onyń ústine, eki-úsh jyldan beri Qutlyq Temir aýrýǵa shaldyqty.

Endi ámir ordasyna kelgeli bulǵań júrip, bala tappaı, er qushaǵyna qanyǵyp Saqyp-Jamal ábden áıeldikke jetken der kezinde, sasaı bolǵan buqadaı keshegi qulannyń quljasyndaı azynaǵan kúıeýi, ózinen áldeneni kútip typyrshyǵan jas toqalyna eshteńe deı almady. Bir tósekte jatsa da bólek jatqandaı boldy ekeýi.

Tabıǵı tilek ajyrasyp edi, endi olardyń oılary da ajyrasty.

Ekeýiniń tósegi bir, biraq kóńilderi bólek.

Qutlyq Temir artynda qalyp bara jatqan Ordasyn, balalarynyń qamyn, mal-múlkin oılaıdy.

Aq tósekte qumarta qysar baıy, ne qushaǵynda qýana súıer balasy joq, sary maıdaı tolyqsyǵan kerbez áıel qunarsyz ótip jatqan kúnderine ókinedi. Ne isterin bilmeı, aq mamyq jastyqty baýyryna qysyp, óksip-óksip jylaıdy.

Oǵan mynaý qaramaǵyndaǵy qalyń mal, jazıra dúnıe-múlik, tipti joq tárizdi, kóńilin eleń etkizbeıdi...

Bar óksigi, armany ózi teńdes jar qushqan áıelderdeı men nege baqytty emespin deý boldy.

Biraq Saqyp-Jamal zaty erkek eken dep kóringen qurby-teńdesiniń tósegi bolýdan alys edi.

Bundaıǵa ony tárbıesi de, dárejesi de jibermedi.

Saqyp-Jamal tek nápsi quly áıel emes edi, ol júreginiń tańdaýy, móldir bulaqtaı taza tilegi bar áıel bolatyn.

Kóringendi unatyp, kóringenge unaǵysy kelmeıtin.

Mine Saqyp-Jamal osyndaı jaǵdaıda júrgende Aqberendi kórdi.

Oǵan Aqberen degen esimniń ıesi, sonaý kók sáldeli, symbatty qara tory kisi, júreginiń kúl-talqanyn shyǵarar shyn aqberendeı sezildi...

Saqyp-Jamal túni boıy kirpik qaqpaı shyǵýy osydan edi.

Kishkentaıymnan qudaı qosqan, ata-anamyz atastyrǵan qosaǵym edi, jazmysh jazbaı aıyrylyp edim, endi oǵan qaıta qosylsam, alla taǵala munymdy kúná sanamas dedi.

Demek, baǵanaǵy kók sáldeli kisi, sol bala jastaǵy Aqbereni me, álde basqa Aqberen be, báribir Saqyp-Jamalǵa unap qalǵan.

Unaǵan kóńilge, atastyrǵan qosaǵym degeni jaı ásheıin tilge tıek syltaýy edi.

Keıde mahabbat osylaı da keletin.

Al Saqyp-Jamalǵa osy búgingi kelgen mahabbat shyn mahabbaty kórindi.

Óıtkeni ol súıse súıe alatyn, kúıse kúıe alatyn áıel bolatyn.

Onyń birden qulap ketýi, tabıǵat tileginen ǵana týǵan joq, júrek túbinde kópten beri shyn mahabbat ańsap jatqan armanynan týǵan.

Al Saqyp-Jamal bir súısem, shyn súıem dep oılaıtyn. Kóńiliniń biraq aýmaly-tókpeli ekenin bilmeıtin. Sodan da bolar búgin jalyndy janyn kúndegisinen de beter qaıda qoıaryn bilmeı, tóseginde typyrshı bergen.

Kúnde mundaı qylyq kórsetpeıtin áıeline búgin bir páleniń kelgenin Qutlyq Temir de sezgen.

Saqyp-Jamal erteńine ońashada Ádilsheni shaqyryp aldy. Ádilshe Ózbek hannyń Qutlyq Temirdiń qaraýyna aldyrtqan, almaı ketken áıeli Bóbeshtiń balasy edi. Saqyp-Jamal men Bóbesh bir rýdyń Qońyrattyń qyzdary. Aýyldary bir jaılaýǵa, bir qystaýǵa qatarlasa kóship júrgen. Onyń ústine Ózbek hannyń tapsyrýymen Qutlyq Temir Bóbeshtiń úıin óziniń ordasynyń janyna qondyrǵan. Al Saqyp-Jamal Ádilsheni inim dep jaqyn tartady. Bir búıregi oǵan buryp turady. Qutlyq Temir umytyp ketse, Bóbeshtiń úıin Saqyp-Jamal umytpaıdy. Bul úıdiń júdemeýi óziniń mindetindeı kóredi. Ádilsheniń kıetin kıimi de, minetin aty da Saqyp-Jamaldyń qolynan shyǵady. Bunysyna qaraı Ádilsheniń de Saqyp-Jamal dese shyqpaıtyn jany, qımaıtyn áni joq. Aıtqanyn eki istemeıdi. Týǵan sheshesinen birde-bir kem kórmeıdi.

Saqyp-Jamal osy Ádilsheni ońasha shyǵaryp alyp:

— Qalqam, qazir sen de otaý ıesi bolyp qaldyń, syr saqtaıtyn jasqa jettiń,— dedi. Ádilshe bıyl on beske shyqqan. Ol Saqyp Jamaldyń ne aıtqysy kelgenin ázirge túsinbese de, basyn ızeı, bar yntasyn sala tyńdady.— Senen bóten bul qýarǵan qý ordada senerim joq,— dedi Saqyp-Jamal aıdalada tursa da qaıtadan sybyrlaı sóılep. — Tek ózińe ǵana bir ótinish istegeli turmyn.

— Aıtyńyz,— dedi bala jigit.— Ne aıtsańyz da oryndaımyn.

Áıel demin ázer-ázer alyp qysyla sóıledi.

— Keshe bizdiń Ordaǵa kelgen kók sáldeli kisini kórdiń ǵoı? — dedi ol.

— Iá, kórdim. Ony áneýgúni Órgenish bazarynda da kórgem. Alystan kelgen qoja kórinedi.

— Erteń qalaǵa barasyńdar,— dedi Saqyp-Jamal.— Sol kisini qaıtseń de taýyp alyp meniń myna hatymdy ber... Múmkin ony taǵy bazar da kezdestirersiń... Biraq meniń hat bergenimdi tiri jan bilmesin... Kózińniń qarashyǵyndaı saqtaı gór...

— Jaraıdy, apa,— dedi bala jigit,— tiri jan bilmeıdi... Tek ózine ǵana berem... Eger taba alsam...

Erteńine Orda qyzmetshileri úı sharýasymenen Órgenish bazaryna bardy.

Saqyp-Jamal ákesiniń barynda, kishkentaı kezinde musylmansha oqyǵan, ájeptáýir hat tanıdy. Aqberenge jolyǵar bóten lajy bolmaǵan soń, amalsyz sálemdeme joldaǵan. Ádilshe bazarǵa kelgennen keıin, «etigime ultan alatyn edim» dep serikterinen bólinip ketip, kók sáldeli kisini izdegen. Bunyń baǵyna qaraı, bir sheberhananyń aldynda izdegen adamy betpe-bet kezdese qalǵan.

— Assalaýmaǵalaıkom,— degen Ádilshe. Aqberen «ýaǵaleıkým assalam» degenshe alaqanynda jumýly kishkentaı qaǵazdy kók sóldeliniń qolyna ustata bergen.

— Toqtaı tur,— degen kók sáldeli qaǵazdy alyp jatyp, balany ketip qalmasyn dep. Ol dereý qaǵazǵa kóz júgirtip oqyp shyqqan. Hatta «Kishkentaıymda atastyrǵan Aqberen degen bala bolyp edi. Siz kimsiz?» degen eki-aq sóz bar eken. Hat jazǵan adamnyń esimi de joq. Biraq hat kimnen ekenin Aqberen birden uqty.

Júregi shapqan attaı lepire túsip, qýanyp qaldy. Qoly sál dirildeı qaǵazdyń shetine «Solmyn» degen jalǵyz aýyz sóz jazyp, hatty balanyń ózine qaıtaryp berdi.

— Osy qaǵazdy jazǵan adamnyń ózine ǵana tapsyr,— dedi balaǵa sene qaraı.

— Jaqsy, aǵa,— dedi Ádilshe. Ol asyǵa basyp bazar shetindegi órik, meıiz dúkeniniń janynda qalǵan serikterine qaraı jóneldi.

— Ultanyń qaıda? — dedi jigitterdiń bireýi, qara sur kelgen dembelsheleýi.

Ádilshe sasyp qaldy.

— Jaqsysyn taba almadym,— dedi Ádilshe bóten syltaý taba almaı.

Qara sur seziktene qarady.

— Osynshama bazardan ba?

— Iá, osynshama bazardan! — dedi bala kenet shart etip. Sóıdedi da burylyp ketti.

Hatty kelgen soń ońashada Saqyp-Jamalǵa qaıtaryp berdi. Shetindegi jazýyn kórip, ol eki beti dý ete qyzaryp, sál mezgil ún-túnsiz turyp qaldy. Áldenege qýanǵan bolýy kerek, kenet ol Ádilsheniń eki betinen kezek-kezek súıdi.

— Aınalaıyn, jalǵyz baýyrym,— dedi.

Ádilshe endi jigitterge erip Órgenish bazaryna jıi baratyn boldy. Ár barǵan saıyn Saqyp-Jamaldan hat aparyp, Aqberennen oǵan jaýap ákeledi. Osylaı eki ǵashyqtyń arasynda bir-birine degen jaqsy tilek, senim mahabbat hat arqyly kúsheıe tústi. Talaı oı balqytqan, qıal terbetken bir-birine jalyndy sózder, armanǵa bergisiz tilekter jazyldy. Laýlaı tutanǵan sezimder osy hattar arqyly qyzýyna shydatpaıtyn órtke aınalyp, endi bir-birine jolyqpasa tura almaıtyn kúıge jetti. Aqyrynda bular Órgenishtiń bir buryshyndaǵy jer kepede kezdesti.

Al qara sur jigit alǵashqy kúnnen keıin Ádilshege ekinshi ret esh suraq bergen joq.. Tipti eshteńe sezbegen adam tárizdi. Biraq osy Ádilshe arqyly kók sáldeliniń ordadaǵy bir adammen baılanysy baryn alǵashqy kezderde-aq sezgen. Sońynan ańdyp júrip, ordaǵa kelgennen keıin jasóspirimniń Saqyp-Jamalǵa jolyǵatynyn al bazarǵa barsa kók sáldeli kisige kezdesetinin bilip qalǵan. Biraq bunyń aıaǵy nemen tynar eken dep eshkimge eshteńe aıtpaǵan. Ásirese óziniń tikeleı qojasy Qutlyq Temirge de kórgen bilgenin estirtpegen. Aıaǵyn kútken.

Qara kóleńke úıde, aq tósektiń ústinde qolań shashyn jaıyp jiberip, aq kóılegimen shalqasynan jatqan Saqyp-Jamal janynda otyrǵan Aqberenge aǵaryp atyp kele jatqan tań tárizdi kórindi.

Aqberen eńkeıip, qozǵalmaı jatqan arýdyń betine basyn taıady.

Arý eki qolymenen Aqberenniń moınynan qushaqtap ózine qaraı tartty.

Ekeýi uzaq súıisti. Súıisken saıyn sýsyndary qanbaı shóldeı túskendeı, qushaqtaryn aıyrmaı, taǵy uzaq súıisti. Taǵy súıisti, taǵy...

— Sensiz, qalaı osy ýaqytqa deıin ómir súrip júrgenmin? — dedi arý álden ýaqytta.

— Al men she? Men saǵan kezdeskenshe óz basymnyń emes, tek halyqtyń ǵana baqytyn oılap kelip edim — dedi Aqberen.— Adamnyń óz qýanyshynyń da mundaı keremet ekenin bilgen emespin.

Iá, bul kúnderimiz ekeýmizdiń de shyn baqytty kúnderimiz, tek sony saqtaı alsaq jarady — dedi arý nazdana.

Nege saqtaı almaımyz? Qutlyq Temir taǵdyryńnyń ámirshisi bolǵanmenen, seniń júregińe onyń buıryǵy júrmeıdi ǵoı... Maǵan seniń júregińniń mendik bolǵany jetedi... Qara basyma odan artyq baqyt tilemeımin...

Al men de senen tek sony ǵana tiler edim. Biraq sen jalǵyz meniki ǵana emessiń ǵoı. Átteń, dúnıe-aı, tek mendik qana bola alasyń ba?

— Ol múmkin emes.

— Al men tek seniki bola alar edim. Eger sen tileseń dál búgin sonaý boz Ordany da, en baılyqty da, búkil Horezmdi basqaryp otyrǵan ámirdi de, bárin-bárin tastap sońyńnan erip kete berer edim.

— Oǵan senemin.

— Al sen nege óıte almaısyń. Meniń bar tilegim, tek óz basyńnyń bostandyǵy ǵana emes pe?

— Joq, meniń bostandyǵym halqymnyń bostandyǵymenen baılanysty. Halqymnyń bostandyǵy úshin meniń ákem de, sheshem de, tipti asyrap alǵan ógeı sheshem de, ógeı ákem de ólgen... Men olardyń aq sútin aqtamaı, ózimdi shyn baqytty sanaı almaımyn.

— Jańa ǵana baqyttymyn dep ediń ǵoı?

— Iá. Ol tek óz basymnyń ǵana baqyty.

— Joq, ekeýmizdiń baqytymyz. Bizge sol da jetpeı me?... Júr, qashaıyq bql aradan. Keteıik ekeýmiz qol ustasyp, Qutlyq Temir de, basqa da taba almaıtyn alys jaqqa. Jolǵa kerektiń bári bar mende... Búkil ómirimizge de jetedi.

— Joq, men bul aradan kete almaımyn. Meni kútip otyrǵan myńdaǵan qul menen kúń, kúnin kóre almaı júrgen beınetqor jurt bar.

— Onda men kettim.

— Iá, bara ǵoı... Tań atyp qaldy.

Qara sur jigit Horezm ámiriniń Órgenishtegi saraıynyń aldyndaǵy baý-baqshanyń bir buryshynda tapjylmaı otyr. «Qalaı aıyrylyp qaldym, deıdi ol ózine-ózi, Saqyp-Jamal hanym degenim sol baǵanaǵy shyǵyp ketken erkek kıimdi jigit boldy ǵoı».

Syrqat Qutlyq Temirden ruqsat alyp, bir top kúzetshisimen Saqyp-Jamal Órgenishtegi ámir saraıyna túneýge kelgen. Syltaýy ámir saraıynda qalǵan dúnıe múlkin, torqa ishik, qundyz tondaryn qurt jep búldirmes úshin kúnge kúıdirip jelge ustap quldaryna shań-tozańyn qaqtyryp, silkitip qaıtý bolǵan.

Ámir ishteı áldeneden seziktense de, barma demegen.

Tek Saqyp-Jamalǵa erip baratyn kúzetshi nókerleriniń bastyǵy etip álgi qara sur jigitin jibergen. «Birdeme sezseń aıama, basyn alý kerek bolsa, han qatyny deme, basyn al... Al áldeqalaı bireý-bireýden seziktene qalsań — ákeń bolsa da, ustap ózime ákel» degen.

Órgenishtegi ámir saraıy kisi joqta da kúzette bolatyn. Bular kelgennen keıin qara sur nóker kúzetshilerge «Meniń ulyqsatymsyz ámir saraıyna tiri jandy kirgizbeńder, kiremin degenderdi ustap ózime alyp kelinder» degen. Ol bul buıryqty kúzetshilerge orda aldyndaǵy baý-baqsha ishinde aıtqan. Bul kezde saraıǵa Saqyp-Jamal nóker qyz kelinshekterimen ornalasyp jatqan. Dál osy arada úıden bir jas jigit shyǵyp, syrtqy darbaza aldyndaǵy kúzetshige birdemeni aıtty, da ári qaraı ótip ketken. Qara sur nóker buǵan bálendeı mán bermegen. «Burynǵy kúzetshilerdiń bireýi shyǵar» degen de qoıǵan. Al qazir saraıdy qorshap kúzetke turatyn qasyndaǵy jigitterge: «jáne saraıdan da meniń ruqsatymsyz eshkimdi shyǵarmańdar» dep buıyrǵan. Kúzetshilerdiń bireýi «hanym qydyram dese de syrtqa shyǵarmaıyq pa?» dep suraǵan. Qara sur oǵan: «qazir qarańǵy túsedi. Túnde hanym esh jaqqa da barmaýǵa tıis. Al alda-jalda qydyram dese ózime aıtyńdar» dep jigitterin taratqan.

Tún ortasy aýa ómir saraıynyń barlyq shamdary sóngen. Hanym nókerleri qyz-kelinshekterdiń de daýystary tynǵan. Sonda ǵana, jurttyń báriniń jatqanyn bilýge qara sur saraı ishine kirgen. Hanym jatatyn jaqtaǵy bólmelerge baratyn ishki esiktiń aldynda turǵan kúzetshiden «qalaı, hanym da óz bólmesine kirdi me?» dep suraǵan. Kúzetshi jigit: «Joq, baǵanaǵy ketkennen áli kelgen joq» degen. Qara sur: «Baǵanaǵy ketkeninen degeniń ne? Óziń ne aıtyp tursyń?» dep edireıe qalǵan. «Kelisimenen bozbalasha kıinip, syrtqa shyǵyp ketkenin ózińiz de kórip edińiz ǵoı. Hanym shyǵyp bara jatqanda báriń úlken qaqpanyń ber jaǵyndaǵy baý-baqshada turǵansyzdar. Eshqaısylaryń da sońynan ermegennen keıin, osylaı kelisken eken dep eshteńe aıtqan joqpyn!» dep kúzetshi jigit asyǵa sóıledi.

Qara sur qudaıdyń urǵanyn endi bir-aq bildi. Ózi qarap qalǵan qaqpadan baǵanaǵy shyǵyp ketken jigit burynǵy kúzetshilerdiń biri emes, erekshe kıingen hanym ekenine endi shek keltirmedi.

Dereý jigitterdi jan-jaqqa jumsap hanymdy izdetti. Biraq ol tabylmady. Yzalanǵan, ábden qaljyraǵan qara sur nóker, áıteýir osy úıge bir soǵarsyń dep, endi ózi darbaza aldynda turdy da aldy. Kún shyǵa Saqyp-Jamal keldi.

— İzdemegen jerimiz joq, túnimenen qaıda boldyńyz? — dedi qara sur ózin-ózi ustaı almaı ashýǵa tunshyǵyp.

— Onda seniń ne sharýań bar? — dedi Saqyp-Jamal qabaǵyn túıip.

Syrtynan kúzettirip qoıǵanmen de, bunyń ámirdiń erke qatyny ekeni esine túsip, qara sur sasyp qaldy. Qatynnan aılaker tiri jan joq, áli ámirdi qalaı dóńgeletetinin kim bilsin!

— Maǵan aqsaqaldyń ózi sizden kóz aıyrma dep tapsyrǵan,— dedi ol bóten syltaý dereý oıyna kelmeı.— Al siz, eshqaısymyzǵa aıtpaı túni boıy joq boldyńyz da kettińiz.

Qutlyq Temirdiń qatynynan seziktene bastaǵanyn, sondyqtan ádeıi andytyp jibergenin endi Saqyp-Jamal da bildi. Árıne, barǵan soń mynaý qara sur ámirge bárin aıtady... Al kúıeýiniń minezi ózine málim. Anyǵyn bilmeı qoımaıdy. Jaqsy kórgen qatynym edi dep úndemeı qalmaıdy. Aıtpasań, jon terińnen qaıys alady. Namysqor. Qatygez. Qatynyn qansha jaqsy kórse de, kózine shóp saldyryp otyra almaıdy.

Sheshim ózinen-ózi keldi.

— Qaıda bolǵanymdy oǵan ózim aıtamyn. Onda seniń sharýań bolmasyn,— dedi shytynap.— Bar! Attardy daıyndat! Qazir júremiz.

— Qup! — dedi qara sur. Ol kilt burylyp attar turǵan qora jaqqa qaraı bettedi.

Al Saqyp-Jamal, qara surdyń alystaı túskenin sál kútip turdy da, anaý at qora jaqtaǵy jigitterine taıaǵan kezde, qaıtadan qaqpadan shyqty da, jaqyn turǵan bir qısyq-qısyq kóshege kirip joq boldy.

Qashyp ketken Saqyp-Jamaldy kúni boıy taba almaǵan qara sur, amal joq, jigitterin, Saqyp-Jamaldyń nóker qyz-kelinshekterin ertip, túnge qaraı ámirdiń orda-aýylyna qaıtyp keldi.

Bolǵan oqıǵany bastan aıaq, eshteńesin jasyrmaı aıtyp berdi. Baýyry aýyryp ábden mazasy ketip otyrǵan Qutlyq Temir ony ún-túnsiz tyńdap shyqty da, til qatpaı taǵy uzaq úndemeı qaldy.

Tek aýrýy sál basylǵan kezde ǵana til qatty.

— Sóıtip sen meniń qatynymnan aıyrylyp qana qalǵan joqsyń ǵoı, ony qaıdan izdeýdi de bilmeısiń, á? — dedi Qutlyq Temir ashýdan jarylyp kete jazdap.

Qaıtsem basymdy aman alyp qalam dep jantalasyp otyrǵan qara sur:

— Saqyp-Jamal hanymnyń qaıda ekenin bilse bir-aq adam biledi,— dedi ol ázer-ázer sóılep.

— Ol kim?

— Sizdiń jaqsy kóretin bala jigitińiz Ádilshe.

— Ol qaıdan biledi?

Qara sur kók sáldeli úlem men ámir áıeliniń arasynda Ádilsheniń kópten beri baılanys jasap júrgenin aıtty.

— Ony maǵan buryn nege habarlamadyń? — dedi zekip Qutlyq Temir.

— Ekeýiniń baılanysy nege aparyp soǵaryn bileıin dep edim... Sosyn ǵana sizge jetkizbek edim.

Qutlyq Temir kúp-kúreń bop doldana qaldy.

— Jetkizgenińe bolaıyn! Sendeı jan ashyrdyń barynan joǵy! — ámir dereý alaqanyn shapalaqtady. Úıge qylyshyn bezenip eki jigit kirip keldi — áketińder mynany! — dedi ámir olarǵa qara surdy nusqap.— Bes júz shybyq dúre soǵylsyn!

Qara sur jalyna aıqaılap jiberdi.

— Aǵataı!

— Áketinder! — dedi Qutlyq Temir betinen túgi shyǵyp,— «qaqpany sala almaǵan birdemesin qaldyrady» degen osy. Kúzete almaıdy ekensiń — jazasyn tart!

Eki jigit qara surdy súıreı jóneldi. Sol kúni Saqyp-Jamal men kók sáldeli úlemdi ustap ákelińder dep Qutlyq Temir Órgenishke birneshe jasaq jiberdi. Biraq olar eshteńe taba almaı qaıtty.

Qara surdy áketisimen ordaǵa Ádilshe shaqyrylǵan. Ol «eshteńe kórgen joqpyn, bilgen joqpyn» dep qasaryp turyp aldy. Ábden yzalanǵan doly minezdi Qutlyq Temir «qaıtsem de aıtqyzamyn» dep jalǵyz anasy Bóbeshtiń zar eńirep jalynǵanyna qaramaı, on bes jasar Ádilsheni sýy tisten ótetin mup-muzdaı qudyqqa jalańash túsirip, kók sáldeli úlem men meniń qatynymnyń qandaı baılanystary boldy jáne olardy qaı jerden tabý kerek ekenin aıtqanynsha shyǵarmaımyn» dedi. Bala sonda da jumǵan aýyzyn ashpady. Degenmen Ádilsheniń Ózbek hannyń balasy ekenin umytpaǵan Qutlyq Temir, qarańǵy túse qudyqtan shyǵartyp aldyrdy. Biraq muzdaı sýda turyp, eki ókpesinen birdeı sýyq ustaǵan Ádilshe, úıine ákelingennen keıin túni boıy bar denesi ottaı qyzyp, dem ala almaı jatty da, birden dúnıe saldy.

Al Aqberen men Saqyp-Jamal sol ketkenderinen múldem joq boldy. Balasynyń kóz aldynda Qutlyq Temir ámir qıanatynan ólgenin kórgen Bóbesh, sol kúni aqylynan adasyp jyndy bop ketti.

Qutlyq Temir jyndanǵan áıeldi arqanmen qazyqqa baılap qoıǵyzyp, Ádilsheni han ulyndaı úlken qurmetpen jerledi. Balanyń óz ajalynan emes, zorlyqpen ólgenin bilgen Aqberen ózi qaýipte júrse de, osy tusta tyńdaǵan adam jylaıtyn «Suńqar ólimi» degen dastan shyǵardy.

Qutlyq Temirdiń jaýyzdyǵyn jasóspirimdi aıamaǵan kúshtilerdiń sumdyǵyn, dinge qarsy, qudaıǵa qarsy oılaryn ashyp aıtqan bul dastan halyqty kúreske shaqyrdy. Jurttyń kókeıkesti tilegin qozǵady. Sondyqtan bul dastandy halyq tez jattap alǵan, birinen biri estip, ótkir sózderin kúres uranyna aınaldyrǵan.

Al Jaqyp kerýenshi dastandy jatqa bile turyp, ony Ózbek hanǵa aıtyp berýge, Qutlyq Temirdiń, hannyń qaharynan qorqyp, tek bas jaǵyn ǵana estirtken. Kóshirip bergennen keıin ne bolsa da ózi oqysyn, balasynyń qalaı ólgenin túsinse, Qutlyq Temirge ne deıdi ózi bilsin dep, Ádilsheniń óliminen beıhabar adam bop kóringen de qoıǵan.

Úrgenishtegi quldar kóterilisi, satyr-sutyr naızaǵaı oınap kún kúrkiregendeı kenet bastaldy. Bul kezde Qutlyq Temir Horezmniń qalyń áskerin Iran men soǵysýǵa Ózbek hanǵa kómekke jibergen. Kóp jyldan beri esh jaý, ereýil kórmegen Horezm ómiri qaýip-qaterden tipti qannen-qapersiz edi. Orda kúzetýge tek jeńil qoldy bir-eki ǵana jasaq qaldyrǵan.

Ereýilshilerdiń de kútkeni osy tús eken. Tań sarǵaıyp atyp kele jatqanda, quldar jatatyn hızardan, ash-jalańash, quldar sap túzeı lek-lek bop qaqpa syrtyna shyqty. Hızar degen qur aty, bul jan-jaǵy bıik dýaldarmen qorshalǵan kólemi bir shaqyrymdaı bekinis alań. Dýaldy irgeleı kúzetshiler turatyn. Ár qaqqan temir qazyqtyń mańynda, top-top bop quldar qara jerge jatady. Ár qaladan, ne ár elden ákelingen bısharalardyń, ózderine arnalǵan temir qazyqty belgili oryndary — alańdary bar. Olardy qashyp ketpesin dep, qojalary biri men birin matastyrǵan shynjyrlardyń, ne qyl arqandardyń bir shetin temir qazyqqa aparyp baılaǵan.

Tań atqansha quldar osylaı kógendeýli jatady. Kún shyǵa ıeleri aıdap bazarǵa aparady. Sol jerge olarǵa qara sýmen bir-bir úzim, tandyrǵa pisirilgen taba nan beriledi. Keıde azdaǵan kúrish, ne almurt, alma, júzim jeıtin kúnderi bolady bulardyń. Biraq mundaı jaqsylyq neken-saıaq... Bularǵa beriletin tamaq, tek ólip qalmasynnyń kebi...

Lek-lek bop syrtqa shyqqan quldardyń bireýiniń de kisen, ne buǵaýy joq. Báriniń de qol aıaqtary bos. Tipti keıbireýleriniń qolynda jonyp alǵan taıaq, ne som temirdiń bilekteı-bilekteı bólekteri bar... Aqberen bastaǵan kósemderi, keshe kúndiz quldarǵa egeý, temir úzetin qyshqash, balǵalar bergen. Ázer júrgen tiri arýaqtardan esh tentektik kútpegen kúzetshiler olardy Hızarǵa kirgizerde tintpegen. Bekinis qaqpasy jabylyp, alanda tek qylyshty kúzetshiler qalǵan soń da bular esh kúdikti minez kórsetpegen. Tek tún ortasy aýa, barystaı epti, er júrek jigitteri esh sybys shyǵarmaı, aqyryn eńbekteı kelip alań bekinis pen ordyń ar jaǵynda turǵan uıqyly-oıaý kúzetshilerdi bir sátte uryp jyǵyp, aýyzdaryna oramal tyǵyp, qol aıaqtaryn baılap tastaǵan. Sodan keıin bári qoldaryndaǵy egeý, temir burǵy qyshqash, almas berenderimenen, qol-aıaqtaryndaǵy, kisen, shynjyr, arqandaryn kese bastaǵan. Al biren-saran bos jigitter ózgelerine járdem bergen. Keıbir kisender shegemenen ońaı ashylǵan, shynjyrlardy qyshqashpen qaıyryp úzgen. Sóıtip Hızar alandaǵy on myńǵa jýyq quldar tún qarańǵysy arshylmaı, buǵaý, kisenderinen bosanǵan.

Tań sarǵaıyp bilinip, kiltshi temir qulpyn ashyp, «al turyndar» dep temirdi temirge uryp jurtty oıatyp quldardy bazarǵa aıdap aparatyn jasaqtar qaqpa ishine kirgen shaqta ańdyp turǵan qarýly jigitter barystaı atylyp tap bergen. Kúndegi ádetterinshe jaıbaraqat zekire, aıqaılaı kirgen ámir jendetteri ózderin bas salǵan quldarǵa qylyshtaryn sermeýge de úlgirmeı qalǵan. Áli boılarynan bar kúshteri taýsylmaǵan qarýly jas jigitter olardy at ústinen julyp-julyp alyp astaryna basqan. Buryn ózderine kóp qıanat, zorlyq kórsetkenderin tabanda óltirgen. Al jamandyq istemegenderiniń qol-aıaqtaryn baılap, orǵa tastaǵan. Quldardyń basshy adamdary ne keıbir ójet, er júrekteri bulardyń jáne kúzetshilerdiń qarý-jaraqtaryn asynyp, attaryna minip, jeke qarýly jasaq quryp ta úlgirgen.

Al quldar soǵysýdy da, tóbelesýdi de biletin edi. Lek-lek bop sapqa turǵan qalyń toptyń aldynda, osy ereýildi uıymdastyrǵan, qan maıdanǵa daıyndaǵan kisiler shyqty. Eń aldarynda Aqberen. Bul búgin kók sáldeli úlem emes. Qolyna qylysh ustaǵan, qylysh júzindeı qylshyldaǵan jaýynger.

— Baýyrlarym! — dedi ol quldardyń aldyna shyǵyp.— Adam dúnıege biraq ret keledi. Sol az tirshiligin ol adam dárejesinde ótkizýi kerek. Al sender kúshtilerdiń qıanatynyń arqasynda osyndaı kúıge jettińder. Mal ornyna satylatyn qul men kúńge aınaldyńdar. Tipti qul men kúń retinde de satyla almaı minekeı, búgingi kún ash-jalańashtyqtan ólgeli tursyńdar. Mundaı kúıge adam túgil mal da shydaı almas!

— Joq, mundaı qorlyqqa endi shydar jaıymyz joq! — dedi túnergen qalyń top kúńirene jaýap berip.

— Júreginde tıtteı adamgershilik sezimi bar kisi, senderdiń mynandaı kúılerińdi kórip jany ashymaı qalmasa kerek-ti. Bizder osynshama adamdardy bosqa óltirmeńder, quldyqtan birjolata bosatyńdar, ne bolmasa sheberhana, ustahana uıymdastyryp bularǵa jumys berińder» dep Qutlyq Temir ámirdiń ózine bardyq. Ol járdem berýdiń ornyna, myna meni ordasynan qýyp shyqty. Eger quldarǵa mundaı janyń ashyr bolsa, ózińdi solardyń qataryna qosamyn dedi. Al adam bolyp jaralǵan soń ózindeı adamdar ashtan, qıanattan qyrylǵaly turǵanda meniń janym qalaı ashymaıdy? Qalaı shydap tura alamyn? Men de ózderindeı myqtylardyń zorlyǵyn kóp kórgen ata-anadan týǵanmyn. Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn! Sondyqtan senderdiń aldaryńa shyǵyp turmyn. Bizderge kúshtilerden teńdik alý úshin, ash jalańashtyqtan, matalǵan qyl buǵaý, temir shynjyrdan qutylý úshin jalǵyz jol bar: ol jol birimiz qalmaı, bir anadan, bir atadan týǵandaı el bolyp birlesýimiz kerek. Sosyn qolymyzǵa kók naıza, ótkir aldaspandarymyzdy alyp, ózimizdi qanap kelgen, osyndaı kúıge jetkizgen myqtylarǵa qarsy shyǵýymyz kerek.

Qalyń top kúńirene, dúr etti.

— Biz daıyn basta óziń! — dedi.

— Al sender daıyn bolsańdar, erinder sońyma — dedi Aqberen.

— Ne birimiz qalmaı qyrylamyz, ne quldyqtan qutylyp, teńdik alamyz!

Teńdik! Tendik! — dedi qujynaǵan qalyń top tańǵy tynysh aýany silkindirip.—

Qurysyn quldyq ómir! Ne ólim, ne teńdik!

— Al solaı bolsa, búginnen bastap biz myqtylarmen kúreske tústik! — dedi Aqberen kózi ottaı janyp.— Qazir biz eń aldymenen ámirdiń azyq-túlik, qarý jaraq qoımasyna baramyz. Keregimizdi kúshpen tartyp alamyz. Sodan keıin ámirmenen sóılesemiz!

— Durys! Durys! — dedi taǵy qalyń top jer silkindire aıqaılap.— Aýzymyzdy asqa, qolymyzdy qarýǵa jetkizshi! Kóreıik sosyn kimniń kúshti ekenin!

Ash-jalańash jandardy eń aldymenen azyq-túlik, sosyn qarý jaraq qoımalaryna aparý durys saıasat edi. Áldenip, qarýlanyp alǵan quldarmen eń berik tas qamaldy alýǵa bolady.

Quldar kóterilisti osylaı bastady.

— Al, erińder sońyma! — dedi Aqberen.

Mine jer qaıysqan kileń ashyq keýde, qara qoshqyl deneli, otty júrekti quldar kele jatyr!

Bular keshegi qyl arqandy, shynjyr kisendi, bastary tómen túsip ketken bıshara jandar emes.

Túrleri taý buzyp, tas jarardaı, alshań-alshań basady. Ámirden de, ólimnen de qorqatyn emes.

Shirkin bostandyq qandaı kúshti ediń! Sen úshin jan berýge bar quldar kilt ózgergen. Olardyń kózderinde jalyn, júrekterinde jiger oınaıdy.

Quldar sol sapqa turǵan lek-lek qalpymenen ómirdiń qatar turǵan azyq-túlik jáne qarý-jaraq qoımasyna taıady.

Jaıaý quldardyń aldynda Aqberen. Bárin basqaryp kele jatqan qylyshtaryn jalańdatqan salt atty jasaq.

Qoıma kúzetshileri oıda joq jerden qaptap kelip qalǵan munshama qulǵa tótep bere almaıtyndaryn bilip kúzet oryndaryn tastaı qashty.

Al qashpaı, qarsylyq kórsetken kúzetshilerdi salt atty jasaq qylyshtarymenen qaǵyp-qaǵyp tastady.

Kún shyǵa qoımalar talanyp bitti. Asqa toıynǵan qoldaryna bir-bir naıza qylysh, sadaq alyp qarýlanǵan quldar, endi ámir saraıyna bettedi.

Bul kezde ómir saraıynda da bir ǵajap oqıǵa bolǵan. Saqyp-Jamal aq Ordadan qashqan kúıi Aqberenge kelip qosylǵan. Saǵynyp tabysqan júrekter sol kúnnen bastap lázzat atty qýanyshqa bólengen. Osylaı apta ótken, aı ótken. Al Aqberen jar qushaǵy qansha ystyq bolǵanymenen ashtyqtan óle bastaǵan quldar jaıyn umytpaǵan. Ol keıde quldar arasynda, keıde solardyń bóten sharýalarymenen tún boıy joq bolyp ketip júrgen. Janyndaı jaqsy kórip qosylǵan adamynyń mundaı ispenen tym qatty shuǵyldanǵany Saqyp-Jamalǵa unaı qoımaǵan. Túbi bunyń jaqsylyqqa aparmaıtynyn ishteı sezgen áıel, óz basynyń baqytyn quldar baqytyna aıyrbastaǵysy kelmegen. Qaıtkenmende kúıeýin osy bir qaýipti joldan bólip alyp, Qutlyq Temir ámirdiń quryǵy jetpeıtin jerge qashýǵa úgitteı bastaǵan. Aqberenge qosylmas buryn, aldaǵy kún qalaı bolar eken dep, bir báıterektiń túbine tyǵyp qoıǵan, ekeýine ómir baqı jetetin asyl tas, altyn dúnıesiniń bar ekenin de aıtqan. Biraq oǵan Aqberen: «Men seni janymdaı súıemin, biraq senen de artyq halqymdy jaqsy kóremin» dep jaýap bergen. Onyń aıtqanyna kónbegen. Bolashaqqa, baqytqa degen ekeýiniń joly osylaı eki aıyryla bastaǵan. Biraq aralarynda qumarlyq atty kózge kórinbes shynjyr turǵanda, ekeýi eki aıyrylyp kete almaǵan. Biraq ósire qyzyl tez ońady. Aqberendi tym qatty súıgen Saqyp-Jamal, neǵurlym oǵan júreginiń otyn aıamaı jaqqan saıyn, soǵurlym dene qyzýymen birge kóńil qyzýy da basyla tústi. Berilýi de, qaıtýy da tez, tym sezimtal jáne táýekelshil kerbez sulý endi keıde «osy men durys istedim be?» degen oıǵa qalatyn boldy. Oıǵa qalǵan saıyn ótken kúnder oǵan endi qaıtyp oralmaıtyn, áldeqalaı jeńildik istep tastap ketken ırem baqshasyndaı kórindi. Kishkentaıynan úlde men búldege malynyp ósken baılyq ómir óziniń sıqyrly qushaǵyna qaıta shaqyrdy. Kóńiline endi ókinish kire bastady. Onyń ústine Aqberennen aıyrylyp aıdalada jalǵyz qańǵyp qalar kúnderin kúni buryn kóz aldyna elestetip, janyn qoıarǵa jer tappady. Aqberendeı qaýip-qaterli jolǵa túsken adamnyń túbi bir kúıreıtinine ol shek keltirmedi. Osyndaı kóńiline alań týǵan Saqyp-Jamal endi óz isine ózi burynǵydan jaman qynjyla tústi. Sóıtse de ol Aqberendi áli de jaqsy kóretin, óli de oǵan degen júrek oty múldem sónip bitpegen edi. Sondyqtan Saqyp-Jamal áli de bolsa Aqberendi qaýipti joldan buryp alýdy tiledi.

Mine osyndaı oıdaǵy Saqyp-Jamal men Aqberenniń arasynda, erteń tańerteń ereýil bastalady degen túni úlken áńgime bolǵan. Bular Úrgenish shetindegi jan bilmes bir jer kepe úıde turatyn. Saqyp-Jamal túnde bolmasa, kúndiz bul jer kepeden syrtqa qadam attap shyqpaıtyn. Burynǵy kúıin saǵynýǵa bu da oǵan sebep bolǵandaı. Kúıeýiniń bar isine qanyq Saqyp-Jamal Aqberen tún ortasy aýa jar tósegin tastap, hızarǵa ketpek bop yńǵaılanyp jatqanynda, búgingi túnderi ekeýiniń aqyrǵy túnderindeı qınalyp:

— Aqyrǵy ret suraımyn, barma,— degen kózinen jasy móltildeı,— júregim sezedi bastalǵaly turǵan oırandaryń jaqsylyqpen bitpeıdi...

— Maǵan barmaı qalýǵa bolmaıdy — dep jaýap bergen Aqberen.— Erteńgi kúnmenen myńdaǵan adamdardyń taǵdyry baılanysty. Ólemiz, ne jeńemiz. Ondaı syn saǵatta men opasyzdyq isteı almaımyn!

— Men úshin, bizdiń baqytymyz úshin iste sol opasyzdyqty! — dep Saqyp-Jamal qıyla sóılegen.

— Ondaı opasyzdyq ister bolsam, men ózimdi dúnıedegi eń qara bet, eń baqytsyz adam dep sanar edim. Jer betin basyp tiri júre almas edim.

— Al eger búgin tastap ketseń, sen meni baqytsyz etesiń.

— Nege?

— Sen maǵan tirideı kereksiń.

— Al eger ólip ketsem, seniń júregińde meniń mahabbatym qalmaı ma? Ózim bolǵanmen qalǵan ómirińe maǵan degen mahabbatyńdy serik etpeısiń be?

— Men sen úshin altyn men kúmiske bólengen ámir saraıyna, úlde men búldege bólengen baılyǵymdy da, tipti óz basymnyń tynyshtyǵyn da, bárin de qıdym. Al sen men úshin tek óz basyńa týǵaly turǵan qaýipti nege qımaısyń? Meniń mahabbatymdy sonsha nege arzan sanaısyń?

— Eger altyn men kúmiske tolǵan saraıym, úlde men búldege bóler baılyǵym bolsa, saǵan degen mahabbatym úshin men de bárin qıar edim. Óz basymnyń tynyshtyǵyn da jolyńa pıda eter edim. Biraq sen úshin de, ózim úshin de halqymnyń kúresin, bolashaǵyn qurban ete almaımyn.

Saqyp-Jamal eń aqyrǵy sózin aıtqan.

— Onda men saǵan joqpyn!

— Meıliń!

Aqberen Saqyp-Jamaldy qıa almaı, júregi qandaı ýdaı ashyǵanmen, túsken jolyn onyń mahabbatyna aıyrbastaı almaǵan. Quldar hızaryna baratyn ýaqyty ótip bara jatqan soń, budan ári sóılespeı úıden shyǵyp ketken.

Saqyp-Jamal úıde jalǵyz qalyp bir kúıingen, bir yzalanǵan. Meniń qyzyǵymdy, baqytty bolýymdy dymǵa sanamaıtyn adamǵa alaqanyna sap mápelep otyrǵan Qutlyq Temir tárizdi ámirdi qalaı aıyrbastadym dep ókingen. Osy ámirdi budan birneshe aı buryn qalaı jek kórgenin, odan tezirek qashyp qutylýdy arman etkenin, Saqyp-Jamal ashý ústinde umytyp ketti. Kókireginde tek Aqberenge degen yza, al Qutlyq Temirge degen ókinish qana qaldy.

Saqyp-Jamaldyń osyndaı tolqymaly saǵatynda bes júz kók shybyq dúreden de aman qalǵan qara sur ámir aldynda aıybymdy qaıtsem de joıam dep jasaǵymen andyp júrip dál ústinen kep túsken. Aqberendi ustaı almaı qalǵanyna ol qatty ókingen. Úı ıesi jalǵyz kempirdi ólerdeı etip qamshysynyń astyna alyp, arasha túspek bolǵan Saqyp-Jamaldyń qol-aıaǵyn baılap, bir nókeriniń aldyna óńgertip, ámir ordasyna alyp kelgen.

Qutlyq Temir jaralǵaly tiri janǵa etpegen jaqsylyǵyn, ózin masqara etip qashyp ketken toqalyna istegen. Saqyp-Jamaldy bul shyn jaqsy kóretindiginen be álde jasy kelip temirdeı qatty minezi syrqat batyp jumsaraıyn degendiginen be, ol Saqyp-Jamaldy bir túrli jyly qarsy aldy.

— Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń. Áıteýir aman-esen keldiń be, jarqynym! — dedi Qutlyq Temir, ornynan qozǵalmaı, aldyna qara sur jelkeleı aıdap kelgen qatynyna eki qolyn birdeı sozyp.

Úıdegilerdiń bári ań-tań. Mundaı jumsaqtyq qatygez Qutlyq Temirden shyqpasa kerek edi. Dál osy mezette zulym ámirdiń alysta jatqan óshin eshkim ańǵarǵan joq. Qutlyq Temir bul jumsaqtyǵy az bolǵandaı, Saqyp-Jamaldy tizesine otyrǵyzyp mańdaıynan ıiskedi, sóıtti de úıdegi adamdarǵa:

— Áı, sender endi baryńdar,— dedi.

Qara surdan bastap, esik aldyndaǵy kúzetshige deıin úıden shyǵa jóneldi.

Árıne, Qutlyq Temirdiń qylyǵy adam túsinbeıtin qylyq edi. Burynǵy ámir, mundaı qylyǵy úshin, myń jerden jaqsy kórip tursa da myna qatyndy kirgen sátinde óltirip tastamaǵan kúnde de, sonaý tobylǵy sapty qamshynyń astyna alar edi, qan-josa etip soıar edi. Al búgin óıtýdiń ornyna, opasyz qatynyn aldyna otyrǵyzyp alyp, aımalaı súıip ólip barady... Ne boldy buǵan sonshama?..

Saqyp-Jamal alǵashqy kezde qorqyp qalsa da, ózine tanys qımyldar, júregin ornyna túsirip, ón boıyn tátti sezim erkeletip ala jóneldi...

Saqyp-Jamal óziniń kelinshek kezindegideı qylyqpen alyp deneli kúıeýiniń baýyryna kire berdi. Qardaı erip yńǵaıyna kóne berdi.

Qutlyq Temir toqalyn shyn saǵynyp qalǵandaı yńǵaı kórsetti.

Qutlyq Temir Saqyp-Jamaldyń minezimenen tanys. Qamshymen uryp aıtqyza almaıtyn syryn, osylaı jumsaq kelse aqtaryla tógetinin biletin ol Saqyp-Jamalǵa ólerdeı kektense de, adam balasynyń minez qulqynan tájirıbesi mol ómirdiń bunysy ádettegi alar kegi úshin tapqan aılasy edi. Onyń ústine kópten beri syrqaty maza bermeı, bóten áıelderine kóńili soqpaı júrgen kári tarlannyń meıizdeı jas toqalyn shyn saǵynyp qalǵanynyń da belgisi bolatyn.

Árıne, jas toqalyn qansha jaqsy kórse de onyń keshikpeı óletinin biletin, sondyqtan da «áı» deıtin áje, «qoı» deıtin qojasy joq ámirdiń ordadaǵy jurtty shyǵaryp jiberip, odan oıyndaǵysyn istegeni de osydan edi. Qaıta oralmas qýanyshynyń aqyrǵy ret bolsa da qyzyǵyn ábden kórip qalmaq bolǵan.

Al kúıeýiniń umytylýǵa aınalǵan jaqsy qımyldary oǵan qaıta kelgenine tán qumar toqaly da qýandy...

Sol sebepten de Saqyp-Jamal, osyndaı baıy bola turyp, jastaý dep qalaı kúıi de, úıi de joq qańǵyp júrgen bireýmen qańǵyp ketkenine endi ózi tań qaldy.

Iá, mynaý dúnıe múlikke tolǵan saltanatty orda...

Tóskeıde jer qaıysqan maly, tósekte áli tuǵyrynan qaıtpaǵan búkil Horezm ámirshisi — baıy.

Osynyń bári óziniki.

Saqyp-Jamal kúıeýinen eshteńeni jasyrǵan joq. Quldar búgin tań ata azyq-túlik, qarý-jaraq qoımalaryn talap, sodan keıin, ámir saraıyn shabatynyń Órgenishtegi jurtqa teńdik ápergennen keıin, bul kóterilisti búkil Maýarannahrǵa jaıatyndaryn, Aqberennen estigen barlyq syryn Qutlyq Temirge aıtyp berdi.

Mine sol sebepten de Aqberen bastaǵan quldardyń on myń qoly, qoımalardan qorektenip, qarýlanyp alyp ámir saraıyna kelgenderinde, búkil qaqpalaryn tastaı etip bekitip alyp, qamal ústinde sadaqtaryn bezengen, Altyn Orda joryǵynan qalǵan búkil Horezmniń áskerin kórdi.

Eń qıyny mundaı quldar kóterilisi nátıjeli bolatyndaı Horezmde bul tusta jaǵdaı joq edi. Sondyqtan Aqberen óz kúshterin álsiretip almaı turyp, búgin túnde hızarda bar adamdaryn tynyqtyryp alyp, erteń tań ata bári Maýarannahr jerine qaraı oıyspaq boldy. Al Jekenshi ámirdiń qıanattaryn jáne monǵol bekzadalarynyń handyqqa talasqan ushy-qıyry joq qandy aıqastarynan ábden mezi bolǵan, sharýashylyqtary tómendep ketken bul jaqtaǵy buqara halyq han, ámirlerge bas kóterip qalǵan-dy.

Maýarannahr dıqandarynyń basshylarymen baılanysyp úlgirgen Aqberen solarǵa baryp qosylmaqshy bolǵan.

Biraq Saqyp-Jamal arqyly, bulardyń bar syrlaryn bilip qalǵan Qutlyq Temir Aqberennen aılasyn asyrdy. Quldardyń Maýarannahr jerine jetip, handaryna qarsy elderimenen biriger bolsa, úlken kúshke aınalatynyn túsingen ámir, dereý shara qoldandy.

«Shah-name», «Sal-Saldaǵydaı» soǵysqa pilderdi paıdalanatyn zaman áldeqashan ótken. Biraq bul kezde Samarqant, Buhar, Órgenish ámirleri saltanatqa, keıde tipti kóship, qonýlaryna pilder ustaıtyn. Horezm ámiriniń qaramaǵynda osyndaı, farsy qyzmetkerleri úıretken kúıli alty pil bar edi. Erteńge deıin jan-jaǵynan kómek kelmeıtinin, al óziniń qaramaǵyndaǵy áskeriniń qarýlanyp qalǵan on myń qulmen ashyq jerde aıqasyp — esh jeńiske jete almaıtynyn túsingen Qutlyq Temir, tań ata saparǵa shyqpaq bop hızarda jınalyp jatqan ereýilshilderge osy pilderdi qarsy paıdalanbaq boldy.

Dereý ol pil baqylaýshylarynyń bastyǵyn shaqyrdy. Oǵan alyp janýarlardyń nege kerek ekenin aıtty. Anaý bir kezde Altyn Ordadan Qutlyq Temir satyp alǵan, qaıtsem Horezm ámiriniń kóńilinen shyǵamyn dep júrgen óte sum adam edi. Ol:

— Tek maǵan kúshála ezilgen alty shelek jyly sý berińiz,— dedi,— ózgesiniń bárin ózim retteımin.

Pil baqylaýshylary tún ortasy aýa, quldar hızarynyń qaqpasyna taıaý qısyq kóshelerdiń arasymen pilderdi alyp keldi. Osy arada olardy mas etetin, ishine ózi mólsherin biletin qushala ezilgen alty shelek jyly sýdy alty pilge berdi. Bul kezde quldardyń kóbi tańǵy sapar aldynda qatty uıyqtap ketken. Al uıyqtamaǵandary jolǵa qarý-jaraqtaryn, azyq túlikterin daıyndap darbaza shetinde jumys istep jatqan. Qaqpa bitkenniń bári jabyq. Tek pilder ákelingen jar qabaq tusyndaǵy qaqpa ashyq. Osy qaqpa arqyly qalaǵa quldar jasaqtary álsin-álsin baryp kelip jatyr. Biraq darbazanyń aldyndaǵy kúzet myqty. Teksermeı eshkimdi shyǵaryp kirgizbeıdi. Pilderdiń boıyna mas etetin shóp áseri taraı bastaǵan kezde, olardy álgi baqylaýshylar osy qaqpaǵa qaraı aıdap saldy. Mac bolǵan pil óte ashýly, yzaqor keledi. Bireý tıtteı ózine qarsy turar bolsa, ne bóget istese, onda kenet ashýlanyp jyndanyp ketedi. Eshteńege qaramaıdy, jolda turǵandardy taptap, bóget bitkendi kúırete jóneledi.

Pilderiniń osyndaı ádetine qanyq baqylaýshylar bastyǵy olardy ashyq qaqpaǵa qaraı aıdap saldy.

Qara kóleńke túnde kóship kele jatqan jartastardaı, alty alyp kelip qalǵanda ǵana, olardy kúzetshiler biraq kórdi. Pilder ekenin tanyp, bir-eki jaýynger qoldaryndaǵy naızalarymen keıin qaıyrmaq bolyp edi, kenet kútpegen soıqan bastalyp ta ketti. Alty birdeı alyp pil alǵa umtyldy, kúzetshilerdiń bir-ekeýi sadaqtaryn atyp ta úlgirdi. Denelerine qylysh pen jebe tıýleri muń eken, pilder jyndandy da ketti. Bir-birine uran salǵandaı dúrkin-dúrkin gúrildegen ashýly dybystar shyǵaryp, joldarynda ne tur bárin birdeı taptap jóneldi. Tóbedeı-tóbedeı alty pil alań ishine oınaq saldy. Mas bolyp deneleri qyza bastaǵannan-aq, pilder ábden qankóılenip ketti. Uıyqtap jatqan quldardyń denelerin dobaldaı-dobaldaı aıaqtarymenen taptap súıekterin pytyr-pytyr syndyrdy. Qylyshyn sýyryp qarsy umtylǵan keıbir er júrekti jigitterdi sermeýlerine mursat bermeı, uzyn tumsyqtarymen qaǵyp jiberip bórikteı laqtyrdy. Hızar ishi, pildiń ashýly daýystarymen adamdardyń úreıli únine toldy. Oılamaǵan jerden qandy apatqa dýshar bolǵan, uıqylarynan shoshyp oıanǵan quldar, qarsy esh qaırat isteı almady. Bar tapqandary — bul kezde áldekimder ashyp úlgirgen qaqpalardan dalaǵa qasha jóneldi. Biraq olardy bul arada da ólim kútip aldy. Qutlyq Temirdiń ózi basqarǵan jasaqtar ár qaqpanyń qarsy aldynda atty. Oq tımegenderin qylyshtarymen shaýyp óltirdi.

Tań qarańǵysy taraı bastaǵan kezde uly qyrǵyn bitti. Hızar alań ishi saz balshyqtaı ılengen adam denesinen qan sasydy. Al alty pildiń altaýy da osy arada jan tapsyrdy. Ekeýi uzyn muryndaryn dál siltengen qylysh alyp túsip, sodan óldi. Al qalǵandary denelerine tıgen naıza, sadaq oqtarynyń zardabynan qansyrap jan berdi.

Keshegi qarý-jaraqty aıbarly on myń quldar qosynynyń tek jartysy ǵana tiri qaldy. Bular Qutlyq Temir jasaqtarymen júre soǵysyp, tań syz bere Maýarannahrǵa baratyn joldaǵy qalyń toǵaıǵa kirip úlgirdi. Bular da qutyla almaıtyn edi, tek Aqberen bastaǵan top pilder soıqany ábden qyzyp alǵansha, qamaldyń qaqpalaryn ashyp úlgirgen-di. Jáne eń úlken qaqpanyń ar jaǵynda quldardy kútip turǵan ásker baryn Aqberen bilip qalyp, olarǵa attyly jasaqtaryn salyp qarsy shapty. Joldaryndaǵy jaý naızalaryna keýdelerin qarsy tósep, olardy attarymen taptap ótip, ormanǵa umtyldy. Aqberen jasaǵynyń sońynan tiri qalǵan barlyq quldar ergen.

Saqyp-Jamal Qutlyq Temirden bosanysymen anasyndaı bolǵan Bóbeshti shaqyrtyp alǵan. Jalǵyz balasy ólgennen beri esi bir kirip, bir shyǵyp júrgen Bóbesh Ádilshesiniń ólimin Qutlyq Temirden kórip ámir saraıynyń esigin ashpaǵan. Kek alýǵa qolynan keler dármeni joq, qur qarǵys aıtyp júre bergen. Óziniń aıybynan seskendi me, Qutlyq Temir de oǵan «kel» demegen. Al saraı tóńireginen qýyp jiberýge Ózbek hannan qaımyqqan. Saqyp-Jamal ádeıilep kisi jibergennen keıin, ámir saraıyna Bóbesh amalsyz kelgen. Bul bir onyń esiniń kirgen kezi edi. Burynnan apaly-sińlideı bolǵan eki áıel jylap kórisken. Bóbesh Saqyp-Jamalǵa óziniń qaıǵysyn aıtqan. Al Saqyp-Jamal oǵan basynan ótken hıkaıalaryn jyr etken. Syrtta bolyp jatqan oqıǵaǵa ekeýi qatty qobaljysa da, óz bastaryndaǵy qasiretterin bular sol kúni umyta almaǵan. Al tún kele Saqyp-Jamal Bóbeshti úıine qaıtýǵa ruqsat etpeı, janyna alyp qalǵan.

Bular tún ortasyna deıin áńgimelesip endi kózderiniń shyrymyn alǵaly jatýǵa yńǵaılanǵandarynda, kenet eki áıel ashyq terezeden pilderdiń úzile dúrildeı shyqqan aıqaılarymen, adamnyń tóbe shashyn tik turǵyzar quldar hızaryndaǵy kisilerdiń jan túrshiktirer daýystaryn estigen. Bul daýystardy tek bular ǵana emes, búkil qala turǵyndary da estigen. Osylaı búkil shahar ústin qorqynysh úreı basqan. Jurt quldar hızarynda ne bolyp jatqanyn túsingen. Saqyp-Jamal óziniń ne istegenin endi uqqan. Janyn qoıarǵa jer tappaǵan. Aqberendi qanshalyq jaqsy kóretinin sonda ǵana bilgen. Óz kúnási óziniń janyn jylandaı shaǵyp, jyndanyp kete jazdady. Anaý qyrylyp jatqan quldardyń ór aıqaıy, shyńǵyrǵany, ókirgeni ózine aıtyp jatqan qarǵystaı, Saqyp-Jamal bezek qaǵyp, úı ishin ersili qarsyly aınala berdi. Endi ol Qutlyq Temirge qarǵys aıtyp, kenet eńkildep jylap qoıa berdi.

Osyndaı jaǵdaıda emis-emis sáýlelenip tań da atty. Syrttaǵy aıqaı, úreı basylǵan. Biraq eki áıeldiń ishindegi aıqaıy, úreıi basylmaǵan edi. Bóbesh áldene esine túskendeı dereý osy kezde tumaryn aldy. Syrtyn jyrtyp, ishinen birdeme izdeı bastady. Dál osy kezde órt sóndirgendeı kúp-kúreń bop, úıge Qutlyq Temir kirip keldi.

Ol ár jeri qanǵa boıalǵan ústindegi torqa shapanyn sheship, tabaldyryqqa kúmis zerli kebisin tastap, tórge shyǵa berem degen kezde:

— Ne istedim men! Ne istedim! — dep daýystap Saqyp-Jamal oǵan tap berdi.— Obalyna qaldym ǵoı sorlylardyń...

Qutlyq Temir oǵan burylyp ta qaraǵan joq, janyna kelip qalǵan Saqyp-Jamaldyń keýdesinen sol qolymen ıterip jiberip:

— Qymyz ákel! — dep zekirdi.

Saqyp-Jamal qabyrǵaǵa baryp soǵylyp, ókirip jylap otyra ketti.

Sol kezde buryshta turǵan úlken qara sabadaǵy qymyzdy Bóbesh altyn sapty pispekpen pisip-pisip jiberip úlken syrly aıaqqa toltyra quıyp Qutlyq Temirge usyna berdi.

— Sen qaıdan júrsiń? — dedi Qutlyq Temir oǵan túksıe qaraı.

Biraq qatty shóldep kelgen eken, Bóbesh jaýap bergenshe, syrly aıaqtaǵy qymyzdy túbine deıin dem almaı jutyp saldy.

— Meni myna jubaıyńyzdyń ózi shaqyrdy,— dedi Bóbesh.

— Onda qazir ket... Bul úıge ekinshi ret kelýshi bolma...

— Jaqsy...

Bóbesh esikke taıaı berdi. Biraq art jaǵynda birdeme gúrs etip qulaǵandaı boldy. Bóbesh keıin buryldy. Jerde sup-sur bop búk túsip qulap jatqan Qutlyq Temirdi kórdi.

— Osy edi bar armanym,— dedi Bóbesh kúbirlep, sóıdedi de artyna qaramastan shyǵyp ketti.

Qutlyq Temir jańa ǵana kúshálá qosylǵan qymyzdan ólgenin tek Bóbeshtiń ózi ǵana bildi. Biraq ol kisi óltirdim-aý dep ókingen de, qynjylǵan da joq. Balasy úshin, sonaý túni boıy qyrylǵan jurty úshin Horezm ámirin óltirgenine, ana óshiniń qaıtqanyna ol qýanyshty edi. Ámir saraıynan shyǵyp aspandaǵy juldyzdarǵa kóz jiberip az turdy da, bir kúrsinip óz úıine qaraı aıańdaı berdi. Ámir saraıyna qaıta kirip, Saqyp-Jamalǵa kóńil aıtqysy kelmedi. Bóbesh búgingi túnde osynshama qaza tapqan adamdardyń obalyna Saqyp-Jamal qalǵanyn túsingen. Oǵan kenet han toqaly Qutlyq Temirden de jeksuryn kórindi. Tańerteń kelip betine túkirmek boldy. Biraq Bóbesh «ýádesinde tura almady. Sol kúni tań sáride, Qutlyq Temirdiń kúndizgi bergen buıryǵy boıynsha Saqyp-Jamaldyń basyn alǵaly hanym Ordasyna kelgen jendetter ámirdiń óziniń ólip jatqanyn kórgen. Olar dereý Saqyp-Jamaldy tutqynǵa alǵan.

Al Qutlyq Temirdiń qalaı dúnıe salǵanynan beıhabar Ózbek han Ordasynyń bir sheti qulap bara jatqandaı, kóp jylǵy úzeńgiles seriginiń, qorǵanshysynyń qaza bolǵanyn syltaý etip, opasyz joryǵynan keıin shegindi.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

Dońyz, ıaǵnı 1335 jyly Qulaǵý urpaǵynyń eń aqyrǵy ılhany ólerinen on eki jyl buryn mamlúktermen shart jasasyp kresshilerdiń Sırıaǵa shabýylyn múldem toqtatqan, Ábýseıd dúnıe saldy. Onyń artynda Qulaǵý taǵyna otyratyn zańdy murageri bolmady. Sol jyldan bastap Iran patshalyǵynyń birligi buzylyp, ár ámir, ár manap óz aldyna bılik júrgizbekshi bop, uly handyq bólshektenip ketti. Mundaı jaǵdaı eń aldymen Iran ústinen ótetin Uly Jibek Jolynyń buzylýyna sebepker boldy.

Al Shyǵys eliniń asyl múlikterin arzanǵa alyp, Batysqa ákep qymbatqa satqyzyp úırengen Genýıa, ásirese Venesıa kýpesteri bundaı daǵdarysqa kóngileri kelmedi. Endi olar Irandy aınala, Jaǵataı ulysynyń jerin basyp, Pamır men Gındıkýsh taýlarynyń arasymenen Úndistanǵa jetpek boldy. Biraq bul ulystaǵy osy kezdegi Shyńǵys urpaqtarynyń tartys-talastarynan týǵan qıyndyq olarǵa Maýarannahr men Jetisý arqyly Úndi men Qytaıǵa barýǵa tipti múmkindik bermedi. Bul aralardan ótýde Iran ústinen ótýden kem qaýip týdyrmady. Qysqasy Jibek jolynyń eki basy múldem búlinýge aınaldy. Tek ortasy — Altyn Ordaǵa qaraıtyn tusy ǵana sol burynǵy qalpyndaı qaýip-qaterden óli de ada edi. Biraq Úndi menen Qytaıdan kerýen kelmese, al alda-jalda kele qalǵan kerýen Batys Evropamen Mysyrǵa qaraı óte almasa tek Ubaıra-Subaıranyń qundyzymen Altyn Ordanyń asyl buıymdary arqyly Uly Jibek joly — jibek joly bola ala ma, árıne bola almaıdy. Altyn Orda ústinen ótetin jol tek Altyn Orda qalalarynda saýda-sattyqty kúsheıtýge ǵana jarady. Myqtaǵanda Horezm, Maýarannahr, Dáshti Qypshaq kerýenderi endi tek orys jerindegi shaharlarǵa ǵana jete aldy. Jalpy, Jibek jolynyń mundaı daǵdarysy osy Ózbek han tusynda myqty kúsheıgen Altyn Ordanyń sharýashylyǵyna qatty zıan keltirdi.

Joǵary aıtqan Florensıa emıssıoneri Djovanı Jolaı Saraı Berkege toqtap Ózbek hanǵa Avınondaǵy on ekinshi benedıkt papanyń hatyn bergen. Ózbek han ózi naǵyz musylman bola turyp, Altyn Ordanyń bóten dindegi eldermenen baılanysyn, saýda-sattyǵyn kúsheıtý úshin olardyń adamdaryna Dáshti Qypshaq ústinen ótip, Shyǵys memleketterine dinı úgit-nasıhat júrgizýlerine múmkindik týdyryp otyrdy. Óz ólkesindegi keıbir hrıstıan shirkeýlerine de, Qyrymdaǵy genýıalyq kýpesterin katolıktik dinin órkendetýine de qarsylyq kórsetpedi. Han Djovanı Marınollıdy da jaqsy qabyldaǵan. On ekinshi Benedıkt papanyń ótinishi boıynsha Avınon emıssıonerlerine járdemdesýge ýáde bergen. Biraq Ózbek han olarǵa búkil Jibek joly boıyna kómek kórsete almaıtynyn ózi de biletin. Óıtkeni Azaq-Tana shaharynyń arǵy jaǵy, ıaǵnı Altyn Ordanyń óziniń kerýeni ótetin Jibek jolynyń Iran bólshegi, bul tusta óte qaýipti ólkege aınalǵan.

Onyń ústine Iran jeriniń ar jaǵy — Qara teńizden Jerortalyq teńizge baratyn — Fosfor teńizi menen Dardenell moıyny da, Tabrızge jetken Altyn Orda kerýenderiniń kemeleri óte almaıtyn kúıge jaqyn edi. Bul kezde kishi Azıadaǵy Osman túrikteri de Dońyz, ıaǵnı 1291 jylǵy Vızantıaǵa qarsy attanysynan keıin qatty kúsheıe bastaǵan bolatyn. Dardenelldi ózine múldem baǵyndyra almaǵanmen, osy moıyn arqyly ótetin kemelerge qaýip týǵyzyp turǵan.

Osyndaı jaǵdaılarda Altyn Orda batys eldermenen Beıbarys basqarǵan Mysyrdyń musylman memleketinen múldem qol úzip qala ma dep qoryqqan Ózbek han endi Iran jaqqa jıi qaraı tústi. Iranǵa ústemdigi júrmese — Uly Jibek jolyna ústemdigi júrmeıdi. Onda Altyn Orda túbi tek Horezm men orys knázderi qatynasatyn ortadaǵy jaı handyq bolyp qalady.

Áıtse de Ózbek ózge handarǵa uqsamaıtyn. Ol jurtty bolmashy nársemen aldaı da biletin. Sondaı jaǵdaı Saqyp-Jamal men Bóbesh týraly da bolǵan. Qutlyq Temirdiń ólimin ámirdiń balalary osy eki áıelden kórgen. Shý degende olar mundaı oıdan aýlaq edi. Ákelerin óz ajalynan dúnıe salǵan eken dep búkil el bolyp qoshemettep kómgen. Balalary Qutlyq Temirdi ákemiz dep qaıǵyrsa, halyq bir jaýyzdan qutyldyq pa dep ishteı qýanǵan. Biraq onyń óli denesin ardaqtaǵan beıne kórsetip, qara jerdiń qushaǵyna úlken saltanatpen bergen. «Osy ras óldi me?» degendeı, búkil el jınalyp jerlegen. Biraq, jaman sóz qap ishindegi kezdik tárizdi uzaq jatpaıdy, sondaı-aq Qutlyq Temirdiń ólimin jurt aldymenen «Saqyp-Jamaldy Aqberen Horezm ómirin óltir dep ádeıi jibergen eken, oǵan balasynan aıyrylǵan Bóbesh qosylypty. Sosyn baryp ekeýi oǵan ý beripti» dep shyǵarǵan. Dál túspegenmen shyndyqqa taıaý jeri bolǵandyqtan, bul ósek kúnnen kúnge ulǵaıa túsip, Qutlyq Temirdiń balalarynyń qulaǵyna da jetken. Olar dereý eki áıeldi ustap alyp, zyndanǵa salyp, Horezm bılerinen olardy asyp óltirýge úkim shyǵarýlaryn talap etken. Eki áıeldiń zyndanda otyrǵandary Ózbek hanǵa da jetken. Ol dereý Úrgenishke kisi shaptyrǵan. Qutlyq Temirdiń osylaı ólgen kúnde de, buǵan sebepker bolǵan ámirdiń qatygez minezi ekenine kúmándanbaǵan han, eki áıeldi bosatyńdar degen jarlyq jibergen. Bóbesh pen Saqyp-Jamal bosatylǵan. Ózbek bul arada halyqqa ádiletti han bolyp kórine alǵan. Al shynyna kelsek, ol eki áıeldi ádilettik úshin bosatqan joq edi. Saıasat úshin bosatqan. Qutlyq Temirdi óltirgen kúnde de sol eki áıeldiń tiri qalyp jer basyp júrgeninen kimge keler qandaı zıan bar? Búkil Horezm elin bir shybyqpen aıdaǵan ámir óldi. Al sol ámirdi óltirgen adamdardy óltirtpeı sen bosatsań, halyq saǵan rıza bolady.

Bundaı keń peıildigi úshin jurt ony qalaı joǵary kótermesin, pir sanamasyn. Osyndaı qylyqtary úshin halyq oǵan bir kezde Elbasmyshty óltirgenin de keshken. Buqara oıynsha el basqaratyn adamǵa úsh qasıet kerek. Biri — aqyl, ekinshisi — minez, úshinshisi — bilim. Zamanyna qaraı Ózbek handa osy úsh qasıettiń úsheýi de bar. Alǵashqy ekeýin — aqyl men minezdi qudaıdyń ózi beredi desek, bilimdi adam ózi tabady. Ózbek han arabsha hat tanıtyn. Jáne farsy, túrki elderdiń tilderin jaqsy biletin. Sondyqtan ol tek qıssa, ertegi, dastandardy ǵana emes, sol tustaǵy keıbir pálsápalyq, áleýmettik, keıbir jer, aspan jaıynda jazylǵan jeńil traktattarmen tanys bolatyn. Qysqasy, Ózbek han Shyńǵys hannyń urpaǵynan shyqqan eń alǵashqy óz zamanyna sáıkes, taqa tereń bolmaǵanmen, qoǵam, tarıh aǵysyn ańǵara alarlyq bilimi bar han sanalǵan.

Sondyqtan da bolýy kerek ol, óz tusyndaǵy ózge handardaı emes, el birligine, bóten jurttarmen saýda-sattyq baılanys tárizdi jáne Dáshti-Qypshaq jerinde meshit salyp, medrese ashý sekildi máselelerge kóp kóńil bólgen. Irandy shabý isi de oǵan qur ǵana bul eldiń mal-múlkin tonap, jerin tartyp alýǵa kerek emes-ti. Irandy baǵyndyrýmen baılanysty, onyń ar jaǵynda Altyn Ordanyń kúsheıe túsýi, batys elderimenen baılanys, saýda-sattyǵyn jóndeý tárizdi kúrdeli oılar jatqan. Ózbek han qaıtken kúnde de Deshti Qypshaqtyń ózimen ózi ǵana bolyp, órisi tar memleketke aınalyp qalýyn tilemegen.

Sondyqtan ol bul jolǵy Iran joryǵyna erekshe mán bergen. Ózge joryqtaryndaı emes, buǵan arnap Ordanyń Taǵanaq keńesin shaqyryp, bul máseleni sonda qaramaq bolǵan.

Han jaılaýy bıyl taǵy Saraı Berkeden alys ketpegen. Edil ózeniniń tómengi saǵasyndaǵy kók oraı, qalyń shalǵyndy bir oıpattaý tusyna Ózbek ordasy tigilgen. Bul bes-alty aq boz kıgiz úı ǵana. Ordaǵa taıaý han áıelderiniń aýly, odan ári balalary Tynybek pen Jánibektiń ordalary. Bularǵa jalǵasa bóten bekzadalardyń jeke-jeke aýyl bolǵan ordalary tur. Osylaı búkil Edil boıy syńsyǵan boz orda, aq boz úı, sansyz aýyl... Ár aýyldyń arasy taı shaptyrym jer. Al Edildiń arǵy beti byqyǵan mal. Osy aýyldardyń maldary. Aspan kókpeńbek, jer beti qyzǵaldaǵy, sarǵaldaǵy aralas jupar ańqyǵan qalyń shalǵyn. Álde qaıdan qus salyp, ıt júgirtip kele jatqan ańshylar. Keshki mezgil. Ózenniń ar jaǵynan, jańa ǵana Edil ózeninen sý iship, arǵy bettegi tóskeıge qaraı jaıylyp bara jatqan kileń aq boz, qara kók jylqylar.

Arǵy bette de syńsı qonǵan qarasha kıiz úıler. Bular sonaý qyrýar maldyń baǵýshylardyń, han men bı, ámirlerge et, sút ákep berýshilerdiń aýyldary... Alystan bul aýyldardyń úkileri bulǵańdaǵan qyzdar, qazan asyp jatqan áıelder kórinedi. Kóterilgen qazanǵa jaǵylǵan oshaqtan kógildir aspanǵa kók tútin kólbeı ushyp bara jatyr...

Keshki mezgil, keremet sulý mezgil.

Dáshti Qypshaqtyń bulqyna týlaǵan Aq Edili men jasyl dalasy. Eki jaǵyna birdeı syńsı qonǵan el. Bir jaǵynda kileń aq boz ordalar. Ekinshi jaǵynda byjynaǵan qarasha kıiz úıler. Ortasynda keı tustary syńsyǵan orman Aq Edil, ol boz ordaly, qarasha úıli eki dúnıeni eki bólip turǵandaı.

Han Ordasynyń oń qol jaǵynan taǵy bir boz ordalar qondyrylyp jatyr. Bul erteń Taǵanaq keńesine keletin bı, ámir, baı-batyrlarǵa arnap tigilip jatqan aýyl.

Al han Ordasynyń ishinde qazir on shaqty kisi otyr. Tórde hannyń ózi. Túkti kilemge jaıylǵan jibek bóstektiń ústinde maldasyn quryp, aqyryn tóspisin tartyp, oılana qalǵan. Iyǵyna óńiri oqamenen ádiptelgen jasyl maýyty jeńil shapandy jaba salǵan. Basynda qypshaqı tórt salaly qundyz bórik. Oń jaǵynda úlken balasy Tynybek. Bul qara sur kelgen qoıý murtty, úlken qoı kózdi kisi. Jasy qyryqtar shamasynda. Kıgen kıimi de, otyrǵan otyrysy da, Dáshti Qypshaq baılaryna uqsaıdy. Syrtyn túıe jún shekpenmen tystaǵan kúzen ishik, belinde kiseli, kezdik qynaly, jalpaq kúmis belbeý, aıaǵynda kádimgi saptama etik. Basynda eltiri bórik. Dene bitisi de baılarǵa uqsaıdy, qomaqty, etjeń. Odan keıin hannyń ekinshi balasy Jánibek otyr. Bul ashań boıly, aqquba kelgen, oıly kózdi, symbatty kisi, bul da otyzdardan asyp ketken. Ústindegi kıimi aýyl shaldarynikine uqsaıdy. Kúmistegen kebis, mási, oıýlanǵan barqyt shalbarynyń balaǵy sala qulash, ústindegi qysqa jibek belbeýmen orap tastaǵan peshpent, basynda kók barqyt tysty qyrdyń qyzyl túlkisimen kómkergen sándi bórik. Bunyń janynda, ákesiniń bir jaq tizesin basa, alty-jeti jasar úlken uly Berdibek otyr. Bul mysyqtyń kózindeı dóńgelek kózdi tentek bala. Osy otyrǵandardyń ishinde, Shyńǵys han atalary tárizdi jıren óndi osy Berdibek qana... Adamǵa qaraǵanda jasyl tartqan dóńgelek kózi miz baqpaı qadala qalady. Bala bolyp asyq atyp, tal minip oınaýdy bilgen emes, únemi kúshik, mysyqtardy oıbaılatyp, qınaıdy da júredi. Ákesinen qoryqqanynan ǵana qazir tynysh otyr. Onda da daladan ustap ákelgen shegirtkeniń birese qanatyn birese aıaǵyn julyp áýreleýde. Hannyń sol jaǵynda sonaý Jerorta teńiziniń mańaıyna deıin saýda etip qaıtqan baıaǵy Jaqyp saýdager. Odan tómendeý mańǵaz qoshqarlardaı qypshaqtyń bes-alty bıleri men baılary otyr. Ásirese bulardyń ishinen aty shýly dilmar Tóre bı men Shonjar Qabylbaı uly Nárik myrza kózge túsedi. Báriniń kıgenderi arzan qol kıim, tek belderindegi altyn jalatqan kúmis belbeýleri ǵana qymbat baǵaly...

Bosaǵa jaqta úlken kúmis sharadaǵy qymyzdy jaıymenen kúmis ojaýmen sapyryp jupyny kıimdi kekse tartqan bir áıel otyr. Sirá orda kúńi tárizdi.

Osy áıel altyn keselerge quıǵan qymyzdy bala-jigit — dáıekshi bir tizerleı jyljyp qonaqtarǵa aparyp berip júr. Baǵanadan beri Jaqyp saýdager shet jaqtaǵy kórgen-bilgenin áńgime etip otyr. Ol aldyndaǵy altyn keseden qymyzdy bir urttap aldy da:

— Jan túrshigerlik oqıǵalar sol túrikter kóz tikken rasıalar patshalyǵynda bolypty dedi ol.

— Iá„ ol qandaı oqıǵalar eken? — dedi Ózbek han shet elderdiń áńgimesin estı túskisi kelip.

— Jylqy, ıaǵnı 1330 jyly onyń balasy Stefan Dýshan qalyń áskerimen Bolǵarıaǵa baryp, Belbýjdy degen jerde soǵysyp, bolǵarlardy qan-josa etip jeńedi, bolǵarlardyń Mıhaıl Shıshman atty patshasynyń ózin esireı etip eline alyp keledi. Patshanyń ákesi Mılıtın koról balasynyń bul isine qatty kúıinedi, tipti tas talqan bop ashýlanady. Bolǵar patshasyn tutqynnan bosatyp alyp úıine qonaqqa shaqyrady. «Patsha árqashanda tórde otyrýy kerek» dep ózinen joǵary oryn beredi. Tutqyn Bolǵar patshasyn ákesiniń munshama qoshamettegenine ashýlanǵan balasy, kúp-kúreń bop, qolyna temir basty shoqparyn ustap, úıge kirip keledi...

— Iá, sosyn? dedi Ózbek han sál qozǵalyp.

Jaqyp saýdager sózin jalǵaı tústi.

— Sosyn deısiz be? — dedi ol.— Sosyn... balasy: soǵysyp maıdanda qolǵa túsken adamǵa mundaı qurmet kórsetilmes bolar!» dep aqyryp, stol basyndaǵy bolǵar patshasyn qolyndaǵy shoqparymen uryp óltiredi.

Úı ishi tyna qaldy. Jánibek sultan tizesine súıenip otyrǵan balasyna kózi túsip ketip edi, Berdibektiń eki kózi qýana jasaýrap, rahattana túsken eken. «Iapyrmaı, bul qalaı? — dedi ishinen Jánibek,— kisiniń ólgeninen shoshynýdyń ornyna myna tentek ıttiń aıyzy qanyp otyrǵany nesi?.. Kishkentaıynan mundaı oqıǵadan bulaı shabyttanar bolsa...» Jánibek oıyn aıaqtamady, ákesiniń de nemeresine tańdana qarap otyrǵanyn kórdi de, qysyla tústi.

— Balasynyń qylyǵyna ábden kúıingen koról odan ári bolǵar jerin jaýlap alýdan bas tartyp astanasyna qaıtady,— dedi Jaqyp sózin jalǵaı túsip.— Al ákesiniń qaharynan seskengen balasy basqa jaqqa qashyp ketedi. Ákesi oǵan esh qastyq oılamasa da, balasy túnde urlanyp kirip, ákesin tóseginde tunshyqtyryp óltiredi.

Taǵy jurt tyna qaldy. Osy ýaqytta bala qarǵadaı Berdibektiń shıqyldaı shyqqan daýsy estildi.

— Kóke,— dedi ol.— Álgi kisi nege ákesin tunshyqtyryp óltirdi? — Sonan soń, bireýdiń keýdesine qanjar suǵyp alǵandaı, kenet kishkentaı qolyn alǵa qaraı soza túsip, zyp etkizip qaıtyp aldy.— Odan da osylaı qanjardy suǵyp óltirmeı me?

Joq, Berdibek: «balasy ákesin nege óltirdi» dep suraǵan joq, Stefannyń ákesin op-ońaı óltire salýdyń ornyna, nege tunshyqtyryp áýre bolǵanyna tań qalǵandaı.

Jánibekti kenet ashý qysyp ketti. Berdibektiń jaǵynan alaqanymen tartyp-tartyp jiberdi.

— Pátshaǵar, ne aıtyp otyrsyń? Balasy ákesin óltirýge bolmaıtynyn bilmeısiń be?

Berdibek, ákesiniń urǵany batyp ketse de, jylaǵan joq. Dóńgelek kózi ottaı jaınap, shatynaı qaldy.

— Nege urasyń? — dedi ol ákesin bas salǵaly turǵan tarǵyl mysyqtaı.— Ákesin óltirmese ol qalaı taqqa otyrady?!

— Myna kúshik ne deıdi?! — dedi endi shyn ashýlana bastaǵan Jánibek balasyn taǵy urǵysy kep ketip.

— Qaıtesiz balamenen bala bolyp? — dedi arasha túsip Tóre bı, biraq ákesimen jarmasa ketken balanyń túrine oılana qarady. Kópti kórgen suńǵyla bı áldeneni ishine túıgen sıaqty.— Bala degen kúshikterdiń bári osylaı, kisi óltirgendi erlik kóredi.

— Zamanymyz osylaı ǵoı,— dedi tórde otyrǵan bılerdiń taǵy bireýi.

— Zamanǵa biz qoja emespiz be,— dedi baǵanadan beri úndemeı otyrǵan Ózbek han.— Jas urpaqtyń, ákesi balasyn, balasy ákesin óltirý kúná ekenin bilip óskeni abzal.

Tóre bı kenet oǵan oılana qarady. Han ishteı qysylyp qaldy. Qypshaqtyń azýy alty qarys adýyndy bıi, oǵan «sonda sen tárizdi aǵasyn óltirýge bolady ma?» dep otyrǵandaı kórindi. Biraq Ózbek dereý ishteı atystyń baǵytyn ózgertip jiberdi. Ol qaıtadan Jaqypqa buryldy:

— Iá, aıaǵy nemen tynady bul áńgimeniń? — dedi.— Balasy ákesin óltirgenine rasymenen ókinbeı kete me? Kúnási tym zor ǵoı. Múmkin, istegen qylmysyna keshirim Suraǵan shyǵar... Sóıtken bolsa onda bir sári ǵoı.

Elbasmyshty óltirgenin Ózbek han ómir boıy umytpaı ótken. Sol úshin shyn musylman bolyp, Muhammed paıǵambar arýaǵynan keshirim suraǵan. Sol qylmysyma saýaby tıer me eken dep, aýyr kúnási úshin ólim jazasyna qıǵaly turǵan keıbireýdi keıde aıap, bosatyp ta jiberetin. Jasy ulǵaıǵan saıyn, jastaǵy etken kúnási janyna batyp, sodan shyn dinshil, qudaıshyl bola bastaǵan. Mine osyndaı jaǵdaıdaǵy Ózbek han, jegi qurttaı ishin jep bara jatqan eski ókinishin eshkim betine salyq etip baspasa da, kópten beri ózinen ózi alaı-túleı edi. Han sózi óziniń osyndaı oıynan týǵanyn úı ishindegiler tegis túsindi. Muny Jaqyp saýdager de uqty. Ol endi hanǵa bolysa sóıledi.

— Gáp ákesiniń, ne bóten jaqynyn óltirgeninde emes qoı. Gáp ne úshin óltirdi? Tek óz basynyń baǵy, dárejesi úshin ǵana ma? Álde el-jurtynyń baǵyn kóterý, aýyr halin jeńildetý úshin óltirdi me, mine túıin qaıda jatyr?

Eger Stefan ákesin óltirip, sodan keıin ózi ákesiniń taǵyna otyrǵanda, halqyn, memleketin órkendete alsa, jurtyna dál ózindeı jaqsylyq isteı almaı otyrǵan koróldiń ólimin halyq múmkin kesher de edi. Al sol ákesi, ıaǵnı 1331 jyly ólgennen keıin bolǵar taǵyna otyrǵan Stefan Dýshan eldi durys basqaryp kete almapty. Qoly qandy koróldi jurt ta durys qabyldaı qoımapty.— Ol endi hanǵa qarady? — jańa siz Stefan istegen qylmysyn moıyndap pa? Qudaıynan keshirim surap pa dep suradyńyz ǵoı. Iá, ol ákesin óltirgenine artynan qatty ókingen.

— Iá, sonysyna qaraı qudaılary kúnásin keshirip pe? — dedi bılerdiń bireýi.

— Keshken bolýy kerek,— dedi Jaqyp.— Bul oqıǵa Qutlyq Temir ámir aıtqan Dońyz jyly bolǵan eken. Sodan beri Stefan Dýshan grek pen alban jerlerine talaı ret joryqqa shyǵypty. Kóbine jeńip kelipti. Qudaı taǵalasy ony keshpese, joly bolar ma edi?

— Osyndaı, grekter men albandardy jeńip júrgen eldi, Osman túrikteri ózderine baǵyndyrmaq pa? — dedi Ózbek han Jaqypqa qarap.— Sonda ol el ózderi kóp pe jáne kúshteri qandaı?

— Túrik az el emes,— dedi Jaqyp.— Kóbeıýdiń de jolyn biledi. Meniń ańǵarýymsha olardyń kúshteri negizinde eki nársede sekildi. Biri áskerı-memlekettik qurylysynda ǵoı deımin. Al ekinshisi — jalpy memlekettik tártibinde tárizdi. Bul tártipti óziniń musylman dinindegi buqara eline qandaı qoldansa, jaýlap alǵan baǵynyshty jurtyna da sondaı qoldanady eken.

Jaqyp, áldeneni oılaǵandaı, taǵy toqtaı qaldy.

— Bárin-bárin aıt! — dedi Ózbek han. Qandaı el ekenin bilip alǵan jón...

Eń aldymenen sizdiń alǵashqy suraǵyńyzǵa jaýap bereıin,— dedi Jaqyp.—

Bul el azaımaıdy da, kóbeımeıdi de, únemi bir qalypty kele jatyr. Shynyn aıtsaq bul el azaıýǵa tıisti edi. Óıtkeni bir tynysh jatpaıdy. Sońǵy ǵasyr boıy únemi jan-jaǵyndaǵy jurtpenen soǵysýmen keledi. Serbtiń bir jazýshysy túrikterdi teńizben salystyrypty. Bir jaǵy tynyshtyqta bolsa, al ekinshi tusynda daýyl týyp, tolqyndary jaǵany uryp, astan-kesten týlap jatatyn teńiz sıaqty depti. Shynynda da, túrikter bir mezet tynyshtala qalsa, erteńine qolyna naızasyn alyp shyǵa keledi. Árıne, mundaı beımaza el azaıýǵa tıis qoı. Soǵys bolǵan soń, kisi ólmeı, shyǵyn bolmaı turmaıdy. Biraq oǵan qaramaı túrikter qansha qyrylyp jatsa da, bir kemimeıdi. Qandaı sebep? Sebep bireý-aq: olar shapqan jeńgen elinen mal aıdap qaıtpaıdy, tek adam aıdap qaıtady. Osy tusta qanshama áskeri qaıtys bolsa, sonshama kisini óz elderine alyp keledi. Dereý musylman dinine kirgizedi. Al musylman dinine kirip, túrik bolyp ketken adam, ózi ketken dinniń adamdaryn jańa dinge kirgizýge qumar keledi. Bu da jalpy jurtqa tán qasıet.

— Qyzyq eken,— dedi Ózbek.

— Kishi Ázıanyń teriskeı-batys jatyn jaılaǵan Ógiz jurtynyń kósemi Osman Rýmǵa barǵan attanysynan keıin Dońyz, ıaǵnı 1299 jyly túrikterdi seljúk sultandarynan bólip alyp, Osman bıligin qurǵan kúninen bastap ózi ólgen Barys, ıaǵnı 1326 jylyna deıin eki úlken is istep ketken. Búkil túrik jerin sultandiki, ıaǵnı memlekettiki etken. Bul jer eshkimge, ákeden balaǵa mura etip, qaldyrmaıtyn bolǵan. Jer sultandiki bolǵandyqtan ol bir aımaqty, ne bir ormandy, kóldi, shalǵyndy, ózendi bıyl óziniń bir bekzadasyna berse, eger onyń bir jaman qylyǵyn, ne basqa bireýge istegen qıanatyn estise, kelesi jyly odan ol jerdi qaıtyp alyp basqa bir bekzadaǵa beredi eken. Al ana jerinen aıyrylǵan bekzada sultan ordasyna kelip panalaýǵa tıisti. Sońynan eter kóńili aýsa, sultan oǵan taǵy basqa jer beredi. Sondyqtan olar eshkimge shaǵym aıtpaı, «alla taǵala sultanǵa ómir bersin. Al oǵan ómir berilse, maǵan burynǵysynan da jaqsy jer beredi» dep júre beredi eken. Sóıtip ol sońynda júrgen bekzadalaryn bárin ózine baǵynyshty jaǵdaıda ustaǵan. Jeke ulys bolyp, keıde ózin bı, ózin han sanaıtyn, kóńiline jaqpasa Ordaǵa da qarsy bas kóteretin Shyńǵys han urpaqtaryndaı emes, Osman sultan qaramaǵyndaǵy aǵaıyn-týysy, bekzadalary jeke bılikke ıe bola almaǵan. Osylaı Osman ózine baǵynyshty jurtty tóre, qarasyna qaramaı búkil túrik Ordasynyń birligin bir adamǵa baǵyndyrý úshin, esh qaısysyn tyrp etkizbeı ustaǵan. Ekinshi, onyń taǵy bir istegeni, shapqan elderiniń balalaryn jastaıynan Ordasyna ákep, birden musylman dinine kirgizip, hızarlarynda áskerı tálim-tárbıe bergen. Osylaı sultannyń degenin isteıtin ásker qurǵan. Búkil Osman bıliginiń jerindegi hızar, qamaldardy bekzadalarǵa emes, osylarǵa bergen. Bul áskerdiń bárine azyq-túlikti, qarý-jaraqty, kıer kıimderin berip sultan óz qazynasynan tólegen. Jáne bular ár jyly tórt ret altyn aqshamen jalaqy alyp turǵan. Bekinis hızar bastyǵyn dızar dep ataǵan. Onyń járdemshisine chehaı degen at qoıylǵan. Al osy chehaıǵa baǵynatyn on basyn bulyq-pasha degen. Bularǵa jalaqy da dárejelerine qaraı tólengen. Dızar kúnine bir teńge altyn aqsha alǵan. Al chehaıǵa — tórt kúnine, bulyq - pashaǵa — segiz kúnine, qatardaǵy jaýyngerge — on kúnine sondaı bir teńge altyn aqsha berilgen. Bunyń ústine kıim, tamaq, qarý-jaraq,— bári sultannyń qazynasynan bolǵan. Sóıtip áskerı adamdar da, baı-kedeıi demeı, tek sultannyń ózine ǵana qaraǵan. Osydan baryp Osman ımperıasy bıligi tek sultanǵa ǵana baǵynǵan áskerı memleket bolǵan. Bylaısha aıtqanda bes saýsaq bir judyryq bop túıilgen. Mundaı tas túıindeı eldiń ózge jurtpen soǵysýy da, kúresýi de nátıjeli keletini belgili ǵoı.

— Árıne,— dedi Ózbek han, túrikterdiń memleket qurylysyna qyzyqqandaı syńaı kórsetip.— Osman sultannyń kezinde sondaı bolǵan ǵoı, al qazir qalaı?..

— Qazir de solaı deýge bolady,— dedi Jaqyp,— ózderińizge belgili Osmannan keıin sultandyq onyń balasy Orhanǵa kóshti ǵoı. Qazir de búkil Osman túrikterin sol basqaryp otyr.

— Al baılyǵy, baılyǵy qandaı? — dedi Ózbek han.

— Sultannyń baılyǵyn aıtasyz ba? Onyń baılyǵy — memleketiniń baılyǵy ǵoı. Sol jaqta júrgenimde sultan úıimen qatynasy bar bir óte baı saýdager: «Sultannyń qazynasyndaǵy altyn — úsh júz myń áskerdi bes jyl ustap tura alady» dedi.

— Baılyq degen de ishte jatqan jylan ǵoı. Mundaı qazyna Osman túrikterin soǵystyrmaı, qalaı tynysh qoısyn,— dedi Tóre bı.

— Al ekinshi kúshi nede ol eldiń? — dedi Ózbek han.

— Tártibinde. Memlekettik jáne áskerı tártibinde,— dedi Jaqyp. Shyńǵys han tártibi tek áskerı tilekten ǵana týsa, Osman bıliginiń tártibi dinı kózqaraspen de myqtap bekitilgen-di. Sol sebepten eger sultan bir memleketke joryqqa shyqpaq bolsa, dinshil jaýyngerler, eshkimniń zorlaýynsyz, shaqyrýynsyz jaýdy qyryp, olardyń dúnıe-múlikterin talap alýdy óziniń musylmandyq boryshy sanap, tıisti jerge óz erikterimen jınalady. Árıne, mundaı ásker zorlyqpen, bireýdiń aıdaýymenen maıdanǵa shyqqan áskerden kóp batyl, er júrek keletini haq. Árqashanda dúnıe-múlik kúresinen, dinı, oı-pikir kúresi janqıarlyq erlikti, erjúrektikti kerek etken. Onyń ústine bulardyń soǵysqa qatysqan ár kúnine altyndaı aqsha tólenedi. Sondyqtan mundaı ózi tilenip soǵysqa shyqqan ásker, tártip buzýdy bilmeıdi. Al tártip buzǵany, qorqaqtyq kórsetkeni, tabanynda qylyshpen shabylady. Mundaı temir tártip tek áskerı adamdardyń arasynda ǵana emes, jalpy memlekettik iste de qatty qoldanylady. Eger qaramaǵyndaǵy elderdiń biriniń egindik jeriniń ústinen áskeri óter bolsa, sultan egin ıelerine aqshadaı qunyn tóleýge mindetti bolǵan. Eger mundaı qundy tólemese, tipti ásker basshysy bolsa da ólim jazasyna deıin aıyp tartady. Orhan sultannyń bir joryǵynda, oǵan jergilikti bir áıel «sizdiń myna bulyqtaǵy jaýyngerińiz aqshasyn tólemeı sútimdi iship ketti» dep aryz etedi. Jaýynger qaltasynda aqshasy bolmaǵan soń, ishkem joq dep tanady. Áıel ishti deıdi. Sultan jaýyngerdiń ishin jaryp, anyǵyn bilýge buıyrady. Eger de asqazanynan sút tabylmaǵanda, árıne, aryzshy áıeldiń basy alynatyn edi, áıteýir sút shyǵyp áıel aman qalǵan. Mine osyndaı qatty tártipti kóre tura, qandaı adam sultan kórsetken joldan burys júrer? Árıne eshkim de óıte almas edi. Mundaı temir tártip, árıne Osman túrikteriniń áskerı memlekettik kúshin berik etedi.

— Sonda,— dedi Ózbek,— bul eldiń túp maqsaty ne eken?

Han baǵanadan beri mazasyn alyp otyrǵan suraǵyn bergen.

— Kútpegen apatqa ushyramasa, bul jurt biraz jerdi alady. Eger Iran tusynan kúni buryn toıtarys bere almasaq, túbi batys memleketteriniń birazyn qul etip, Qara teńiz arqyly Qyrymǵa jetýi de ǵajap emes. Óıtkeni bul jas el, kúshti el, búgingi qarqyny tym doly, soǵys ádisteri de ózgeshe...

Árıne, Jaqyp boljaýy tym alys jatyr edi. Osman ımperıasy, Albanıa, Iýgoslavıa, Moldavıa, Bolǵarıa, Mysyr, Baǵdat, Sham, Bosfor, Dardenellderdi ózine baǵyndyrǵansha júz elý jyldan astam ýaqyt ótti. Qara teńiz arqyly Qyrymǵa on besinshi ǵasyrǵa taıaǵan kezde ǵana jetti. Kaffany olar tek 1475 jyly ǵana jaýlap aldy.

Al Jaqyp áńgime etip otyrǵan kúnderde, shaǵyn ǵana jerge qoja bolyp otyrǵan. Kishi Ázıaǵa bir kezde osy Dáshti Qypshaq, túrikmen dalasynan barǵan, osynaý túrik elinen mundaı uly shabýyl ıesi týady dep eshkim de kádimgideı oılamasa kerek-ti.

Túbi osy elden úlken qaýip týatynyn Jaqyp tárizdi kópti kórgen, el aralaǵan qyraǵy jandar ǵana sezgen.

Jaqyptyń boljaýyna dál osy kúni el basqaryp otyrǵan Ózbek han men onyń balasy Jánibek te sengen.

Endi olar tek Jibek jolynan aırylýlary ǵana emes, kúnderdiń kúninde osy Osman patshalyǵynan Altyn Orda shetine de dúrbeleńniń jetetinin ańǵarǵandaı bolǵan.

Endi bul ekeýi soǵys Iran jerinde bolýy kerek ekenine shek keltirmedi.

Erteńine búkil Altyn Orda ómir, bı, batyr, bekzadalary bas qosqan hannyń Taǵanaq keńesi bastaldy. Osy keńeste Iranǵa attaný máselesi sheshildi.

Aǵasy Jekenshi handy Esen-Temir túnde baýyzdap óltirgen. Buny tiri jan bilmegen. Esen-Temir Jekenshini sheshesi Abzal-Torǵyn-Zadeniń aqylymenen óltirgen. Zady qanqumar emes Esen-Temir, han taǵyna otyrǵannan keıin óziniń istegen qylmysy janyn jegideı jeı bastaǵan. Qaıda barsa da, qannen-qapersiz tóseginde uıyqtap jatqan surǵylt óndi aǵasy Jekenshiniń sol sáttegi júzi, kóz aldynan ketpeı qoıǵan.

Esen-Temirdiń osyndaı bir orda ishiniń uıqy-tuıqysyn shyǵaryp, janyn qoıarǵa jer tappaı júrgeninde, ordaǵa Úgedeı urpaǵy Álı-Sultan kelgen. Ózinen-ózi qorqyp, alas uryp júrgen handy kórip, oǵan bosaǵada qaqpaǵy ashyq turǵan, buryn Esen-Temir ózi tyǵylyp júrgen abajadaı sandyqty kórsetken.

— Jat myna sandyqqa, sonda seni eshkim taba almaıdy,— degen.

Esinen adasqan Esen-Temir júgirip baryp jata qalǵan. Sosyn Álı-Sultan sandyqtyń kiltin qaltasyna salǵan da, aspaı-saspaı han taǵyna baryp otyrǵan.

Úı ishindegi nókerlerge:

— Qazir osy tóńirektegi orda qyzmetkerlerin, hannyń áıelderin tegis jınap, osynda alyp kelińder,— degen.— Sandyqty kerek kezinde ózim ashamyn.

Nókerler dalaǵa shyqqan. Olar ordany qorshap turǵan Álı-Sultannyń áskerin kórdi. Mundaı kútpegen oqıǵaǵa ábden etteri úırengen nókerler dereý jurtty jınaı bastady.

Al Álı-Sultan endi sandyqqa qulaǵyn saldy. Áldeneni sóılep jatqan Esen-Temir, kenet aıqaı saldy.

— Oıbaı, tunshyǵyp baramyn! Ash! Ash! — dedi.

Álı-Sultan ún-túnsiz sandyqtyń ústine otyrdy.

Esen-Temir uzaq tarsyldatty. Álı-Sultan ornynan qozǵalǵan joq. Esen-Temir ábden úni óshken kezde túregelip taqqa baryp qaıta otyrdy. Sosyn kenet túregelip, tórde keregede ilýli turǵan hannyń altyn tájisin alyp, basyna kıdi; «ylaıyq pa eken?» degendeı bosaǵa jaqtaǵy qola aınaǵa qarady. Qýanǵanynan ezý tartyp kúlimsiredi. Qaıtadan baryp taqqa otyrdy. Sabyrly túrimenen kúmis qońyraýdy shyldyrlatty. Esik aldynda eńgezerdeı dáıekshi paıda boldy. Úıge birtindep bastaryn ıip ýázir, nóker múlázımder men hannyń alty áıeli kirdi.

— Syrttaǵy áskerdi kórdińder me? — dedi Álı-Sultan.

— Kórdik,— dedi úıge kirgender bastaryn burynǵylarynan da ıe túsip.

— Kórseńder...— Álı-Sultan sál kidire sóıledi.— Esen-Temir paqyr dúnıe saldy... Al qazirden bastap Maýarannahrdyń hany menmin.

— Qup, taqsyr! — dedi úıdegiler bastaryn shulǵyp. Sosyn Álı-Sultan qatar turǵan Esen-Temirdiń alty qatynyna qarady. Bári de jas, úrip aýyzǵa salǵandaı súıkimdi eken.

— Men musylmanmyn,— dedi ol.— Sondyqtan maǵan alty qatynnan artyq qatyn alýǵa sharıǵat qospaıdy. Al sender óte unap tursyńdar. Amal joq, burynǵy alty qatynymdy talaq etip tórkinderine qaıtaryp, endi senderdi alamyn. Alty qatyn birdeı rızalyqtaryn bildirip tizelerin búkti.

— Al endi báriń de ketińder. Tek bas ýázir qalsyn,— dedi.

Úıde tek Álı-Sultanmen tilektes han taǵyn búgingideı etip alýǵa aqyl bergen uzyn boıly qara saqal kisi ǵana qaldy.

— Sen, orda kúzetshilerine muqıat bol,— dedi oǵan.— Al qazir, esik aldynda turǵan ásker basshylar kirsin!

...Jamandyq juqpaly aýrý tárizdi Álı-Sultan da óte qanqumar han bolyp shyqty. Osy Álı-Sultannyń kezinde taǵy bir jan túrshigerlik oqıǵa ótken.

Ózbek hannyń ámiri boıynsha ólim jazasynan bosanǵan Saqyp-Jamal men Bóbesh Aqberenniń pilder taptaǵan qyrǵynnan aman qutylyp, myńǵa jýyq joldasymen Maýarannahr jerine ketkenin estigen. Bul kezde Saqyp-Jamal Aqberennen eki qabat edi. Orda mańaıynan qýylǵan eki áıel. Saqyp-Jamal aman-esen bosanǵannan keıin, Aqberendi izdep Maýarannahrǵa bet alǵan. Aryp-ashyp, Jezaq dalasyn jaılaǵan Qypshaq pen Mańǵyl aýyldaryna jetken. Osy jerde olar Aqberen basqarǵan quldar tobynyń, Jaǵataı handarynyń áskerlerinen qatty jeńilip, byj-tyj bop jan-jaqqa tarap ketkenin estigen.

Barar jer, basar taýlary qalmaǵan eki áıel. Horezmge jatatyn óz aýyldaryna barǵylary kelmegen. Jaqsy ıt ólimtigin kórsetpeı óledi degendeı, ózderiniń mundaı kúıge ushyraǵandarynan qorlanyp, ne bolsa da basqa elge sińip ketýdi durys kórgen.

Qarǵa tamyrlas qazaq, suraı kele aǵaıyn bolyp shyǵatyny belgili. Óstip júrgenderinde, Jetisýdan Ándıjan arqyly kelgen bir kerýenniń Bóbeshtiń naǵashy jurty, Almalyq mańaıyndaǵy Úısin elinen ekenin bilgen. Kerýen basshysy qart buryn Horezmde de talaı bolǵan eken, buryn bir ret kórgen Bóbeshti tanyp, ózderimen birge naǵashy eline alyp ketpek bolǵan. Burynǵy sándi, saltanatty túr-kelbetten aıyrylǵan qos áıel, ekige jetip qalǵan Saqyp-Jamaldyń sábıin kezek-kezek aldaryna alyp áldıleı, nardyń qomynyń ústinde kerýenmen birge Jetisýǵa júrip ketti. Shaǵyn kerýen ury-qaraqshylardyń kózine túspeıtin qum arasyndaǵy súrleý, taý qoınaýlaryndaǵy mal ǵana ótetin shatqal, jyralarmen Almalyqqa taıaı berdi... Tek, átteń, Almalyqqa úsh kúndik jol qalǵanda, syldyrlaı aqqan bulaqty bir jartastyń túbinde qonyp jatqan kerýendi oılamaǵan jerden bir qaraqshylar toby kelip shapqan. Qas qaraıyp ketken kezi edi, jańa ǵana keshki astaryn ishpek bop daıyndyqqa kirisken jolaýshylar, shoqparly, soıyldy, qyryq-otyz salt-atty jigitter ústerinen saý ete túskende, esh jaqqa qasha almaı qaldy. Bul Jekenshi hannyń dúrildep turǵan kezi edi. Násiránı shirkeýlerin qoldap, musylmandarǵa aıamaı soqqy berip jatqan. Qaraqshylar Jekenshi hanmen tilektes buzyqtar eken. Olar jolaýshylardy tonap qoımady, ózderin Úrgenish, Buhar bazarlaryna aparyp satýǵa, aldaryna salyp aıdap ketti. Keshki as aldynda, qamys arasyna óz sharýalarymen barǵan eki áıel men jas náreste ǵana aman qaldy. Olar aryp-ashyp, óldim-taldym degende saı boıynda azdaǵan qoı-eshkilerin baǵyp-panalap otyrǵan bir qarasha aýylǵa kelip jetti. Qonaq dese qoń etin kesip beretin bıshara meıirimdi jurt ózderiniń maldarynyń et-sútin talshyq etip otyrǵandaryna qaramaı, daýyldy kúni japan túzge bitken top shıdi panalaǵan boz torǵaıdaı, túni boıy záre-quttary qalmaı ábden sharshaǵan eki áıelge barlaryn berip, esterin jınatqan. Osy aýylda bular, Altyn Emel men İlede qum jýyp jatqan quldar men kedeı sharýalardyń aýyr turmysqa shydaı almaı, Jekenshi hannyń jumysty basqartyp qoıǵan qıanatshyl bastyqtarynyń qorlyǵyna qarsy bas kótergenderin estidi. «Olarǵa Altyn Emel quıatyn İle ózeniniń basynda balyq aýlap, egin egip júrgen kedeıler de qosylypty»,— degen bul áńgimeni aıtyp otyrǵan kús-kús qoldy qara bujyr dıqan.

— Ol jurtty basqaryp júrgen bireý bar ma? — dedi Saqyp-Jamal, áldeneden dámelengendeı.— Durys adamdar basqarmasa, bosqa qyrylyp qalady ǵoı ol bısharalar.

— Bar dedi kisi.— Keremet aqyldy adam. Aty — Aqberen. Átteń ne kerek, bul sorly jurttyń basy qosylǵan ba, eger el bolyp sońyna ere alsaq, myqtylarǵa upaılarymyzdy jibermeıtin túri bar...

Saqyp-Jamal men Bóbesh birine-biri qarady. Biraq tis jaryp Aqberen jaıynda jumǵan aýyzdaryn ashqan joq.

Olar sol kúnniń erteńine Altyn Emelge qaraı bettedi. Syńsyp otyrǵan qazaqtyń bir aýylynan bir aýylyna jetip, jaz óte Altyn Emelge jýyq qaldy. Bul tusta Jekenshi han ólip, onyń ornyn basqan Esen-Temir jyndanyp, Jaǵataı taǵyna Álı-Sultan otyrǵan-dy. Taǵy Jetisý boıy qara túnge aınalǵan. Keshe musylmandarǵa násiránı hrıstıan dinindegiler qıanat istese búgin olarǵa musylmandar zorlyq kórsetken. Almalyqtaǵy shirkeýi birjolata typ-tıpyl etilip, osy qaladaǵy Avınıon papalarynyń mısıonerleri tegis óltirilgen. Álı-Sultannyń óziniń aıdaýymen qara buqara dinshil musylmandar bolyp, molda, murıt, kárı, ımamdarynyń azǵyrýymenen, bular jalpy hrıstıandarǵa qarsy attanǵan. Qoldaryna túskenderin, kedeı, baıyna qaramaı taspen uryp óltirgen, dúnıe múlikterin talan-taraj etip talaǵan.

Jetisý boıynyń osyndaı qaıǵyly kezinde, Saqyp-Jamal men Bóbesh úshke shyǵyp qalǵan nárestelerin arqalaı taǵy bir qarasha aýylǵa kelip qonǵan. Túnimenen júrse, tań syz bere bular kóterilisshilerge de jetip qalatyn edi, biraq budan ári júrýge álderi bomaı amalsyz toqtaǵan.

Eki áıel úı ıeleri asqan azǵantaı etti jep, qoldaryna qurt ezgen saptyaıaqtardy ala bergenderinde, Altyn Emel jaqtan túndelete kóshken kóp el aýyl ústin basyp ketti. Qarasha aýyldy búıirlep ótken jylqynyń kisinegeni, sıyrdyń móńiregeni, túıeniń bozdaǵany qarańǵy túndi úreıge toltyrdy. Aýyl ústin alyp ketken qoı, eshkiniń mańyraǵanynan, jas balalardyń jylaǵanynan, áldekimderdiń aıqaılaǵanynan, qatyndardyń bireýlerdi qarǵaǵanynan qulaq tunarlyq. Áp-sátte aýyl ústi azan-qazan boldy da qaldy. Mundaı ábigerlený tek jaý kelgende ǵana bolatynyn biletin úı ishindegiler, záre-quttary qashyp, úrpıe-úrpıe oryndarynan ushyp-ushyp turdy. Sóıtkenshe, úıge bir qaba saqaldy kisi kirip keldi.

— Otaǵasy, ne bop qaldy? — dedi úı ıesi mosqaldaý kelgen búkir kisi.— Jaý tıgendeı qaıdan shubyryp kelesińder?

Qara saqal kisi úı ishindegilerge tandana qarady.

Álde sender estigen joq pa edińder, ana altyn jýyp jatqan aýyldardan, tiri jandy bir táýlikte qyryp salatyn oba degen sumdyq kesel shyǵypty. Han nókerlerin kún batqannan beri, sol aýyldardyń mańaıyndaǵy eldi Kegen, Narynqolǵa qaraı qýyp jatyr ǵoı. Al sol apat shyqqan aýyldardy búgin túnde órtep jiberetin kórinedi. Eger odan bir adam, ne bir taıynsha aman shyǵyp bizge qosylar bolsa, bireýiń qalmaı qyrylasyńdar deıdi - han nókerleri. Sol ǵoı myna jurttyń bas saýǵalap shubyryp bara jatqany...

Sóıtkenshe bolǵan joq syrttan zekı shyqqan daýystar qaptap ketti.

— Al, sender nege otyrsyńdar?!

— Qane, jyǵyńdar úılerińdi!

— Bıshara-aý, Altyn Emelde jurt qyrylyp jatyr, eger dál qazir kóship ketpeseńder, tań atpaı ol juqpaly apat bul araǵa da jetedi!

— Káne, bol! Jyǵyńdar úılerińdi.

— Dereý, dereý, ketińder bul aradan!

— Biriń qalmaı kóshińder!

— Maldaryńdy, maldaryńdy aıdaýǵa bir eki jigit bólińder!

Buǵan aýyl adamdarynyń úreıli daýystary qosyldy.

— Qarań qalsyn, qarań qalǵyr! Qaı bir bizde mal bar? Ózimiz aman qutylsaq, oǵan da táýbe.

— Qara ana balalarǵa!

— Oı, táýbe! Estimegen elde kóp, ondaı da kesel bolady eken-aý!

— Túsir shańyraqty!

— O, alla taǵala, óziń saqta!

— Aqsarbas! Aqsarbas!

Qaıdaǵy aqsarbas! Qotyr eshkiden bóten dymyń joq! Óleıin dep jatsań da qudaıdy aldaǵyń keledi! Odan da ana qara qazandy arqańa tań! Qalmaıyq myna bosyǵan jurttan.

Jylaǵan bala, túngi tynysh aýada sampyldaı shyqqan úreıli daýystar, áp-sátte aýyl bitken azan-qazan boldy da qaldy.

Sóıtkenshe úıge qylyshyn súıretken bir jas jigit kirip keldi.

— Al, sender nege úılerińdi jyqpaı otyrsyńdar? — dedi ol daýsyn qattyraq shyǵaryp.— Álde han áskerleri shaýyp ketkenin kútesińder me?! Al, turyńdar! Turyńdar!

Úı ıesi menen áıeli oryndarynan atyp turyp, sasqalaqtap, birese ana zatyn, birese myna zatyn syrtqa qaraı súıreı bastady.

— Abyrjymaı isteńder,— dedi jas jigit. Úlgiresińder.

Saqyp-Jamalǵa jigit tanys sekildi kórindi. Oǵan qaraı qaldy. Bir sát jigit te kóz tastady.

— Saqyp-Jamal apa?! — dedi ol kenet daýystap jiberip.— Bul jaqta qaıdan júrsiz?

Jigit Úrgenishten eken. Kishkentaı kezinde sheshesi Saqyp-Jamaldyń qyzmetkeri bolǵan. Balajan Saqyp-Jamal qyzyq kórip keıde buǵan órik, meıiz, asyq beretin. Bertin kele sheshesi ólip, balasy Buhardaǵy týystaryna ketken dep estigen. Osydan úsh jyl buryn áldeqalaı bireýden buny han saraıynda súlgishi bolyp júr degen habar alǵan.

— Iapyrmaı, qalaı júdep ketkensiz? — dedi jigit oǵan aıaı qarap.— Bir sumdyqqa ilikkensiz ǵoı.

— Ol uzaq áńgime,— dedi Saqyp-Jamal.— Al myna surapyl ne? Altyn Emeldiń adamdary shyn qyrylyp jatyr ma? Biz solaı qaraı bara jatyr edik.

— Iá, qyrylǵaly jatyr,— dedi jigit. Sóıdedi de Saqyp-Jamalǵa eńkeıe sybyrlady.— Júrińiz, túsindireıin.

Jigit áıelderdi ertip, jyqqaly jatqan úıden sál árirek apardy.

— Qoryqpaı-aq, qoıyńyzdar,— dedi sybyrlaı sóılep.— Altyn Emelde esh oba joq... Ol jerde handardyń qıanatyna bas kótergen kileń jaý júrek adamdar bar. Taqqa jańa otyrǵan Álı-Sultan han sol ereýilshilerdi úı-múılerimen, olarǵa jany ashyǵan sol mańdaǵy tórt bes aýyldardy qosyp, birjolata órtep jiberińder dep buıryq bergen. Bul qylmysty halyq kórmesin dep, al kóre qalsa, sóz etip júrer, tipti arasha túser dep qorqyp, «Altyn Emelde qorqynyshty juqpaly apat bar» dep jalǵan laqap taratyp, mańaıyndaǵy eldi kóshirip jatyr, Altyn Emel kúreskerleri buny bilmeıdi. Tún ortasy bolǵansha jurt bul aradan ketip bolady. Sosyn tún ortasy aýa han áskerleri ol aýyldardy qorshap alyp, jan-jaǵynan órt salady. Birde-birin syrt shyǵarmaı, bárin aýyl-maýylmenen órtep jibermek. Al alda-jalda bireý-mireýi órtten qutyla qalsa, ondaı adamdy qorshap turǵan ásker tabanynda óltirý kerek. Han ótirigi shyqpasyn deıdi ǵoı.

— Oıpyrmaı, mundaı da sumdyq bolady eken-aý!

— Ýaı, jeńeshe-aı nesin aıtasyń! — Ol Saqyp-Jamalǵa sál jaqyndady. Ol bısharalarǵa habar berer múmkindik bolmaı qaldy. Kózinen tıtteı tasa ketseń, jasaq bastyǵy bilip qalady... Al habar bermeıin deseń, sonshama jurt bosqa qyrylady ǵoı.

Sheshim ózinen-ózi keldi.

— At taýyp ber, men baraıyn,— dedi Saqyp-Jamal. Sóıtti de qolynan ustap turǵan balasyn Bóbeshke berdi.— Apajan, ózińe tapsyrdym. Alda-jalda birdeme bolyp ketsem...— Ol sóziniń ar jaǵyn aıta almady. Eńkeıip balasynyń betinen kezek-kezek súıdi.

— Bar! Tezirek Aqberenge jet! — dedi Bóbesh kenet boıyn jınap alyp.— Bópeń úshin qam jeme! Qudaı buıyrtsa sońdaryńnan bizde jetemiz...

— Júrińiz, jeńeshe! — dedi jas jigit.— Myna alasapyranda sizdiń o jaqqa ketkenińizdi eshkim de bilmeıdi.

Qara bult japqan aspan da qap-qara. Úıtilgen terideı, órtengen jer de qap-qara. Eki qara álemniń ortasyndaǵy dúnıe de qap-qara. Tek osynshama qap-qara jer jıhannyń ishinde, seldir bultty jamylyp kók jıekten shyǵyp kele jatqan kún kózi ǵana qyp-qyzyl. Bar álemdi jutýǵa jer astynan kóterilip kele jatqan bir ǵajaıyp aıdahardyń kózindeı.

Qap-qara dúnıeni kezip qara jamylǵan bir áıel kele jatyr. Jetektegen kishkentaı balasy bar. Bul Bóbesh. Al jetektegeni Saqyp-Jamaldyń uly. Bóbesh egilip jylap keledi. Kóz jeter jerde tiri jan túgil, bir tal shóp kórinbeıdi, bári órtenip ketken... Kenet qarlyǵa, jasqa bulyǵa shyqqan Bóbeshtiń sarnaı aıtqan áni estildi.

Dúnıe netken qara, netken qara,

Júrekti qan jylatqan netken jara,

O, táńiri, ne jazyp em saǵan munsha,

Kúshsiz el, sorly ana, jetim bala...

Án júrekti tyrnaǵandaı ótkir jáne qaıǵyly. Bóbesh birdeme izdegendeı jerdeı basyn almaıdy. Al jetektep kele jatqan kip-kishkentaı bala, dúnıede esh ozbyrlyq, qıanat joqtaı jan-jaǵyna tańdana qaraıdy. Balaǵa Bóbesh te oqta-tekte tańdana qaraıdy. Sheshesinen aıyrylǵaly óli bir ret jylap, ne nan surap kórgen joq. «Sirá eshteńe túsinbeı kele jatyr-aý» deıdi ishinen, qasyretten tunshyǵyp ólýge taıaý Bóbesh.

Osy kezde bulardyń ústinen qańqyldaı ándetip bir top qońyr qaz ushyp ótti.

— Qara, áje! — dedi, bala kenet shattana aıqaılap jiberip.— Áne, áne, ana qazdar bizdi kórdi! Bizdiń aıdalada adasyp júrgenimizdi apama aıta barady! Ol jigitterin jiberip taptyryp alady. Ne ózi keledi. Apam meni ıisimnen tanıdy...

Balanyń sózin estip, Bóbesh shydaı almaı taǵy jylap qoıa berdi.

— Nege, nege jylaısyń, áje? — dedi bala taǵy byldyrlaı sóılep.— Álde álgi qazdar bizdiń munda adasyp júrgenimizdi apama aıtyp barmaıdy deısiń be?

Aǵyl-tegil jylaǵan Bóbesh balanyń bárin uǵyp kele jatqanyna tań qaldy. Ony baýyryna qysyp, eki betinen kezek-kezek súıdi.

— Aıtyp barady, qulynym, aıtyp barady.

Biraq kimge aıtyp barady? Bóbesh jan-jaǵyna taǵy qarady. Bári-bári kúıgen. Keshegi bul arada otyrǵan aýyldar da! Han, ámirlerge qarsy shyqpaq bop qoldarynda naıza, qylyshtaryn jalaqtatqan er jigitter de... Bári kúıgen! Bári bitken! Osynaý kúıgen, kúıregen álemdi kórgen qazdar, aıdalada qańǵyp júrgen ana menen balanyń baryn kimge aıtady? Eshkimge de aıta almaıdy! Bári bitken! Bári kúıip ólgen!

Joq, Bóbesh qatelesken edi. Saqyp-Jamal der kezinde jetip úlgirgen. Han áskerimenen soǵysqa shyqpaqqa tastaı túıinip daıyn otyrǵan aýyldar men altyn jýýshy kóterilisshi jigitter, han áskeri qorshap úlgirmeı sonaý Shyǵys Túrkistanǵa qaraı bosyp bara jatqan jurtqa qosylyp úlgirgen.

Tań aldynda bul arany tegis qorshap, órt salǵan han áskeri buny bilmegen. Laýlap janǵan, bos qalǵan aýyldar men kóterilisshilerdiń shatyrlaryn qarańǵyda kórip, adamdary da birge órtenip ketken shyǵar dep oılaǵan.

Biraq sonaý Shyǵys Túrkistanǵa ótip ketken Aqberen men Saqyp-Jamaldy kim kórgen? Aıdalada qańǵyp qalǵan áıel men jas balaǵa ony kim aıtar? Al olar qaıta oralǵansha kim bar, kim joq? Jazmysh degen mine osyndaı. Oılamaǵan jerden soqqan daýyl tárizdi. Sondyqtan da qyrsyǵy arylmaǵan Bóbesh Saqyp-Jamaldyń úsh jasar bópesimen osy jaqta qala bergen.

Iá, anasy men balasy osylaı ońaı aıyrylǵan sum zaman da, bul tań qalarlyq oqıǵa emes edi. Úsh jasar balanyń tirideı jetim qalǵany tek Bóbeshke ǵana batty. Odan bóten eshkimge batpady. O da buny taǵdyrdyń jazǵany dep uqty.

Al tarıhtaǵy Jetisýda 1337-1338 jyldary oba boldy degen habar osy oqıǵadan týǵan.

Taǵy Iranǵa qaraı bort-bort jelgen Altyn Orda jaýyngerleri Toqpaq jaldy, qushaq quıryq attar ústinde kók naızaly, qısyq qylyshty, jeńil temir qalqandy Dáshti Qypshaq jigitteri.

Qosyndarynyń aldynda jelmen oınaǵan aq týdyń astynda teńbil kók, jalyn quıryq, qaz moıyn sáıgúlik mingen Ózbek hannyń ózi. Tutqasyna altyn áriptermen óziniń esimi jazylǵan, qısyq kók qurysh qylysh belinde. Bir jaǵynda — súıek sapty qaby kúmispenen oıýlanǵan uzyn qanjar. Ótkir ushty kók qurysh naızasyn, aǵash eriniń bıik qasyna kólbete ilgen. Er aıdaharlardyń beınelerimen oıylǵan jalpaq som kúmispenen qaqtalǵan. Qoramsaǵynda súıek basty ysqyryq dybysty áıgili jebeleri. Eriniń sol jaǵynda jezbenen áshekeılengen jeńil temir qalqan. Súıek býnaqty sadaǵyn arqasyna ilip alǵan. Ústinde temir torly saýyt, basynda sondaı temir dýlyǵa.

Atqa jeńil, urysýǵa yńǵaıly bolsyn dep qarý-jaraǵynyń bárin yqshamdy etken jáne salt atty adamǵa eń kerektilerin ǵana taǵynǵan. Shyńǵys pen Batý babalarynyń kezindegideı han qarý-jaraǵyn alyp júretin arnaýly hurshysy joq, bári ózimen birge.

Taǵy bir ereksheligi: Berke, Qutlyq Temir, Toqtaılardaı Ózbek han áskeriniń búıirinde emes, eń aldynda, qosyndaryn ózi bastap keledi.

Sońynan ergen jaýyngerleri de ózi tárizdi, at ústine laıyqty jeńil qarýlanǵan.

Hannan bulardyń eki-aq aıyrmasy bar, kóbi temir saýytsyz, tek ishterinen torly keýdesheler kıgen. Budan basqa, han tárizdi, qosalqy attaryn ustap kele jatqan arnaýly kisileri joq, bos attary ózderiniń jetekterinde.

Toqpaq jaldy tor aıǵyrlar, toqtaý bilmeı, bort-bort jeledi.

Ordaly jylan tárizdi túsi sýyq, jer qaıysqan qol lek-lek bop jazyq daladan átip, Teriskeı Kavkazdyń taýly qoınyna taıap keledi.

Hannyń sońynda, Altyn Ordanyń altyn týynyń astynda, aq baqaı qos ker júırik mingen Tynybek pen Jánibek.

Bular da ákelerindeı, temir saýytty, kók naızaly. Olardyń sońynda áskerı qolbasshy ámir, batyrlar. Ár qosynnyń, bulyqtyń aldynda óz qolbasshylary, óz jalaýlary.

Bul Jylqy, ıaǵnı 1342 jyly edi.

Bıyl Iranda da bul jyl qıapat aýyr jyl bolǵan. Kóktem shyqqaly bir tamshy jańbyr jaýmaǵan. Kún naýryz aıy bastalysymen-aq shańqaıyp, jer-dúnıeni kúıdirip turyp alǵan.

Kókek aıy týmaı jatyp Kavkazdyń bıik taýlary men quzdarynyń basyndaǵy qarlary erip bitken.

Al mamyr aıynda, qarly, jańbyrly jyldary gúrildeı, býyrqana, bursana aǵatyn doly taý ózenderi, sýlary taıyzdanyp, keı jerlerde at tolarsaǵyna jeter jetpes bop taýsyla júgirgen.

Ózbek han tabıǵattyń bul qyrsyǵyn da paıdalanǵysy kelgen. Sol sebepten de ol tórt júz atty áskerimen sýy birtalaı tartylyp qalǵan Derbent shatqalyna asyǵa júrip kele jatqan.

Arran men Shırvandy alamyn dep Ózbek han budan buryn da Iranǵa birneshe ret attanǵan.

Biraq qaıdaǵy joq bir jaǵdaılar kezdesip, keıde jeńilip qalyp, Ázirbaıjandy ózine qarata almaǵan. Azdaǵan jeńiske jetken kezderinde de, ony ózine uzaq baǵyndyryp otyrýǵa múmkindigi bolmaǵan.

Al bul joly ol tek Arran men Shırvandy ǵana emes, Irannyń keme júretin Qara teńiz jaǵalaýlaryn tegis Altyn Ordaǵa qaratpaq oıda edi.

Oǵan óziniń kúshi de jetetindeı de edi. Altyn Orda bul tusta Ázıa men Shyǵys Evropadaǵy eń myqty memlekettiń biri-tin.

Al Irannyń eń álsiregen kezi. Qulaǵýdyń uly handyǵyn ár ámir, shynjyr balaq, shubar tós baı-manap alpaýyttar ózderine jeke ámirat etip bólip alǵan.

Onyń ústine ar jaǵyńdaǵy Beıbarys memleketi de shabýylyn tyımaǵan.

Bular az bolǵandaı kúsheıip kele jatqan Osman ımperıasynyń da alystan shyqqan ashýly aıqaıy estile bastaǵan.

Mine, osyndaı jaǵdaıda sýy taıyzdanyp qalǵan Derbent shatqaldarymen Altyn Ordanyń qalyń áskeri Derbent qaqpasynyń túbinen biraq shyqty.

Budan ári on shaqty kúnniń ishinde Shırvannyń biraz jerin alyp, endi Altyn Orda qoly Kýra ózenine taıaı tústi.

Biraq aqsarbas qurbandyq etip attanǵan Ózbek hannyń joryǵyn alla taǵala qabyldamaǵan eken.

Sirá Ózbek hanǵa Irandy jaýlap alý jazmyshynda jazylmasa kerek-ti, kúnniń ystyǵynyń arqasynda áskerinde ish aýrý paıda boldy. Al tebinge úırengen Deshti qypshaq jylqysy kúnnen kúıip ketken dalada ottaıtyn shóp taba almaı óle bastady. Qoldan bergen jem olarǵa azyq bolmady.

Osyndaı jaǵdaıda, Grýzıaǵa taıanǵan jerinde kenet ystyqtan júregi qabynyp ketip, Ózbek hannyń ózi dúnıe saldy.

Altyn Ordanyń shańyraǵy kúıreı jerge tústi.

Otyz jyl basqarǵan aıbarly han óldi.

Hany ólip áskeri qıyndyqqa ushyrap jatqanda, qandaı qolbasshy jurtty attanysqa úgitteı alar. Ózbek balalary da soǵysa bereıik deı almady.

Ózbek hannyń ólimin syltaý etip, han keńesi keıin sheginýdi uıǵardy. Altyn Ordanyń altyn taǵyna Ózbektiń úlken balasy Tynybek otyrdy.

Han taǵyna jańadan bireýdiń otyrýy — jańa aıqastardyń bastalýy. Ásirese bundaı qasıet Shyńǵys urpaqtaryna tán qasıet. Árıne, bul aıqastyń basy birneshe áýletterdiń pikirlesip kelip, ózderine saıası baǵyttary, tilek-maqsattary qarsy basqa toptarmen daı-daı bop alysýynan shyǵady. Shyńǵys han jasysy boıynsha burynǵydaı han saılaý úshin bul tusta Quryltaı shaqyrylý múldem qoıylǵan. Biraq áli de bolsa, ústemdikteri júrip turǵan aǵa ámir, bıler tilese, sol jasystyń, han taǵy úlken balasyniki degen tárizdi keı erejeleri qoldanylyp ta qalatyn. Osyndaı jolmenen handyqqa jetken Tynybektiń de qorǵaıtyn, jaqtaıtyn kúshti toby bar. Onyń ústine, Ózbek han óler aldynda, han taǵyna úlken ulym Tynybekti otyrǵyzyńdar dep ósıet aıtyp ketti degen qaýeset sóz de jurt arasynda taralýly bolatyn. Kóregen, bilgir Ózbek aqyldy, parasatty ortanshy uly Jánibekti qalamaı, toń moıyn, bir betkeıligi bolmasa oıǵa da shorqaq úlken balasy Tynybekti nege han taǵyna laıyq kórdi? Bul árıne jurtqa jumbaq dúnıe edi.

Al Tynybekti jaqtaıtyndar — negizinde Iran elinen kelgen Altyn Orda qyzmetindegi dinı adamdar, saýda-sattyq pen basqa memleket isterinde júrgen oqyǵandar edi. Jáne Qyrymdy bıleı bastaǵan genýıalyq saýdagerler, Kavkaz cherkesteri alan, osetın knázdary men bulǵar, oǵuz bekzadalary bolatyn. Bulardyń Tynybek jaǵyna shyǵatyn túrli-túrli sebepteri de bar.

Ózbek han Qoı, ıaǵnı 1331 jyly osy úlken uly Tynybekke Irannyń belgili ámiri Húseınniń balasy Sháıeli ámirdiń qyzy Anýshırvan-qatyndy alyp bergen.

Ózbek pen Hýseın tós urysqan quda bolǵan. Al tórt jyl ótkennen keıin, Qutlyq Temir dúnıe salyp, Ózbek Irannan sheginetin joryǵynda, osy qudasy Húseın men Altyn Orda betpe-bet keler jaý bolyp qaıtqan. Elderimenen elderi, ákeleri men ákeleri jaýlasqan Tynybek pen Anýshırvan-qatynnyń jubaılyq hálderi qıynǵa aınalǵan. Mundaıda musylman dástúri boıynsha, eri áıelin talaq etip, tórkinine aparyp tastaýy kerek, ne qatyny tórkin jurtynan bezip túsken eliniń jaǵyna múldem shyǵýy kerek. Ekeýi de búıte almady. Tynybek áıeliniń sulýlyǵyn, zattylyǵyn jáne odan týǵan eki jasar balasyn qıa almasa, al Anýshırvan-qatyn týǵan elin ózine joqtatpaı otyrǵan mańyndaǵy ıran adamdaryn, oqymysty múlázım, saýdager, dinı kisilerdi janynan qýýǵa dáti barmady. Orda mańynan olardy qýý úshin — olardy Dáshti Qypshaq jerinen Iranǵa qaıtarý kerek edi. Han kelininiń bu qylyǵyn jáne Tynybektiń boz ókpeligin bularǵa qarsy top ájeptáýir paıdalana bildi. Sonda baryp bul iske genýıalyq saýdagerler kirisken.

Osyndaı jaǵdaıda cherkes, bulǵar, genýıa saýdagerleri Ózbek hannyń ózine aıtyp, bolǵaly turǵan janjaldy toqtatqan. Sol kúnnen bastap Tynybek pen Iran, Qyrymdaǵy Genýıa kolonıasynyń alań, cherkes, oǵuz saýdager bekzadalarynyń baılanysy kúnnen kúnge kúsheıe túsken.

Tynybekti jaqtaıtyn bul saýdagerler men Jánibek jaqtaǵy musylman qaýymnyń, onyń ishinde Horezm men Dáshti Qypshaq saýdagerleriniń arasy sol kúnderden bastap, eki jaq bop shıelenise túsken.

Bir jaty Tynybektiń, al ekinshisi Jánibektiń han bolǵanyn tilegen.

Bul kúreske endi el basqaryp otyrǵan ámirler, bıler, bekzadalar da at salysqan.

Kúres ábden shıelenisip ketpeı turyp, oıda joq jerden joryqta Ózbek han qaıtys bolyp, onyń ólerdegi ósıetin tilge tıek etip, bılik Tynybekke kóshken.

Násili sabyrly Jánibek, oıyndaǵysy bolmady dep bálendeı kúıip-pise qoımaǵan. Kúıinse de, renjise de ishine saqtap, eshkimge shoqpar ala júgirmegen.

Jáne parasatqa salyp, aǵasy Tynybekke baǵynbastyq ses kórsetpegen.

Biraq dúnıe ataq, baq, mahabbat degenderden kúshti eshteńe taǵy joq. Bular týysqandyq, baýyrlyq sezimderden anaǵurlym adamnyń óz júregine jaqyn jaralǵan. Al Shyńǵys urpaqtaryna ásirese taqqa otyrýdan asqan tilek bolmaǵan. Buny arman etpegen dúnıeden birde-bir han urpaǵy ótpese kerek-ti. Jánibekte de osy aýrý kúshti edi. Bir Ózbektiń eki uly taqqa talasyp qan-josa bolyp jatqanymyz jónge kelmes dep ol qansha ózin basqanymenen, asaý arman ishke syımaıtyn Eskendirdiń qos múıizi emes pe, janyn túrtkilep ábden maza bermegen.

Áıtse de Jánibek shydaı bilgen.

Biraq altyn taqtyń aty altyn taq, aqyl-oıyn bılep shydatpaǵan.

Jánibek osyndaı eki ottyń ortasynda júrgende bir oqıǵa boldy. Jánibek toqaly, byltyr alǵan cherkes qyzy Janbıke-hanymdy da janyndaı jaqsy kóretin.

Al taýtekedeı Kavkazdyń shyń, quzynda erkin ósken Janbıke-hanymnyń, Altyn Ordaǵa kelin bop túsisimen birden ózinen eki-úsh jas qana úlken Jánibektiń kishi inisi Hyzyrbekke kóńili aýdy.

Bul qylyǵynyń kúná ekenin jas kelinshek te jaqsy biletin.

Biraq júrekke buıyra alasyń ba? Ystyq qandy taý qyzy óz júregine óziniń ámirin ótkize almady.

Al Hyzyrbek qur ǵana jas emes edi, ol alǵyr, órt minezdi jigit bolatyn. Bu da Shyńǵystyń ózge urpaqtaryndaı ózimshil, qyzǵanshaq jaratylǵan jas edi.

Ol aǵasy Jánibektiń ózinen onyń jas toqalyn qyzǵanady. Sol qyzǵanshaqtyq júregin ot bop órtep, tolqyn bop týlap maza bermeı, aqyry Janbıkeniń qushaǵyna engen soń baryp tynyshtalǵan.

Hyzyrbek júreginiń sol tynyshtyǵynan aıyrylyp qalamyn ba dep Jánibekten seskene bergen.

Sol seskený aqyry Jánibekti jek kórgizdirgen. Oǵan degen qastyq sezimge aınalǵan.

Al Jánibek bolsa, aǵasy Tynybekten, inisi Hyzyrbekten, aqyl-oı, daryn, minez-qulyq, parasattyq jaǵynan da jurt aldynda abyroıly edi.

Tym abyroıly edi.

Mundaı qasıeti artyq adamdy qasıeti tómen kisilerdiń jek kóretini taǵy belgili. Tynybek pen Hyzyrbek te Jánibekti jek kórdi.

Al Jánibek jalǵyz inisi Hyzyrbekti jaqsy kóretin. Onyń ózine istep júrgen opasyzdyqtarynan tipti beıhabar edi. Ásirese Janbıkemen ekeýiniń arasyndaǵy oqıǵany bilmeıtin...

Biraq ony bir adam biletin.

Ol adam Janbıke men Hyzyrbektiń tabysýyna ózi sebepker bolǵan. Endi ózi osy ekeýiniń aıyrylysýyna sebepker bolǵysy keldi. Óıtkeni bul da ózgeniń qýanyshyn kóre almaıtyn, ishi tar jan edi.

Onyń ústine Janbıke men ekeýin tabystyrǵany úshin Hyzyrbekten alǵany kóńilinen shyqpady. Dúnıeniń bar qyzyǵyn Hyzyrbek kórip, óziniń bir ýys kúmis aqsha úshin satylǵanyna qorlanǵandaı boldy.

Jánibek ordasy da keı jazda, ákesiniń sońǵy jyldardaǵy jaılaýy, teriskeı Kavkazdaǵy Beshtaý óńirine shyǵatyn. Al bıyl, «Aınalaıyn, Aq Jaıyq, at salmaı óter kún qaıda?» dep Dospambet jyraý tolǵaǵan aǵysy óren, sýy tereń osy Aq Jaıyq boıyna kelgen. Al Hyzyrbek aýyly buryn únemi Tynybek ordasymenen birge kóshetin. Byltyrdan beri bunyń aýyly da Jánibek Ordasymen birge kóshýdi shyǵarǵan. Bıyl da Hyzyrbek Tynybektiń jaılaýyna barmaı, Jánibektiń kóshine ergen. Ol at ústinen qaraǵanda kók oraı shalǵyn arasynda jatqan jumyrtqalardaı, kileń aq boz otaýdan kóterilgen sándi aýlyn, ortanshy aǵasynyń boz ordaly, aı jalaýly úlken aýlyna taqap ákep qondyrǵan. Eki aýyldyń ortasynda kishkentaı qamysty qarasý bar, aralary kóp degende taı shaptyrymdaı.

Jánibektiń Ordasy tigilgen tustyń batysy da, teriskeıi de syńsyǵan el. On shaqty aýyl Jánibektiń óz kóshine jatady, qalǵandary Qypshaq taıpalaryniki. Olardyń dál ortasynda boz ordaly, kúmis baqandy, ataǵy jańa dúrildeı shyǵyp kele jatqan Tóre bıdiń aýly. Jánibek te bıyl jaılaýǵa osy bıdiń shaqyrýymenen Aq Jaıyq óńirine kelgen.

Bıyl Aq Jaıyq qatty tasyp, búkil óńirdi alyp ketken sýy kesh qaıtqan. Jer betindegi qar ketip, kún jylynysymenen-aq qunarly jerdiń kógal shóbi dý ete qalǵan. Sosyn kóp keshikpeı jer keýip, qosh ıisti kók maısa ushy-qıyry joq dalany jasyl kilemdeı japqan. Sonaý Saraı-Berke mańynan Jánibek aýyldary jaılaýǵa kelgende Aq Jaıyqtyń eki jaǵy birdeı, jas qaıyń, jasyl talmen kómkerilip, oıpat, qyrlary sarǵaldaqty, qyzǵaldaqty kók oraıǵa kómilgen edi.

Kógildir kólder. Tolyqsı aqqan Aq Jaıyq, Aınadaı ashyq kóktorǵyn, kókpeńbek aspan. Jaıqalǵan jasyl shalǵyndy jasyl dala. Sol dala da syńsı qonǵan el. Kól, ózender ústinde byjynaǵan qaz, úırek... Tóskeıde byqyǵan mal...

Dúnıe bitken tynyshtyqqa, qýanyshqa bólengen.

Al osyndaı qannen-qapersiz shatty dúnıede, taǵy da qan tógiler sumdyq bastalar dep kim oılaǵan.

Jánibek kúnde tańerteń, aýyl ábden oıanyp ádettegi tirshiligine kiriskenshe, janyna bir-eki qusbegi, ańshy jigitterin ertip, syrttaǵy qamysty kól jaǵasyna baryp, qaz-úırekke suńqar, ıtelgi, ne qyrǵı salyp qaıtýdy jaqsy kóretin edi.

Ásirese, kip-kishkentaı, myqtaǵanda jumyryqtaı ǵana, qyrǵıdyń ózinen úlken shóregeı baýyryna kirip, qanatynyń topshysyn qıyp jiberip, tómen qaraı qulaı túse, jerge bir qulashtaı qalǵan kezde, ústindegi úırekti tóńkerip tastaryn qaıtersiń. Jánibek bundaı sýretke razy bolatyn. Al kólden kóterilgen úırek, qazdy shúıilip, ilip túsetin qandy kóz qarshyǵa, oqtaı zýlaǵan suńqar, eń jaqsy kóretin alǵyr qustary edi. Olardy jemdep, baptap qaz-úırekke salý han ulynyń eń bir jany súıer isi bolatyn.

Al búgin tek kók tuıǵynyn ǵana alyp kól basyna kelgen. Qasynda eki-aq joldasy bar. Áli kún shyqpaǵan kez edi, biraq «búkil álem qojasy» kúnniń kóp keshikpeı shyǵatynyn habarlaǵandaı, kókjıek qyzyl altyndaı qyzǵylt tartyp alaýlana qalǵan.

Kól ústin aqqý, qazdyń syńsyǵan ánderi terbep tur.

Tuıǵynyn qurǵaqqa qaraı ushqan shóregeı úırekterdiń bireýine salmaq bop, Jánibek jaǵadaǵy qalyń qamystyń arasyna kire berdi. Eki serigi syrtynan baqylap qyrattaý jaǵada qaldy.

Qalyń qamys arasynan han uly jan-jaǵyna qarady. Bes qadamdaı kól jaǵasynda úsh úırek júzip júr...

Jánibek aıaǵyn basa tústi de, kilt toqtaı qaldy.— Tóre qoryqpańyz,— dedi bir úreıli daýys. Jánibek emes, daýys ıesi ózi qorqyp turǵan tárizdi.— Sizbenen ońashada sóıleseıin dep edim.

Ras. Jánibek, oıda joq jerden daýys shyqqan sátte shoshyp ketken. Belindegi qylyshynyń sabyna qoly qalaı barǵanyn da bilmeı qalǵan. Biraq júregi dereý ornyna túsken.

— Ne jaıynda? — dedi ol daýys shyqqan jaqqa qarap.

Endi qamys arasynan daýys ıesiniń ózi de shyqty. Bul Jánibek bálendeı tanymaǵanmen buryn bir-eki ret Hyzyrbek tobynda kórgen jigiti eken. Óńi de sýyq, qımyldary da sýyq, sirá aıtaıyn degen sózi de sýyq bolar...

— Men sizdiń qasyńyz emespin, dosyńyzbyn, aıtqaly turǵanym da ósek emes, aqıqattyq,— dedi sýyq óndi jigit.— El qadirleıtin myrzamyz bolǵan soń...

— Iá, tezirek aıt. Úırekterdi kózi shalyp qaldy bilem, tuıǵynym shydamsyzdanyp tur.

— Qazir... Adamnyń aýzy baratyn sóz emes. Amal joq, bóriktiniń namysy bir degen. Sizdiń jaqsy kóretin toqalyńyz kózińizge shóp salyp júr... Al...

Jigit taǵy birdeme aıtpaqshy bolyp kele jatyr edi, Jánibek bólip jiberdi.

— Kimmen? — dedi ol ázer sóılep.

— Ony men sizge aıta almaımyn,— dedi jigit.— Aýzym barmaıdy. Óz kózińizben kórińiz... Erteń tań biline, aýylyńyzǵa jylqyshy, tóskeıdegi maldaǵy jylqyshyńyz bop bir salt atty keledi. Toqalyńyzdyń úıine kiredi... Qylmys ústinde ustap alyńyz. Kim ekenin óz kózińizben sonda kóresiz... Al qosh bolyńyz...

— Toqta! — dedi Jánibek. Jigit sál buryldy.— Bul oqıǵany senen basqa kim biledi?

— Tiri jan bilmeıdi... Tek jalǵyz ózim. Eshkimge aıtqan joqpyn, aıtpaımyn da. Meniń aýzym da bir, esiktegi qara qulyp ta bir...

— Solaı de...

— Árıne, bul súıinshi alatyn jaqsy habar emes. Degenmen er abyroıyn saqtaǵym kelgen eńbegimdi umyta qoımassyz deımin...

— Árıne ǵoı.

Jigit qamys arasyna kire berdi. Sol sátte qynabynan sýyrylǵan qylysh jarq etti. Jánibek te barystaı atyldy. Jap-jańa sóılep turǵan sýyq óńdi, sumyraı bas kózi adyraıa laqtyrǵan toptaı, sýǵa batyp kúmp etti. Shoshyp ketken shóregeı úırekter byr etip usha jóneldi.

— Káıt! — dedi daýystap Jánibek, tuıǵynyn úırekter kóterilgen jaqqa qaraı laqtyryp jiberip.

Kók tuıǵyn jaǵaǵa qaraı ushqan top shóregeı úırektiń eń sońǵysyna, atylǵan jebedeı baryp shanshyla tústi.

— Paı! Paı! — dedi rıza bolǵan Jánibek qýanyp ketip.

Jańa ǵana bireýdiń basyn qaǵyp tastaǵanyn umytyp ketkendeı Jánibek myrza. Ol tuıǵynyna úırek jáne bir balapan qasqaldaq ildirip, serikterin ertip, sáske kóterile aýlyna qaıtty.

Tańerteńgi shaıyn ishkennen keıin, ordasynda jalǵyz qaldy. Sonda ǵana ol qabaǵyn tunjyrata oıǵa ketti.

Oılaǵan saıyn júregi órtene tústi.

Joq, bir beıtanys jigitti óltirdim dep júregi syzdaǵan emes-ti. Janyndaı jaqsy kórgen Janbıkesiniń opasyzdyǵy kúıdirgen.

Opasyz dúnıede Janbıkeniń de opasyz bolýyna Jánibek bálendeı tań qalmaǵan. Al ana jigitti, Janbıkeniń sol opasyzdyǵyn aıtyp, janyn aıamaı aýyrtqany úshin óltirgen. Jáne ol jigit bóten bireýge de aıtyp jurtqa mazaq ete me dep namysyn qorǵaǵan túri edi. Árıne, Jánibektiń ózine aıtýǵa aýzy barǵan adam, bóten bireýge de jetkizýi ǵajap emes qoı. Al bóten bireý basqa bireýge aıtady. «Aıtpa syryńdy dosyńa, dosyńnyń da óz syryn aıtar dosy bar» degen. Sodan Jánibek jaqsy kórgen toqalyn talaq etip, tórkinine nege qaıtarǵany búkil elge jaıylady... Jánibek álgi óltirgen jigiti týraly oılady. «Bireýge or qazba óziń túsersiń» degen. Seniń or qazǵanyń kim sonda?

Áıtse de Janbıkeni talaq etkeni jón bolar ma eken? Álde... Álde... Ózine opasyzdyq istegen qatynyn óltirip tastaǵany aqyl ma? Árıne, sóıtken saýap tárizdi...

Joq, bunym tym qatal sheshim bolar. Opasyzdyq adam balasyna tán qasıettiń biri ǵoı. Endi Jánibekke Janbıkeniń opasyzdyǵynan góri, halyq aldynda abyroıy tógilgeli turǵany batty.

Bir rette ol Janbıkeni shaqyrttyryp alyp, aıybyn ózine aıttyryp, talaq etpek te boldy.

Sóıtse de, ony tipti qýyp jiberýge taǵy qımady.

«Eger baǵanaǵy jigittiń aıtqany ósek bolyp júrse qaıtemin?» dedi.

Janbıkeni qımaǵan júrek endi ony aqtar jol izdep jantalasty.

Biraq aqtaı almady. Opasyzdyqtyń aty — opasyzdyq, opasyzdyqty aqtaý, adaldyqty qaralaý bolar edi. Al adaldyq dúnıedegi eń uly qasıet.

Kúni boıy bir ornynda otyra almaı, Jánibek durys sheshim izdeýmen boldy.

Onyń ústine búgin Tóre bımen kezdesý kerek edi. Oǵan da bara almady. Erteń kelemin dep bıge arnaýly kisi jiberdi...

Kúni boıy óz oılarymen ózi arpalysyp ábden sharshaǵan Jánibek kún bata ǵana sheshimge keldi. Aldymenen Janbıkeniń opasyzdyǵyna óziniń kózin jetkizýdi durys kórdi. Namysqor myrza, janyna eshkimdi ertpeı, Janbıkeniń aýlyna túnde jalǵyz ózi barýdy uıǵardy.

Aıly tún búgin kúndizgideı jap-jaryq edi. Kúmisteı aqshyl tartqan aı sáýlesi qulanıektenip atyp kele jatqan tań jaryǵymen ushtasyp, álem aǵara bastaǵan.

Toqaly otaýynyń kúngeı jaǵyndaǵy eki júz qadamdaı tobylǵyly tóbeshiktiń ústinde, Jánibek myrzanyń jatqanyna eki bıe saýymyndaı kez bolǵan. İldıda shiderlengen júırik kúreńi er toqymymen jaıylyp júr.

Jánibektiń eki kózi jas toqalynyń esiginiń aldynda. Qyraty myrza tyshqan ótse de shalyp qalary daýsyz.

Jánibek jan aspaǵan mergen. Janynda tek ózi ǵana tarta alatyn, áıgili jas qaıyń sadaǵy. Ústinde, búkil Dáshti qypshaqqa belgili Jánibektiń bolat ushty, tórt qyrly, tazqaranyń qaýyrsyny taǵylǵan saýyt buzar jebesi jatyr.

Myrza qozǵalar emes. Tań aǵara bastady. Kenet ol, tez qımyldap janynda jatqan sadaǵyn aldy. Aýyldyń kúnshyǵys jaǵynan attyly bireý kórindi.

Ol aýylǵa taıaý kelip atynan túsip, ony erine qańtaryp qoıdy da, Janbıkeniń otaýyna qaraı bettedi. Sirá, aýyl ıtterine kisi tanys ekeni daýsyz, aldynan charsyldaı júgirgen bir-eki tóbet dál bir ıelerin tanyǵandaı janyna keldi de, úrgenderin dereý qoıa qoıyp, quıryqtaryn bylǵańdatyp erkeleı sońynan erdi.

Jánibek kenet bir tizerlep otyra qaldy. Ózi de baıqamady bilem, qolyna sadaǵyn aldy da, jebesin salyp jiberip, shirene tarta bastady.

Kisi Janbıkeniń otaýynyń aldyna taqady. Ústinde shekpen, basynda dalbaǵaı. Jánibek bunyń kóp jylqyshynyń biri ekenine endi kúmán keltirmedi. Búkil Altyn Orda ardager sanaǵan Jánibekti toqalynyń bir jylqyshyǵa aıyrbastaǵany myrzanyń janyna batyp ketti. Sadaǵyn tarta tústi. Biraq atpady. Áldeneni kútkendeı. «Rasymenen kire me? Rasymenen Janbıke buǵan esigin asha ma?» dep kúdiktene, áldeneden dámelene kútti. Kisi úıge tym jaqyn qaldy. Dál osy sátte esik shalqasynan ashyldy. Shydaı almady, bilem, úıden syrtqa Janbıkeniń ózi júgirip shyqty. Jaman dalbataıly jylqyshy da qushaǵyn asha qarsy umtyldy. Biraq Janbıkege jete almady, dál osy sátte shirene tartqan Jánibektiń saýyt buzar jebesi onyń ókpe tusyna dáp-dál baryp qadaldy. Jylqyshy aıaǵyn birer attap, «ah» dep qınala bir daýystap jiberdi de jerge sylq qulady.

Tańǵy tynyq aýany jyrta oıbaılaı shyńǵyrǵan Janbıkeniń ashshy daýsy shyqty. Tynysh álem kenet dir ete qaldy. Zamatta búkil aýyl oıandy.

Jánibek oıran bola qalǵan aýylǵa sál qarap turdy da, asyqpaı tóbeden túsip, yldıdaǵy atynyń shiderin sheshti de, atyna mindi. Asyqpaı Ordasyna qaraı búlkildete jele jóneldi.

Kún shyǵa janyna úsh-tórt jigitin ertip, Tóre bıdiń aýylyna júrip ketti.

Bul tusta Altyn Ordada bıler yqpaly kúsheıe bastaǵan. Buryn Ózbek hannyń alǵashqy handyq qurǵan kezinde, aýyl arasyndaǵy daý-janjaldan, aǵaıyn ishindegi talas-tartystan týǵan qylmys-kúnáǵa, ury-qary isterine, tipti keıde kisi óltirilgen urys-tóbelesterge úkim aıtý, jaza buıyrý — dinı adamdardyń sheıh, qadı, ıshan, qazylardyń sharýasy bolatyn. Birte-birte bul jumystyń bári bılerge kóshken. Dinı basshylardyń qolynda tek sharıǵatpen baılanysty kúnáharlardyń isin qaraý ǵana qalǵan. Sonymen qatar, buryn, soǵys-urys zamandarynda rý basqarý tek kók naızaly, buzaý bas shoqparly batyrlardyń úlesi bolsa, al halyq burynǵydaı tek rýlyq qoǵamda qalmaı, memlekettik, Ordalyq basshylyqqa kóshe bastaǵannan beri bılerdiń qadyry óse túsken. Burynǵydaı er júrektik, jaý shoshytar qaharlylyq qana emes, el bıleýde oı, til, saıasat degender ústemdik alyp, kóp is bılerdiń qolyna aýysqan. Saıyp kelgende, Altyn Ordada sońǵy jyldary hannan, ómirlerden keıingi eleýli kúshke bıler aınalǵan.

Al Qypshaq Tóre bı bul ot tisti, oraq aýyzdy, ór kókirek, adalynan qaq jarylǵan adýyndy bı emes. Ol tili jumsaq, dini qatty, bar saıasatyn óz basynyń abyroıly bolýyna qurǵan bı. Al ózine paıdaly úkimdi, sheshimdi ózinen joǵarǵy han, ámirlerdiń aldynda ótkizý úshin onyń tili de, aqyly da, óneri de jetedi. Óıtkeni ózge bılerdeı emes, ózinen joǵary hanǵa da, ámirlerge de basyna jastyq, astyna tósek bola biledi.

Osyndaı pysyqaı minezimenen, maıda tilimenen ol Ózbek hanǵa da unap qalǵan. Dúnıeden alaryn alǵan, jeterine jetken Ózbek han sońǵy jyldary, burynǵydaı ádilettikten góri kim ózin qýattasa, kim han urpaǵynyń shashpaýyn kóterse, kóbine sondaı adamdardyń dárejesin kóteretin. Osyndaı yrqynan shyǵyp otyrǵan Tóre bıdi Altyn Ordanyń Móńgili bı — tóbe bıden keıingi súbe bıi retinde Orda mańynda ustaı bastaǵan. Tóre bıdiń bulaı kóterilýine taǵy bir sebep bardy. Bul tusta musylman dinindegi Deshti Qypshaq Ózbek memleketiniń negizgi tiregi bolyp qalǵan. Mundaı jurttyń mańdaı aldy, sońyna ergen eline yqpaly mol, Tóre bı tárizdi qýlyq-sumdyǵy mol bı, eleýli adamǵa aınalmaǵanda, kim aınalady. Osylaı Tóre bı, han da, qara da sanasatyn kisi bola bilgen.

Biraq asqanǵa tosqan degen, Ózbek han ólisimenen Tóre bıdiń jaǵdaıy kilt ózgergen. Osylaı ózgeretinin Tóre bı Tynybek taqqa otyrǵan kúnnen-aq sezgen. Shý degende ol syrt túrin ózgerte alatyn tobylǵy túbindegi kesirtkedeı, Tynybektiń júregine jol izdep jan talasqan. Han saılanǵanyn quttyqtap, bir kósh etip tartý-taralǵysyn da aparǵan. Tynybektiń bir balasyna óz jurtynyń aıdaı sulý qyzyn da bermek bolǵan. Tynybek onyń tartý-taralǵysyna alǵys, raqmetin aıtqan, qyzyn balasyna áperýge de ýádelesken. Biraq Tóre bıge aǵynan jarylyp ishin bermegen, Tóre bı de túbi Tynybekpen til tabysa almaıtynyn túsinip, kilt burylǵan. Jánibekti bıyl jaılaýǵa Aq Jaıyq boıyna shaqyrýy da osydan edi.

Jánibek tý bıe soıylǵan arnaýly qonaǵasyn jegennen keıin, aýyl syrtyndaǵy qyrqa basynda tóselgen aq kıizdiń ústinde otyryp alyp, bımen uzaq sóılesti. Adamnyń minez-qulqyna, oı tilegine ákki bı, altyn taqqa ıe bola almaı qalǵan han balasynyń aýyrǵan jerin maıda tilimenen san sıpady. Sıpaı otyryp aýyrtty. Jánibektiń ishte jatqan jarasynyń aýzyn talaı ret tyrnady. Aqyry áke taǵy Jánibekke jatýǵa tıisti degen uǵymdy, burynnan da osylaı oılap júrgen myrzaǵa, endi shyn senimge aınaldyrdy. Altyn Orda taǵy kúresýge turatyn taq ekenin mıyna quıa tústi. Jáne mundaı uly talasta, aǵa-ini degen túsinikterdiń dymǵa turmaıtyn bos sózder ekenin uqtyrdy. «Al alda-jalda, dedi ol, Tynybekpen ekeýińniń arańda kúres týa qalsa naızasynyń ushy altyn qypshaq jigitteri seniń jaǵynda bolady».

Tóre bıdiń bunysy Jánibekti tikeleı Tynybekke áskerı jolmen qarsy shyǵýǵa shaqyrý edi.

Altyn taqqa qansha qumar bolǵanmen Tynybekpen qan maıdanda jaýlasýǵa dáti baryp, ýáde bere almaı Jánibek erteńinde Ordasyna qaıtty. Degenmen Tóre bıdiń sózi Jánibektiń ishinde shala jansar uıyqtap jatqan baqqumarlyq degen sur jylannyń quıryǵyn basqan edi. Endi sol sur jylan, Jánibektiń ishinde bos jata almaı, ýly tilin jalaqtatyp, basyn sýmań etkizip kóterip te aldy.

Al budan ári, Jánibektiń ishindegi sur jylannyń zárlene, ysqyryna túsýine, myrzanyń ótken túnde toqalynyń otaýynyń aldynda atyp óltirgen jylqyshysynyń ólimi sebep boldy.

Jánibek óz ordasyna taıanǵannan-aq ár boz úıdiń aldynda quryq, syrǵaýylǵa ilingen jylqynyń qara quıryǵyn kórdi. Myrza ordasynyń ústi qara basturyqpen tańylǵan. Bunyń bári han urpaǵynyń bir aıaýly adamynyń qaza bolǵanynyń belgisi edi. Ordasyna kelgennen keıin osydan eki kún buryn, túnde Janbıke-qatynnyń otaýynyń aldynda Hyzyrbekti bireý sadaǵymenen atyp ketkenin estıdi.

— Aıaýly iniń Hyzyrbek osylaı ajal tapty,— dedi estirtken aqsaqal adam.

— Hyzyrbek túnde Janbıke-toqaldyń úıine nege keldi eken? — dedi Jánibek jalǵyz aýyz suraq berip.

«Túnde aǵasynyń toqalynyń úıine baryp júrgen bolsa, onda ózi aıypty» demek ekenin, aqsaqal birden túsindi. Sóıtse de, ólgen han balasy óldi ǵoı, aǵaıyndy eki adamnyń arasynda ahırettik óshpendilik qalmasyn dep aqsaqal:

— Hyzyrbek jylqydan kele jatqan kórinedi. Sýsaǵan bolar, jeńgesiniń úıine túspegende kimniń úıine tússin? — dedi.

Aıyp ózine aýa bastaǵanyn uqqan myrza:

— Kimniń atqanyn taptyńdar ma? — dedi.

Aqsaqal «jurtty aqymaq sanaısyńdar ma?» degendeı Jánibektiń betine oılana qarady da:

— Joq,- dedi aqyryn.

Biraq jurt Hyzyrbektiń búıirine qadalǵan oqtyń Jánibektiń áıgili saýyt buzar jebesi ekenin birden tanyǵan. Altyn Orda hany Tynybekke de osylaı habar berýge kisi shaptyrylǵan.

Aqsaqaldyń oıly kóz qarasynan Jánibek inisin ózi óltirgenin jurttyń biletinin uqty.

— Hyzyrbekti qashan qoımaqsyńdar? — dedi ol taǵy da inisiniń ólimi týraly esh oıyn ashpaı.

— Erteń tańerteń... Sizdiń kelýińizdi kútip otyr edik.

— Jaqsy,— dedi Jánibek.— Onda bara berińder... At soǵyp tastady ma, joldan sharshap keldim... Sońynan sóılesermiz.

Aqsaqal men úıde otyrǵan adamdar boz ordadan shyǵyp ketti.

Jánibek túregelip baryp esiktiń tıegin saldy da, tórde jatqan mamyq aq jastyqty qushaqtaı etpetinen qulaı ketti. Óziniń qandaı bilmestik istegenin endi túsinip, eńkildeı jylap qoıa berdi. Jylaǵany qandaı aıanyshty edi.

Ol Hyzyrbekti shyn jaqsy kóretin. «Bir qatyn úshin sońymdaǵy jalǵyz baýyrymdy óltirdim, dúnıede menen qara bet jan bar ma?» dedi ol óksigin basa almaı. Kenet ol tura salyp, atyna minip, toqalynyń aýlyna barmaq ta boldy. Óz qolymenen Janbıkeni baýyzdap óltirip, etken qylmysyna qudaıdan keshirim surap, bul dúnıeden bezip ketýdi de oılady. Biraq óıtpedi. Janbıkeni de baýyzdamady, dúnıeden de bezip ketpedi. Týǵan inisin bilmeı óltirgen ókinishi janyna ólerdeı batsa da, onyń ózine istegen opasyzdyǵy aǵalyq sezimin óshpendilikpen ýlandyryp, eki ottyń ortasynda alysyp jatyp, talmaýsyrap uıyqtap ketti.

Erteńine Jánibek inisin jerleýge qatysty. Hyzyrbektiń jas qabirine bir ýys topyraqty tastap turyp:

— Topyraǵyń torqa bolsyn baýyrym. Kesh men beıbaqty. Seniń kúnáńdi men de keshtim,— dedi.

Ol eshkimge bul sóziniń tórkinin túsindirmedi. Erteńine Janbıke toqalyn talaq etip, yrǵaltyp-jyrǵaltyp tórkinine jiberdi.

Al Hyzyrbektiń jetisin bergennen keıin, úsh kún óte sonaý Saraı Berke túbindegi jaılaýynan Jánibek ordasyna biraz áskermen Altyn Orda hany Tynybektiń óziniń shyqqanyn estidi.

— Qandy qanmen jýamyn depti Tynybek,— dedi bul habardy ákelgen adam.— Bet alysy tym qatań, túbi ózińdi óltirip qanyńdy ishpeı tynar emes.

Tynybek áskerimen tegis shyqpasa da, qolyna tússe buny tiri tastamaıtynyn Jánibek túsindi. Jáne Hyzyrbekti jaqsy kórgenimen onyń Tynybektiń odaqtasy bolǵany da esine tústi. Sondyqtan Tynybektiń bul attanysy bos attanys emes ekenin uqty. Hyzyrbek ólimin syltaý etip birine-biri qarsy, baǵyttary bólek aǵaly-inili eki kisiniń baqtalastyq, elge yqpalyn júrgizý saıasatynan shyqqan attanys ekenin Jánibek shek keltirmedi. Al bundaı attanystyń, aǵaly-inili eki adamnyń tilegine qaraı aǵaıyn-týystary eki bólingen attanystyń, túbi qan tógilmeı basylmaıtyny da belgili edi. Jánibek bul aıqasqa dereý daıyndala bastady. Sol saǵatta-aq Tóre bıge at shaptyrdy.

Bir jetiden keıin eki qol Aq Edil men Aq Jaıyqtyń ortasyndaǵy keń dalada kezdesti. Jánibektiń áskerı daryny Altyn Orda hanynyń darynynan artyq ekenin kórsetti. Az qolymenen Jánibek týǵan aǵasynyń kóp áskerin maıdanda jeńdi. Jaralanǵan Tynybek qolǵa tústi. Bul kezde ábden ysqyrynyp, basyn qaqshıtyp alǵan sur jylan — baqqumarlyq týǵan atasyna baýyrlyq sezimmen qaraýǵa múmkindik bermedi, zárin tóte kelip Jánibektiń júreginen shaqty. Baqqumarlyq ýy boıyn jaılap alǵan Jánibek jaraly, qansyrap jatqan aǵasy Tynybekti baýyzdap óltirýge buıryq berdi.

Osylaı, han taǵyna Shyńǵys urpaǵynyń ádeti boıynsha, qandy jolmen kelgen, artynan halyq áz Jánibek dep at qoıǵan Altyn Orda handarynyń ishinde qazaq halqyna eń belgili hany Jánibek sol ákesi Ózbek pen aǵasy Tynybek ólgen Jylqy, ıaǵnı 1342 jyldyń kúzinde Saraı Berkede Altyn Orda taǵyna kep otyrdy.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

Taq adamnyń kórki bolýy ońaı. Al adam taqtyń kórki bolýy qıyn. Jánibek ózi otyrǵan altyn taqtyń shyn ıesine aınala bildi. Oǵan jaýyngerligi, soǵys-qumarlyǵynan góri, aqyl parasaty kómektesti. Buryn, Ózbek hannan buryn, Altyn Ordanyń baǵytyn, saıasatyn, júrer jolyn Shyńǵys urpaǵy men kóshpendiler bekzadalary, baı batyrlary belgilep kelgen. Bul Ordanyń negizgi kúshi de sol kóshpeli elder edi. Al Ózbek handyq qurǵan otyz jyldyń sońǵy on bes jylynda turǵyn elder, qala jurty da eleýli kúshke aınala bastaǵan. Kóshpeli elder taıpalaryndaı Altyn Ordanyń ár qalasynyń ózi ásker ustap, saýda-sattyqty kúsheıtip, handyqtyń tek sharýashylyǵyna ǵana kerek bólegi bolyp qalmaı onyń saıası ómirinen de óziniń tıisti ornyn alýǵa kirisken. Jánibek han kezinde qala jurtynyń bul belsendiligi kúsheıe túsken. Endi qala aq súıekteri kóshpendiler aqsúıekterindeı Altyn Ordanyń taǵdyryn sheshetin eleýli qýatqa aınalǵan. Sol sebepten de Jánibek han qala sharýashylyqtarynyń órkendeýlerine kóp kóńil bólgen. Ol Saraı-Berkege quldar kúshin paıdalanyp tolyp jatqan sheberhanalar, ásem, saltanatty han saraılaryn, kóptegen meshit, medreseler turǵyzdyrǵan.

Altyn Ordanyń tý kóterip turǵan jeri — Deshti Qypshaq negizinde Edil men Jaıyq ózenderiniń boıy sanalǵandyqtan, bul handyqty endi keıde Edil — Jaıyq handyǵy dep te ataıtyn boldy.

Osydan Altyn Ordanyń shyn tiregi osy ólkeni jaılaǵan, sońynan qazaq eline jatqan, bul kezde noǵaıly jurty bop atalyp ketken Mańǵyt, Qypshaq, Alshyn, Daı (Adaı) taıpalarymen Edil boıyndaǵy bulǵar, tatar, mordva, Jaıyq jaǵasyndaǵy bashqurt, Edil ózeniniń tómengi shenimenen jalǵasyp jatqan teriskeı Kavkazdaǵy cherkes, avar, lezgın, karachaı, osetın, sheshen, alan halyqtary; Horezm, Qarasaıdaǵy gýz, túrikmender: Seıhúndarıanyń orta sheninen tómengi tustaǵy Qońyrat, Qańly rýlary Esil, Tobyl, Ertis ózenderin jaılaǵan osy kúngi qazaqtyń Arǵyn, Kereı, Naıman sekildi irgeli rýlary osy handyq quramyna kirdi. Oǵan Jetisýdyń teriskeı tusyndaǵy Úısin, Dýlat, Jalaıyr elderi de jatty.

Jánibek hannyń tusy — osy túrki tildes kóne jurttardyń Shyǵys elderiniń mádenıetine, ásirese arab, farsy mádenıetine eń jaqyndaı túsken kezi edi. Keshegi kóshpeli elderdiń bekzadalary, turǵyn eldiń aqsúıekteri tárizdi, qur ǵana hat tanyp qoımady, aldyńǵy qatarly Shyǵys elderi týdyrǵan ǵylymdarymen shuǵyldana bastady. Kóptegen meshit, medreseler turǵyzyldy. Bul medrese meshitterge, balalardy oqytýǵa, kóshpendilerge musylman dinin keńinen taratýǵa endi — Deshti Qypshaqqa, Edil — Jaıyq jaǵasyna Mysyr, Sham, Jezıra, Dıarbeker, Rým, Farsy, Baǵdattardan qoja moldalar men oqymystylar topyrlady. Deshti Qypshaq jurty da bul elderge ǵylym-bilim alýǵa óz balalaryn jiberdi. Mine osyndaı Edil — Jaıyqtyń ózge jurtpen tek qana jaýyngerligi ǵana emes, mádenıeti de qatar tússin dep, aǵartý, óner bilimge elikteý saıasatyn keń júrgizgeni úshin Jánibekti qypshaq, noǵaıly elderi áz Jánibek, danyshpan Jánibek dep atady.

Jánibek Altyn Orda taǵyna otyrǵaly on jyldan astam ýaqyt ótken. Lıtva, Polsha, Rýs, Maýarannahrlarǵa san ret jeńil joryqty ásker attandyrǵan.

Osy qanshelek kezeńderde, Altyn Orda qıyn-qıyn belesterden ótip, talaı jeńil-jelpi jeńisterge jetken. Bul kezde Jánibek ózine qas degenniń bárin jeńip bolǵan. Oǵan endi aldynda esh kedergi joqtaı kóringen. Mundaıda adamnyń jadynan qyraǵylyqtyń shyǵatyny da málim. «Men boldym» dep júrip, osylaı qyraǵylyǵynan aıyrylǵan Jánibek ózine qurylǵan qaqpannyń baryn ańdamaǵan.

Jánibekke kópten beri qaqpan qurýshylardyń basy Tóre bı edi. Al bul tustaǵy ámirler keńesiniń tóbe bıi áli Móńgili bı bolatyn. Altyn Ordanyń úshinshi tiregi bas ýázir de sol baıaǵy Ózbek han kezindegi Mahmud Orda bıligi Jánibekten keıin sol burynǵy qalpynda osy ekeýiniń qolynda edi. Al Tóre bıdiń tóbe bı dárejesine jete almaǵan kóńilinde bitpes sheri bar. Osy kókeıkesti tilek, jatsa-tursa óshpes armanǵa aınalǵan. Sol úshin ol Jánibek hannyń basyna jastyq, astyna tósek boldy. Móńgili bıden keıingi ekinshi bı dárejesi — súbe bı dárejesi az kóringen. Degenmen Tóre bı, osylaı Jánibektiń qoınyna kirip, birte-birte Orda tórine qaraı jaqyndady. Jasy jetip ótkirligi muqala bastaǵan kári tarlan Móńgili bıdiń ornyn basýǵa taıaı tústi. Aldyn oılaǵan, óte rýshyl Tóre bı, tek ózi ǵana kóterilgen joq, shamasy jetken jerge, túbi soıylyn soǵar, atqa miner, ózim degen pysyqtaryn joǵarylata júrdi. Jaǵaltaı, Taıshy tárizdi ot tisti, oraq aýyzdy bılerin orda tóńiregine jınady. «Qus qanatymen ushady, quıryǵymenen qonady». Ol osylaı ózine ergen batyrlarynyń birin myń basy, ekinshisin ámir etkizdi. Osylaı orda tóńiregin torlaı tústi. Tóre bı tek búgingisin ǵana oılaǵan joq, erteńine de kóz jiberdi, armanyna jetpeı Altyn Orda hany dúnıe salyp ketse, taǵy bosaǵada qalyp qoımaıyn dep Jánibektiń balasy Berdibekti de umytpady. Ózinen týmaǵan kókjal bóltirigin baýyryna salǵan qorqaý qasqyrdaı, ony óz pıǵylyna sáıkes baýlydy. Berdibekti jekpe-jek shyǵyp jaýdy jeńip dańqqa bólenýden góri, qarańǵy túnde qanjar salyp, armanyna jetýge úıretti. Qorqaý qasqyr tárizdi qorqaq, biraq ataq, baq degende óte ashqaraq Berdibek, sum bıdiń ózimen qandas, jymdas ekenin tez uqty. Ekeýi de odaqtas boldy. Tek Jánibek han jurt ony «áz», «danyshpan» degen sózine máz bolyp, Tóre bıden keletin qaýipti baıqamady.

Ordanyń ishki jumystaryn, el arasyndaǵy daý-janjaldyń bárin ámirler keńesine berdi. Al ámirler keńesi bul tusta kóbi Tóre bı jaqtaǵy adamdardan qurylyp ta úlgirgen. Osylaı Ordanyń biraz taǵdyry Tóre bı qolyna kóshe bastady, ábden qartaıýǵa aınalǵan noǵaıly Móńgili bı, jańadan shyqqan, Tóre bı toby tárizdi, jas kúshpenen kúresýge taısala berdi. Al Jánibek bolsa, Orda taǵdyry, halyq taǵdyry, máńgi berik qulamastaı kúıge jetkendeı, qyzara bórtip qymyz iship, Rým, Mysyrlardan kelgen ǵalym úlemdermen máslıhat quryp, dý - dý sózdermenen ýaqytyn ótkizip jatty.

Altyn Orda hanynyń osyndaı kúıge jetken kezinde bir kúni Saraı-Berke shaharyna Asan Qaıǵy jyraý keldi.

Han bul kúni óziniń serikteri, ámir, bı, ýázirlerimenen jaqynda ǵana salynyp bitken, Aqtóbeniń áıgili aq qum-balshyǵynan quıylǵan, aq qyshynan salynǵan han saraıynyń kisi qabyldaıtyn bólmesinde otyrǵan. Jánibektiń basynda, bir taıpy eldiń qazynasyna turarlyq som altynnan istelgen, gaýhar tastarmen zerlengen ataqty altyn táji. Ústinde altyn zerli, bulǵyn jaǵaly qyzyl kireýke shapan. Belinde som altynmen qaptalǵan jalpaq qypshaqı belbeý. Han asasynyń ushy da, ustaıtyn baldaǵy da, sap-sary shym altyn. Altyn taqtyń ústinde otyrǵan, qara-tory, boıly, qońqaq muryn, kelbetti Jánibek hannyń ózi de som altynnan quıylǵandaı. Júzinde de tákkáparlyq, men-mendik belgisi uıalaǵan. Taqtan tómendeý jerge tóselgen boıaýly, san áshekeıli, jibek túkti kilem ústinde maldastaryn quryp birneshe ámir, el basqaryp júrgen bı, manap, batyrlar jaıǵasqan. Olardyń ishinen saqal-murty áppaq qýdaı qart Móńgili bı men Tóre bı, Jaǵaltaı ámir, bas ýázir Mahmud, Qutlyq Buqa ámir erekshe kózge túsedi. Bulardyń eńseleri de ózgelerden joǵary, kıgen kıimderi de ózgeshe, qymbat baǵaly. Bulardan tómendeý ózge bı, ámir, batyr, baı-manaptar.

Úıde han áıelderinen Berdibektiń sheshesi, Toqaı-Toqty báıbishe. Bul elýge jetip qalsa da, áli de kóńiliniń jeli basylmaǵan, aqsary kelbetti qatyn. Aq jibek kúngeıiniń júzdigi aq merýertpenen bezengen. Ústindegi qyzyl barqyt búrme etekti kóılegi men maýyty barqyt qamzoly asyl tas, altyn oqalarmen bezelgen. Bul han taǵymenen qatarlas, úı irgesine qoıylǵan kúmis zerli sandyqtyń janynda otyr. Saýsaq, bilegi samsaǵan altyn júzik, bilezik.

Osydan úsh jyl buryn Dońyz, ıaǵnı 1347 jyly Altyn Orda hany Venesıa saýdagerlerimen Qyrym arqyly saýda sattyq jumysyn kúsheıtý jaıynda shartqa otyrǵan. Sol shartqa qol qoıǵandar búgin han saraıyndaǵy Móńgili bı, Jaǵaltaı, Qutlyq Buqalar bolatyn. Osy shart boıynsha eki eldiń arasyndaǵy saýda-sattyq tipti keıbir mádenı, baılanystar kúsheıe túsken. Biraq bul tustaǵy Iran jerindegi búlinshilik, ala aýyzdyqtyń saldarynan, Altyn Ordaǵa bóten Shyǵys elderiniń zattaryn burynǵy kóne Jibek jolymen Iran arqyly Jaǵropaǵa jetkizý tipti múmkin bolmaýǵa aınalǵan.

Búgingi han ordasyndaǵy májiliste, Altyn Orda kerýenderin Azaq pen Sýdaqqa jetkizý máselesi sheshilgen. Osy eki qaladan Shyǵystan kelgen asyl buıymdar, jibek, shaı, órik-meıiz, merýert, marjan, qasqyr, túlki, qundyz terileri tárizdi zattar kemelerge tıelýleri tıisti. Ar jaǵynda Jerorta teńizine deıin sý joldarymen barady. Altyn Orda bıleýshileri bul áreketterdi de qabyldaǵan.

Osyndaı jaǵdaıda, han keńesi bitip, jurt taraǵaly otyrǵanda, saraıǵa dáıekshi kirdi.

— Han ıem,— dedi ol basyn ıip, tizesin búgip.— Ordańyzǵa uly jyraý Asan Qaıǵy kelip túsip jatyr...

Úı ishi ábigerlene qaldy. Bireýler «o, jaryqtyq, óli tiri eken ǵoı», bireýler «Esil, Nura jaqta dep edi, kelip qalǵanyn kórdińder me?!» desip jatyr. Tek Tóre bı ǵana tómen qarap, oılana qaldy. Uly jyraýdyń kelgenine qýanǵandyq synaı kórsetken joq.

— Qaıda? — dedi Jánibek taǵynan sál qozǵalyp.

— Jelmaıasynan túsip jatyr,— dedi dáıekshi.— Qazir kiretin shyǵar.

— Bar eken ǵoı, qarıam,— dedi Jánibek,— qonaqty úıge kirgizińder... Qazir ózim de kelemin.— Ol taǵynan tura berdi.

Áz Jánibek han halqy súıgen, Noǵaıly-Qypshaq jurtynyń kókeıkesti aqsańdaǵy, qaıǵy, qýanyshynyń kýási, arman-tileginiń joqtaýshysy, óz jurtynyń azbaýyn kóp oılaǵany úshin eli Asan Qaıǵy dep atap ketken, uly jyraýdy kópten beri kórgen joq edi. Ótken joly kelgeninde hannyń Saraı Berkeni qaıta salyp jatqanyn kórip, «Astanańdy el shetine salyp jatyrsyń» dep qatty renjip ketken.

— Jaraıdy, Edilden artyq ózen, Saqystannan artyq jer tapsańyz kósheıin,— degen han qaljyńdap. Sodan beri Asan Qaıǵyny kórgen emes-ti.

Jurt topyrlap dalaǵa shyǵyp, Asan Qaıǵyny qonaq úıine alyp kirdi.

Jurt Dáshti Qypshaqtyń ardaqty adamyn qushaqtaryn jaıyp qoshemettep jatyr. Han saraıynyń qonaq úıine alyp kirdi. Bular jaıǵasa bergende hannyń ózi de keldi.

— Armysyz, áıgili aq ıyq kárıa! — dedi Jánibek, han basyna qaramaı ıilip sálem berip.

— Barsyń ba, jarqynym? — dep Asan Qaıǵy hanmenen qushaqtasyp amandasty.

Qonaqqa arnalyp dereý tý bıe soıyldy.

Altyn sharadan kúmis keselerge hannyń kishi toqaly Taıdolla hanym qonaǵyna ýyljyǵan sary qymyzdy quıa bastady.

Ári-beri amandyq surasyp bolǵannan keıin, Jánibek qolyndaǵy kúmis kesesinen qymyzdan bir jutyp qoıyp Asan Qaıǵy qartqa qarady.

— Qaıta oralýyńyzǵa qaraǵanda, Altyn Ordaǵa kindik bolar laıyq qonys tapqan tárizdisiz ǵoı, qarıa,— dedi,— Edilden artyq ózeni, Saqystannan artyq dalasy bar ol qaı jer eken?

— Aldymenen kórgen ózenderimdi aıtaıyn,— dedi Asan Qaıǵy,— Shyǵysyńda uzyn aqqan Ertisińdi kórdim. Shirkinniń balasy toıdym dep qarap otyrmas, qarnym ashty dep jylap otyrmas. Sıyrdyń múıizi, dońyzdyń qulaǵy kórinip turǵan jer eken.

Sosyn Asan Qaıǵy kesesinen qymyzyn bir urttap alyp qaıta sóıledi.

— Teriskeıinde alty kúnde at semirtip minetin, kókpetinen qoı kórinbeı óretin, Nura baryp quıatyn, jaǵasyna myń san jylqy sıatyn, sýy menen jary teń, jarlysy menen bary teń, keń dalasy, kóz jetpes bop kósilgen, mal, adamy, toıynyp-toıyp esirgen, kórikti ózen Esirdi kórdim. Biraq bu da bizge, sirá, jer bolmas. Orda tigip qazaq onda el bolmas. Ormany joq, taýy joq, tek qyzyǵar jaýy kóp. Aıyrylǵandaı kúni buryn shirkinnen, artyma qarap jańyldym oıyn-kúlkimnen. Shyǵa almadym sheńberinen jat oıdyń, Esil, Esir, seniń atyń Esir emes endi Esil... Esil degen ókinishti otan at qoıdym.

Jurt burynǵysynan da tyna qaldy.

— Kúngeıinde taǵy bir uzyn ózeniń bar. Aty Syrdarıa — dedi Asan Qaıǵy kúbirleı sóılep.— Basy baıtaq, aıaǵy taıpaq qonys eken. Qarataýdy jaılasam, Syrdyń boıyn qystasam, qonys bolý sonda ǵana durys eken dep oıladym. Biraq bu da Ordańdy tigýge kelmeıdi eken.

— Here? — dedi Jánibek.— Bul tusqa tónip turǵan qandaı jaý bar?

— Jaý kóp,— dedi Asan Qaıǵy.— Seniń atań Shyńǵys han da Deshti Qypshaq jerine osy aradan kirgen joq pa? Eskendir Zulharnaıyń da arǵy babamyz saq dalasyna da osy Jeıhýndarıadan enbek bolǵan. Hýnýlar osy ózen dalasyn basyp ótken. Joq, bul ózen de Shyǵys, Shyǵys kúngeı, Kúngeı jaýlaryna taıaý jer...

— Sóıtip, shyǵysymda da, kúngeıimde de, teriskeıimde de biz Orda turǵyzar ózendi jer joq eken ǵoı,— dedi Jánibek kúlimsirep.— Onda osy Saraı-Berkede qala beremiz de...

— Edil-Jaıyq turǵanda,— dedi qabaǵyn sál shytyp baǵanadan beri ázer shydap otyrǵan Tóre bı,— bóten qonys izdep Jánibek handy qudaı urǵan ba?

Asan Qaıǵy túksıe qarady.

— Asyqpa, Tóre bı,— dedi oǵan qart jyraý.— Altyn Orda astanasy jerińnen ketkenmenen, elińnen ketpeıdi... Al, aqyldy bolsań sen maǵan mynany aıt...— Ol erinbeı ornynan túregelip, qolyndaǵy kúmis kesesin, úıdiń dál ortasynda tóseýli jatqan túkti kilemniń ortasyna aparyp qoıdy. Sóıtti de qaıtadan ornyna kep otyrdy.— Mynaý jatqan túkti kilem noǵaıly, qypshaq eliniń jeri, al anaý kúmis kese onyń Ordasy — astanasy. Aqyldy bıim, sen myna kilemdi baspaı, búldirmeı maǵan anaý kúmis keseni alyp bershi...— Tóre bı úndeı almaı qaldy. Qart jyraý keńk-keńk kúldi.— Árıne alyp bere almaısyń. Oǵan aqylyń jetpeıdi.— Qart jyraý endi jan-jaǵyna túksıe qarady.— Múmkin bul keseni maǵan basqa bireýiń alyp berersińder?! Qane, qaısyń barsyń?! Tek kilemdi baspaısyńdar...

Keń saraıdyń ortasyna tóselgen kilem úlken edi. Onyń ústinen júrmeı, kúmis keseni alý tipti múmkin emes. Otyrǵan jurttyń birdi-biri úndeı almady.

— Káne?— dedi Asan Qaıǵy, sóıdedi de hanǵa qarady.

— Jaraıdy, men alyp bereıin,— dedi Jánibek kúlimsirep.

Ol ornynan túregelip, kilemniń janyna baryp bir shetinen búkteı bastady. Sóıtip, kilemdi búkteı-búkteı ortada turǵan kesege de jetti. Eńkeıip qolyna alyp, Asan Qaıǵyǵa berdi.

— Minekeıińiz,— dedi ol keseni usynyp.

Óz jumbaǵynyń sheshimin tapqan hanǵa rıza bolǵan Asan Qaıǵy oǵan sál jyly qarady.

— Seni jurt bosqa «áz» demese kerek-ti,— dedi qart jyraý.— Al endi meniń Ordańdy bul shahardan nege kóshir degenimdi túsindiń be?

Jánibek sál basyn ıdi.

— Túsindim.— Ol ornyna baryp otyrdy.

Asan Qaıǵy, han tapqan sheshimge aqyly jetpeı, kúp-kúreń bop qorlanyp otyrǵan Tóre bıge buryldy.

— Han Ordasy degen el Ordasy,— dedi ol.— Orda halyq úıiniń altyn shańyraǵy. Shańyraǵy kúırep jerge qulaǵan jurt kózinen aıyrylǵan bas kelbetti... Aqyldy han el kindigin jer shetine qurmasa kerek-ti. El shetindegi Orda jaý alýǵa jeńil. Al jer ortasyndaǵy Orda jaý qolyna ońaı tımeıtini kámil. Ol úshin jańa ózderiń kórdińder, mynaý alyp dala — kilemniń bir shetinen túrip, joldaǵy shepterdiń bárin jeńip, sosyn ǵana jaý Ordańa tıedi kelip. Qandaı myqty ásker bolmasyn bul ońaı emes. Bunymdy eshkim burys demes.

— Sonda,— dedi tútige sóılep Tóre bı,— Altyn Ordanyń altyn týyn Edil boıyna jelbiretkende, uly Batýhan bunyń qorqynyshty ekenin bilmegen be?

— Bilgen,— dedi Asan Qaıǵy.— Biraq Batý han ol kezde Saraı-Batýdy patshalyǵynyń kindik ortasy bolady dep oılaǵan. Biraq oǵan zaman shirkin qoımaǵan. Qazir Saraı-Batý da, Saraı-Berke de Altyn Ordanyń sheti. Uqtyń ba? Esiń barda elindi tap.— Ol taǵy Jánibekke qarady.— Qaýipti óńirden qonys aýdar.

— Qaıda? — dedi Jánibek han taǵy da.

— Jańa aıttym ǵoı, tórt jaǵynda tórt ózeniń bar. Alaby da keń, alaryń da mol, biraq sen olarǵa kóshpe. Ordań kindigin keshegi atań Joshy tańdap alǵan Ulytaý irgesine sal. Deshti Qypshaqtyń Saryarqa atty del ortasyna bar. Qaı jaǵyńnan jaý kelse de, soǵysa alar eliń kóp, jeriń kóp. Jaý qaraýǵa taýy da bıik, dalasy da el qonarlyq — Jeruıyq. Shyǵysynda — Qarakeńgir, Sarykeńgir aq aıdyn seliń bar. Batysynda — júz myń jylqy sýarylsa laılanbaıtyn Aqkól men Shoıyndy atty kóliń bar. Teriskeıinde — Arǵyn atań taýlarymen shektesip Azaq teńizine bergisiz Qorǵaljyn men Teńiz shalqarlaryń tur... Altyn Orda kindigin sol dalanyń ortasyna aparyp qur.

Jánibek han oılana qaldy. Onyń esine Saraı-Berkeniń jibek jolynyń ústinde turǵany tústi. Ordany Ulytaýǵa kóshirse, oǵan Iran men Jerorta teńizi boıyndaǵy elderge, Shyǵys memleketterinen, qala berdi Horezm, Qyrym, Azaq, Bulǵardan baratyn zattardan túsetin alym-salyqtan Altyn Orda aıyrylatynyn túsindi. Jalpy Jibek jolynan alys ketý Altyn Ordaǵa qolaıly bolmaıtynyn ishteı sezdi. Onyń ústine Ordasyn jer túbine kóshirse, alym-salyq tólep turǵan orys knázdaryna júrgizip otyrǵan ústemdiginen de túsetinin bildi. «Joq, joq,— dedi ol ishinen.— Altyn Orda astanasyn Saraı-Berkeden kóshirýge bolmaıdy. Jaý shabady eken dep Altyn Orda kindigin jer túkpirine tyǵyp, Jibek jolynan alystap, Iran, Egıpet, Rýmdarmen tikeleı baılanystardan aıyrylyp, orystardy da qol astynan shyǵaryp alýǵa bolmaıdy. Altyn Ordanyń kúshtiligi de osynaý Jibek jolynyń ústinde turǵandyǵynan emes pe? Al eger kórshi elder áldenip soǵys ashýdy oılasa, nesi bar, soǵysyp ta kórermiz».

Degenmen Jánibek han qart jyraýǵa jaltarma jaýap berdi.

— Jaqsy, ata,— dedi ol.— Ósıetińizdi uqtym, áli ýaqyt bar ǵoı, áli aqyldasa kórermiz,— sóıdedi sózdiń betin burǵysy kep,— Taǵy qandaı aıtar aqylyńyz bar? — dedi.

Asan Qaıǵyny jalǵyz ǵana han Ordasyn bul aradan kóshirý ǵana emes, basqa da qapa etip júrgen jaǵdaılar kóp edi. Sonyń biri sońǵy kezde Tóre bıdiń Orda tóńireginde tym bel alyp bara jatqany bolatyn. Sondyqtan ba, ashýlanǵanda ne renjigende qara sózden góri jyr tolǵaýǵa kóship ketetin ádetine salyp, ózinen ózi oıǵa shomyla kóńildegisin bir aýyz óleńmen aıtty:

Qaratas ura berse qum bolady,

Zamana jyldan-jylǵa sum bolady,

Jaman men jaqsyny han aıyrmasa

Mańyna aram peıil, jyn tolady...—

dedi.

Sózden qala bastaǵan Móńgili bı úndegen joq. Al bul bir aýyz óleń ózi týraly ekenin túsingen Tóre kekjeń ete qaldy.

— Asan ata,— dedi ol sóıtse de óziniń aldamshy bıazy daýysymenen,— aqqýdyń mańyna quladyn qus jınalmas bolar, al quladynnyń qasyna aqqý qus shoǵyrlanbaıdy. Álgi sózińiz qaı sóz? Qalaı uǵynaıyq?

— Báse,— dedi kúlip Jánibek,— han aqqý bolsa, qasyna quladyndardyń jınalýy múmkin emes qoı, al han quladyn bolsa, onyń mańyna aqqýlar kelmese kerekti...

Asan Qaıǵy kenet túksıe qaldy.

Onyń kárli daýsy dala búrkittiń únindeı sańq etti:

Quladyn qustyń quly edi,

Tyshqan jep júnin túledi,—

Aqqý qustyń tóresi

En jaılap kólde júr edi.

Ańdyp júrgen kóp dushpan

Elge jaý bop keledi:

Quladyn qýdy óltirse —

Óz basyńa keledi.

Qulyn kóp seni óltirer

Muny Asan biledi,

Óziń nege bilmeısiń?

Han taǵy kúldi. Oǵan Asan Qaıǵy sózi óreskel kórindi. Tek osydan alty jyl ótkennen keıin, osynda otyrǵan bir quladynnyń júregine qadaǵan qanjarynan ólip bara jatyp, Asan Qaıǵynyń sózi kilt esine túsip, qart jyraýdyń qandaı danyshpan ekenin biraq bildi. Átteń, dúnıe-aı tek tym kesh bildi. «Asan ata, qandaı danyshpan ediń!» deýge de shamasy kelmedi.

Al qazir Jánibek Asan Qaıǵy sózin túsinýden tym alys edi. Biraq bul tolǵaýdy Tóre bı jaqsy uqty. Oǵan qart jyraýdyń ár sózi júregine qanjardaı qadalyp jatqandaı edi. Jánibek Tóre bıdiń bop-boz bop surlana qalǵanyn endi kórdi.

Han áńgime betin taǵy bótenge burdy. Ol taǵy eshteńe bolmaǵandaı kúle sóıledi.

— Ýa, Asan ata, kópten beri suramaq edim,— dedi ol,— álemniń teń jartysyn alǵan Shyńǵys han da dúnıe saldy. Kún shyqqanda kómeski tartqan aı tárizdi, dúnıege bóten uly jıhanger kelse, bizdiń atamyzdyń da ataǵyn tot basady. Álemniń teń jartysyn bılegen uly Shyńǵys hanǵa da shyn ólim osylaı keledi. Al baılyq degen qoldyń kiri, jýsań ketedi. Al hannyń artynda ordasy qalady. Sol orda qaıtse ólmeıdi.

Qulaqqa urǵan tanadaı tyna qalǵan keń saraıda, endi sherli únge bólengen Asan Qaıǵynyń sharshaǵandaı daýysy shyqty.

«El bastaǵan bılerińniń, Jánibek,

Oı órisi teńizdeı tereń kelse,

Alystaǵyny qyrandaı kóre bilse,

Hanǵa durys qatesiz aqyl berse,

Halqyn, seniń taryǵyp kúızelmes-ti,

Altyn Orda máńgi-baqı kúıremes-ti».

Tór aldyndaǵy bılerdiń basy temen túsip ketken. Hanǵa da, Asan Qaıǵyǵa da qaraı almaı, bir-birine aqyryn áldenelerdi kúbirleıdi. Tek Tóre bı ǵana jaýyn kórgen kúzendeı shıryǵyp Asan qaıǵyny jep qoıardaı, tasyraıa túsken.

Saraı ishindegi jurt tarap, qonaqtar áldeqashan uıqyǵa ketken. Aq mamyq tósek ústinde uıqy kórmeı tek Jánibek han otyr. Sopaqtaý kelgen saraı terezesinen aı sáýlesi quıyla túsip tur. Han oıy bulqan-talqan. Búgingi Asan Qaıǵynyń sózderi kóp nárseni túsindirgendeı bolǵan. Altyn Ordanyń dańqy, baılyǵy, qarý-jaraqty kúshi ákesi Ózbek hannyń kezindegiden kemimegenmen biraq Edil — Jaıyq handyǵy bola bastaýymenen, eki qaýipti jaǵdaıdyń kóleńkesi kóringen. Biri, osy Edil — Jaıyqty jaılaǵan qazaq rýlary — Noǵaıly, Qypshaq, Alshyn taıpalarynyń yqpaly kóterile túsken. Bul burynǵydaı Shyńǵys urpaǵynan shyqqan bekzada, aqsúıekteriniń Joshy atasynyń atyndaǵy ulysy emes, bul Qypshaq atty eldiń, Noǵaıly, Bulǵar atty taıpalardyń ulysyna aınalyp bara jatqan ulys. Joq, bul kóp ultty qara halyqtyń Altyn Ordasy emes, solardy basqaryp otyrǵan bı, batyrlarynyń Altyn Ordasyna aınalǵan. Biraq Altyn Orda ústemdiginiń bylaı ózgerýi qaýipti edi. Óıtkeni Altyn Orda kimniń qolynda kúsh bolsa, sonyń Ordasy bolyp ketýi múmkin. Al kúsh qypshaq, túrikpen, bulǵar, cherkesterden shyqqan osy bı, batyrlarda ekeni anyq. Olardyń sońynda eli, aldynda maly, qaramaǵynda jaılaıtyn jeri, sýy bar. Sondyqtan bular Altyn Ordanyń bóten ámirlerindeı emes, hannyń kóp isine óktemdeı kirise bastaǵan. Sondaı bıdiń biri Tóre bı edi. Eger ol Asan Qaıǵy tárizdi el qamyn oılaǵan jaqsylardyń biri bolsa, bir sári. Joq, Tóre bı ondaı adam emes. Onyń bar tilegi tóbe bı bolyp, ámirler keńesiniń tóre aǵalyǵyn ózine almaq. El de, jurt ta oǵan óz basyn kóterý úshin kerek. Buny Jánibek han jaqsy biletin. Sondyqtan da ol Móńgili bı qartaısa da, Tóre bıdi bı etpeı kelgen. Biraq sońǵy kezde Jánibek bul oıynan qaıtqan. Báıbishesi Toqaı-Toqty-qatyn men balasy Berdibek ótinýlerinen shyǵa almaı, jaqynda Tóre bıdi tóbe bı etpek bolǵan. Búgingi Asan Qaıǵy sózi ony bul oıynan taǵy buzǵan.

Qart jyraý:

...Jaqsy men jamandy han aıyrmasa Mańyna aram peıil jyn tolady,— degeninde árıne Tóre bıdi aıtqan. Buny Jánibek handa túsingen. Jáne hannyń taǵy bir jaqsy uqqany: Tóre bı balasy Berdibek mańyna tek ózi ǵana emes, ózi tilektes bı, batyr baılaryn jınap úlgiripti. Orda mańynda da olar az emes. Buny osy kúnge deıin qalaı baıqamaı kelgen? Al Tóre bıge óıtý nege kerek? Árıne, Jánibektiń basyna kún týa qalsa, ózin jaqtar kerek. al, Jánibektiń basyna ondaı kúndi kim týdyrady. Joq, ol múmkin emes. Múmkin emes. Halyq buny jaqsy kóredi. Sol úshin «áz» degen at qoıǵan. Orda ámirleri de bunyń yńǵaıynda. Sóıtse de júregi qurǵyr, aqyl sezbegen birdemeni seze me, nege typyrshı qaldy?

Jánibek tereńirek oılaýǵa tyrysty. Oılaǵan saıyn tipti esinen shyǵyp ketken qubyjyq kórinister, bolmashy bolǵanmenen, oılaǵan adamǵa kúdik týdyrar, jeksuryn, sumpaıy sýretter kóz aldynda tizbektele bastady.

Osydan úsh jyl buryn han aýyly jaılaýǵa Edildiń orta shenine shyqqan. Tóre bıdiń aýyly da bularǵa jaqyn edi. Han Ordasy úılerin tigip jatqanda Jánibek shetkerekteý bir kólge bir top serigimen baryp, Qandykóz dep atalatyn, alǵyr qarshyǵasyna qaz ildirip qaıtqan. Jolaı Qumaıtós tazysyna túlki qýdyryp Ordasyna tún ortasy aýa kelgen. Aýlyna taıaǵan kezde, qyr astynda eki atty shiderlep baǵyp otyrǵan bir jas jigitti kórgen. Eki attyń bireýi, kúmis ertoqymdysy Tóre bıdiń báıgi kúreńi edi. Han tanyǵan. Jas jigitten «bıdiń ózi qaıda?» dep suraǵanda, jigit: «bilmeımin, osy aýyl jaqqa ketken» dep jaýap bergen. Han sol jyly alǵan jas toqaly Tuqyrollanyń otaýyna túsken. Bir-eki saqqulaq jigitterine «bı qaı úıde eken, bilip kelińdershi» degen. Jigitter aýyl bitkendi, jansyz aralap, bıdi «esh jerde joq» dep qaıtqan. Tek sońynan baryp han bilgen, jibergen jigitteri shyndaryn aıtyp kelgen eken. Olar búkil aýyldy aralapty, jalǵyz-aq han báıbishesiniń boz ordasyna barýǵa bata almapty.

Artynan buny estigen han, «jigitter beker óıtken eken, Toqaı-Toqty-begimniń úıin baıqaýlary kerek edi» dep oılaǵan ishinen. Biraq jaqynda ǵana jas toqal alyp, kóńili sarqaryn báıbishesinen ábden sýyp ketken han, budan ári bul oqıǵany túsirmegen, kóp keshikpeı tipti umytyp ketken.

Taǵy birde Tóre bıdiń tuńǵyshy úılengen toıǵa barǵan Toqaı-Toqty-begimniń onan tartý-taralǵysyna qaz jumyrtqasyndaı altyn, taǵanaq jumyrtqasyndaı kúmis alyp kelgenin biletin.

Sońynan báıbishesi Tóre bıdi tóbe bı etý kerek dep mazasyn ala bastaǵanynda «qaıtsin han qatyny bolsa da basy jumyr pende ǵoı, alǵanyn aqtaǵysy kelip júrgen shyǵar» degen de qoıǵan.

Al búgin, Tóre bıden áldenege seskene qaldy. «Osy sum bı meniń qatyn-balamdy óz jaǵyna tekten-tek shyǵaryp júrgen joq-aý» dep oılady.

Jánibek baqqumar, baǵynyshty adamnyń óziniń ámirshisin kóbine jek kóretinin buryn da biletin. Al Asan Qaıǵy sózderi osy ýaqytqa deıin ózi tereń kóńil qoımaı kele jatqan osy bir jáıtterdi eskertkendeı boldy. Han endi kóziniń tirisinde Tóre bıdi tóbe bı etpeımin dep sheshti. Biraq Jánibek Tóre bı tóbe bı bolmaǵan kúnde de, han júregine jol taýyp, Altyn Ordanyń tórt sharynyń birine aınala alatynyn bilgen joq. Al bul jaǵdaıdy artynan túsingen kezinde, óziniń kesh qalǵanyn bir-aq uqty.

Altyn Ordanyń Edil — Jaıyq handyǵyna aınala bastaýynyń taǵy da bir qaýpi bar edi. Osy Edil — Jaıyq handyǵyndaǵy Qypshaq rýlary Altyn Ordanyń tek óz qanatyna ǵana emes, sol qanatyna da áserin júrgize bastaǵan. Bir kezde Joshy han tý tikken Ulytaýdyń Esil ózenine deıingi teriskeı jaǵyn jáne kúngeı shyǵys tusy men Seıhundarıa boıyn alyp, Tarbaǵataı baýyryn jaılaǵan Arǵyn, Naıman, Qońyrat, Kereı, Ýaq, Qańly tárizdi qypshaqtyń belgili rýlary, Altyn Ordanyń qaramaǵynda tursa da, ózderin sol baıaǵy Batý handyǵynyń kóne aty Aq Ordaǵa ıe sezinetin.

Buǵan sonaý Jańǵy Týra ortalyǵy bolǵan Kók Ordanyń kúngeı bólegi de kiretin. Sóıtip osy kúngi Qazaqstan jerinde, Saryarqasy menen Syrdarıasynyń boıynda, resmı túrde, Altyn Ordaǵa baǵynǵanmenen, Aq Orda atanǵan bolashaq qazaq handyǵynyń kóleńkesi elesteı bastady. Árıne, bul aranyń qazaq handyǵyna aınalýyna áli júzden astam jyl bar edi. Altyn Orda Horezmnen Qyrymǵa deıin, Jańǵy Turadan Azaq-Tanaǵa deıin óli de ámirshi edi, biraq shyǵar kúnniń alǵashqy sarań sáýlesi tárizdi, Altyn Ordanyń túbi bólshektenetininiń belgisi de sezile bastaǵan. Bul aıbyndy Altyn Ordaǵa bolashaq qaýiptiń týýy edi.

Jánibek han búgin buny da ańǵaryp qaldy. Onyń ústine kúngeı jaǵy da kúpti. Birimen-biri qyrqysyp jatqan Iran ámiretteri. Ar jaǵynan tene túsken Osman túrikteri. Al Maýarannahrda túrik tildes, tuqymdas elder ústemdik ala bastaǵan. Burynǵydaı bul jaqta da Shyńǵys urpaqtary men monǵol bekzadalary emes, Mańǵyttan, Barlastan, Qańlydan shyqqan ámirler bılikti qolǵa alǵan.

Tek batysy ǵana orys jeri. Knázdarynan óz ara qyrylysyna qaramaı, bul tus ta kúsheıýde. Al keshegi Shyńǵys patshalyǵynyń oń qanatynyń ózge jerinde kileń túrki tuqymdas elder... Qaıda barsań da solar. Bulardyń osynshama kóp ekenin kim bilgen. Jánibek Altyn Ordanyń kúıreýi orystan da, Shyńǵys Evropa elderinen de, Iran, Rýmdardan da emes, eń aldymen osy jeke-jeke otaý tikkisi kelgen túrki tuqymdas elderden bolady dep seskengen. Altyn Orda dál qazir bútin kóringenmen, erteń jıdigen terideı borshalanyp-borshalanyp ketetinin jańa ǵana abaılaǵan tárizdi. Han bul oıynyń zardabyna shydaı almaı ornynan turyp ketti. Ol tereze aldyna bardy. Aspandaǵy aıǵa qarady. Kúmis tabaqtaı bop qara maqpal aspan tórinde aqyryn júzip keledi. Kenet handy bir kezdeısoq oı bılep ketti. Búgin aıdyń tolyqqan kúni eken. Erteńnen bastap bu da júdeı bastaıdy. Úsh apta mezgil ótken shaqta qol oraqtaı jip-jińishke bolyp ilmıip qalady. Aıdyń bir solyp, bir tolýy tabıǵattyń máńgi zańy. Altyn Orda da osy altyn aıdaı emes pe. Búgin ol sonaý qara maqpal aspan tórinde, altyn tabaqtaı bop sharyqtap aqyryn jyljyp tur. Al erteń... Joq erteń emes, birneshe jyldar ótken soń bu da, oraqtaı bop ilmıip júdep qalýy múmkin ǵoı. Átten ne kerek, buǵan jaratylys zańy júrmeıdi. Ol altyn aıdaı qaıtadan tolyqpaýy múmkin. Memlekettiń órkeıý, kúıreýi bóten zańǵa jatady. Qoǵam zańyna jatady. Múmkin bul, Altyn Orda sol bir júdegeninen múldem quryp ketti. Al ony qalaı saqtaý kerek? Qandaı kúsh bar ony máńgi ustap turatyn?

Han uzaq oılandy, biraq eshteńe taba almady. Bar tapqany baıaǵy eski jol. Óziń kúshti bolý úshin — ózgeni kúshsiz etý kerek.

Jánibek Altyn Ordaǵa eń úlken qaýip Maýarannahr, orys jerinen emes, qaýlap kele jatqan órtteı bir elden bir eldi alyp Qara teńizge taıap qalǵan Osman túrikteri men Irannan keledi dep oılaıtyn. Osman túrikteri túbinde Iranmen birigip ketse, ne Irandy alyp Qyrymǵa jetse, Altyn Ordaǵa shyn qaýip sonda týady dep jorıtyn ol. Al Osman túrikterinen buryn sol Irandy ózi basyp qalsa, sonda ne bolar edi? Onyń bulaı oılaýyna sebep, Altyn Ordanyń qazirgi kúshi eń bolmaǵanda Arran men Shırvandy alýǵa jetetin edi. Árıne, túrikter Bosfor buǵazy men Dardanelldi múldem bılep, Qara teńizge jeter bolsa, seniń bul joryǵyń Jerorta teńizine deıin sozylǵan Jibek jolyn birjolata kúıreýinen qutqara almaıdy, biraq túbi túriktermen betpe-bet kezdeser kún týa qalsa, sol kezdesýdi óz jerinde emes, kórshiniń jerinde etkeniń jón emes pe? Túriktermen óz jerińde aıqasý — ol úıińe engen qubyjyqty jeńgen kúnińde de, tek qýyp shyǵý. Al kórshińniń jerinde aıqasý, jeńilgen kúnińde de, óz jerińe sheginý, tipti ot - sýyńdy saqtap qalý.

Osyndaı oıda jatqan Jánibek, esh sheshim taba ala almaı, kórer tańdy kózimenen atqyzdy.

Osy kúngi qazaq jerinde eń aldymenen qypshaq rýlary bolǵan. Osy túrki tildes, tuqymdas qypshaq rýlarynan sońynan qazaq eli qurylǵan. Al qazaq degen sózdiń ózi qaıdan kelgen? Qandaı maǵynasy bar? Kim bizdi qazaq dep ataǵan?

Bul jerde turǵan biz biletin eń arǵy kóne halyq saq bolǵan. Múmkin onyń alǵashqy aty bótende shyǵar. Biraq bizge osyndaı esimmen jetken. Sóz joq, osy kúni biz biletin saq qudaıynyń Qolaqsaı, arǵy atasy Tarǵataı atalýyna: adamdarynyń aty Bapaı, Topaı, bolyp kelip, qylysh-qanjarlaryna qatysty — aqınaq, beren degen sózderine qaraǵanda, bul taıpalardyń tilderi túrki elderiniń, solardyń arǵy atalarynyń tilderi tárizdi. Múmkin kóne túrki tiliniń shyǵýy da osylardan bolar. Al saq eli farsy jurtymenen kóp qatynasqan, Kır, Darılardyń zamandarynda olarǵa únemi qarsy shyqqan, tek keıde ǵana mámilege kelip otyrǵan. Sondyqtan bul kóshpendi taǵy jurtty ırandyqtar saq degen. Al saq sózi farsy tilinde — taǵy ıt. Sondaı-aq ózderine, patshalaryna qyzmet istegen saq jigitterin olar keısaq patsha saǵy dep ataǵan. (Keı — degen sóz farsysha patsha degen sóz). Sońynan keısaq túrki tiliniń úndestik zańymenen qansaq bolyp ózgergen. Jaraıdy, saq, qaısaq ıran sózderi bolǵanda, qazaq degen sóz qaıdan shyqqan? Kimdiki? Bizdiń oıymyzsha, bul sóz de bizge kóne farsy tilinen kelgen. Óziniń mazasyn ala bergen kóshpeli jaýynger taıpalaryn farsylar saq, al ózderine qyzmet istegen áskerdi keısaq dese, olardyń túbi qypsaq, qypshaq, qaısaq, qassaq, qazaq degen sózderge aýysýy múmkin. Qysqasy qazaq degen sóz de Iran elinen kelgeni anyq sekildi. Óıtkeni Ferdaýsıdyń 1920-shy jyly dúnıege kelgen «Shah-námesinde»: (Rústem dastanynda) qassaq degen sóz bar. Onda ol sóz qassaq, qas batyr, mergen maǵynasynda aıtylǵan. Sondaı sóz arheologtar tapqan kóne eskertkishterde de kezdesip turady. Jalpy, qazaq degen sóz erteden belgili, biraq sırek aıtylǵan. Mysaly, 1240 ıaǵnı Tyshqan jyly jazylǵan «Monǵoldyń qupıa shejiresiniń» 64-shi tarmaǵynda:

Basqanyń jerin jaýlamaı,

Qozdyrmaı, sirá, daý-damaı,

Dıdar sulý qyzdardy

Qazaq kúıme mingizip.

Jeteletip biz nardy

Ejelden han jaralǵan

Qasıetti qara orman

Qutty qosań, etemiz —

dep aıtqanyndaı, nemese 268 tarmaqtaǵy:

«Iesiniń altyn tabytyn Qazaq kúımesine tıep...» degen tárizdi shýmaqtarda «qazaq» degen sózder ár tusta kezdesedi.

Demek Altyn Orda qaramaǵyndaǵy túrki tildes kóp rýlardyń qazaq ulty delinip birjolata qalyptaspaǵanymenen, qazaq degen el bolyp quryla bastaýy osy áz Jánibek hannyń kezinde sekildi.

Jánibek han túrki tuqymdas, tili bir, ádet-ǵurpy bir, kóshpeli sharýasy bir rýlardyń tutas bir el bolýyn kóksegen. Jarlyq buıryqtarynda Deshti Qypshaq jurtyn bir el, noǵaıly, qazaq eli dep qaraǵan. Buǵan sol kezdegi aqyn jyraýlardyń dastan, jyrlary kýá. Biraq ol rýlardyń birlesýimen birge, olardyń eldik san-seziminiń de ósýi sózsiz ǵoı. Al mundaı aldymenen eldik, artynan baryp ulttyq sana-sezimi ósetin jurttyń óz aldyna halyq bolyp, handyq qurýdy tileıtini taǵy bar. Bir rýdy bir rýǵa, bir ultty bir ultqa qarsy qoıyp eldi basqarýǵa ádettengen baı, manap, batyr, bılerge qazaqtyń bir halyq bolýy tıimsiz edi. Biraq Altyn Orda qamyn oılaǵan Jánibek olardyń degenine kónbedi. Sondyqtan da ortaq ógizden ońasha buzaý degen Tóre bıler oǵan qarsy turdy.

Al qazaq rýlarynyń birigýi, sondaı-aq Qyrym jurtynyń bir taıpa elge aınalýy, bulǵar, bashqurt, mordva elderiniń osy tusta tatar ultyna aınala bastaǵan bulǵarlar salyp jatqan Qazan bekinisiniń mańyna jınalýy — túbi Altyn Ordanyń bólshektenýiniń basy bolatynyn, árıne, Jánibek han dál osy tusta oılaǵan joq. Oǵan Altyn Ordanyń búgingi kúsheıýi arman edi.

Áz Jánibek han erteńine qadirli qonaqtary Asan Qaıǵy men Jırensheni Saraı-Berkeniń qubyla jaq tusyna alyp bardy.

— Asan ata, synap kórińizshi,— dedi jańadan salǵan mazardy kórsetip.

Mazar mármár tastan turǵyzylǵan eken. Eńsesi bıik. Ústindegi kúmbezi de aspan tústes kógildir jyltyr tastan kóterilgen. Qaqpa tusyna bezendirilip quran sózderi, aıattar jazylǵan. Appaq Mármár mazardyń ústine ornatqan munarlanǵan kógildir kúmbezi jarasyp-aq tur. Mazar keremet kórikti, patshaǵa laıyq eken.

Asan Qaıǵy jyltyr qara tastan istelgen baspaldaǵymen ishine túsip shyqty. İshi de qyzǵylt mármárdan qaptalǵan han saraıyndaı keń, salqyn jaı eken.

Asan Qaıǵy dalaǵa shyqqan soń:

— Bul mazar kimdi kútip tur? — dedi ol hanǵa qarap.

— Búgin-erteń eshkimdi de kútip turǵan joq,— dedi Jánibek.— Al túbi ólmeıtin adam joq, ózime arnap saldyrdym.

— Kózińniń tirisinde beker istetkensiń,— dedi Asan Qaıǵy kenet qabaǵyn túıip.— Tigilgen kıim kıýdi jaqsy kóredi. Er jetken qyz súıýdi jaqsy kóredi. Al salynǵan mazar...

— Ózim barda oıymdaǵydaı bop shyqsyn dep edim,— dedi ol qysyla sóılep.

— Beker etkensiń,— dedi Asan Qaıǵy.— Álde óziń ólgen soń urpaqtaryń osyndaı bir tastardy úıe almaıdy dep oıladyń ba?

Jánibek aqyryn ezý tartty.

— Urpaq? Kúmbezdi mazar salmaq túgil, ata-babasynyń súıeginiń qaısysynyń qaı jerde qalǵanyn bile me eken sol urpaq? Ózińiz ákeńiz Sábıttiń zıratynyń qaıda ekenin bilesiz be?

— Bilemin. Qyzyl qumda. Biraq ol zıratty áldeqashan qum basyp ketken. Jáne meniń ákem Altyn Orda hany emes qoı?

— Altyn Orda handary Batýdyń, Sartaqtyń, Berkeniń, Qutlyq Temirdiń mazarlary qaıda? Tasyǵan Edil áldeqashan jýyp áketken.

— Sý buzbaıtyn jerge salýlaryń kerek edi. Qurtaqqa salǵan Joshynyń mazary sonaý Qara Qeńgirde áli tur... Ras, ata-babamyzǵa kúmbez kóterip, ardaqtap kórmegen kóshpeli elmiz. Qaı jerge aýyl qonsa, sol jerge óligimizdi kóme salamyz. Biraq bizde ózge jurttaı, zamanynda isi jaqsy bolǵan adamdarymyzdyń atyn saqtaı bilemiz. Molasynda emes, júregimizde, jyrymyzda, oıymyzda saqtaı alamyz.

Jánibek úndeı almaı sál kidirdi. Birdeme suraǵysy kelse de, bata almaǵan tárizdi. Asan qaıǵy han oıyn birden túsindi.

— Bata almaı tursyń ba? Halyq meniń de atymdy saqtaıdy ma, dep suramaqsyń ǵoı, á? — dedi ol.— Jaraıdy, aıtaıyn. Sen ózge handardaı qanqumar bolmadyń. El birligin tynyshtyǵyn saqtaǵyń keldi. Qandaı is bolsa da aqylǵa salyp sheshýge tyrystyń. Ordańnyń saýda-sattyǵyn da, bóten sharýashylyǵyn de jóndeýge bilgenińdi aıamadyń. Sol úshin jurt seni parasatty sanady, «áz» degen at berdi. Iá, bunyń bári buryn bolǵan. Al qazir sen qandaısyń?

— Iá, qandaımyn?! — Jánibek túksıe qarady.

Asan Qaıǵy qaımyqqan joq, óz oıyn tikeleı aıtty...

— Joq, sen burynǵy Jánibegim emessiń... Burynǵy Jánibegim ádiletti bolýǵa tyrysatyn... kóregen qyraǵy edi. Al sen...

— Iá, men?

— Qazir ádiletsizdikke kóp bara bastadyń. Ári kóregen kóńildi menmendik ıektegen tárizdi.

Jánibek lám-mım dep jaýap qaıyrǵan joq. Ekeýi úndemeı uzaq otyrdy.

Álden ýaqytta Asan Qaıǵy:

— Árıne, halyqty myń adamnyń aqyly emes, bir adamnyń bilgirligi basqarǵan soń, qıanat pen qatelik bolyp turýy ǵajap emes. Sol úshin de men Jeruıyqty izdedim ǵoı,— dedi.

— Qalaı, taptyńyz ba?

— Joq, taba almadym.

— Búkil álemde ondaı ádiletti, rahat jer joq pa eken?

— Múmkin áli zamany týmaǵan shyǵar.

Ekeýi taǵy úndemeı qaldy. Asan Qaıǵy sonaý kókjıekte buldyrlaı júgirgen kógildir saǵymǵa qarady. Kenet oǵan saǵymmen birge Jeruıyqqa qaraı bir tamasha kósh júrip bara jatqandaı bop elestep ketti.

— Jaraıdy, men endi júreıin,— dedi ol,— anaý óz kóshimnen qalmaıyn.

— Jolyńyz bolsyn!

Sóıtse de Jánibek han áıgili jyraý ıegimen ızegen jaqqa qarady. Oǵan buldyrlaǵan saǵymnan bóten eshteńe kórinbedi. Árıne, handa qart jyraý ańsaǵan ondaı qıal kóshin kóretin kóregendik joq edi.

Azynaǵan jel me eken, álde sarnaǵan el me eken, jer men kókti basyp ketken qaıǵyly ún. Bul zamana daýysy, tarıh daýysy.

Altyn Orda ma, Aq Orda ma, Kók Orda ma, álde kóshpendilerdiń bóten álemge áıgili bóten patshalyǵy ma, báribir olardyń gúrjideı aýyr salmaǵyn halyq kótergen. Altyn keseli rashıan sharaby handarǵa ǵana tıgen. Altyn tájini, kireýke, torqa shapandy handar kıgen. Mańdaıy kúnge kúımegen, qas arýlardy solar qushqan. Baq qusy tek solardyń basyna ǵana qonǵan. Al halyq bolsa, etegimen sý ishken, etegimen qan keshken. Myqtylar úshin, myqtylardyń áýleti úshin birin-biri qyrǵan, jaý sanap, óz baýyrlaryna qarsy turǵan.

Sol sebepten de álemniń jartysyn alyp jatqan Altyn Ordanyń aspanǵa sharyqtaǵan aıbarly ataǵyna qaramaı, sonaý óz zamanyn — zar zaman dep ataǵan halqynyń kózi, qulaǵy uly jyraý — Asan Qaıǵy:

Búgingi kún zarly kún,

Búgingi kún kárli kún.

Býyrshyn muzǵa qulaǵan,

Báıterek jerge sulaǵan,

Aqqý qanatynan qaıyrylǵan,

Jalǵyzynan ana aıyrylǵan,—

dese kerek-ti.

Sol sebepten de ol halqyna, qoı ústine boz torǵaı jumyrtqalaǵan qıaly týdyrǵan Jeruıyǵyn izdep, jelmaıasyn eńkildete jelip, satym qýyp kete bardy.

Taǵy da arada bes jyl ótti!

Batysy, kúngeıi, shyǵysy, shyǵys-teriskeıindegi patshalyq, handyqtar óz ara qyrylysyp jatqanda kók júzinde sharyqtaǵan alyp qyrandaı, Altyn Orda álem tórinde emin-erkin ómir súrip jatty.

Bul onyń beıbit dúnıede dúrildegen, eń kórkeıgen kezi edi. Oǵan árıne Ózbek pen Jánibek handardyń ustaǵan saıasattary sebepker boldy.

Jáne Altyn Ordanyń órkendeýine jan-jaǵyndaǵy elderdiń ózara qyrylystary da, talas tartystary da sebepker boldy.

Óz álekterimen áýrelengen bóten el knázderi, ámirleri, bekzadalary, ózderine ústemdik istep otyrǵan Altyn Ordamen alyspaq túgil, janyndaǵy jaýyn jeńýge odan járdem surady.

Osylaı Altyn Orda qaýip-qatersiz ómir súrip jatty.

Biraq qasqyrdyń aty qasqyr, Jánibek han da Shyńǵys urpaǵynyń bóltiriginiń biri edi, bótenniń jyly jumsaq etinen aýzy-murnyn qan etpeı otyra almasa kerek-ti. Ol Irannyń talan-taraj bolyp jatqanyn paıdalanyp shabýylǵa shyǵýǵa bel býdy.

Osyndaı jaǵdaıda Meshin, ıaǵnı 1356 jyly kóktemde Saraı-Berkeniń syrtyna qonǵan hannyń jalǵyz balasy Berdibektiń aýlynda úlken toı boldy. Noǵaılynyń bul kezdegi belgili bıi Sıqymnyń on úsh jasar tentek uly Mamaıǵa Berdibek kenje qyzy Hanymdy bermek edi. Hannyń nemere qyzynyń toıyna Qyrymnan, Azaq, Bulǵardan kelgen qonaqtar bar. Toı kórki Altyn Orda hany Jánibektiń ózi men onyń týǵan qaryndasy Kúnjaq. Ekeýiniń de sheshesi Ózbek hannyń ortanshy áıeli seksenge kelip qalǵan Sherıtańba. Bul uzyn boıly aqsary adýyndy kempir. Joshynyń besinshi balasy Sıban tuqymynan, shyqqan jeri de, túsken eli de Shyńǵys han urpaqtarynan bolǵandyqtan Ózbektiń áıgili áıeliniń buıryǵy, han buıryǵynan kem júrmeı kelgen. Áli de sondaı Sherıtańba báıbishe, sonaý Máskeýden uly knáz Iýrıı Danılovıchtiń jesir áıeli, orys knágınásy Kúnjaqtyń (oryssha aty Katerına) kelgenine baýyrynda ósken nemeresi İńkár-súbe begimniń erge shyqqanynan kem qýanǵan joq.

Ózbek báıbishesi jalǵyz qyzyn kórmegeli de jıyrma jyldan asyp ketken.

Kúnjaq ta qazir alpystaǵy kempir.

Biraq bu da áli tyń, shyn jasynan ana qurlym kishi kórinedi. Shyńǵys urpaǵyna tán minezdi, tákappar, jigerli... Bir kezdegi kelbetti júzin áli joǵaltpaǵan. Bóten elte on bes jasynda ketse de, óz tilin umytpaǵan. Óz eliniń salt-sanasynan aıyrylmaǵan. Árıne, bulardan Kúnjaqtyń aıyrylýy da múmkin emes edi. Rýs eliniń bıligi ol kezde Altyn Ordanyń qolynda turǵandyqtan, Altyn Orda arqyly óskisi kelgen kóp knázderi, qaramaǵyndaǵy adamdary, tipti keıde úı ishterimen qypshaq tilin biletin. Sol tilde sóılese alatyn, Altyn Orda bekzadalarynyń úlgisimenen qundyz bórik, torqa ishik tárizdi kıimder de kıetin. Myqtyǵa elikteıtin ádet ejelden saqtalǵan. Osy sebepten bul halyqtyń dastan, jyrlarynda sol tustaǵy túrki sózderi kóp kezdesedi. Sondyqtan da Kúnjaq ana tilin de, onyń keıbir turyp dástúrlerin de esinen shyǵarmaǵan. Máskeý knázi Iýrıı Danılovıchke shyqqanda Kúnjaq on beste edi. Odan otyzynda jesir qaldy.

Iýrıı Danılovıch osy Altyn Orda jerinde qoıan, ıaǵnı 1327 jyly qaza tapqan.

Oqıǵa bylaı bolǵan.

Toqtaı hannyń tiri kezinde, Ulý, ıaǵnı 1304 jyly Vladımırdiń uly knázi dúnıe salǵan. Sol jyly osy uly knázdikke talasyp Altyn Orda hanyna Tver knázi Mıhaıl Iaroslavıch pen Máskeý knázi Iýrıı Danılovıch kelgen. Tver knázi jeńip «Búkil Rýs knázi bolǵan». Mıhaıl Iaroslavıch sol jyldan bastap ózge orys knázdikterin ózine baǵyndyrýǵa kirisken. Ásirese Uly Novgorodty, Tómengi Novgorodty, Vladımırdi, Pereıaslavldi, Kostromany qaramaǵyna alýdy maqsat etken. Vladımır birden baǵynǵan. Ózge knázdikter de qol astyna kire bastaǵan. Tek Uly Novgorod pen Máskeý knázdigi barynsha qarsylasyp baqqan. Osy tusta Toqtaı dúnıe salyp, taqqa Ózbek otyrǵan. Ózbek taqqa otyrǵannan keıin jyl óte Iýrıı Danılovıch, bir kezdeısoq jaǵdaılarda Ózbektiń qyzy Kúnjaqqa kezdesken. Oıynda Altyn Ordamen jaqyndasý saıasaty bar knázge erke toty, sulý han qaryndasy óte unap qalǵan, dereý aǵasynan onyń qolyn suraǵan. Orys knázderimen tatý turýdy jáne Máskeý knázdiginiń ósip kele jatqanyn esine alyp, Ózbek, dál osy tusta musylmandyǵyn umytyp, jas qaryndasy Kúnjaqty qyryqqa aıaq basqan Iýrıı Danılovıchke bergen.

Vladımır uly knázdiginen úmitin úze almaǵan Iýrıı Danılovıch osydan on bes jyldan keıin taǵy Mıhaıl Iaroslavıchpen alysyp, Altyn Orda hanynyń aldynda kezdesken. Bul joly Altyn Orda hany óziniń týǵan qaınaǵasy Ózbek edi. Tver knáziniń Altyn Ordaǵa qarsy istep júrgen áreketteri moınyna qoıylyp, Ózbek Mıhaıl Iaroslavıchti qylyshpen shaýyp óltirtken. Iýrıı Danılovıch óziniń kóp jyldan bergi armanyna jetken. Biraq ol bul jeńisin paıdalana almaǵan. Jolaı Altyn Ordadan qaıtyp kele jatqanda, ózi óltirtken Tver knáziniń balasynyń qolynan qaza tapqan.

Aǵasy Iýrıı Danılovıchtiń ólgenine jyl ótpeı, qoıan jyly onyń ornyna — inisi, sońynan Kalıta dep atalǵan Danılovıch otyrǵan.

Sol Iýrıı Danılovıch ólgen jyly Máskeýge, qyzyna kóńil aıtýǵa sheshesi Sherıtańba ózi barǵan. Jesir qalǵan qyzyn eline alyp qaıtpaqshy bolǵan. Biraq Kúnjaq oǵan kónbegen. Eki balasymenen ol Máskeýde qalǵan. Altyn Orda hanynyń qaryndasyna kimniń tisi batsyn, qaınysy Ivan Danılovıch buny qurmettep ustaýǵa tyrysqan. Sońynan Kúnjaq ta qaınysynyń úmitin aqtaǵan. Kalıtanyń búkil Rýs knázi bolýyna onyń úlken sebi tıgen. Kúıeýi ólgennen keıin Kúnjaq úsh jyl ótken soń Altyn Ordaǵa bir kelgen. Sodan beri Edil jaǵasyn kórip otyrǵany osy.

Ivan Kalıtanyń da ólgenine on bes jyldan asqan. Onyń ornyn balasy Semen basty. Ivan Kalıta ólgenmenen ózi isin istep ketti. Ol óziniń saıasatyn ótkizý úshin eshteńeden taıynǵan joq. Altyn Ordaǵa bas ıý kerek bolsa, bas ıdi. Odan ásker alyp, ózine baǵynǵysy kelmegen orys knázderin jazalady, baǵyndyrdy. Sonyń arqasynda, Máskeý knázdigi óziniń jerine jer qosty, shekarasyn kúsheıtti. Orys jerin biriktire ala alatyn kúshke aınala bastady. Buny kórgen, ózderiniń jeke ákimshilik dárejelerinen aıyrylǵylary kelmegen orys boıarlary, alpaýyttary knázdiń qol astyna kirgisi, baǵynǵysy kelmedi. Sonyń biri Máskeý boıary, Alekseı Petrovıch Hvost boldy. Biraq onyń qolynan eshteńe kelmedi. Ol Semennen jeńilip shet elge qashty. Máskeý knázi onyń dúnıe-múlkin, jerin tartyp alyp óziniń aǵa, inilerine bólip berdi. Osy oqıǵadan keıin, knáz Semen — týys-týǵandaryn ákesiniń molasynyń basyna jınap alyp, ózine qarsy kelmeımiz jáne boıarlardyń azǵyrǵanyna ermeımiz degen antyn aldy. Ivan Kalıta urpaǵy Hvosty jáne onyń balalaryn ózderiniń qataryna jýytpaıtyn bop ýádelerin berdi.

Boıarlar Semenge «Tákappar» degen at qoıdy.

Osy «Tákappar» knázi Semen, ákesi Ivan tárizdi, Altyn Orda hany Jánibekke jaǵa bildi. Tartý-taralǵysymen qaryndasy Kúnjaqtyń sálemin alyp bes mártebe Saraı-Berkege bardy. Ár joly Altyn Ordadan oljaly qaıtty. Aqyrynda Jánibek oǵan orystyń bar knázderin baǵynyshty etti.

Buny kórgen Lıtva knázi Olgerd Máskeý knázdigi budan ári kúsheıe berse, Lıtvaǵa zıany tıedi dep Altyn Ordaǵa ózi jaqyndady. Ol bul kezde Edil-Jaıyq handyǵyna úlken yqpaly júre bastaǵan Azaq ámirshisi Asaý bıdiń apasyn aldy. Altyn Orda handyǵymenen qudandal bolǵannan keıin, onyń hany Jánibekti «túbi senderge baǵynýdan bas tartady» dep Máskeý knázdigine qarsy joryqqa shyǵýǵa úgittedi.

Buny bilip qalǵan knáz — Tákappar Semen dereý Altyn Ordaǵa jetti. Olgerdtiń óziniń istegenin óziniń aldyna keltirdi. Jánibek hanǵa Lıtva knázi Altyn Ordaǵa jatatyn Ýkraına men Belorýssıany alyp qoıdy. Endi bizdi ózine baǵyndyrmaq. Sodan keıin, kúsheıip bolǵan soń, Altyn Ordaǵa qarsy turady dedi.

Endi Jánibek Máskeý knáziniń jaǵyna shyqty. Dereý ásker jiberip, Uly Novgorodtyń kúnbatys jaǵynan shoǵyrlana bastaǵan. Lıtva áskerin, óz jerine qýyp tyqty.

Biraq kóp keshikpeı, osydan tórt jyl buryn, Jylan, ıaǵnı 1353 jyly, orys jerine kelgen apat — chýmadan knáz Semen dúnıe saldy. Onyń ornyna inisi Ivan Máskeýdiń uly knázi boldy. Biraq bul ákesi Ivan Kalıtadaı, ne atasy «Tákappar Semenge» uqsamady, Altyn Ordaǵa jelpildep kele qoımady.

Myna osyndaı jaǵdaıda nemeresi Hanymdy, noǵaıly bıiniń balasyna bermek bolǵan Jánibek toıǵa Máskeý knágınásy — qaryndasy Kúnjaqty ádeıilep shaqyrdy.

Al Máskeý knázdigi kúnnen kúnge kúsheıe túsken.

Altyn Orda handary orys knázderiniń eń baılaryna, yqpaldary kúshtilerine ǵana «Uly knáz» ataǵyn bergen. Jáne bosqa bermegen. Bulardyń ózgelerge ústemdigin júrgizý úshin Altyn Ordaǵa aty-jóni joq qarsy shyǵa qoımaıtynyn biletin. Árıne, handar men orys knázderiniń arasynda basqa da san túrli saıasattar júrip jatatyn. Sol sebepten Deshti Qypshaq bıleýshileri, orys knázderiniń arasyndaǵy jaǵdaılaryn, el-jurtynyń qubylys ózgeristerin únemi kóz almaı baqylap otyratyn. Buǵan eń aldymenen, óz paıdalaryn kózdegen orys knázderiniń ózderi járdemdesken. Al Ivan Máskeý knázi bolǵannan beri, orys jerinen naqtyly durys habar Altyn Ordaǵa tym sırek túsýge aınalǵan.

İshteı qobaljı bastaǵan Jánibek qaryndasy Kúnjaqty nemere qyzynyń toıyna sol úshin ádeıilep shaqyrǵan.

Biraq Kúnjaq orys knázderiniń arasynda bolyp jatqan isterdi álde bilmedi me, bilse de, ózi de orys knágınásy bolyp ketkendikten, eriniń, eliniń syryn bótenderge ashqysy kelmedi me, Jánibekke: «qazir Máskeý knázdiginde sender qobaljıtyn esh qaýip joq, Ivan knáz turǵanda esh qaýip bolýy da múmkin emes» degen. Al shynynda olaı emes edi, bul tusta ózderine kúshpenen ústemdigin júrgizip otyrǵan Altyn Ordaǵa degen qara halyqtyń óshpendiligi kúnnen-kúnge asa túsýde edi. Buqaranyń bundaı patrıottyq, ulttyq táýelsizdigin qoldaı bastaǵan orys knázderi de az emes-ti. Biraq bunyń birin de Kúnjaq aıtqan joq. Oshaǵy bólektiń oıdaǵysy bólek degen osy da.

Batys jaǵynan sál kóńili ornyqqan Altyn Orda hany qaıtadan kúngeı jaǵyna kózin tikti. Ol taǵy qaýip osy jaqtan dep oılady. Túrikter Dardenelldi alyp, Jibek joly arqyly Shyǵys múlikteri tıelgen kemelerdi Qarateńizden ári qaraı Jerorta teńizine múldem ótkizbeıtin bolypty degen habar kelgen...

Jánibek han Altyn Ordaǵa budan bóten taǵy da eki qaýiptiń týyp qalǵanyn baıqaǵan joq-ty. Biri sonaý Maýarannahr da kúsheıe bastaǵan túrki tuqymdas elderden shyqqan ámirler edi. Al Altyn Ordanyń bolashaq ajalynyń biri Aqsaq Temir bul kezde on jetide ǵana bolatyn. Ázir jol tanyp, mal urlap, Qorasan men Maýarannahr arasyn búldirip, qaraqshylyq etip júrgen. Al erteń...

Ekinshi qaýip, ol Kók Ordanyń týyn tikken Orda hannyń urpaqtary Hyzyr hannan taraǵan bekzada, ámirler qaýlap ósip kele jatqany edi. Ásirese qazaq rýlarynyń kóbin Edil-Jaıyq handyǵynan bólip alyp, Aq Ordany jeke handyq ete bastaǵan, Urystyń, halyq sońynan Orys dep ataǵan, burynǵy Joshy ulysy bolǵan, osy kúngi qazaq jerine aq týyn jelbiretýi edi.

Al shyn qaýip, taıaý qaýip, osydan jıyrma jyl ótkennen keıin Altyn Ordanyń eki bólinýine sebep bolar, osy búgin Jánibek ózine kúıeý bala etpek bop otyrǵan tórtpaq kelgen, at jaqty, qoshqar muryn, shapyrash kózdi Mamaı edi. Buny, árıne, Jánibek bilgen joq. Al bile qalsa, ózine kúıeý bala etpek túgil, ony Orda mańyna jýytpas edi. Dúnıe fánıde istiń kóbi osylaı, kóp jamandyqqa óziń sebepker bolasyń, tek artynan baryp, «átteń, átteń» dep sanyńdy urasyń!

Toıǵa Mamaı noǵaılynyń jaı jigitterimenen kelmegen. Onyń qasyndaǵy «kúıeý joldastar» osy kezdegi noǵaıly eliniń jańa aty shyǵyp kele jatqan kileń jaısań jastary edi. Mine, keń jaýyryndy, sulý murtty jańa tebindep kele jatqan, Azaq-Tana ámirshisi Hasen bıdiń balasy jas Hazbın oń jaǵynda, atylýǵa daıyn turǵan sadaq jebesi tárizdi, qımyly shapshań, Qarabaqaýyl, onymen qatar, sýyq tústi, tunjyraı qalǵan, Mamaımen jasynan birge ósken serigi Qastúrik. Bulardan sál oqshaýlaý, kósh aldynda únemi dombyrasyn at yrǵaǵyna qaraı jeldirte oınaǵan ataqty Azý jyraý... Bári de bı-shonjarlardyń balalary, aralaryna áli baq, ataq, dáreje degen qubyjyqtar túspegen shaqtary. Kileń kúmis er-toqymdy, qarakók jorǵa, alma moıyn sáıgúlik mingen noǵaılynyń jaýlaryna bezenýine jarap qalǵan, altyn jebe jastary. Jas Mamaıdyń qalyńdyǵy Altyn Orda hanynyń bel nemere qyzy bolǵan soń, quda jaǵyn Hasen bıdiń ózi bastap kelgen. Sonaý Azaq-Tanadan toqsan narǵa hansyılyǵyn» artqan qudalar yrǵala-jyrǵala eki aptadaı júrip Saraı-Berkeniń etegine ázer jetken.

Toı bitkennen keıin Hasen bıdiń ózi bastaǵan noǵaıly jaǵy jasaýyn toqsan túıege artqan, taǵy toqsan túıege quldar men kúnder otyrǵyzǵan saltanatty kerýenmen yrǵalyp-jyrǵalyp altyndaǵan er-toqymdy, sútteı appaq jorǵaǵa mingen aıdaı sulý, torǵyndaı úlbiregen jas kelinderi Hanymdy alyp Azaq-Tanaǵa attandy.

Sol kúni osydan sál shaǵyndaý kóshpenen Máskeý shaharyna qaraı Kúnjaq ta bettedi. Bu da kóp syılyq pen qaıtty. Tver knágınásy bosqa kelmegen eken, eline jetkennen keıin Kúnjaq orys knázderine aǵasy Jánibektiń beıbitshilikti tileıtinin aıtyp keldi. Kúnjaqtyń Altyn Ordaǵa kelýi — eki jurttyń arasyna taǵy biraz jylǵa tynyshtyq ornatty.

Al toı bitetin kúni qadirli qudalaryn Jánibek han jaqynda ǵana saldyrǵan alty aıly, kúmis meshitine ertip aparǵan.

Búgin bul meshitte jaqynda Irannan kelgen sheıh Muhıddın Berdaı Altyn Orda hany Jánibekke arnalǵan qutpa oqyp, ósıet sóılemekshi edi.

Qulaǵý áýletiniń Irandaǵy eń sońǵy Ilhany Ábýseıt ólgennen keıin, Irannyń Ázirbaıjan jaǵy tegis Chopan ámirdiń áýletine kóshken. Irannyń kúngeı tusyndaǵy Shıraz tárizdi ámiretke aınalǵan biren-saran shaharlary bolmasa, bul tusta bar Irannyń shyn bıleýshisi Chopannyń nemeresi, Hasannan týǵan Melık-Ashraf bolǵan. Melık-Ashraf ásirese ázirbaıjan eline ústemdigin qatty júrgizdi. Jaı halqy túgil bekzada, dinı belgili adamdaryn da qan qaqsatty. Endi onyń qaramaǵynan ózgeni qoıǵanda ataqty úlem, sheıhtar da qashty. Belgili hoja sheıh Ganjı Shıraz arqyly Sırıaǵa ótip ketti. Ol jaqta tamasha meshit, medrese, áýlıeler zırattarynyń qasyna ǵıbrathanalar salyp, ataǵyn shyǵardy. Hoja Sadreddın Ardabılı Gılánǵa aýdy. Al Irandaǵy musylman dininiń úsh tireginiń biri bolǵan Muhıddın Berdaı Saraı-Berkege keldi.

Bunyń aldyna Irannyń belgili shaharlary Tabrız, Serdahsa, Baıleken, Berda, Nahıchıvan turǵyndarynyń atynan saýda adamdary kelgen. Olar Arran men Shırvandy (Ázirbaıjandy) Jánibek han óz qaramaǵyna alýyn ótingen. Onyń ústine Shırvan ómiri Sheıh-Áliniń qyzy — Ánýshırvan-qatyn Altyn Orda hanynyń úshinshi áıeli edi. Bala tappaǵanmen, Jánibekpen on bes jyl otasqan ómirinde Ánýshırvan — hannyń eń jaqsy kóretin áıeliniń biri bolǵan. Al osy jaqsy kóretin jubaıynyń týǵan jeri Shırvanda, onyń aǵa-inilerin, aǵaıyn-týystaryn Melık-Ashraf qul etip aıaǵymen taptap, mal-múlikterin talap alyp jatqanda, myń san áskeri bar altyn Orda hany — Shırvannyń kúıeý balasy shydap tura alar ma? Shydap tura almasa kerek-ti.

Al Ánýshırvannyń, árıne, týǵan elin qutqaratyn áskeri de, basqa kúshi de joq. Biraq, onyń jaqsy kóretin adamyna ótetin kóz-jasy bar. Al sulý áıeldiń kóz jasy keıde qamal buzdyrady, bekinis aldyrady. Osyny biletin Ánýshırvan-qatyn eriniń Iranǵa tez attanýyn tilep aǵyl-tegil jylaı berdi.

Jánibek han qadirli qudalaryn, nókerlerin, ýázir, aqylshylaryn shubyrta meshitke jaıaý keldi. Meshitke sońǵy adamdarmen birge Tóre bı men Berdibek te kirdi.

Edenine de mármár tas tóselgen, qabyrǵalaryna san túrli boıaýmen quran aıattary órnektelgen meshittiń at shaptyrymdaı keń ýálıiziminde namaz oqyldy. Altyn Ordanyń hany Jánibekke baǵyshtap ataqty sheıh Muhıddın Berdaı qutpa aıtty. Sodan keıin Muhıddın Berdaı sheıh óziniń ósıetine kiristi.

Bul uzyn boıly, sulý qara murtty, qoıý qara saqaldy, sál jasyldaý tartqan kógildir kóz, qara tory kórikti kisi edi. Ústindegi jaǵasyn altyn jippen zerlegen, kógildir belbeýli jibek shapany men basyndaǵy kógildir sáldesi ózine óte jarasqan. Ol qolyndaǵy uzyn qurma táspisin, sál-pál syrtyldata júrgizip kelip, kenet barqyttaı jumsaq qońyrqaı daýysymenen ósıetin bastaı jóneldi.

— Halaıyq,— dedi sheıh Muhıddın Berdaı ıin tiresken jurtqa qarap.— Uly Altyn Orda bıleýshisi áz Jánibek hannyń aldynda búgin men ósıet emes, ókinish pen ótinish aıtqaly turmyn. Dini de bir, tili de bir ózderińniń baýyrlaryń ázirbaıjan eliniń qandy qylysh Melık-Ashraftyń zorlyq-zombylyǵynan jas ornyna qan jylaǵan kári shal, jas balanyń «qorlyqtan bizdi qutqara kórińder!» dep uly mártebeli han Jánibek sizge arnalǵan ashshy aıqaıyn estirtkeli turmyn.

Jurt ta qulaqqa urǵan tanadaı tyna qaldy. Osyndaı kisi júregi jarylyp keter tynyshtyqta Jánibek hannyń sabyrly úni shyqty.

— Estirtińiz, tyńdaıyq,— dedi ol.

— Bul aıqaı, Melık-Ashraf týǵan anasyn kúndikke satqan jas náresteniń aıqaıy. Jalǵyz balasynan aıyrylǵan sol ananyń aıqaıy. Súıgen jaryn Melık-Ashraf dúrelep óltirgen jas kelinshektiń aıqaıy,— dedi sheıh qolyn kókke kóterip.— Keshegi óziń kúıeý bop túsken Shırvandy qara túnek basty. Búkil Arran, Shırvandy qanǵa boıady, Melık-Ashraf degen qara albasty. Búkil Irannyń móldir aspanyn qıanat atty qara bult jaýyp aldy. Ádilettik degen kún kózi sol qara bulttyń astynda joǵaldy. Melık-Ashraf mal-múlkin talap alyp, joqshylyqtyń kúnin kóre almaı halyq bet aýǵan jaqqa bosyp jatyr. Sen kúıeý bolyp kelgende, gúl-gúl jaınap turǵan Shırvan men Arran qazir órt ótkendeı kúıregen. Adam túrinen qorqarlyq. Sen kúıeý bop Shırvan saraıyna kirgende, qor qyzdaryndaı qulpyryp, «jezde» dep, aldyńnan erkeleı shyqqan kúndeı sulý jas baldyzdaryń qazir Ashraf jigitteriniń qorlyǵynan toqsandaǵy kempirlerdeı qartaıǵan, betterin ájim, kókirekterin qaıǵy basqan...

Sheıhtyń daýsy kenet kóńili buzylyp ketkendeı qarlyǵa shyqty. Áldekimniń óksı jylaǵany estildi.

Endi sheıh betine sorǵalap aqqan jasyn súrtpeı, Jánibekke qarap jylap turyp sóıledi. Daýsy burynǵysynan da jasqa tunshyǵyp qarlyǵa shyqty.

— Túnergen bultty, talanǵan jurtty kórgende, qandaı tas júrek bolsa da shydaı almaıdy eken, ǵafý et, han ıem, meniń kóńilimniń buzylyp ketkenine,— dedi ol bir mezet hanǵa aıyptydaı. Sheıh Jánibektiń óziniń kózinde de jas turǵanyn kórdi. Berdaı kenet jas baladaı eki betin qolymen jaýyp eńkildep jylap qoıa berdi.— Sorly, qor bolǵan otanym, aıaýly Iranym...

Endi sheıhpen birge jurt ta jylady. Jánibek hannyń ózi de, qoınynan úlken batsaıy aq oramalyn alyp, álsin-álsin janaryn súrtkileıdi. Al, sheıh eki kózinen aqqan jasyn súrtpeı, sol qarlyqqan daýsymen ári qaraı sóılep ketti.

— Al senen jaqsylyq kútip otyrǵan Arran, Shırvan degen eliń bar, onda baýyrlas qalyń jurtyń bar. Olar qoldaryn kókke kóterip «jaýyz Melık-Ashraftan bizdi qutqara kór!» dep sizge jalynady. Jalǵyz seneri siz bolǵandyqtan aldymenen qudaıǵa, sosyn sizge tabynady. Qalyń qolyńmen Iranǵa shyq! Melık-Ashraftyń kózin joı, Ázirbaıjandaǵy qan jylap, ózińnen járdem kútip jatqan baýyrlaryńdy, qaıyn jurtyńdy qorlyqtan qutqar!

Jurt taǵy tyna qaldy. Jánibek handa da ún joq. Zaty soǵys qumar emes hannyń, áldeneni sheshe almaı turǵanyn sheıh te túsindi.

— Sonda... Melık-Ashrafty jeńý úshin qansha ásker kerek dep oılaısyz? — dedi han bir sátte.

Sheıhtiń kózi jarq ete qaldy.

— Ne ǵurlym kóp bolsa, soǵurlym Melık-Ashraftyń áskeri tez jeńiledi.

— Qup onda. Bir aıdan keıin joryqqa shyǵamyz,— dedi Jánibek. Sóıdedi de ol serikteri men qudalaryn ertip meshitten shyǵa berdi.

Jurttyń eń sońynda bógelip qalǵan Tóre bı qasyndaǵy Berdibekke:

— Al, Berdibek oǵlan, Altyn Taqqa daıyndala ber,— dedi ol.— Bul soǵys Jánibek Melık-Ashrafty jeńsin, jeńbesin báribir ákeńniń túbine jetedi.

Berdibektiń dóp-dóńgelek kógildir mysyq kózderi tasyraıa qaldy.

— Aıtqanyńyz kelsin!

Az ýaqytta alys jatqan Shyǵysyndaǵy ámirlerden qalyń ásker jetkizý ońaıǵa túspeıtinin biletin Jánibek, Edil — Jaıyqtaǵy Batý ulysynyń ásker basy Berdibekke Iranǵa attanatyn qosyndardy bir aıdyń ishinde daıyndaýdy buıyrdy.

Sol kúni túnde Jánibek han tús kórdi. Túsinde ózi saldyrǵan mazarynda uıyqtap jatyr eken. Urlanyp kirgen balasy Berdibek kenet tamaǵynan shap berip ustaı alyp, býyndyra bastady. «Óldim! Óldim!» dep qyryldaı aıqaılap Jánibek, kenet shoshyp oıandy. Shalqasynan jatyp bastyrylyǵyp qalǵan eken.

Dinshil, rymshyl Jánibek tańerteń birden jaz boıy áshekeıletip saldyrǵan mármár mazaryn buzdyrdy. Túsin eshkimge aıtqan joq, biraq sol kúnnen bastap balasy Berdibekti mańaıyna ustamaýǵa tyrysty. Ózi ásker sońynda qalsa, ony qosyndarynyń basyna jiberdi. Al ózine ásker aldyna shyǵýǵa kerek bolsa, Berdibekti «aquryqtarymyz ne bolyp jatyr eken, óziń bir kórip qaıtshy» dep qalyń qolynyń eń sońyna jumsaıdy.

Jan berý ońaı emes. Ásirese kári kisige qalǵan azǵantaı ómiri óte qymbat keledi. Jánibek te, paıǵambar jasyna jetip tursa da, shirkindi qımaı, áli de ómir súre tússem deıtin. Endi ol túsinde kórgenin óziniń jazmyshy sanap, ony tezirek boldyrmaýdyń jolyn izdedi. Biraq jazmysh degen ákki kúzetshi, Jánibektiń ózin aldaǵysy kelgenine kónbedi. Úlken uly Berdibektiń beınesine enip, kóse tyrnaqtaryn tyrbıtip, Altyn Orda hanyn bir kúni bolmasa bir kúni, bas salýǵa syrtynan ańdı tústi.

Al Jánibek hannyń ólimnen qorqyp ásem mazaryn buzdyrǵanyn kórgen Tóre bı, murtynan kúldi.

— Oqasy joq, ólgen kúni hanǵa budan da ondy mazar saldyramyz,— dedi ol Berdibekke.— Myńdy bergen qudaıǵa birdi berýdi aıaısyń ba, tek altyn taqty tezirek bosatsa eken.

Taǵy Iranǵa qaraı bort-bort jelgen qypshaqtyń toqpaq jal, qulash quıryq oshaq taban sáıgúlik júırikteri. (Osy jolǵa joryqqa shyqqan qypshaqtyń atty áskerin Iran tarıhshylary asyra túsip, Altyn Ordanyń Iranǵa qarsy júz túmen qoly qatysty dep jazdy). Qosyndardy basqaryp kele jatqan Altyn Orda tarıhyndaǵy Móńke-Temirden keıingi eń soǵys qumar emes han Jánibektiń ózi. Joryqqa jaramaıtyn qart, tóbe bı Móńgili Ordada qaldy. Tóre bı men Berdibek joryqqa hanmenen birge attandy.

Qalyń qol Derbent qaqpasynan ótip, Shırvanǵa shyqty. Osy jerde Jánibek Melık-Ashrafqa «Qulaǵý handyǵy Shyńǵys urpaǵyna jatady, soǵyssyz Irandy ber» dep ýákil jiberdi. Biraq Melık-Ashraf «bul jerde men ámirshimin!» dep ýákildi zyndanǵa salyp qoıyp, Altyn Orda áskerine qarsy shyǵýǵa ámir-ásker basy Muhammed-Kúlı men Sheref Derbanany jiberdi. Ózge ámirlerine de bar qoldarymen bularǵa qosylýǵa buıryq berdi.

Jánibek qalyń áskermen tumandy kúni Bıshkın asýynan ótip Berzendtke keldi. Odan ári Ardabılden asyp, Serohqa jetip, Aıve men Sherabán tusynan kep shep qurdy. Melık Ashraf qosyndary Ýdjan qalasynyń teriskeı jaǵyna kep jınaldy. Osy tusta burshaq aralas qalyń jańbyr jaýdy. Saı, jyralardan sý sel bop aqty. Kún ashylǵanda Muhammed-Kúlı men Sheraf-Derbana qosyndary aldaryndaǵy Jánibektiń qaptaǵan qalyń áskerin kórdi. Keıin sheginýge múmkinshilikteri bolmady, amal joq qarsy shapty. Irannyń er júrek jaýyngerleri ózderinen áldeqaıda kóp Altyn Orda qosyndarymen bir kún alysty. Ekinshi kún Jánibek áskeri olardy qorshaı bastady. Muny kórip ırandyqtar jan saýǵalap keıin qashty. Bul urysty sońynan Iran tarıhshylarynyń ózderi «Jánibek áskeri qoıan qýǵan tazydaı Iran jaýyngerlerin qýyp júrip qyrdy» dep jazdy. Al Melık-Ashraf ózi tyǵylyp jatqan Shenb-ı-Bazany bekinisinen qatyn-balasyn alyp, altyn kúmis qazynasymen, asyl dúnıe-múlkin tórt júz elý qashyr men myń jarym túıeli kerýenge tıep ústirt Sandabatqa qaraı jóneldi. Odan ári Rýmǵa, ne Sırıaǵa ótip ketpek boldy. Biraq qaramaǵyndaǵy múlázimderi opasyzdyq istep onyń bul maqsatyna jetkizdirmedi. Dúnıe-múlkin, qazynasyn talap alyp, ózin qatyn-balasymenen tutqyn etip Jánibek hanǵa ustap ákeldi. Jánibek han Melık-Ashraftyń jurtqa istegen qıanaty úshin ony darǵa asyp óltirýge buıyrdy. Osy tusta Altyn Orda hany shappaǵan Irannyń kúngeı jaǵy — Farsynyń jáne Iraktyń, Rýmnyń, Sırıanyń, Jezıra, Dıarbekra el bıleýshi ámirleri kelip Ázirbaıjanǵa Berdibekti han etip belgileýin ótindi. Olardyń bul ótinishi óz oıymenen birdeı shyqty. Jánibek balasy Berdibekti ózinen alys ustaýdy durys kórgendi. Endi ony Altyn Orda qaramaǵyna múldem kóshken Ázirbaıjanǵa (Arran men Shırvanǵa) han etti. Berdibektiń qaramaǵyna elý myń ásker tastap, ózi Melık-Ashraftyń Sultanbaqyt degen qyzyn, Temirtas atty balasyn jáne kári sheshesin alyp, kóp oljamenen Dáshti-qypshaqqa qaıtty. «Tús túlkiniń boǵy degen ras eken» dedi ol. Óziniń tamasha mazaryn buzdyrǵanyna ende Jánibek qatty ókindi.

Biraq Jánibek han beker ókingen edi. Ajal-jalmaýyz óziniń temir aýyn salyp, teńiz-dúnıede, burynǵysyndaı qannen-qapersiz júze bastaǵan Jánibek atty jaıyndy áli ańdýda edi.

Han Saraı-Berkege kelgennen keıin, alty aı ótken shaqta, kenet ókpesinen sýyq tıip, qatty syrqattanyp qaldy. Baqsy-balgerler qandaı em qoldanǵanmen es-túsin bilmedi. Orda tóńiregindegi adamdar endi ony jazylmaıdy eken dedi. Sol sátte tóbe bı Móńgili de qatty aýyryp, Ordanyń kóp bıligi súbe bı Tóre bıge qaldy. Ol Berdibekke, «han óleıin dep jatyr, tezirek jetsin» dep jasyryn at shaptyrdy. Hannyń haly kúnnen kúnge nasharlaı tústi. Endi onyń dúnıe salatynyna eshkim de shek keltirmeıdi. Tóre bı Jánibek hanǵa arnap sol burynǵy mazar ornyna burynǵysynan da ondy jańa mazar saldyra bastady. Burynǵysynan da ádemi, burynǵysynan da záýlim. Osy kezde bir kúni túnde Tóre bıdiń úıine on joldasymenen Berdibek kelip tústi. Han balasynyń tilegin qudaı ózi qabyl etpegendeı, sol kúni tańerteń Jánibek esin jıyp, jastyqtan basyn kóterdi. «Erteń han keńesin shaqyryńdar ózim júrgizem» dedi. Biraq hannyń ol oıy bolmady. Bir jany ashyr adamy túnde shahar qaqpasynan on joldasymen Berdibektiń ótkenin hanǵa habarlady. Jánibek kenet qaýiptene qaldy. Baıaǵy túsi qaıtadan kóz aldyna elestep ketip, Berdibektiń Saraı-Berkege kelgeni ras bolsa, túnde saraıǵa jasyrynyp kirip ózin óltirgeli júrgenine shek keltirmedi. «Áıtpese, ondaı oıy bolmasa, nege kelip ákesine sálem bermeıdi. Jańa ǵana han bolǵany bar, nege Ázirbaıjandy tastap ketedi?» — dedi ol. Dereý Berdibektiń sheshesi, óziniń báıbishesi Toqaı-Toqty-qatyndy shaqyrtty. «Seniń balań Berdibek Saraı-Berkege qaıtyp kelipti ǵoı, ne bilesiń» dedi. Jánibektiń báıbishesinen kóri, Tóre bıdiń bir qatynyna aınalǵan hanym súbe bıdiń Berdibekti shaqyrtqanyn da, onyń kelgenin de biletin, biraq nekeli kúıeýinen tósegimen birge, kóńili de erte sýynǵandaqtan, balasy men bıdiń mysy jeńip, hanǵa «joq, Berdibek Saraı-Berkege kelgen joq» dep bet baqtyrmady. Han endi Tóre bıdi shaqyrttyrdy. Ózi hal ústinde jatqanda, buǵan arnap burynǵydan da kórikti mazar turǵyza bastaǵanyna han óte rıza bolyp qalǵan. «Alda-jalda dúnıe salar kún týsa, jer qushaǵyna saltanatpen bergizer Ordanyń esti adamdary bar eken!» degen ol ishinen. Jánibek oǵan: «Osynda, Saraı Berkege Berdibek kelipti degen habar bar. Kelgeni ras pa eken jáne nege kelipti anyǵyn bil!» dedi. Berdibekti óziniń úıine tyǵyp qoıǵan bı jaman sasty. Endi óziniń qaqpanǵa túskeli turǵanyn túsindi. «Jaraıdy, bilip bereıin» dep ol saraıdan shyǵyp ketti. Endi tez qımyldap isti bitirgennen bóten Tóre bıge jol qalmaǵan. Ol Berdibekti ertip ózimen tilektes bes-alty kisimenen han saraıyna qaıtyp keldi.

— Han ıem, minekı balańyz Berdibek,— dedi Tóre bı. Jánibek tósekten basyn sál kóterip, balasyna túksıe qarady.

— Sen Ordańdy nege tasta...

Sóziniń ar jaǵyn aıtqyzbaı, Berdibek onyń ústine qona tústi. Dál túsindegideı ash alqymynan alyp qos qolymenen býyndyra bastady. Qımyldaýǵa shamasy kelmeı qalǵan batyr deneli Jánibek ólip bara jatyp Asan Qaıǵynyń qandaı danyshpan ekenin esine sonda ǵana túsirdi. Biraq tym kesh túsindi. Berdibek ornynan túregelgende jany shyǵyp ketken Altyn Orda hanynyń moıyn tusyn oramalymen baılap, Tóre bı betin óz qolymen japty. Onyń aldynda Jánibektiń sharasynan shyǵa jazdap aqshıyp ketken kóziniń, kirpikteriniń ústin suq saýsaǵymenen aqyryn ýqalap, kózin jumdyrdy.

— On alty jyl ádiletti handyq quryp edi, topyraǵy torqa bolsyn,— dedi basyn Jánibektiń óli denesine ıip, sóıtti de dalaǵa shyǵyp, syrttaǵy han ýázirlerine Altyn Orda hany áz Jánibek ókpesi isinip, tamaǵynan dem ala almaı, dúnıe saldy,— dedi.— Han taǵyna ákesiniń uıǵarýymen balasy Berdibek otyrdy. Jurtqa osylaı dep tóbe bı Tóre aıtty dep habarlańdar,— dedi.

Syrttaǵy jurt azan-qazan boldy da qaldy.

BESİNSHİ TARAÝ

Osy tus musylman dinindegi Shyǵys Evropa men Azıadaǵy túrki tuqymdas elderdiń álem tarıhyna áser eterlikteı myqty ósken tusy. Mármár teńizdiń jaǵasyna taıaý, kindik shaharlary Brýsada turǵan túrik sultandary áldenip, kúsheıip qalǵan-dy. Olardyń patshasy Orhan, keshegi ózderi baǵynyshty bolǵan Rýmnyń Nıkeıa tárizdi bas qalalarynyń kóbin, keme toqtaıtyn Galıpolys sekildi úlken porttarynan bastap, Dardanell boıyn ózine baǵyndyryp alǵan. Túrikterdiń osy jeńisterin budan ári qaraı ulǵaıta túsken, ataqty ıanychar qosyndaryn qurǵan, sońynan Naızaǵaı tektes dep atalǵan Ildrım Baıazıttiń aty jańa shyǵa bastaǵan shaq.

Sondaı-aq, Altyn Ordadaǵy taıpalardyń da eń myqty ósken tusy osy kezeń.

Osylaı batys jaqtaǵy túrki taıpalarynyń memlekettik satyǵa kóterilýi, jeńisterge jetýi, Shyǵystaǵy olarmen baýyrlas, tili de bir, dini de bir basqa túrki elderine de rýhanı áser etti. Árıne, bular óz betterimen kúsheıe bastady. Ásirese Túrkistan ólkesin, onyń ishinde Maýarannahr, Jetisý, Shyǵys Túrkistandy jaılaǵan Jaǵataı ulysy men Aq Orda elderi kenet Shyǵys elderiniń aldyńǵy qataryna shyqty. Endi bul ólkelerdi túrki eliniń ómirleri bıleı bastady.

Túrki eliniń ámirleri ásirese Maýarannahrda tym tez kóterildi.

Bunyń tarıhı sebepteri de bar edi.

Shyńǵys han ekinshi balasy Jaǵataı ulysyna tórt myń monǵol áskerin bergende, ony qaramaǵyndaǵy mynadaı túrki tektes monǵol rýlarynan bólgen: myńbasy Múkle basqarǵan myń áskerdi Jalaıyr rýynan, myńyn Barlas rýynan, sondaı-aq monǵoldyń Kaýchın men Arlat rýlarynan myń ásker qosqan. Bulardyń bári Jaǵataımen birge osy Túrkistan jerine qatyn-balasymen, mal-múlkimen kóship kelgen.

Jalaıyr rýy áskeri eń aldymenen Hodjent shahary turǵan Seıhýndarıanyń boıyn jaılaǵan. Sońynan kópshiligi Jetisýǵa, Aqsý, Alakólge qaraı oıysqan. Barlastar bas qalalaryn Shahrısábz etip, Qashqa-Darıa óńirinen bastap Jezaqqa deıin qonys etken. Al Arlat pen Kaýchın Jeıhýndarıanyń Buhar jerine kiretin eki jaǵyn meken qylǵan. Biraq birte-birte sharýashylyq, áskerı jaǵdaılarymen qosyla kelip, Kaýchın-Jalaıyr, al Arlat Barlas bolyp ketken. Bul túrki tuqymdas rýlardan shyqqan ámirler, osy ólkelerdi Shyńǵys urpaqtarymen birge shapqandyqtarynan, ózderin ózgelerden góri el bıleýge qaqymyz kóp dep uqqan. Al osy kezdegi túrki tuqymdas taıpalar ústemdikke jetken, Jaǵataı ulysyndaǵy aıtylǵan rýlardyń ámirleri el bıleý isinde aldyńǵy shepke shyqqan. Osy kóshpeli el ámirleriniń arqasynda, Maýarannahrdaǵy Jaǵataı ulysyn múldem musylman etken Tarmarshın han qulaǵannan keıin, taq mańyndaǵy talastyń álegimenen Jaǵataı ulysynyń ortalyǵy Jetisýǵa — Almalyqqa kóshken. Biraq osy kezdegi talas-tartys Seıhýndarıa ólkesiniń shyǵys jaǵymen, Jetisý jáne Shyǵys Túrkistandaǵy qalalardyń sharýashylyǵyn múldem tómendetip jibergen.

Degenmen Jaǵataı ulysynyń taǵyna Shyńǵys urpaǵynan shyqqan dervısh Hálel otyrǵannan keıin, Orda qaıtadan Maýarannahrǵa aparylǵan. Hálel taqqa otyrysymenen musylman dini ústemdigin jaqtap kóshpendi monǵoldarǵa qarsy shyqqan. Al bul han taǵynan qulaǵannan keıin, onyń ornyn inisi Qazan alǵan. Bul Jaǵataı urpaǵy bılep kelgen handyqty ózderi basqaryp qaıtadan kótermek bolǵan. Túrki ámirlerine qarsy shyqqan. Biraq bul tusta kúsheıip qalǵan túrki ámirlerine eshteńe isteı almaǵan. Aqyrynda ıaǵnı Dońyz, 1347 jyly aıqasta túrki ámiri Qazaǵannyń qolynan qaza tapqan. Osydan bastap Maýarannahr Jaǵataı urpaǵynan qandaı han shyqpasyn, bulardyń bári tek han degen atqa ıe bolǵan. Bılik tegisimenen túrki ámirleriniń qolyna kóshken.

Mundaı jaǵdaıǵa, árıne, monǵol bekzadalary ońaı kóne qoıǵan joq. Olar qaıtadan kúreske shyqty. Endi olar, musylman dinine múldem kóshýge aınalǵan Maýarannahrdy bylaı qoıyp, Jaǵataı ulysynyń shyǵys jaǵynda óz handyqtaryn qurdy. Bul handyqty olar Mańǵlaı-Súbe dep atady. Sońynan bul at Moǵolystan bop ózgerdi. Buǵan İssyq kólden bastap Jetisýdyń kúngeı jaǵy tegis, jáne Shyǵys Túrkistannyń Qashqar shaharynan Kýchı qalasyna deıin engen.

Qazan han ólgennen keıin kelesi jyly, osy kezdegi monǵol bekteriniń eń abyroılysy Bolatshy Qulja jaqtan Aqsýǵa on jeti jasar Tuqlyq Temir degen bala jigitti alyp keledi. Bul monǵoldyń kóp ámirleriniń bireýiniń balasy edi. Biraq Bolatshy buny Týba hannyń uly Emil-Qojadan týǵan dep túsindirdi jurtqa. Emil-Qoja ólgende eki qabat qalǵan-mys, Tuqlyq Temir sheshesi ekinshi erge tıgende bul dúnıege kelgen-mis. Monǵol ámirleri ishteı sensin-senbesin, syrttaı bári birdeı Bolatshynyń usynysyn qabyl aldy, Mańǵlaı-Súbege Tuqlyq Temirdi han kóterdi. Óıtkeni áli Shyńǵys jasysyn berik ustap kelgen Shyǵys monǵoldaryna bulardyń hany Shyńǵys urpaǵynan bolýy shart edi. Tuqlyq Temirden bóten bul tusta bul urpaqtan yńǵaıly eshkim kezdese qoımaıdy. Sondyqtan túrki ámirlerine kóngisi kelmegen monǵol bekzadalary bul jigitti esh talassyz han kóterdi. Bulardyń yqylasyna qaraı, Tuqlyq Temir de monǵol joǵyn joqtaıtyn aıbyndy han bop shyqty. Ol kóp keshikpeı Jaǵataı ulysynyń arasyndaǵy talas-tartys, alaýyzdyqty paıdalanyp, qaıtadan Maýarannahrdy ózine qaratty. Bul Tuqlyq Temirdiń, ne ony qoshemettegen monǵol bekzadalarynyń kúshtiliginen týǵan joq. Buǵan bóten jaǵdaı — halyq arasynda, ásirese medreselerdegi shákirtter men Qarhanadaǵy sheber, usta, jumysshy jurttyń Maýarannahrdy bılep otyrǵan Jaǵataı handarynyń qıanatyna qarsy kóterilgen qozǵalystary — áser etken edi. Mine osy kezde, Túrkistanda, baıaǵy Aqberenmen Saqyp-Jamaldyń balasy Asyǵat pen Ardaq atty úlem, jáne bul ýaqytqa deıin qaraqshylyq ómir ótkizip júrgen. Taraǵaıdyń uly, sońynan álemge qanisherligimen aty shyqqan bolashaq Aqsaq Temir gýrgen paıda boldy.

Bular jaqsylyq pen jamandyq, kún menen tún tárizdi eki túrli jandar edi. Ardaq jaqsylyqpen kún bolsa, Aqsaq Temir sol jaqsylyqpen kúndi qurtýǵa kelgen, jamandyq pen tún edi.

Ólim men ómir degen sumdyq aıqasta, ol kezde kóbine jamandyq pen tún jeńgen. Biraq bul oqıǵa budan bes jyldan keıin bolǵan. Al Ardaq pen Aqsaq Temir kezdesken shaqta Maýarannahrda medrese shákirtteri men Qarhana sheber-ustalarynyń qozǵalysy týa bastaǵan.

Mine osy qozǵalysqa Ardaq atty úlem qatynasqan. Bul úlemniń Maýarannahrda paıda bolýy bir tań qalarlyq ertegi.

Aqberen men Saqyp-Jamaldan Bóbeshtiń qolynda úsh jasar Asyǵat atty balasy qalǵany málim. Sol jyly kúzde Bóbeni dúnıe salǵan. Jetim qalǵan jas Asyǵatty bir jasaq basy qaraqshy ustap alyp Horezmdegi quldar bazaryna ákep salǵan. Osy jas Asyǵatty balasy joq, bir qart kerýen basy satyp alǵan.

Bala sondaı zerek bolyp shyqqan. Kerýen basy ony ózimen birge alys jaqtarǵa Qashqar, Qulja, Saraı-Berkelerge alyp júrip, kóptegen jat shaharlardy kórsetti.

Eseıe kele Asyǵat kerýen tartyp Qashqar, Quljaǵa da bardy. Óziniń áke-sheshesin izdeı júrdi. Aqyrynda olardyń Shyǵys Túrkistanda osydan on jyl buryn bolǵan qara sheshek indetinen ólgenin estidi.

Sodan keıin Asyǵat o jaqqa kerýen tartýdy qoıdy.

Endi ol sonaý Mysyr, Baǵdatqa deıin kósh basqardy.

Al balasy joq qart kerýen basy, Asyǵattyń adaldyǵyna, saıahat isindegi daryndylyǵyna rıza bolyp, ony óz balasy sanap, murageri etken. Kárilikten júre almaı qalǵan kerýen basy, jumysyn asyrandy uly Asyǵatqa tapsyrdy.

Asyǵat jıyrma besine jetpeı dańqty jibek jolynyń eski súrleýlerimen Iran, Iraktarǵa baratyn kerýenderdi ózi basqarǵan.

Keıde ol Rým, Altyn Orda saýdagerleriniń Horezm bazarynan satyp alǵan quldaryn alys Mysyr, Baǵdatqa aparatyn kóshterine jol kórsetýshi, kerýen basy bolatyn.

Mine osyndaı bir jolynda, Baǵdatqa ózi basqaryp bara jatqan quldar kerýeninen Horezm saýdageri bazardan satyp alǵan Arkadıı degen on jasar orusýt balasyn kezdestirgen.

Bala qaıǵyly kógildir kózdi, bir ýyljyǵan jas edi.

Asyǵat nege ekenin ózi de bilmedi, osy bala oǵan sondaı unady. Qaıǵyly júzine tań qaldy. Aqyry saýdagerden kerýenge jol kórsetkeni úshin alatyn tóleýiniń teń jartysyn berip, álgi balany satyp aldy.

Balany ol Horezmge de alyp qaıtpady, orusýt jerine de jibermedi. «Jetim bıshara quldyq buǵaýyna taǵy túsip qalar» dep qoryqty. Kerýen basqarǵanyna tólengen aqshasynyń qalǵan jartysyn berip, Baǵdatqa barǵan jerinde álgi balany bir qypshaqtan shyqqan moldanyń medresesine ornalastyrdy.

Ár úsh jylda Baǵdatqa ózi kerýen tartyp turdy. Medresege ár barǵan saıyn balanyń oqý qunyn tóledi.

Bala óte zerek eken, arab ǵylymı fánderin tez ıgerip ketti. Ol endi arab, qypshaq tilinde sóıleıtin boldy.

Biraq bala quldyqqa satylǵan kedeıdiń uly ekenin umytpady. Ósken saıyn jas jany zorlyqqa, qıanatqa qarsy jalyndaı tústi.

Asyǵat ony endi inisi sanady. Arkadıı degen orusýt esimin ózgertip, qypshaqqa ony Ardaq dep atady...

Ardaq ta ózin endi sonaý alysta qalǵan qypshaq uly sanady. Qypshaq jerin óz jerim dedi, qypshaq elin óz elim dedi, óıtkeni buny quldyqtan qutqarǵan aǵasy Asyǵat qypshaqtan shyqqan ǵoı.

Biraq qyrsyq qyryq aǵaıyndy. Sol qyrsyqtyń bireýine Asyǵat ta ilikti. Osydan tórt jyl buryn Baǵdatqa kósh bastap barǵan joly, bulardyń kerýenderin arabtyń jol tonaıtyn qaraqshylary shapty. Dúnıe-múlikterin tartyp alyp, ózderin Baǵdattyń bazaryna aparyp satty.

Asyǵattyń baǵyna qaraı buny, Ardaq medresesin bitirgen baıaǵy qypshaq moldasy satyp aldy.

Ol endi Asyǵatqa qandasym qypshaqsyń degen joq, basybaıly qul etip ustady, aýyr jumysqa salyp, qaqqanda qanyn, syqqanda sólin shyǵardy. «Elińe habar ber tezirek úsh ese artyq etip qunyńdy tólep seni qaıtaryp alsyn» dedi.

Kim habar beredi, kim qaıtaryp alady?

Baǵdat qaıda, Horezm qaıda!

Týǵan aǵasyndaı bolǵan adamnyń mundaı kúıge ushyraǵanyn kórgen jas úlem Ardaq janyn qoıarǵa jer tappady. Qypshaq moldasynan Asyǵatty satyp alýǵa aqshasy bolmady.

Zorlyqshyl, ádiletsiz baı, manap, ıshan, moldaǵa qarsy jas úlem, endi olarǵa burynǵydan da óshige tústi. Bar ómirin solarmen kúresýge jumsamaq boldy.

Biraq eń aldymenen oǵan Asyǵatty quldyqtan qutqarý kerek edi. Ardaq esh jol taba almady. Aqyry Asyǵat ekeýi bir túnde ebin taýyp Baǵdattan qashyp shyqty.

Asyǵattyń jol biletindigi jaqsy boldy. Óldik-taldyq degende Qyǵadaq dalasynyń shetine jetken. Endi olar Horezmge qaraı ótken. Horezmge jetkennen keıin Asyǵat óz jerinde qalyp, Ardaq Ándıjanǵa bettemek bolǵan.

Ándıjan qalasy bir kezde búkil Túrkistan ámirshisi Qaıdýdyń jarlyǵymenen Týba saldyrǵan. Turǵan jeriniń qolaılyǵyna baılanysty az ýaqytta Ándıjan Ferǵana ólkesiniń bas shaharyna aınalǵan. Jáne bul qalanyń kópshilik turǵyndary túrki tuqymdas Qańly, Naıman, Dýlat tárizdi eldermen bolatyn. Jalǵyz Ándıjan qalasy ǵana emes, búkil Ferǵana ólkesinde túrki tuqymdas jurt basym edi. Úlem Ardaq óziniń saıası isin osy ózi biletin qypshaq tilinde sóıleıtin turǵyn jurttardyń arasynda bastamaq bolǵan. Biraq Ándıjanda da jáne onyń tóńireginde de túrki tuqymdas kóshpeli elderdiń ústemdigi basym kelgendikten, munda qala mádenıeti, qala sharýashylyǵy kóp tómendeı túsken edi.

Qysqasy Berke hanǵa orusýt jerine kirip, ishinde otyryp basqarý kerek degen Noǵaı oıyn Joshy urpaqtary Rossıaǵa qoldana almaǵanmen, Jaǵataı ámirleri Túrkistan jerine qoldanǵan. Mine sol sebepten de, keshegi qala mádenıeti biraz satyǵa kóterilgen Maýarannahr, búgin kóshpeli elderdiń tikeleı bıleýi arqasynda kóp tómen túsip ketken.

Mundaı jaǵdaıda, Ándıjanda halyq arasynda jóndi jumys isteı almaıtynyna kózi jetken Ardaq úlem bul arada turaqtaı almaı Túrkistan ólkesiniń bas shahary Samarqantqa kelgen.

Mine osy qalada ol bolashaq Aqsaq Temirmen kezdesken. Jáne búkil Maýarannahrda Jaǵataı urpaqtarymen túrki tuqymdas elder ámirleriniń qandy oqıǵaly, talas-tartystarynyń damyǵan kezinde bir-birimen tanysqan.

«Bizdi qudaı jaratqan joq, qudaıdy oǵan quldyq nıet kórsetken biz ózimiz jarattyq». Qandaı danyshpan adam bolmasyn, ony áleýmettik álemge tek aqyl daryny, erligi ǵana emes, qoǵamdyq jaǵdaı, ulttyń ne bir taptyń ústemdik kóksegen tilegi týdyrady. Bul kezde Marýannahrda bolashaq Aqsaq Temir paıda bolsa, Altyn Orda tarıhynda, sol tusta Aqsaq Temirmen dańqy taıtalasa alǵan, birneshe áıgili qaharmandar dúnıege kelgen. Joq dúnıege kelip qana qoıǵan joq, olar sol Aqsaq Temirmen bir tusta at jalyn tartyp minip, ataq, baq ańsap, aq naızalaryn qolyna alyp, tartys-talas tórine andaı shyqqan.

Solardyń biri keleshek qazaq handarynyń uly atasy Orys han edi. Bul Joshynyń on jeti ulynyń biri — Toqaı Temirden týǵan Úz-Temirdiń balasy Hodjanyń nemeresi edi. Óz ákesi Badyqty musylman dástúrimenen jeńgeleri kishkentaıynan Shymtaı dep atap, Aq Orda tarıhynda da ol osy atymenen qalǵan. Jánibek han ólgen jyly Orys jıyrma jeti jasar edi. Bul uzyn boıly, aq sary, shegir kóz, óte erjúrek, jigerli jigit bolǵan.

Ekinshi qaharman Altyn Ordanyń bolashaq ataqty hany Orystan on jas kishi Toqtamys edi. Buda Úz-Temir urpaǵynan Úz-Temirdiń ekinshi balasy Sarydjadan Konchak, Konchaktan Tuǵlyq-Hoja, Tuǵlyq-Hojadan Toı-Hoja týǵan. Toı-Hojadan dúnıege Toqtamys kelgen. Bul almastyń júzindeı ótkir, qara tory, keń mańdaıly jigit eken. Bul kezde jurt tań qalar eshteńe istemegen. Biraq áli talaı qasqyr, túlkini alatyn uıasynan ushqaly turǵan bala búrkit tárizdi, óziniń Shyńǵys urpaǵy ekenin kórsete alatyn jas ekenin ańǵartqan.

Úshinshi jigit, sońynan jarty álemge aty shyqqan áıgili Edige batyr edi. Bul Orystan on bir jas kishi. Kishi bolǵanmen odan erligi kem emes. Úlken eki kózi ottaı janǵan, túkti qabaqty, qoshqar muryn, qarasur, arys keýdeli, asqan balýan, sýyq tústi jan bolǵan.

Bunyń da arǵy atalary Mamaı tárizdi. Mekeden shyqqan aq Mańǵyt rýynyń áıgili bekteri. Tórtinshi atasy Terme, odan Qyzyjy, odan İslám-qıa, odan Qadyr-qıa týǵan. Bulardyń bári Altyn Ordaǵa qyzmet etken. Áz Jánibek, kezinde Qutlyq Temirdiń ótinýimen Qadyr-qıadan týǵan Qutlyq qıany Horezm ámirshisiniń qaramaǵyna bergen. Qutlyq Temir ony ózine baǵynyshty Qumkent mádınesine ámirshi-bek etken. Osy Qutlyq-qıadan búkil dúnıe júzine aty jaıylǵan, «Er Edige» dastanynyń keıipkeri Edige batyr týǵan.

Mine Jánibek han qaza bolǵan kezde, Maýarannahr men Aq Ordada, Altyn Ordanyń kúıreýine, sońynan bir sát qaıta kóterilýine sebepker bolǵan, joldary qandy-joryqty, qyrǵyndy osyndaı uldar týǵan.

Jánibek han ólgen tusta Orys han Aq Orda ulysynyń taǵyna jańa ǵana otyrǵan. Onyń aldynda Ózbek han kezinde, búkil Aq Ordanyń ulys basy Joshynyń úlken balasy Ordanyń shóberesi, Baıannan týǵan Sasy Buqy edi. Ol otyz jyldaı osy ulysty basqarǵan. Sasy-Buqy ólgen, ıaǵnı, Jylqy, 1330 jyldan keıin, búkil Aq Orda ulysyn on bes jyldaı onyń balasy Erden bılegen. Bul handar shamalary kelgenshe eldi durys basqarýǵa tyrysqan jáne Altyn Orda handarynyń aıtqanynan shyqpaǵan. Ózderin Altyn Ordaǵa baǵynyshty sanaǵan. Al Erden dúnıe salǵannan keıin, taqqa onyń balasy Múbárák-Hoja otyrǵan. Bar pále osy hannan bastalǵan. Bul shaıhy-dýana minezdi, onyń ústine búırekten sıraq shyǵarǵysh ózimshil kisi eken. Osy Múbárák-Hoja taqqa otyrysymen, ózin búkil jer sharynyń kindigi sanaıdy. Jánibek hannyń ózine de baǵynǵysy kelmeıdi, jurtty taıpa-taıpaǵa bólip, az jyldyń ishinde Aq Orda ishin astan-kesten etedi. Aqyrynda, jarty jyl ǵana han bolyp, eki jarym jyldaı qańǵyp júrip, sonaý shyǵystaǵy Altaı taýynyń arasynda óledi. Odan keıin Aq Orda taǵyna onyń nemere inisi Shymtaı otyrdy. Jánibekpen bul da jaqsy boldy. Biraq Altyn Ordadan bólinip jeke shańyraq kóterýdi qalaı bastaǵan. Aq Orda qaramaǵyndaǵy túrki tuqymdas elderdiń yqpalynan shyǵa almaı, Jánibekten bóline jaıyldy. Aqyry on jeti jyl Aq Ordany bılep, Shymtaı da dúnıe saldy. Endi onyń taǵy jıyrma jeti jasar Orysqa qaldy.

Sasy-Buqydan bastap Aq Orda handary musylman dini týyn tikken Seıhýndarıanyń orta jáne tómengi shenindegi Otyrar, Saýran, Jent, Barchkent sekildi qalalardy qystaý ete bastaǵan. Bul shaharlarda medrese, meshit, hanaka, qarhana salyp qala turǵyndarynyń da kóńilinen shyǵyp, kóp jurtty, ózderine qarata alǵan. Orys han taqqa otyrǵannan keıin, atasy Joshy qıratpastan buryn myqty bekinis bolǵan Syǵanaqty Aq Orda astanasy etti. Talqandanǵan qalany qaıta turǵyzdy. Kúmbezdi meshitter saldy. Syǵanaqty sonaý Ulytaý men Aral teńizine deıin sozylǵan Qypshaq dalasynda kóship júrgen qazaq rýlaryn biriktirer, qaıtadan bas kóterip kele jatqan Maýarannahr handyǵyna qarsy turar qorǵanyna aınaldyrdy.

Sosyn baryp Orys han shyǵysy men batysyna birdeı alaqtaı qaraı bastady. Shyǵysynan ol túbi Aq Ordasyna qaýip týdyratyn kúsheıip kele jatqan túrki ómirlerin kórdi. Al Batysynda alys jatqan Altyn Ordadan buǵan qaýip joq sekildi kórindi, biraq endi oǵan ózi qyzyǵa qaraı bastady.

Osyndaı kúngeıindegi Iran, kúngeı shyǵysyndaǵy Moǵolystan, shyǵysyndaǵy Maýarannahr, teriskeı-shyǵysyndaǵy Aq Orda handyqtary jatqan jerinen túregelip, silkingen qasqyrlardaı, san qıly maqsat pen qozǵala bastaǵan kezderinde Altyn Orda taǵyna Berdibek kep otyrdy.

Joǵarǵy handyqtardaı Edil — Jaıyq Ordasynyń teriskeıindegi bolǵar, bashqurt, mordva elderi de, sondaı-aq, batysyndaǵy Rýssıa da Altyn Ordaǵa qabaqtaryn túıip túksıe túskendeı edi. Ras, bul tusta, orys jeriniń ózi de tynysh bolmaıtyn. Tákappar Semen men onyń inisi Ivan ólgennen keıin Berdibek uly knáz atyn Sýzdal knázi Dmıtrıı Konstantınovıchke bergen. Endi Máskeý knázdigi osaldana túsken. Biraq buǵan orys jeriniń knázderiniń basyn biriktirýge Máskeý knázdigi kóngisi kelmegen. Mundaı jaǵdaıda, árıne, orys jeri de tynysh jata almaǵan. Biraq olar Altyn Ordaǵa tikeleı qaýip týǵyzýdan áli de alys edi. Áıtse de bul tustaǵy orys knázderiniń tartystary, knázdikterdiń burynǵydaı jeke-jeke kúsheıýinde emes, olardyń bastarynyń birigý saıasatynyń tóńiregindegi tartysqa aınalǵan.

Bul Altyn Ordaǵa degen eń bas qaýip edi.

Árıne, mundaı jaǵdaıda Altyn Ordanyń óziniń ishi berik bolǵany eń úlken súıenish. Úıińnen búlik shyqpasa, sonda ǵana arazdasqan kórshińe kúsh kórsete alasyń. Bul atam zamannan kele jatqan eski qaǵıda. Biraq Altyn Orda óz ishin búlikten saqtaı almady. Balyq basynan shirıdi, bar pále osy Altyn Ordany bılep otyrǵan Berdibek hannyń ózinen bastaldy.

Súlikteı qap-qara, esik pen tórdeı jorǵa mingen, mysyqtyń kózindeı dóp-dóńgelek tasyraıǵan kógildir kózderi shatynap qyzaryp ketken jıren sary kisi jan-jaǵyna alaqtaı qarap, saldyryp kele jatty. Meńsiz qara jorǵa, at baýyryn japqan qalyń shalǵyn arasynan ıreleńdegen qara jylan tárizdi sýsyldaı tógile, júıtkı aǵady.

Ústindegi doly óńdi jıren sarynyń áldeneden qoryqqandaı, qobaljyǵandaı sıqy bar. Artynan bireý qýyp kele jatqandaı, keıde álsin-álsin burylyp qarap qoıady.

Al jıren sarynyń artynda, kileń jalań qylysh ustaǵan, sadaq asynǵan bir top kúzetshileri kele jatyr. Bári de, birkelki qula men baran mingen, jaý júrek jigitter.

Soǵan qaramaı jıren sary jan-jaǵyna keıde alaqtaı, keıde tunjyraı, qorqa qarap qoıady. Yzbarly, Qyzylqumda kezdesetin qyzǵylt jıren ýly jylandaı sýyq túrine qaramaı, bunyń záre-quty qashyp ábigerlene túsken. Sondyqtan da ol jolyndaǵy shoq tobylǵyǵa da tesile qaraıdy, qalyń shıdiń tusynan da seskene ótedi. Oǵan solardyń árqaısysynyń túbinen ózin ańdyp, qas jaýy sadaǵyn kezep turǵandaı kóringen.

Jıren sary ózinen-ózi úreılene túsedi.

Bir sát ol sońynan qýyp kele jatqan ajaldan qashyp qutylǵysy kelgen adamǵa uqsaıdy.

Birese aldynan ańdyp turǵan dushpannyń basyp-janshyp ótkisi kelgendeı, sýdaı aqqan jorǵasyn álsin-álsin qamshylap alǵa umtyla túsedi.

Kim edi bul osynshama ózinen ózi qoryqqan? Ózinen-ózi qashqan? Qaıda barady osynshama asyǵyp? Álde osylaı shapsam, qutylam ba deı me ańdyp turǵan ajaldan?

Iá, bul kim ózi, jazmyshtyń jorǵadan da, qıaldan da júırik ekenin bilmeıtin?

Al bul ajal tárizdi túsi sýyq, biraq óziniń kózine de sol ajaldyń úreıi uıalaǵan jıren sary, ataqty Altyn Ordanyń búgingi hany Berdibek edi. Ol Edildiń tómengi saǵasyna keshe ǵana jaılaýǵa qonǵan toqal sheshesi Taıdollanyń aýlyna kele jatqan. Sol sebepten asyǵýda edi. Asyqpasyna bolmaıtyn. Óıtkeni ony osy aýylda óziniń bolashaq ajaly sanaǵan, segiz aılyq inisi kútip jatqan. Besikte ińgálaǵan segiz aılyq balanyń jigit bolyp ósip, aǵasy Berdibekten han taǵyn tartyp alǵansha kim bar, kim joq. Biraq Berdibek hanǵa olaı kórinbegen. Jarly baıymaı ma, jas óspeı me, sondyqtan, han taǵynan dámeter eń sońǵy segiz aılyq náreste inisin óz qolymen tezirek óltirip, kóńilin tynyshtatpaq bolǵan. Birdibek han sol úshin asyǵady. Anaý bul barǵansha ósip qalyp, bunyń ózin óltirerdeı záre-quty qashyp qorqady.

Berdibek han bundaı aýrýǵa Altyn Orda taǵyna otyrysymenen ushyraǵan.

Bul keselge ony eń aldymenen Tóre bı dýshar etken.

Sodan beri bul aýrýy damı kelip, aqyrynda «Jánibek tuqymynan han taǵynan dámeter eshkimdi qaldyrmaımyn» degen tym jaman keselge aınalǵan eken.

Áńgime bylaı bastalǵan.

Berdibek taqqa otyrǵannan soń, bir jetiden keıin oǵan tóbe bı dárejesine jetken Tóre bı kelgen.

— Taq ajaly handa, al han ajaly urpaǵynda,— degen ol.— Al altyn taqta otyrǵyń kelse senimenen baqtalastyrar birde-bir Ózbek úrim butaǵy tiri qalmasyn. Sonda ǵana «altyn taǵymdy eshkim tartyp almaıdy» dep tósegińde tynysh uıyqtaısyń.

Berdibek shý degennen-aq Tóre bı sózinen oılanyp qalǵan. Han ajaly urpaǵynan ekenine shek keltirmegen. Oǵan ákesi Jánibekti óziniń qalaı óltirgeni kýá. «Men ákemdi óltirgende, meni ini-aǵamnyń bireýiniń óltirýi tabıǵı is qoı» dep oılaǵan ol. Tóre bıdiń sózine qulaq qoıǵan Berdibek Altyn Ordaǵa ıe bolǵan alǵashqy jyly-aq, ákesi Jánibekpen birte týǵan, Ózbektiń bóten bes balasy — Tynybek, Yrymbek, Tuqtybek, Táttibek, Dáýletbekterden taraǵan, han taǵynan dámeter-aý degen on eki nemere ata-inilerin, Ordasyna qonaqqa shaqyryp alyp, bir túnde baýyzdap óltirtken. Han taǵyna mırasqor bóten jaqyndaryn, bireýin anda júrgeninde, bireýiń toı ústinde, al taǵy basqalaryn túrli-túrli jaǵdaılarda joq etkizdirgen. Endigi kezek Jánibekten qalǵan óziniń jalǵyz inisi segiz aılyq Úlgitaıǵa kelgen... Árıne, segiz aılyq bala ósip Berdibekti óltirer degenge eshkim de senbes-ti. Buǵan Berdibektiń ózi de senbegen bolar... Tipti, shynyn aıtsaq, Altyn Orda hany mundaı náreste inisi baryn da umytyp ketken edi. Buny da hannyń esine túsirgen baıaǵy Tóre bı edi.

Uzaq jyl boıy ózin tek súbe bı qatarynda ǵana ustap kelgen Jánibekke Tóre bı ólerdeı kektengen. Búkil Altyn Ordaǵa «áz» atalǵan osy hannyń úrim-butaǵyn birjolata qurtyp, túbi eń joǵarǵy bılikti óz qolyna almaq bolǵan. Aǵa, inilerin tegis óltirip, eki qolyn birdeı qanǵa boıatyp, Altyn Orda hany Berdibekti de, murnyn tesken ógizdeı jetekke alyp, óz degenimen júrgizbek bolǵan. Qoly qandy adam óz ar-uıatynan bir qoryqsa, qylmysyn biletin adamnan eki qorqady. Mundaıda kúnákar qaıda barady. Esh jaqqa bara almaıdy. Al dúnıeden tek altyn taqty ǵana arman etken Berdibek osylaı Tóre bıdiń aıtqanyn isteımin dep júrip, óziniń onyń qolyndaǵy shynjyrly qabaǵan ıti bolǵanyn bilmeı qalǵan.

Mansap degen kimdi qandaı qıanatqa aparmaǵan. Kimdi qandaı qylmysqa kóndirmegen.

Berdibekti de aparǵan, Berdibekti de kóndirgen.

Ákesiniń óliminen bastap bir qulaǵan Berdibek, ári qaraı qulaı bergen. Osy qylyǵymenen osy qankóıli minezimen ol Altyn Orda taǵyn myqtap ustap otyra almaıtynyn oılamaǵan. Mundaı ádetpenen taqty kúıreýge jetkizgenine kóz jibermegen. Al sum bı, árıne, «Taq ajaly hannan» degen sózdi bosqa aıtqan joq edi. Ol eki qoly birdeı qanǵa batqan kisiniń altyn taqqa abyroı bermeıtinin de jáne osy taqta uzaq otyra almaıtynyn da jaqsy biletin. Sol úshin de Altyn Orda bıligi túbi ózime kóshse eken degen Tóre bı, Berdibekti qulaǵan ústine qulaı bersin dep oılaǵan.

Ózi han bolmasa da, Móńke-Temir, Týdaı-Móńke, Týla-Boqa, Toqtaı kezderindegi Noǵaıdaı Altyn Orda ámirshisi bolýdy tiledi. Árıne, ol ázirge Altyn Orda ámirshisi dárejesine jetip te qalǵan. Al Berdibek bar kúnásiniń, qylmysynyń aqylshysy, tipti óziniń rýhanı ákesine aınalǵan osy Tóre bıden, endi qorqatyn bolǵan. Bar qylmysyn biletin Tóre bı bir kúni áshkerelep, jurt aldyna arqandap alyp shyǵatyndaı kóringen oǵan. Qylmysyńnan góri qylmysyńnyń kýáshisi qorqynyshty ekenin uqqan. Talaı aǵa-inilerin óz qolynan baýyzdaǵanda shimirikpegen Berdibek, endi solaryn biletin Tóre bıden qoryqty. Bilip qalsa, erteń ózinen osy qylmystaryna jaýap suraıtyn halyqtan, úrim butaǵynan qoryqty.

Mine osylaı onyń júreginde qorqýdan týǵan úreı paıda bolǵan. Bul úreı ony ábden bılep aldy. Qoıýǵa janyn jer tapqyzbady.

Árıne, Berdibektiń bunysy aqylynan adasýǵa az-aq qalǵan adamnyń kúıi edi. Sóıtse de ol Tóre bıdi óltirýge bata almady. Arystan qansha kúshti, júrekti bolsa da, ózin jurt aldynda oınaýǵa úıretken qamshyly ıesine qarsy shyǵýǵa bata almaıdy. Al ıesine qarsy shyǵý úshin arystanǵa jaıshylyqtaǵy qorqý, baǵynýdan tys, ózin-ózi ustaı almaı qalar, aqylyna baǵyndyrmaıtyn orasan ashý bılegen, shekten shyǵar jáıt kerek. Berdibek arystan bolsa, Tóre bı sol qamshyly ıesi edi. Al sol arystanǵa kenet ıesine shabatyn mezet týmaı-aq qoıǵan. Ádettegi Tóre bıdi tyńdap úırenip qalǵan Berdibek, ishteı oǵan qarsy tura bastasa da, betpe-bet kelgeninde, quıryǵy bulǵańdaı ıesine erkelegen qabaǵan ıtteı, ananyń aldynda mysy synyp qalatyn.

Shirkin, istegen qylmys kimdi qor etpegen.

Altyn Ordanyń qatygez, qanisher hanyn da qor etti.

Berdibek osyndaı jaǵdaıda júrgende, búgin tańerteń han Ordasyna Tóre bı kelgen. Ol ádettegisindeı eshkimnen ruqsat suramaı, esikti ıterip jiberip, han saraıyna kire bergende, eki qulaǵy tikireıgen bir kishkentaı kúshik sháý etip úrip, ashýlana yryldaı kep bıdiń másili jýan baltyrynan ala túsken. Oıynda eshteńe joq, úıge mardymsyp kirgen Tóre bı kútpegen jerden kúshik baltyrynan ala túskende qorqyp qalǵan.

Bul kúshik uıaly qasqyrdy jalǵyz ózi alatyn hannyń taıynshadaı, qasqyr tektes «qaraqulaq» dep atalatyn tazysynan týǵan jalǵyz arlan kúshik edi. Han, ádette taǵyna talasatyn óz balalarynan góri, osyndaı qandy aýyz ıtteriniń, temir tyrnaqty búrkit, qarshyǵalarynyń kúshik, balapandaryn jaqsy kóretin. Ol óz balalaryn emes, únemi osyndaı asyl tuqymdy kúshik, ıtterin ózimen birge ala júretin. Sol ádetimenen osynaý týmaı jatyp yzaly, qabaǵan jaralǵan, osy bir qaraqulaq kúshigin saraıyna erte ákelgen. Shoshyp ketken bı, belindegi qamshysyn alyp, kúshikti tartyp jibergeninshe, kúzetshi jigit kúshikti qushaqtaı aldy. Ashýly bıdiń qamshysy endi kúzetshiniń arqa tusyn bir osyp ótti. Kúshigine qamshy tıse, bı ashýynan góri, han ashýy ózine budan da aýyr soǵatynyn túsingen kúzetshi jigit bıge til qatpaı, kúshikti qushaqtap dalaǵa ata jóneldi.

Kúzetshiniń isine rıza bolyp qalǵan han, endi kúle sóılep Tóre bıge qarady. Biraq hannyń ózi kúlgenimenen de, kózi kúlmegenin baıqap qalǵan bı de, boıyn tez jınap aldy. Berdibektiń mundaı kózi kúlmeı, ózi kúletin ádetiniń qandaı qaýipti ekenin bı de biletin.

— Iapyrmaı, bıeke, siz de qorqady ekensiz ǵoı? — dedi ol.

— Batyrǵa da jan kerek. Oılamaǵan jerden jolbarystaı ars etip hannyń arlany baltyryńnan alyp jatsa, qoryqpaı! — Bı de han sózin qaljyń-ázilge aınaldyrǵysy keldi. Biraq budan ári ol sóziniń tórkinin tipti basqa jaqqa buryp áketti. Sum bı Berdibektiń sońǵy kezde kóńiliniń bóten kúımen tolqyp júrgenin sezip qalǵan. Mundaı jaǵdaıda qansyraı bastaǵan Berdibekti bóten jolǵa túsirip jiberýi kerek ekenin ol jaqsy biletin. Sondyqtan da Tóre bı kenet túksıe sóıledi,— áıtse de bul áli kúshik qoı... Al erteń tóbet bolǵanynda ne isteıdi? Kúshik kúninde baltyrymyzdan alǵanda, naǵyz qasqyr ustar ıt bolǵanynda tamaǵymyzdan qaba túspesine kim kepil? Árıne, bul kúshiktiń óıtýi qur tegimen ǵana baılanysty emes, han ıem, bar gáp kimge buny qas, ne dos etip úıretýinde.— Ol sál toqtap qaıta sóıledi.— Osyndaı qasqyr tuqymdas bir kúshikti seniń toqal shesheń Taıdolla-qatyn da asyrap otyrǵan joq pa... Ol iniń óli náreste, segiz aıǵa keshe ǵana jetti dep júr ǵoı jurt... Biraq Taıdolla-qatyn oǵan qandaı sútin beredi? Adal sútin be? Álde han aǵasyna óshiktirer aram sútin be? Mine gáp qaıda. Itti kúshiginen, kisini bala kúninen tárbıele degen aqyl osyndaıdan aıtylsa kerek. Al Taıdolla-qatyn Jánibek handy janyndaı jaqsy kórgen toqaly, sen bolsań...

Berdibek Tóre bıdiń budan ári sózine qulaq qoıǵan joq. Kenet onyń kóz aldyna bir sýret elestep ketti.

Berdibek Ázirbaıjannyń hany atalǵan jyl edi ǵoı. Tabrızdegi meraǵılyqtar meshitiniń qaqpasynyń aldyna óziniń buıryǵy, boıynsha Melık-Ashraftyń basyn jurt syrǵaýylǵa baılap qoıǵan. Qıanatshyl, qanisher ámirden qutylǵandaryna qala turǵyndary qýanyp, Tabrız kósheleriniń boıyn meıram alańdaryna aınaldyrǵan. Sol kúni teriskeıdegi Hashtrýdan on myń áskermen ákesiniń ózi kelgen. Shahar halqy úlken qoshametpen qarsy alǵan. Jánibek han budan bir jeti buryn ǵana qalyń qosyndarymen Melık-Ashraf áskerlerin qýyp, Újdannan osy Hashtrýda aımaǵyn basa Keıýk shaharyna deıin baryp, keıin qaıtqan.

Jánibek han kelgen túni Dáýlethana ǵajaıyp saraıynda qonyp shyqqan. Erteńine Alshah qojanyń meshitine tańerteńgi namazyn oqyp, Berdibekti elý myń áskerimenen Tebrızge tastap, ózi syrqattanyp turǵandyqtan keıin Újdanǵa qaıtqan. Onda bir kún ǵana toqtap Dáshti Qypshaqqa sýyt attanǵan. Jánibek sol joly úlken balasynyń han kóterilgen toıyna qatynasýǵa joryq aldynda ǵana úılengen, cherkes knáziniń qyzy óziniń toqaly Taıdolla hanymdy tastap ketken.

Altyn Orda hany júrip ketkennen keıin Tabrız ámirshisi Muhammed-dıvan Berdibektiń Ázirbaıjan sultanynyń hany bolǵanyna úlken Toı jasaǵan. Jarýqa ámirdiń balasy Saraı-Temirdi Berdibek hannyń bas ýáziri etken. Toı ótkennen keıin, qaramaǵyna ákesi tastap ketken elý myń áskeriniń attaryn jaıylymmen qamtamasyz etý úshin Birdibek han qalyń shópti Derqamazým alqabyna ketpek bolǵan. Al bas ýáziri Saraı-Temir han saraıyn dúnıe-múlikpen bezendirý úshin Tabrızde qalǵan. Taıdolla hanym bolsa, kúıeýiniń sońynan Saraı-Berkege júrýge daıyndalyp jatqan.

Han taǵyna jetip, kóńili ábden kóterilgen Berdibek qoshtasqaly ózinen jıyrma úsh jas kishi, on jetige keshe jetken, Dáshti Qypshaqqa júrgeli jatqan ákesiniń ýyljyǵan jas toqaly Taıdollanyń saraıyna kelgen.

Bul kezde aqqýdyń kógildirindeı Taıdolla hanym jol kıimderin kıip, jolǵa shyǵýǵa daıyndalyp, nóker qyzdarymen minetin attaryn kútip oıyn kúlkide otyrǵan.

Berdibek han jas toqal sheshesin kórgende keremet sulýlyǵyna tań qalyp, qoshtasýyn umytyp ketken. Myzǵymas jylannyń kózindeı tasyraıǵan kózin odan almaı-aq uzaq turyp qalǵan. Aýzynan silekeıi shubyra ol ázer degende:

— Meni jalǵyzsyratyp, tastap ketpeýińizdi ótinemin,— degen tutyǵa sóılep.

Jas toqal sheshesi hannyń aram oıyn birden túsingen. Sóıtse de shý degennen ashý shaqyrmaı qaljyndaı sóılegen.

— Jalǵyzsyraıtyn emshektegi bala emessiz ǵoı. Jáne qudaıǵa shúkir, qasyńyzda elý myń áskerińiz bar,— degen kúlimsireı.

Berdibek kenet boıyn bılep ketken sezimge shydaı almaı qalǵan.— Elý myń áskerimniń qasynda elý kún bolǵanym, sizdiń bir sát kóz aldymda turǵanyńyzǵa jeter emes...

Hanym bólmesine jańa ǵana kirgen edi, bólmede bóten adam bolmaıtyn. Ózin ózi ustaı almaı, boıy balqyp ketken Berdibek Taıdollaǵa qarsy júrdi.

Sol sátte hanymnyń taý qyzyna bitken tákapparlyq minezi ustap ketti. Ózine jaqyndap qalǵan han ulynyń dál tumsyǵynyń aldynan qolyndaǵy qamshysymen, ysqyrta kep tartyp jiberdi.

— Baıqańyz, men jas bol sam da sizdiń anańyzbyn,— dedi.

Berdibek basqa urǵan tanadaı toqtap qaldy. Ákesiniń jas toqalyna qansha qyzyǵyp ketse de, ol áıel qushaǵynyń qyzýynan han taǵynyń ystyqtyǵyn artyq kóretin. Tabıǵı tilek qansha qystaǵanmen, qudaı bergen minezden asa almaǵan. Mynaý erke-shora tentek qatyn, anaý búkil Irandy titiretip ketken aıbyndy ákesine birdeme dep júrse... Ol odan ári Taıdollaǵa qaraı aıaǵyn baspaǵan. Sasqanynan jaltara túsken.

— Ǵafý etińiz, hanym, siz meni túsinbedińiz,— degen Berdibek kenet jýası.— Men sizge, ketpeńiz desem, syı-qurmetke bir keremet zat tartpaqshy edim. Melık-Ashraftyń ishine kileń gaýhar, jaqut, taǵy sondaı asyl tastar tigilgen keýdeshesi Maranda shaharynda eken degen habar alyp edim. Búgin soǵan Ahıdjan ámirdi jiberdim. Keýdeshege tigilgen asyl tasy bir memlekettiń quny deıdi. Eger alyp kelse, sizge tartaıyn dep edim. Sol úshin biraz kún osy arada aıaldaı turýyńyzdy ótingen túrim ǵoı...

— Raqmet,— degen Taıdolla sál mysqyldaı ezý tartyp. Al maǵan dúnıedegi eń qymbat sizdiń ákeńiz, áz Jánibek han. Onyń janynyń sulýlyǵyna, júreginiń tazalyǵyna Melık-Ashraftyń keýdeshesindegi túgil, búkil dúnıe júzi asyl tastarynyń quny jetpeıdi. Men sol ámirshime jetýge asyǵýdamyn...

Sóıtkenshe hanymnyń aty da kelip qalǵan. Berdibek syzdana qosh aıtysyp ún-túnsiz qala bergen.

Demek sondaǵy Taıdolla qylyǵy Berdibektiń júregine qadalǵan shóńgedeı, osy kúnge deıin esinen shyqpaı-aq qoıǵan. Biraq han taǵyna otyrǵannan beri Taıdollaǵa degen kekten góri, óz basyna, taǵyna qaýip týdyrar-aý dep oılaǵan aǵaıyn týysyn qurtý isi mańyzdy kóringen. Bar ýaqytyn, aqyl-oıyn sol is alyp ketken. Sondyqtan da Taıdollaǵa saqtalǵan qamshy óli kúnge siltelmegen. Túsi sýyq aq beren áli kúnge qynabynan shyqpaǵan. Mine, endi Tóre bı sózi onyń óli beti qabyrshyqtanyp jazyla qoımaǵan jarasyna tuz quıyp jibergendeı boldy.

Tóre bı de siltegen qamshysynyń Berdibektiń aýyryp turǵan jerine dál tıgenin bildi. Hannyń qaharynyń basqa jaqqa aýǵanyn uqty. Ózine osy oıdy salǵan Toqtaı-Tuǵlý qatynǵa ishteı taǵy rıza boldy. Tek áıel degen aty, áıtpese bir elge patsha bola alatyn qatyn! Árıne, Toqtaı-Tuǵlý-qatyn Taıdollanyń segiz aılyq nárestesin óltirsin degende Berdibektiń handyǵy uzaq sozylýyn oılaǵan joq. Taıdollaǵa degen óziniń de óshtigi bar. Al qatyn óshtigi ol keshirilmeıtin óshtik. Ásirese bul janyna batqan, ar-namysyna tıgen sezimderden týsa, tipti qıyn. Toqtaı-Tuǵlý-qatyndy Jánibek on bes jasynda alǵan. Bu da kezinde kúndeı kórkem, aıdaı ásem bolǵan, Jánibek budan eki bala kórgen. Biri erte ólgen. Demek, han qyryq jyl otasqan ómirinde buǵan ylǵı jaqsy yqylasyn kórsetip kelgen. Ras, ol budan keıin de birneshe áıel alǵan. Biraq Toqtaı-Tuǵlý-qatyn árqashanda onyń júreginde birinshi orynda turǵan. Jurty solaı oılaıtyn. Toqtaı-Tuǵlý-qatynnyń ózi de eriniń buny ózgeden jaqsy kóretinin biletin. Han jas toqaldar alyp júrse de, báribir, júregi meniki dep, Toqtaı-Tuǵlý báıbishe únemi rıza edi. Hannyń kóp qatyn alýyn tek bozbalashylyqqa jatqyzatyn. Al bozbalashylyqty kim istemeıdi? Ózi de únemi etegine namaz oqyp júrgen joq qoı... Sóıtken eri, osy joly saparynan qatty syrqattanyp qaıtqanynda ózge áıelderin ǵana emes buny da jurt kózinshe masqara etti. Esh ýaqytta jaqsy kórmegenin ashty. Qatty sandyraqtap jatyp, aýzyna tek cherkes knáziniń taǵy qyzy Taıdolla ǵana tústi. Altyn Ordasy da, qalyp bara jatqan el-jurty da, bir qora qatyn-balasy da aýzyna ilikpedi. Bar bolǵany «Taıdollam! Meniń Taıdollam! Qaıdasyń sen?» deı berdi. Áldeqalaı esi kirgen mezetterde tek bar suraǵany «Taıdolla keldi me?» ǵana boldy. Basynda otyrǵan Toqtaı-Quǵlý-qatynǵa kózin de salmady. Eriniń bul qylyǵy Shyńǵys áýletiniń ataqty urpaǵynan shyqqan namysqor Toqtaı-Tuǵlý-qatynǵa, júregine, qanjar suqqanmen birdeı boldy. Ol namystanǵanynan ımanyn aıtýǵa kelgen Muhıddın-Berdaıdan bastap úı ishi toly Altyn Orda bekzadalarynyń betine qaraı almaǵan. Qyryq jyl boıy ıemdenip kelgen baıyn kórer kózge ózinen tartyp alǵan Taıdolla-qatynǵa ol kórmeı jatyp, ólerdeı bop óshtese qalǵan. Al kórip edi, júregi birden kek, qyzǵanshaqtyq otymenen órtenip kete jazdady. Óziniń bir farsy kitábinan «Kóp áıel ózge áıeldiń aqyldylyǵyn da, baılyǵyn da, tipti sulýlyǵyn da keshire alady, tek onyń ózinen góri erkekterge kóbirek unaıtyn qylyqtaryn, ne sondaı basqa qasıetterin keshire almaıdy» degen sózdi oqyǵany bar. Taıdolla bıkeni kórgen sátte-aq qyryq jyl otasqan Jánibek hannyń nege buny jaqsy kórgenin uqty.

Sońynan, Jánibek handy jerlegende Taıdollanyń jylaǵanyn kórgen adam, kózine jas almaı qalmaǵan. Bunyń joqtaýy da ózgeshe bolǵan. Hannyń basqa qatyndary betterin tyrnap, oıbaılaryn salyp:

«Dúnıe saldy arysym,

Aıdyn kólim sýaldy.

Ný ormanym qýardy...—

dep bozdap jatqanda, Taıdolla qanatyna oq tıgen aqqýdaı syńsyp, adamnyń esinen ketpes bir muń aıtqan.

Kógildir kól sý ústinde,

Jalǵyz aqqý zar jylaıdy.

Syryn aıtpaı ol eshkimge

Kókten ajal tek suraıdy...

Nege sonsha qaıǵyly eken

Balapanyn atty ma jaý?

Qandaı kesel janyn jegen,

Álde emes pe júregi cay?

Joq, joq, aqqý aýrý emes,

Balapany o da tiri...

Sheri biraq máńgi bitpes,

Tynbas jáne qaıǵyly úni...

Sorly aqqýdyń aıtary mol,

Jan serigi oqqa ushty...

Súıe almaıdy, biledi ol,

Ekinshi ret bóten qusty...

Taý qyzynyń qaıǵysyn jurt endi túsingen. Jarymen birge ómirdiń eń qyzyǵy mahabbatyn da máńgi joǵaltqan jas arýdy endi halyq erekshe aıaǵan.

Adamdy qaıǵyǵa da, qýanyshqa da bóleıtin mahabbat. Tirini óltirip, ólini tiriltetin de mahabbat. Bul bir uly kúsh, uly din. Sol uly kúshpen qýattanǵan, sol uly dindi buzbaǵan adam dúnıeniń eń baqytty jany. Mundaı baqytqa jete almaǵan Toqtaı-Tuǵlý-qatyn osy, kúnnen bastap qyryq jyl otasqan kúıeýine de, onyń jas toqaly Taıdolla-begimge de máńgi-baqı keshpesteı bop óshige qaldy. Osy óshigýdiń saldarynan ol han taǵdyryn shesher kúreste Berdibek jaǵyna shyqqan. Osy óshigýdiń arqasynda Taıdolladan kegin almaq bolǵan, biraq qalaı alýdy bilmegen. Tilin kesip, esiginiń aldynda júrgen kúń etýge bata almaǵan. Er júrek taý qyzynyń bir kúni ózine zaqym isteýinen qoryqqan. Al óltirip tastaýǵa, bir jaǵy jańa aty shyǵyp kele jatqan, jylandaı lapyldaǵan Taıdollanyń aǵasy Kavkazdyń jas knázinen seskense, ekinshi jaǵynan kúndesin qur óltirgennen óshiniń qaıtpaıtynyn sezgen. Óıtkeni Jánibek han ólgennen keıin, abysyndarynyń «Kavkazdyń ana taǵy qyzy ózine qol salyp júrmese netsin, súıgenimnen qalyp, bul dúnıede ómir súrgim kelmeıdi» depti ǵoı degenderin estigen Toqtaı-Tuǵlý-qatyn. Mundaı ózine ólim tilegen adamǵa ólim jaza emes, syılyq ekenin bu da túsingen. Sóıtip júrgeninde Taıdolla ordasy Aqjaıyqtyń Atyraý teńizine quıar saǵasyna taıaý turǵan Saraıshyqqa kóship ketken. Sodan bıyl ǵana osy Edil ózeniniń tómengi shenindegi han jaılaýynda Toqtaı-Tuǵlý-begim ony kezdestirgen. Jyl jarymnan beri ony kórmegen-di. Jesir toqaldyń qaıǵysy múldem basylyp ketpegenmen, kózinde bir orasan qýanyshtyń oty baryn baıqap qalǵan. «Buǵan ne bolǵan?» dep suraǵan Taıdolla ordasyndaǵy ózine jaqyn bir bekzada áıelden. «Álde siz estimep pe edińiz, hanym han ıemizden eki qabat qalǵan eken, osydan segiz aı buryn ul tapqan. Atyn Úlgitaı qoıǵan. Sol bala týǵannan beri Taıdolla hanym kilt ózgerdi. Burynǵydaı qaıǵyrýyn da qoıdy. Bar yqylasy balasyna aýdy. Ózi de Úlgitaıyn janyndaı jaqsy kóredi. Kúni-túni qolynan tastamaıdy. «Qalǵan ómirim osy jalǵyz ulymnyń ústinde ótsin, qudaı buǵan degen jamandyǵyń bolsa, ózime tıgiz, tek osy jalǵyzymdy tiri qoı», dep kúnde qudaıǵa jalbarynady. Áıel sózin taǵy jalǵaı túsken. Balasyn Taıdollanyń jaqsy kóretini sonshalyq degen ol, bıyl biz kóktem shyǵa, shatyr irgesinen aýysyp qonǵan kúni, jańa tigilgen ordasynan hanym bir sharýasy bolyp syrtqa shyǵyp qaıtadan úıine kirse, tórge taıaý turǵan, balasy jatqan besikke irgeden kirgen bir qulashtaı qara shubar jylannyń aqyryn jyljyp bara jatqanyn kóredi. Bóten qatyn bolsa ne isterin bilmeı sasyp qalar edi, ne oıbaılaı aıqaıyn salyp qasha jóneler edi... Al Taıdolla hanym, balasyna jetip qalǵan jylanǵa «tıme!» dep aıqaılap jetip barady. Jylan ysqyrynyp burylyp ózin shaqqansha, bul kebisimen jelke tusynan basyp taǵy úlgiredi. Jylan denesimenen baltyryna oralyp, barynsha qysa bastaıdy. Áıteýir, Taıdollanyń shar etken daýsyn estip qalǵan syrtta júrgen bir malshy jigit júgirip úıge kirip, qolyndaǵy taıaǵymen jylandy óltirip Taıdollany qutqaryp alady.

Ólgen jylandy óz kózimmen kórdim. Tiri kezindegisi túgil, óli túrinen jan shoshyrlyq. Bir qulash qara shubar, búıendeı. Al men odan «Iapyrmaı, qoryqpaı, mynandaı jylanǵa qalaı júgirdiń?» dep suraǵanymda, ol aqyryn kúrsine, qaıǵyra ezý tartyp: «Nárestemdi shaqqansha, ol jylannyń meni shaqqany jaqsy ǵoı», dep jaýap berdi. Árıne bárimiz de balalarymyzdy jaqsy kóremiz. Biraq Taıdollanyki erekshe tárizdi. Jıyrmaǵa jetpeı sol jalǵyz balasy úshin erge shyqpaı jesir kúıinde qalǵysy keledi. Bunyń ózi balasyna degen úlken mahabbatynan týyp turǵany haq». Áıel sózin bitirgen.

Toqtaı-Tuǵlý-qatyn Taıdollanyń bala tapqanyn buryn da estigen. Balanyń týǵan jáne Taıdollany Jánibektiń alǵan kúnderiniń arasyn eseptep, Úlgitaıdyń Jánibek hannyń balasy ekenine shek keltirmegen. Buny ol jadyna alǵan da qoıǵan. Al búgin... Jas toqal aýlynan kelgen myna bekzada áıeldiń sózinen keıin sheshim ózinen ózi týǵan. «Taıdolladan ósh alam degen adam, ony osy jalǵyz ulynan aıyrýy kerek. Budan artyq Taıdollaǵa ister jamandyq joq» dep oılaǵan. Jáne durys oılaǵan edi. Taıdollaǵa bul ólimnen de aýyr qıanat bolary sózsiz edi. Sondyqtan da keshe Tóre bımen osy Taıdolla jaıynda syrlasqanda:

— Berdibektiń áli seskener bir inisi bar. Ol osy Taıdolla-qatynnyń qolyndaǵy segiz aılyq bala — degen. — On úshte otaý ıesi. Áli aq segiz aılyq bala soıaýdaı jigit bolyp shyǵa keledi.

Árıne, Tóre bı, kóńildes Toqtaı-Tuǵlý qatynnyń segiz aılyq balany ósip, Berdibekpen han taǵyna talasady degeni baqastas eki qatynnyń kúndestiginen shyǵyp otyrǵanyn jaqsy túsingen. Segiz aılyq bala ósip, han taǵyna talasqansha, eshkiniń quıryǵy kókke, túıeniń quıryǵy jerge tıer.

Degenmen, Toqtaı-Tuǵlý-qatynnyń sózi Berdibektiń qansyraı bastaǵan qanjaryn qalaı qaraı silteýge jol taba almaı daǵdaryp qalǵan Tóre bıge kókten túsken qýanyshtaı bolǵan.

Qazir ol Tóre bıdiń aıtqanynyń bárin oryndaıdy. Tipti baıybyna jetpeı oryndaıdy. Al Berdibektiń bar oıy qazir segiz aılyq inisin óltirýde bolady. Mundaı kúıinde han ne aıtsań da ústirt tyńdaıdy. Ústirt sheshim alady. Tóre bıge Berdibektiń bul qasıeti de málim. Sondyqtan ol hanǵa kópten beri aıtqaly júrgen qubyjyq oıyna kiristi.

Jaqyp bı qyzy Sulýbıkeni, osydan jıyrma jyl buryn mártebeli atańyz Muhammed Sultan Ózbek han óltirtken Tver knázi Aleksandrdyń bir balasyna berdi degen sóz bar,— dedi ol alystan oraǵytyp,— sol ras pa?

— Ras, osydan úsh aı buryn ózim ruqsat etkem,— dedi Berdibek.

Sulýbıke kórikti, adýyndy, tákappar qyz bolatyn. Edil boıyndaǵy han jaılaýda bir toıda Tóre bı ony kórgen. Túbi el bıleýge jaraıtyn, qyz ekensiń degen ishinen qyraǵy kózdi bı... Óziniń bir balasyna alyp bermek bop, atasy Jaqyp bıge kisi jibergen. Biraq mańǵyt bıi: «átteń, Tóre bı kesh aıtty, ýádelesip qoıǵan jerim bar edi» dep ókine jaýap bergen. Sol Sulýbıkeni Tver knázderiniń bir urpaǵyna uzatty degendi estigende, Tóre bı «qyzyn meniń balama bermeı, orysqa bergeni qalaı?» dep ashýdan jarylyp kete jazdaǵan.

— Al ótken jyly Qyrymdy Gıasıddın oǵlanǵa ulys ettiń ǵoı. Onyń uly Hajy-Kereıdiń kishi qyzyn, umytpasam, ózińniń kúıeý balań Mamaı toqaldyqqa aldy emes pe?

Joshynyń Toqaı-Temir balasynan taraıtyn Bas Temirden týǵan Gıasıddınge Jánibek óler aldynda Qyrymdy ulys etip bergen. Berdibek han bolǵannan keıin, Tóre bı osy jerdi ózine alǵysy kelgen. Biraq bul ýaqytta búkil Qyrym boıyna ámiri júre bastaǵan Gıasıddınniń balasy Qajy-Kereı, óziniń Shyńǵys urpaǵynan shyqqanyn paıdalanyp, bıdiń bul oıyn iske asyrtpaǵan. Jáne ótken jyly Mamaıǵa bir qaryndasyn bergen.

— Iá, osy bıyl alypty.

— Musa bıdiń urpaǵyna endi ar jaǵyndaǵy Lıbke men ilik-shatys bolýy ǵana qaldy.

Baǵanadan beri bar oıy, tek segiz aılyq inisin tezirek baryp óltirý ǵana bop turǵan Berdibek, sol oıyn buzbaı:

— Iá, sóıtý qaldy,— dedi ol jaıbaraqat.

Árıne, Tóre bı bul joly da, (osydan on eki-on úsh jyl ótkennen keıin, Mamaıdaǵy Berdibek hannyń qyzy Hanymnan týǵan Rabıý-begimdi Lıbkeniń knázi, Uly knázi, Polshanyń bolashaq koroli Iagoılo Olgertovıch alatynyn bilgen joq. Biraq sum bı Lıbke meń oǵan taıaý turǵan Altyn Ordanyń sheti — Saqystan jerindegi bekzadalar ilik-shatys, qudandal bolyp ketýi múmkin ǵoı dep boljaǵan. Eger ondaı jaǵdaı týa qalsa, Altyn Ordaǵa bunyń úlken qaýip ekeni belgili. Tóre bı sony oılaǵan. Sol sebepten ol oıyndaǵysyn tikeleı aıtty.

— Endi meniń sózimdi tyńda, han Berdibek — dedi Tóre bı túkti qabaǵyn qars jaýyp,— Lıbke knázdikteri jáne seniń qaramaǵyndaǵy Qyrym Saqystan súbeleri bári qatar jatyr. Birlesip ketse bir handyq. Al Qyrym men Saqystannyń deni noǵaıly eli. Al bul Mańǵyt keshe Noǵaıǵa erip, Altyn Ordaǵa qarsy shyqqan.

Berdibek kenet bosańsı qaldy.

— Qaıda barsań da, kileń ańdyǵan jaý...

Bul onyń «han taǵyna taǵy da bir jaý keldi ǵoı» dep seskenip qalǵanynyń belgisi edi. Tóre bıge, árıne, Berdibek bireýden qoryqsa, seskense, odan tezirek qutylýǵa tyrysatyny kópten tanys. Bul joly da kózdegen nysanasyna jetkenin sezdi. Budan ári Berdibekti týlatyp alýdan qoryqty. Ákki bı Berdibektiń ózine jaýdyń tym kóp ekenin bilgen jaǵdaıda, kóziniń tym qaraýytyp ketetinin de biledi. Ondaıda han dos degen adamynan da sekem alyp qalady. Berdibektiń mundaı jaǵdaıdaǵy minezimenen tanys bı, tezirek ony alǵashqy alǵan betine qaıta túsirgisi keldi.

—Árıne, Sıqym bıdiń aýly ázirge bizden alys,— dedi — al qazirgi qaýip, myna óskeli turǵan Taıdolla toqaldyń balasynda...

Berdibek budan árige shydaı almady. Dereý úı syrtyndaǵy jelide baılaýly turǵan qara jorǵasyna qaraı júgirgen.

Mine endi onyń zirkildegen top nókerin sońynan ertip, Taıdolla aýylyna kele jatqan beti.

Qalyń shalǵyn arasymenen basyn qaqshıta alǵa qaraı sýsyldaı aqqan qara jorǵa, bireýdi shaǵýǵa umtylǵan qara jylan tárizdi.

Sońynan ergen salt attyly nókerleri, aldyndaǵy basshylarynan qalysqysy kelmegen ordaly jylan toby tárizdi, birinen biri oza sýsyldaı shabady.

Túsi sýyq qandy top birin-biri qýa Taıdolla aýlyna jaqyndap keledi.

Mine jetip te qaldy.

Aýyl ortasyna oqshaýlaý tigilgen shaǵyn boz ordanyń aldyna kelip Berdibek atynan asyǵa tústi.

Ózgeleri de abyr-sabyr túsip jatyr.

Berdibek nókerlerimen topyrlaı úıge kirip kelgeninde, Taıdolla oń jaqta, balasyn aldyna alyp emizip otyrǵan. Berdibektiń qylyǵyna tanys jas áıel, ony kórgennen-aq bir sumdyqtyń bolatynyn sezip, bópesin keýdesine qysa, ornynan tura berdi.

— Mynaý seniń balań ba? — dedi Berdibek qamshysynyń sabymen Taıdollanyń qushaǵyndaǵy náresteni nusqap. Sóıdedi de, onyń tasyraıǵan jylan kózderi náresteden aýyp, balasyn emizip turǵan jas áıeldiń ana sútine toly tysyraıǵan, tostaǵandaı emshegine qadala tústi.

— Iá, seniń eń kishi iniń...— keýdesin bir qolymenen tasalaı berdi.

— Qamshyń qaıda? — dedi Berdibek endi.

Taıdolla túsinbeı qaldy.

— Qaıdaǵy qamshy?..

— Ana jylǵy maǵan siltegen?

Áıel qysylyp ketti.

— Keshirińiz, han ıem, meniń bir jolǵy aǵattyǵymdy.

— Keshirmesem she?

— Kúńińiz bolaıyn, keshire kórińiz.

— Kúńim onsyz da bolasyń. Ber balańdy!

— Ony qaıtesiń?

— Óltirem.

Taıdolla balasyn baýyryna qysqan qalpynda bir tizerlep otyra qaldy. Eki kózinen jasy parlap aǵyp qoıa berdi.

— Tek náresteme tıe kórmeńiz,— dedi daýsy jasqa tolyp qarlyǵa shyǵyp.— Esh jazyǵy joq qoı. Aıańyz. Balamdy óltirgenshe, ózimdi óltirińiz..

— Óziń maǵan tirideı kereksiń. Al balańnyń keregi joq. Ákel beri!

— Aǵataı, aıańyz, bul áli kúnásiz perishte ǵoı!

Berdibek budan ári sózge kelgen joq, Taıdollanyń qolynan anasynyń emshegin maýjyraı qannen-qapersiz emip jatqan appaq sazandaı náresteni julyp aldy. Denesine tıgen sýyq qoldan shoshyna qalǵan bala uıqyly kózin ashyp, Berdibekke bir qarady da, bóten adam ekenin kórip, shar ete qaldy. Sol ýaqytta han da, náresteni qos qolymenen basynan asyra kóterdi de, pármeninshe jerge perip qaldy.

— Han bolǵysy keletin nemesiń ǵoı!

Balanyń kip-kishkentaı denesiniń mylja-myljasy shyǵyp, tompıǵan basy, jerge urǵan qaqtaı jalpıa qaldy.

— Balańnyń qyrqyn ótkizgennen keıin, ózim kelip alyp ketem,— dedi Berdibek Taıdollaǵa. Sóıdedi de nókerlerin ertip úıden shyǵyp ketti.

Taıdolla kózinen jasy sorǵalap biraz otyrdy. Sodan keıin túregelip, jasyn súrtti de, basyndaǵy shólisin alyp, bópesiniń denesin orady.

Qan-qan bolǵan náresteni baýyryna qysyp, ol taǵy biraz turdy. Álden ýaqytta baryp:

— Qulynym, qulynym,— dedi Taıdolla bópesiniń betine qarap,— Tiri bolsam, Berdibek hannyń osy istegenin óziniń aldyna keltirermin! Seniń óshińdi alýǵa aq sútimmenen ant etemin!

Sóıdedi de ol kenet ókirip jylap qoıa berdi. Jylap turyp balasynyń saý jaq betinen sholpyldatyp súıe berdi.

Taıdolla bópesiniń jetisin berip bolǵan soń, qyrqyna qarap, Berdibektiń alyp ketýin kútpeı, keshe Jánibektiń jaǵynda bolǵan, Joshynyń Tólek Temir balasynan taraıtyn Naýryz ben Muhammedtiń Jaıyq etegindegi ulysyna jasyryn qashty. Kavkazdaǵy óz eline attanýǵa, Berdibek bilip qalsa sońymnan qýǵynshy jiberip, ustap alar dep qoryqty.

Berdibektiń boıyna bitken baqqumarlyq qanisherlik, ózgege senbestik, kóringennen qaýiptengish qasıetterin jalǵyz Tóre bı ǵana emes Mańǵyly, Aqymet, Mańǵuttaı tárizdi ózge bı, ámirler de keý-keýledi. Orda mańyndaǵy myqtylardan hanǵa toqtaý aıtýǵa eshkimniń batyly barmady.

«Ákesin óltirgen han bolmaıdy,

Han bolsa, ólýine jyl tolmaıdy...»,—

dep Nızamı aıtsa da, ákesi áz Jánibekti óltirgen Berdibektiń handyq qurǵanyna eki jyldan asyp ketti. Degenmen ózenniń bir jaǵasy bolsa, ekinshi jaǵasy da bolady. Bul jaratylys zańy. Berdibektiń jaman qasıetterin qoldaýshylar tabylǵanda, onyń qanisherligine, qataldyǵyna qarsy turatyndar da kóbeıdi. Bular qaramaǵynda áskeri bar Naýryzbek, Muhammed, Temir-Hoja, Moǵul-Buqa İlıas tárizdi ómirler edi.

Biraq kúsh ázirge Berdibek jaǵynda edi. Óıtkeni Altyn Orda hany da, ámirshisi de ózi. Ámirler keńesiniń basshysy Tóre bı. Al áskerin basqaratyn qosyn — álmurasynyń eń bedeldisi de, alǵyry da óziniń kúıeý balasy Mamaı.

Bul úsheýi tize qosyp, birigip turǵandarynda bularǵa eshkimniń de tisi batpasa kerek-ti.

Uıaly qasqyrǵa qandaı arlan jeke shapqan.

Degenmen, qanquıly Shyńǵys urpaqtary emes pe, Berdibektiń alqymynan ala túser bóten jas arlandar bar edi. Ásirese bular Aq Orda tóńireginen kóbirek kórine túsken.

Mine búgin de Berdibek sol ýaqtyǵyn istep otyr.

Han saraıynda qazir Tóre bı, Mamaı bar.

Ákesi Jánibek óleıin dep jatyr degendi estip, Berdibek Tabrızdan Saraı-Berkege qaıtqaly jatqanda Marandydaǵy Melık-Ashraftyń asyl tastar tigilgen keýdeshesin alyp kelýge Aqıdjan ámirdi jibergeni belgili ǵoı. Ámirdiń keýdesheni alyp kelýin kútpeı, Altyn Orda taǵynan qur qalýdan qorqyp Berdibek Saraı-Berkege júrip ketken. Aqıdjan ámir keýdesheni qolyna túsirip, bar asyl tastaryn ózi paıdalanyp ketken. Jáne Irannan Jánibek pen Berdibektiń ekeýiniń birdeı elderine qaıtqanyn estip, Tabrızǵa kelgen. Melık-Ashraftyń jaǵyndaǵy adamdardy jınap, Sultandyqty óz qolyna alǵan.

Mine qazir Berdibek ákesi jaýlap alyp bergen Ázirbaıjannan aıyrylyp qalǵanynda isi joq, Aqıdjan ámirdiń keýdesheniń asyl tastaryn ózi paıdalanyp ketkenin estip bulqan-talqan bolyp otyr.

Bir memleketti emes, bir keýdeshedegi asyl tastardy joǵaltqany úshin taǵy soǵys ashpaq.

Bul ýaqtyq emeı nemene?

Jáne áskeri Irandy qaıtadan shabýǵa jete me, jetpeı me, onda taǵy sharýasy joq.

Altyn Orda tárizdi alypty basqaryp otyrǵan han aldyn-artyn tegis oılaýǵa tıisti emes pe? Bul qalaı?

Onyń ústine Aqıdjan Iran shahary Ahlatta Ýaıs sultan óltirgen Melık-Ashraftyń balasy Temirtastyń qunyn suramaq?

Jánibek han Tabrızdan ózimen birge Saraı-Berkege esireı etip alyp kelgen Melık Ashraftyń balasy Temirtas ótken jyly qaryndasy Sultanbaqytty alyp, bir yńǵaıly túni Saraıdan Horezmge qashqan. Kóp qıyndyqpen bular Irannyń uly aqyny Hafız týǵan Shırazǵa jetken. Qaryndasy men Temirtas Hyzyrshah turǵan Ahlatqa keledi. Bul arada ákesiniń dos adamdarymen kezdesip, Sultanat ámirligin ózine qaıtaryp almaq bolyp, Tabrız ámirine qarsy jurtty kóteredi. Buny estigen Aqıdjan ámir Ahlatqa Ýaıs sultan basqarǵan ásker shyǵarady. Ahlatqa ámirdiń áskeriniń kele jatqanyn bilip, óz basyn saýǵalap qalmaq úshin, Hyzyrshah Temirtasty qol aıaǵyn baılap Ýaıs sultanǵa ustap beredi. Ýaıs sultan Sultanat ámirine qarsy búlinshilik uıymdastyrylǵan Temirtasty qylyshpen shaýyp óltirip, basyn Tabrızge jiberedi.

Endi Berdibek «Temirtas Altyn Ordanyń esireıi edi, bul aradan qashyp ketkenin bile turyp Aqıdjan ony ustap alyp bizge jiberýdiń ornyna, ózi basyn aldy. Endi bizge sol Temirtastyń qunyn tólesin jáne Sultanbaqyt pen asyl tasty keýdesheni qaıtaryp bersin, buny istemeıdi eken Aqıdjan ámir, onda Iranmen soǵysamyn» dedi.

Berdibektiń aýzynan bul joly da Ázirbaıjandy qaıtaryp bersin degen sóz shyqpady. Al bul ólkeniń Jibek jolyn qolǵa ustaý úshin kerek ekenin oıyna da alǵan joq. Jalpy bul joldyń Altyn Ordaǵa qandaı mańyzy bar ekenin Berdibek han esine de túsirgen emes.

Mine qazir de Altyn Ordanyń eń úlken dárejedegi úsh adamy Berdibektiń jańaǵy aıtqan ýaq tilegin sóz etip otyr.

— Eger Aqıdjan ámir Temirtastyń qunyn tólep, Sultanbaqyt pen asyl tasty keýdesheni Altyn Ordaǵa qaıtarsa, Iranmen soǵyspaımyz ba? — dedi Mamaı Berdibektiń oıyn ábden bilgisi kep. Han Iranmen soǵysýǵa Temirtastyń quny men keýdesheni hannyń qur syltaýy shyǵar dep oılaǵan.

Berdibek birden jaýap berdi.

— Soǵyspaımyz.

Mamaı tunjyraı qaldy. «Joq, joq, bul kisi memleket isin tym sholaq túsinedi. Qaıyn atam bolsa da, budan tezirek qutylý kerek. Qutylýdyń eń tóte joly tezirek Altyn Ordadan Qyrymdy jeke bólip alyp, jeke handyq etken jón! Aıdaǵan alyp ógizdiń tórt aıaǵynyń biri bolǵansha, jeke buzaý bolý utymdy. Buzaý da kúni jetkende ógizge aınalady. Qyrym men Saqystandy jeke bılep kúsheıgennen keıin búkil Altyn Orda bıligine de qol sozýǵa bolady».

Onda Aqıdjanǵa tezirek elshilerińizdi jiberińiz,— dedi Mamaı.

— Durys,— dedi Berdibek.

Mamaı shyǵyp ketkennen keıin Tóre bı:

— Túbi noǵaıly batyrlary birigip ketse ajalyń, Berdibek han, solardan keledi,— dedi Tóre bı muny taǵy da álekke salyp qoımaq oımen.

Biraq ajaly bulardan kelmedi. Berdibektiń ókire baryp jer qushýyna Taıdolla hanym sebepker boldy.

Jeńgeleri Qulpa dep ataǵan Keldibek, Ózbek hannyń ortanshy uly Yrynbekten týdy. Yrynbek Qutlyq Temir ámirdiń áskerimen Maýarannahrǵa joryqqa attanǵan. Aqyry sol jolǵy saparynan İrynbek qaıtpaǵan. Jesir qalǵan Aıqortqa toǵyz aı, toǵyz kúni tolǵanda osy Keldibekti tapqan. Sóıtip júrgeninde Aıqortqa Mańǵystaý ámiri Taıqojaǵa erge shyqqan. Sheshesimen birge Mańǵystaý jaqqa ketken Keldibek, jıyrma bes jasqa deıin sol jaqta júrip, aqyry osydan úsh jyl buryn, Batý urpaǵy ekenin umytpaı, Aq Ordadan Altyn Ordaǵa kelgen. Bul kezde Jánibek ólip, Berdibek taqqa otyrǵan shaq edi. Syrttan kelgen týysy túgil, az kúnde Orda mańyndaǵy on eki aǵa, inisin óltirip úlgirgen Berdibekke Keldibek jaqyndaýǵa qoryqqan. Naýryzbek Muhammed ulysymen shektes Jaıyq pen Edildiń tómengi jaǵyndaǵy Ózbektiń bóten uldarynan qalǵan biren-saran týystaryn taýyp solarǵa kep qosylǵan. Olar buny óz jerlerinen jeke jaıylym berip jeke aýyl etken. Keldibek Berdibekke qarsy shyqpaq bop júrgen aǵaıyn-týystarymenen til tapty. Endi jalǵyz Batý urpaqtary ǵana emes, Berdibekke qarsy Joshynyń bóten balalarynan taraǵan ámir, sultandar da, Keldibektiń mańyna shoǵyrlana bastady. Bir adam Berdibekten qoryqpasa, osy Keldibek qoryqpas dep oılady olar.

Mine osyndaı jaǵdaıda Jaıyq boıyndaǵy han jaılaýda Keldibek Naýryzbek aýylyna barǵan jerde Taıdolla jeńgesin kórdi. Naýryzbek Muhammedtiń boz ordasynda Keldibek-Qulpaǵa arnalyp tý bıe soıylyp taǵam tartylǵanda aýyldyń bir-eki aqsaqaly men ámirdiń báıbishe, toqaldary bolǵan. Osy asqa Naýryzbek aýlyna kelip jatqan Taıdolla da shaqyrylǵan. Naýryzbek Muhammed sánqoı, sal kelgen, sulýlyqty jaqsy kóretin kisi edi. Onyń áıelderiniń bári de kórikti bolatyn. Eger ár kóshtiń basyndaǵy Naýryzbektiń áıelderine kezdesken jolaýshy, Qyz Jibekti izdegen Tólegendeı, ár kóshtiń aldynda birinen-biri ótken sulýlardy kórer edi. Keldibek sypaıy túrde Naýryzbektiń áıelderine kóz tastady. Qymyz quıyp otyrǵan mynaý sáýkeleli qyzǵaldaqtaı qulpyrǵan úı ıesiniń jas toqalynan bastap anaý tórge taıaý otyrǵan daǵaradaı appaq kúngeı kıgen, sary qaryn tartyp qalǵan bıdaı óńdi, ashań júzdi báıbishesine deıin, aq saýsaqtarǵa salǵan altyn, kúmis júzikterdeı, birinen-biri ótken jarasymdy sándi ekenin kórdi. Bári de sulý, áıtse de buryn da Aq Ordanyń aty shyqqan talaı keremet sulýlaryn kórgen Keldibek, bulardyń kóriktiligine aqylynan adasardaı bop tań qalmaǵan. Osylaı aýyl aqsaqaldarynyń aqyldy sózderin estip, Naýryzbek ámirdiń kileń sulý áıelderiniń urlana qaraǵan otty kózderiniń qyzýymen boıy balqyp, bir balbyraǵan ǵajaıyp kúıde otyrǵanynda, úıge «Armysyzdar?» dep suńǵaq boıly, qyr muryn, oımaq aýyz, botakóz bir perızat kirip keldi. Bul Taıdolla sulý edi. Osydan úsh jyl buryn qaıtys bolǵan áz Jánibek hannyń jas toqalyn ertegige bergisiz kórikti degen laqap Keldibekke de jetken-di. Biraq dál mundaı ǵajaıyp ádemi dep oılamaǵan. Aq kúmis, sary altyn, gúl-gúl janǵan jibek kilem, asyl múlikke tolǵan boz ordanyń ishine bireý jarq-jurq etken gaýhar tastap jibergendeı boldy. Keldibek bul kelgen, eshkim aıtpasa da Taıdolla toqal ekenin bildi.

Qazaq «Sulý sulý emes, súıgen sulý» deıdi. Al Taıdolla súıgeniniń súıgeni, sulýynyń sulýy eken. Sonaý kún qaryp tobylǵy kúreń tartqan, qara tory júzinde pisýi asqan shıedeı sál qońyrqaılanǵan qyzyl dándi erinderi ashylyp, úıdegilerge «Armysyzdar?» dep Taıdolla marjandaı appaq tisterin kórsete kúlimsiregende, kenet móldiregen jaýdyr kózderi Keldibekke túsip ketti. Sol kóz nury ózine qarap sál kidirgen sátte, sonaý uzyn kirpikteri júregine myń naızanyń ushyndaı bop qadalǵandaı sezindi jigit. Sol mezetten bastap Keldibek eshkimdi kórmedi. Eshkim kózine túspedi. Tek Taıdollaǵa qaraı bergisi keldi, qaraı bergisi keldi. Áıtse de, jurt kózinshe oǵan suqtana berýdiń sóket ekenin túsinip, odan kózin aýdarmaq boldy. Biraq aýdara almady. Qaıta qarady, qaıta qarady. Al amalsyz Taıdolladan árbir nazaryn aýdarǵan mezeti oǵan úlken azapqa aınaldy. Osy azapty shaqtarynan bastap, Keldibekte Taıdollamen bir kezdessem degen bir arman týdy. Biraq kezdese almady. Tek, sońynan, Naýryzbekpen ekeýi birigip, Berdibekke qarsy shyǵý jaıly ońasha áńgimeleri bitip, Keldibek atyna qonǵaly turǵanynda Taıdolla bunyń qasyna ózi keldi.

— Sóılese almaı qaldym, qaınym,— dedi ol, taǵy da uzyn kirpikteriniń ushyn Keldibektiń júregine naızadaı qadap, ony Jánibektiń nemere inisi sanap,— Myna Berdibektiń kezinde ákesi balasyna, jeńgesi qaınysyna kezdesý qıyn bolyp ketti ǵoı. Budan ári jolyǵa almaı qalsam, aǵań Jánibekten qalǵan segiz aılyq balasyn qanisher han jerge uryp óltirgen bir bıshara jeńgemdi kórdim dep esińizge saqtaı júrý úshin myna bir saqınamdy alyńyz,— dep Taıdolla suq qolyndaǵy altyn saqına júzigin berdi.

Qazaq dástúrinde áıeldiń erkekke saqına berýi júrek syrynyń ısharaty. Keldibek kenet tolqı qaldy. Ol jeńgesine rızalyǵyn aıtyp, boz orda aldyndaǵy adamdarmen qosh aıtysyp júrip ketti.

Biraq Keldibek aty alǵa qaraı umtylǵan saıyn, bar qyzyǵy artynda qalyp bara jatqandaı sezindi. Tipti bir mezette atynyń basyn buryp alyp, keıin qaraı shapqysy da kelip ketti. Alǵa basqan aıaǵy keıin ketip, ázer degende óz aýylyna jetti.

Adam degenniń ejelden tórt qumarlyǵy bolǵan: baılyq, baq, dańq, mahabbat.

Keldibektiń buryn bar oıyn baqqumarlyq bılegen. Sonaý Altyn Orda taǵy oǵan alys ta bolsa jaqyn, jaqyn bolsa da alys kóringen. Sóıtse de úmitsiz jan jaralǵan ba, bu da sol Berdibek otyrǵan Altyn taqtan qatty dámetken edi. Sol úshin de Berdibekke qarsy Jánibektiń basqa urpaqtaryn óz mańyna jınaı bastady ǵoı. Árıne bul kúres oǵan ońaıǵa túspek emes. Jatsa da, tursa da Keldibektiń bar ýaqytyn osy bir arman alady. Biraq ol sóıtse de sonaý bir kórgen taý eliniń tamasha qyzyn umyta almady. Bir kúni ol Taıdollany izdep Naýryzbektiń aýlyna qaıta keldi. Baǵyna qaraı jesir áıelmen bir qaltarysta ońasha kezdesti. Ýaqyttyń tyǵyzdyǵynan birden óziniń ony jaqsy kórip qalǵanyn aıtyp, buǵan erge shyǵýyn ótindi.

— Siz de maǵan unaısyz,— dedi Taıdolla.— Biraq sizge erge shyǵa almaımyn, bergen sertim bar.

— Qandaı sert?! Kimge?! — Keldibektiń jany shyǵyp kete jazdady.

— Ózime bergen sertim. Meni alam degen adam aldymen Berdibek handy óltirýi kerek.

— Berdibek handy óltirý kerek ekeni belgili... Eger ony men emes, bóten bireý óltirse, soǵan kete beresiń be?

— Joq, sen óltirýiń kerek. Sen ǵana han bolýǵa tıistisiń. Men de tek saǵan ǵana kúıeýge shyǵýym kerek.

Taıdollanyń sózi Keldibekke buıryq tárizdi estildi.

— Al óltire almasam she?

— Onda men saǵan joqpyn.

— Jaqsy kóre turyp pa?

— Iá, Jaqsy kóre turyp! Berdibekti óltirý bul dúnıedegi meniń bar armanym! Sol armanym úshin mahabbatymdy da, ózimdi de qurban etýge barmyn!

Qandy qanmen jýǵan surqıa zaman! Keldibek endi Taıdollamen talasqan joq. Náreste balasyn óz kózinshe óltirgen Berdibekten óshin almaı jas áıel eshteńege kónbeıtinin Keldibek te túsindi.

— Jaraıdy, seniń tilegińdi oryndaǵan kúni kelermin,— dedi ol.

Sol kúnnen bastap Berdibekti óltirý Keldibekke endi dúnıedegi eń kúshti maqsatyna aınaldy. Altyn Orda hanyn qurtyp, onyń ornyn basý, buryn da onyń shyn kókeıkesti tilegi edi. Endi oǵan Taıdollanyń serti qosyldy. Osylaı Keldibektiń bar armany, bar oılaǵany tek Berdibekti óltirý ǵana boldy.

Biraq qalaı óltiresiń? Ebin taýyp, bir qarańǵy túnde onyń túbine jetseń, seniń jeńisińdi basqa bireýler paıdalanyp ketýi ǵajap emes. Zaman solaı. Dúnıede ne kóp, han bolǵysy kep, antalap júrgen Shyńǵys urpaqtary kóp. Kim seni jurt bilmegen jaǵdaıda, Berdibekti osy óltirdi dep altyn taqqa otyrǵyzady? Árıne, eshkim de otyrǵyzbaıdy. Al tapa-tal túste, halyq kózinshe, aıdahardaı ysqyryp, betine jan qaratpaı turǵan Berdibekti óltirseń — onda bir sári. Erligińdi kórgen el, seniń Berdibekti óltirip, onyń taǵyna baryp otyrǵanyńa tek rızalyǵyn ǵana bildiredi. Jáne ózińdi qoldap júrgen ámirlerge de jeńil, ondaı jaǵdaıda ózińe de, olarǵa da qarsy eshkim shyǵa almaıdy.

Osyndaı oıǵa bekingen Keldibek, óz jasaǵyn syptaı etip daıyndap, Altyn Orda hanynyń bir shaǵyn tobymen elsiz jerde kezdesetin kúnin kútip, Berdibekti alystan torı bastady.

Al Berdibek ózin syrtynan jasaqty qol ańdyp júrgenin sezgendeı, osy bir tusta Ordaly aýylynan shyqpaı qoıdy. Alda-jalda, ózine narazy degen birer aýylǵa, ne rýǵa attana qalsa, únemi kóp áskermen shyǵyp júrdi.

Mundaıda Altyn Ordanyń aıbarly hanyn kim shaba alar? Kim oǵan tıise alar?

Árıne eshkim de!

Biraq aqqan sýǵa da bir tosý. Berdibek hanǵa da toqtar kez keldi.

Ajal qýdy ma, ol Naýryzbektiń aýlynda Taıdolla-hanymnyń jatqanyn estip, shaǵyn qolmen atqa qondy.

Shaǵyn bolǵanmen Berdibek jasaǵy qaýipti jasaq edi. Sart-qurt jele-shoqyǵan kileń, kók naızaly aqkóz buzyq jigitter, Edil men Jaıyq ortasyndaǵy Naýryzbek aýlyn betke alyp kele jatty.

Aldarynda, jyny ustaǵan baqsydaı, ózinen-ózi zirkildep shapqan Berdibek han.

Túri Taıdollany ǵana alyp qaıtý emes, búkil Naýryzbek aýlyn qurtyp jiberetindeı.

Qaharly hannyń óz aýlyna shyqqanyn estigen Naýryzbek dereý Keldibekke at shaptyrdy. «Berdibekti qurtatyn, bul bir yńǵaıly kezi, bizdiń aýylǵa jetkizbeı joldan tosyp alsyn. Eger Berdibekti óltirse, Altyn Orda taǵyna ózim aparyp otyrǵyzam» dedi.

Biraq ózi Berdibekten qorqyp janyn qoıarǵa jer tappaı, atyna minip bir top jigitimenen arǵy bettegi toǵaı arasyna qashty. «Berdibek aýylǵa jetse ańǵa ketti deńder, al Berdibek óltirilse tezirek habar berińder» dedi senimdi adamdaryna.

Habar jetken Keldibek dereý dabyl uryp jasaǵyn atqa qondyrdy. Bular da han kele jatqan jaqqa quıyndaǵa jóneldi.

Keldibek qoly Berdibek jasaǵyna kútpegen jerden, «Qyrǵyn bel» degen oıpatqa túser tusta, bir búıirden kep tıdi.

«Ózbek», «Jánibek!» dep kishkentaı toǵaıdan shyǵa kelip, ózderine qaraı antalap kelip qalǵan jalań qylysh, kók naızaly jaýyngerlerdi kórgende, Berdibek jigitteri sasyp qaldy. Attarynyń basyn buryp, qarsy shyǵýǵa murshalary da kelmedi, erlikteri de jetpedi.

Tosyn paıda bolǵan qol, tosyn tıdi.

Kóp jigitter at jalyn qushyp, birden jan tapsyrdy.

Keıbireýleri qarsylaspaq boldy, biraq burynyraq siltegen shoıyn bas shoqpardan qutyla almaı, bas súıekteri mylja-mylja bop jerge qulady.

Al kelip qalǵan jaýdy kórgen Berdibek atynyń basyn buryp ap, jalt burylyp adyrly jazyqqa qaraı qashty. Han jasaǵyna emes, endi atyna sendi.

Batyrǵa da jan kerek degen.

Biraq qashqanǵa qatyn da batyr, sońynan Keldibek qýyp berdi.

Hannyń sasqanyn astyndaǵy tulpary da bildi me búkil Edil — Jaıyq handyǵyna dańqy shyqqan Tulparkók, quıyndata jóneldi. Biraq ajaldan júırik emes eken, Berdibek qutyla almady. Bota tirsek, qalaq san sáıgúlik tulpar qos qulaǵyn jymyryp ap, qulandaı uıtqytyp kele jatqanynda, kenet qalyń shóp arasyndaǵy sýyrdyń inine aıaǵy kirip ketip, omaqata qulady. Atynyń basynan ushyp túsken Berdibek, bir-eki ret aýnap-aýnap ketip, ushyp túregeldi. Belindegi qylyshyn sýyryp alyp, qarsy umtylam degenshe, ústine arqyratyp kelip qalǵan esik pen tórdeı Keldibektiń qulakeri ony keýdesimen qaǵyp ótti. Sol sátte Keldibek te sala qulash jińishke aldaspanymen úzeńgisine shirene kep jerge ushyp túsken handy tartyp úlgirdi. Almastaı ótkir aldaspan, Berdibekti qulaq tusynan qıǵashtaı tıip, hannyń jıren basyn moınynan anandaı jerge ushyryp túsirdi.

Berdibektiń myzǵymas, jylannyń kózindeı tasyraıǵan dóńgelek kózi burynǵydan da jaman tasyraıa qaldy.

Tek jasyl tartqan nury kenet sónip bir mezet shel qaptaǵandaı bozaryp ketti.

Keldibektiń sońynan jetken bir jigit, dereý atynan túsip, basty qorjynǵa salyp jatyp:

— Shirkinniń kózi qandaı susty edi! — dep, qolymen kirpiginiń ústin ýqalap kózin japty.

Sóıtti de bas salǵan qorjyndy Keldibektiń qanjyǵasyna baılady.

Bul kezde urys ta bitken.

Berdibek jasaǵynyń tiri qalǵandaryn esireı etip Keldibek qoly keıin qaıtty.

Qan maıdanda betpe-bet kelip jaýyn jeńip qaıtqandaı bári tegis máz-meıram.

Óz aýyldaryna «súıinshi» suraýǵa at shaptyryldy.

Kóp keshikpeı Naýryzbek bastaǵan bir top ámir olarǵa kep qosyldy. Endi top qol bop sol betterimen Saraı-Berkege qaraı bettedi bular. Jolaı, ár aýyldan ár aımaqtan bularǵa tilektes ámirler, bı, batyrlar qosyla berdi.

Keldibektiń sońynan ergen jurt endi qalyń qolǵa aınaldy.

Báriniń aýzynda — Keldibek. «Áz Jánibektiń aýzynan túskendeı!» «Hannyń basyn han alar, bul han bolýǵa laıyq oǵlan!».

Buǵan eshkim de qarsy emes tárizdi. Keshegi Berdibekti jaqtaǵan Tóre, Móńgili bıler de qoldaryn qýsyryp aldarynan shyqty. Berdibek qanisherden ázer qutylǵandaı, bir-birine bastaryn shulǵysyp, «durys» deıdi.

Opasyz dúnıe!

Berdibekke qarsy ómirler Keldibekti qoltyqtap kep Altyn Orda taǵyna otyrǵyzdy.

Biraq Keldibek uzaq otyra alar ma eken? Óz ákesi Jánibekti Berdibek óltirdi. Berdibekti mine Keldibek óltirdi. Handy óltirip, taǵyn tartyp alý saltqa aınalyp ketpesine kim kepil?

Sóıter bolsa, Keldibekti de uzaqqa aparmas.

Iá, han taǵynyń qanmen keletin osyndaı jeksuryn ádeti bar ǵoı...

Dáreje kimdi ózgertpegen!

Keldibek te ózgerdi. Kisi óltirip baqqa qoly jetken Keldibekke, osyndaı qandy aılamen taqqa otyrǵan ózge handardaı, bóten kesel de paıda boldy. Ol endi kóleńkesinen qorqa bastady. Bul Berdibekti óltirgende, buny bóten bireýdiń óltirmesin kim biledi?.. Osydan onyń bar tirshiligi handyǵyn kúsheıtýge emes, óz basynyń kúsheıýine arnaldy. Osyndaı kúıge ushyraǵan Keldibek keshegi janyn kúıdirgen mahabbatyn da, ózin kóterýge járdemdesken ámirlerdi de umytty. Eger bular kúsheıip ketse, túbi ajalym solardan keledi dep kúmándanyp qaýipti degen ámirlerin birin-birine shaǵystyryp, birin-birine óltirte bastady. Osyndaı jaǵdaımen az-aq kúnde Móńgili bı, Jaǵaltaı, Temir-Buqa tárizdi sońynda eli bar kúshtilerden qutyldy. Sondaı-aq, óz dańqyn kóterý úshin Keldibek esimimen Saraı-Berkede kúmis, qola aqshalaryn shyǵara bastady.

Osylaı Altyn Orda ishindegi alaýyzdyq kúsheıe tústi. Buryn Berdibek kezinde Altyn Ordamen shektes elderde Edil — Jaıyq Ordasyna qarsy alakózdik týǵan bolsa, endi Keldibek-Qulpanyń tusynda Ortalyq Saraı-Berke handyǵyna baǵynǵysy kelmegen Altyn Ordanyń óziniń ishinde búlik shyqty. Jáne bir jerden emes, birneshe jerinen.

Al Keldibek búkil Altyn Orda hany atalǵanmen, bularǵa eshteńe isteı almady.

Ámirler basyn biriktirip, halyqty bir qolda ustap, handyǵyn kúsheıtýdiń ornyna, ol ámirlerdi bir-birine aıdap salyp, tek óz basyn saqtaýdy oılaıdy. Shoqpardy kótere almaǵan óz basyn urady degenniń kebine dýshar boldy.

Osydan Altyn Ordanyń ishinde kúnnen-kúnge talan-tarajdyq damı tústi. Ózi de shyǵýǵa taıaý turǵan kóz edi degendeı, ámir, bıler endi iske tikeleı kiristi.

Búlinshilik basy Mamaıdan bastaldy.

Qyrym óńiri Jánibek hannyń tusynan bastap Joshynyń Toqaı-Temir urpaǵynyń ulysyna aınalǵan. Kaffa, Sýdaq tárizdi shart boıynsha genýıalyq saýdagerlerdiń qaramaǵyna berilgen birneshe úlken qalalary bolmasa, bar dalasy, teńiz jaǵalary, osy urpaqtyń bıleýinde bolyp kelgen. Berdibek qaza tabar aldynda, osy Qyrymdy áskerı jaǵynan Altyn Orda qolbasshylarynyń biri Mamaıǵa baǵyndyrǵan.

Mamaı Ordasyn Azaq-Tanadan kóshirip, osy kúngi Sımferopol tusyna aparyp tikken. Az ýaqytta adýyndy batyrdyń yqpaly Edildiń tómengi sheni men búkil Qyrym ólkesine qatty júre bastaǵan. Tipti súreǵal retinde jeke ólkege aınalýǵa yńǵaılanǵan. Osyndaı erkinshilik alǵan Mamaı Keldibek Altyn Orda taǵyna otyrǵan jyly is júzinde jeke bólinip shyǵa kelgen. Altyn Orda baǵynyshty degen Qyrym men Saqystannyń jaı resmı aty ǵana qalǵan. Shynyna kelsek jeke handyqqa aınalǵan. Al Mamaıdyń ózi han bolýǵa Shyńǵys urpaǵynan shyqpaǵandyqtan aqyrynda Toqaı-Temirdiń balasy Úz-Temirden týǵan Abaıdyń nemeresi Abdýldy Qyrymǵa han kótertken. Mamaıdyń bul áreketin osy ýaqyttaǵy Qyrymnyń ulys aǵasy, Abdýldyń ákesi, Abaıdyń balasy Meńǵasyr bı qatty qoldaǵan. Biraq Abdýldyń han degen qur aty, bar bılik ásker basy Mamaıdyń qolynda qalǵan. Jaratylysynda jigerli Mamaı dereý jańa qurylǵan handyqty kúsheıtýge kiristi. Ol ózine jańa odaqtastar izdeı bastady. Eń aldymen, osy alasapyran kezde, orys memleketiniń ońtústik jaǵynyń biraz jerin óz qaramaǵyna qosyp alǵan Lıbkeniń uly knázi, óziniń kúıeý balasy Olgerdke elshi jiberdi. Sodan keıin ózine baǵynyshty bolýǵa tilek bildirip kelgen Sýzdal-Nıjgorod knázi Dmıtrıı Konstantınovıcha Ivan Kalıtadan qalǵan toǵyz jasar Máskeý knázi Dmıtrıı Ivanovıchten tartyp alyp, Vladımır uly knázdigin berdi. Qyrym bıleýshisiniń bul qylyǵy Altyn Orda handarynyń berekesiniń kete bastaǵanynyń belgisi edi. Edil — Jaıyq handyǵyndaǵy alaýyzdyqty paıdalanyp, Mamaı jalǵyz ǵana Qyrymdy mise tutpady, Qyrymǵa taıaý sonaý Edil boıynyń tómengi shenine deıin ózine qaratyp, endi ol búkil Altyn Ordany bılemek bop, Saraı-Berkeni alýǵa daıyndala bastady.

Altyn Orda búlinshiligi budan da ári damı tústi.

Joshy urpaǵynan shyqqan Týǵannyń balasy Bolat Temir oǵlan, osy tusta bulǵar-tatarlarymen birigip, Edil ózeniniń joǵarǵy jaǵyn bólip alyp, Edil boıyndaǵy keme jolyna ámirlerin júrgizýge kiristi.

Al Altyn Orda qaramaǵyndaǵy Mordva jerin dál osy kezde Sıban urpaǵynan shyqqan Toǵaıbek ómir tal túste basyp aldy. Ol Mokshede óz aqshasyn shyǵardy. Tipti Altyn Ordaǵa alym-salyq tólep turǵan Rázan-shaharyn shappaq boldy. Biraq orystardan soqqy jep keıin qaıtty.

Osynyń bári az bolǵandaı, kúsheıip qalǵan Aq Orda handary da Altyn Ordaǵa tikeleı qaýip týǵyza bastaǵan. Edil-Jaıyq handyǵynyń endi ózderine burynǵydaı bıligin júrgizetin kúshiniń joqtyǵyn sezip, Horezm ámirleri de jeke bólinýge bet alǵan. Osyndaı jaǵdaı teriskeı Kavkaz Qyrymdaǵy legzan, asy knázdikteri men Tuna, ózenine deıingi dalalarda kórinip qalǵan.

Al Lıbke knázi Olgerd Mamaıdyń usynysyn qabyldamaq túgil, Altyn Ordanyń osy tustaǵy ózara talas-tartysyn, aýyr kezeńin paıdalanyp, Mamaıǵa kóngisi kelmegen Qutlyqbek pen orystar Dmıtrıı dep ataǵan Qajybek ámirlerdiń áskerimen birge Buǵy óńirine attanyp, Kók ózen jaǵasynda Mamaı men Oraqtyń qoldaryn jeńip, búkil Podolıa jerin Lıbkege qaratqan. Endi ol Kıevti alý áreketine kirisken.

Demek, Vladımır uly knázdiginen aıyrylyp qalǵan Máskeý knázderi de bos jatpaǵan. Endi olar on bir jasar Dmıtrıı Ivanovıchtiń janyna jınalyp, arhımandrıd Alekseıdiń jigerli áreketteriniń arqasynda, búkil orys jerin biriktirýge kirisken.

Mine osyndaı jaǵdaıda Uly Altyn Ordanyń hany Keldibek, tek óz tóńiregindegi, ámirlerin birine-birin shaǵystyryp óltirýmen boldy.

Bul jaǵdaı ómirlerdi de úrkitip tastady. Endi bireýleriniń Keldibekke jaǵynyp jan saqtaǵysy kelse, al basqa bireýleri taǵy qandy jolǵa túsip, Keldibekti óltirip, bılikti óz qoldaryna alýdy oılady. Osylaı Keldibek Ordasynda da qaıtadan eki aı talas bastalyp ketti. Alǵashqy júkti kári tarlan Tóre bı, ekinshi júkti Hadjy-Tarhan ámiri Hadjy-CHerkes pen Saraıshyq ámiri Naýryzbek basqardy. Sońynan bul ekeýi de bir-birin óltirdi. Biraq alǵashqy kezde, Shyńǵys urpaǵyna tán, ózderine tıimdi jaǵdaıda birigip ketip, artynan qastasa qalatyn ádetterine salǵan.

Degenmen, Tóre bı, qandaı aılaker bolǵanmen ózi qurǵan qaqpanǵa ózi túsken. Bir ámirdi bir ámirge aıdap salýdy da Keldibekke ózi úıretken. Osyndaı jaqsylyǵy úshin taqqa otyrǵan alǵashqy kezinde Keldibek Tóre bıdi ózine jaqyn tartqan. Tipti aqylshysy etip alǵan. Sońynan Tóre bıdiń aqylyn ábden úırenip alǵannan keıin, onyń óz ádisin ózine qoldanǵan. Bir kúni oǵan: «Keshe maǵan Móńgili bı kelip ketti. Berdibekti qandy jolǵa túsirgen Tóre bı, eger odan qutylmasań, seni de Berdibekteı qanisher etedi» dedi. Sol túni tún ortasynda Ordasynan dáretke shyqqan Móńgili bı múldem joq bolyp ketti. Tek úsh kún ótkennen keıin onyń denesin aýyl syrtyndaǵy qalyń aǵashtyń ishindegi shuńqyrǵa kómilgen jerinen taýyp aldy. Onda da ústine úıilgen topyraqtan qolynyń shoshaıyp shyǵyp jatqanyn bireýler kóripti. Sodan soń bı denesin qazyp alyp, basyna mazar ornatyp Keldibek ardaqtatyp qoıdyrǵan. Jerler aldynda qart bıdiń óltirýshiler moıyn omyrtqasyn úzip jibergenin Keldibek óz kózimen kórgen. Sirá qanisherler, bóten ádis taba almaǵandaı, kárıanyń moınyn burap óltirgen eken.

Al Tóre bıdiń ózi de osylaı óldi.

Osy bıdiń shaǵystyrýymen Orda mańyndaǵy ámirlerdiń bárinen qaýiptenip alǵan Keldibek, eger óziniń eki basy, eki júregi bolyp, sol bastar, sol júrekter bireý birine-biri qas dese, soǵan ol sener edi. Onyń sekemshil jany osyndaı kúıge jetken. Osylaı ózine bul dúnıede ózinen basqa dos joq dep uǵynǵan Keldibek, Tóre bıden de qaýiptene bastaǵan. Oıyna bir kúdik tústi — bári bitti. Ol endi Tóre bıden tezirek qutylýdy oılaǵan. Ol ózi kúdiktengen ámirin, ózi emes, bótenniń óltirgenin jaqsy kóretin, jáne kózinshe óltirse jany kiretin. Al ana qylmysker adam, onyń kózinshe óziniń qasyn óltirip, handy qylmysyna kýá etkenin bilmeı qalatyn. Qylmysker han qolyna óziniń qalaı ońaı túskenin sońynan biraq ańǵaratyn. Al han qylmyskerdiń mundaı aıypty jaǵdaıyn árqashan da paıdalana biletin.

Bul joly da solaı boldy.

Keldibek Móńgili bıdiń inisi Jaraqtyń qyzba qandy balasy Sofy men Tóre bıdi Ordasyna shaqyryp aldy.

Sofy óz ákesi Jaraqtyń emes, Móńgili bıdiń qolynda ósken. Qazir Orda jasaýylynyń bastyǵy edi.

Tóre bı Ordaǵa Sofydan keshirek kirgen, hannyń sol jaǵynda otyrǵan belinde qanjary bar Sofyny kórgende áldenege úreılene bir qarap taısalyp ketken.

Shirkin tirshilik degen qandaı tátti.

Amandasyp bolǵannan keıin Keldibek óziniń ádettegisindeı aıtaıyn degen sózine birden kiristi.

— Sofy-jasaýyl,— dedi ol.— Saǵan myna tóbe bı Tóre otaǵasynyń aldynda aıtatyn ókpem bar.

— Ol qandaı ókpe? — dedi basyn ıip, sur jylandaı qansólin ishine tartyp alǵan, jińishke kelgen Sofy.— Sizdi ókpeletetindeı men eshteńe istegen joq edim ǵoı?

— Meni emes, ózińdi qanatynyń astyna alyp ósirgen, ana marqum Móńgili bı ákeńdi ókpelettiń...

— Qalaısha?

— Eń bolmasa arýaǵyn syılamaısyń ba, álde týmaǵandyǵyndy kórsetkiń kele me, ákeńniń qunyn nege almaısyń?

— Kimnen?

— Myna Tóre bıden!

Tóre bı shoshyp ketti.

— Han ıem!.. Bul ne degen sózińiz!

Keldibek tyńdaǵan joq. Ol endi «mynany óltir» degendeı Sofyǵa buıyra sóıledi.

— Iá, osy óltirgen. Oǵan han basymmen myna men kýámin. Móńgili bıdiń maǵan aıtqan bir syryn, tóbe bıim bolǵannan keıin Tórekenniń ózine estirtkem. Kópti kórse de Móńgili maǵan ol syryn beker aıtqan eken. «Aıtpa syryńdy dosyńa, dosyńnyń da óz syryn aıtar dosy bar» degen. Men bul Tóre bıdi dos kóretin edim, sosyn aıtqam. Sóıtsem, ol meniń dostyǵymdy syılaı almady, qupıa syrdy ishine saqtaı almady. Sol kúni túnde jigitterin jiberip seniń ákeń Móńgili bıdi óltirtti. Meni qadirli kóretin bir adamymnan, seni ákeńnen aıyrdy.

Keldibek kenet Tóre bıge qarady.

— Múmkin bulaı emes shyǵar? Han basymmen, álde, men jalǵan aıtyp otyrǵan bolarmyn?

Árıne, bolǵan isti Tóre bı bolmady deı almady, hanǵa «óziń osylaı istetkensiń» deýge aýzy barmady, bar tapqany, tezekke tolǵan qaptaı, kenet han aldyna opyryla qulap tústi.

— Han ıem, keshire kórińiz.

Biraq han keshirmedi. Ol endi Sofyǵa taǵy buıyra sóıledi.

— Osyndaı qandy shelek adamnan áýlıe ákeńniń qunyn qalaı almaı júrsiń?! Eń bolmasa arýaǵyn syılaýyń kerek edi ǵoı!

Sofy oq jylandaı atylyp dóńkıip jer qushaqtap jatqan Tóre bıdiń qasyna jetip bardy. Aǵaryp ketken shoqsha saqalynan ustap basyn joǵary kóterdi de, belindegi aq beren qanjaryn sýyryp alyp, oń qolymen bıdiń judyryqtaı óńeshti, semiz tamaǵynan, oryp-oryp jiberdi.

Bıdiń tamaǵynan qap-qara qan kókke atyldy. Kilem ústin, Sofynyń eki qolyn birdeı, kúp-kúreń qanǵa boıap shyǵa keldi.

Tóre bıdiń orylǵan keńirdeginen aqqan qany ábden taýsylyp bolǵanda ǵana Keldibek han:

— Shirkinniń aram qany qandaı kóp edi,— dedi, óz boıyna tek adal qan ǵana jınalǵandaı. Sóıdedi de Sofyǵa taǵy buıyra sóıledi.— Syrttaǵy jigitterine aıt, myna dońyzdyń denesin qurym kıizge orap, eshkimge kórsetpeı túnde aıdalaǵa aparyp tastasyn. Sosyn... myna qan tógilgen kilemdi aýystyrt...

Sofynyń Tóre bıdi óz kózinshe qalaı óltirgeninen orasan rahattanǵan han, endi bir jaýymnan qutyldym-aý degendeı áldenege kúlimsireı teris burylyp ketti.

Al Tóre bıdiń qurym kıgizge oralǵan denesin Sofynyń jigitteri túnde aıdalaǵa aparyp tastady. Sońǵy on jyl boıy zulymdyǵymen búkil Altyn Ordany titiretken Dáshti Qypshaqqa áıgili Tóre bı, aqyrynda, ıt pen qusqa jem bolyp, kómýsiz qaldy. Aqqan sýǵa da bir tosý degen, mine, osy da!

Keldibek dál óstip birin-birine óltirtý úshin, Ordasyna Saraıshyq ámiri Naýryzbek pen Hadjy Tarhan bıleýshisi Hadjy-CHerkes bekti shaqyrtty. Bul bekterdiń de ózine qas ekenin biletin, olardan endi der kezinde qutylmaq boldy.

Ásirese, Altyn Orda taǵyna ózin otyrǵyzǵan Naýryzbekti aldymen óltirgisi keldi. Ananyń istegen járdemimen bekti óltirip, birjolata qutylmaq boldy. Sóıtpese, bireýge ózin mindetti seziný Keldibekke árqashan da aýyr kórinetin. Onyń ústine taǵy da bir sebebi bar. Keldibektiń han bolǵannan keıin ózin birjolata umytyp ketkenine yzalanǵan Taıdolla hanym altynshy áıeli bop Naýryzbekke tıgen. Bul kúıeýi de ony shyn kóńilimen qalap alǵan. Taıdolla bolsa, áıel taǵdyryn tek qana mahabbat sheshpeıtin sum zamanda bóten jol taba almaǵan. Umytylmaıtyn qýanysh, bitpeıtin qaıǵy joq, basynan ótken qasiretterden birte-birte arylyp, tirshiliktiń tegeýrindi tileginen shyǵa almaı júrgeninde ámir sóz aıtqan. Keldibekke degen ókpe, qorlaný, ótip bara jatqan jastyq kezi óz degenine kóndirgen. Bektiń sózin bosqa tastamaǵan. Onyń ústine ámirdiń kóńiliniń shyn ketkenine sengen. Al Naýryzbek Altyn Orda hanynyń opasyzdyǵyna kúnnen kúnge kózi jete bastaǵannan-aq Taıdollany toqaldyqqa alýmen birge endi hannyń ózinen tezirek qutylýdy oılaı bastaǵan. Jáne Keldibektiń Orda tóńiregindegi qandy oqıǵalardan shyǵa almaı júrgenin paıdalanyp, ol, qur ǵana Saraıshyq tóńiregi emes, birte-birte Altyn Orda hanyna jatatyn biraz jerdi óz qaramaǵyna qosyp alǵan. Bunymen qatar Keldibekke qarsy biraz ámirlermen odaqtas bolýǵa tyrysqan. Sonyń biri osy Hadjy-CHerkes edi. Han ekeýin birdeı Ordasyna shaqyryp jatyr degendi estigende-aq Keldibektiń ádisine qanyq Naýryzbek Hadjy-CHerkeske senimdi kisi jibergen. Altyn Ordanyń sum hanynyń aldaýyna kónbeýin ótingen. Jáne osy joly Keldibekten birjolata qutylýǵa bar ekenin aıtqan. Buny ózimen tilektes bóten ámirler de quptaǵan. Hadjy-CHerkes te durys kórgen. Ázir óz jaǵynda myqty kúshtiń joqtyǵynan Keldibekti tek ózim óltirem dep qoımaǵan. Altyn Orda taǵyn ishteı Naýryzbekke qımaǵanymen basqa amaly joq edi. Ózin óltirmekshi Keldibekti emes, birigip qımyldamaq bop otyrǵan Naýryzbekti tańdaǵan. Al Keldibek bolsa, aldymenen Hadjy-CHerkes arqyly Naýryzbekti óltirip, artynan osy aıyby úshin Hadjy-CHerkesten qutylýdy ońaı kórgen. Bir ámir bir ámirdi óltirip jatsa, buǵan sóz kelmeıdi,— dep bilgen. Osylaı eki qasynan birdeı op-ońaı qutylmaq bolǵan. Qysqasy, bir oqpenen eki qoıandy atyp túsirýdi oılaǵan. Sol sebepten de Ordasyna bir kún buryn kelgen Hadjy-CHerkeske: «Shyǵys jaqtaǵy Altyn Ordanyń biraz jerin óz betimenen ıemdenip alǵan Naýryzbek ámir menen endi Hadjy-Tarhandy surap júr. Eger men ruqsat etsem, seniń kózińdi qurtyp, ulysyńdy bılemek» degen. Túbi ondaı oıǵa Naýryzbektiń bara qalatynyna shek keltirmegenimen Hadjy-CHerkes hannyń dál qazirgi sózi aldaý ekenin uqqan. «Naýryzbektiń ondaı oıy bary shyn bolsa, ol meni emes, men ony burynyraq óltiremin» degen. Qanmen sheshiletin mundaı janjal týdyrýǵa ábden mashyq bolyp alǵan Keldibek: «Onda óz kózińshe Naýryzbektiń ótinishin aıtyp bereıin» degen. «Eger maǵan istemek qastyǵyn moıyndasa, men óz kózińizshe Naýryzbekti qan etemin,— degen Hadjy-CHerkes,— tek sizden ruqsat bolsyn. «Ruqsat» dep Keldibek betin sıpaǵan. Átteń, osylaı eki ámirdi birin-birine qan etkizip, qyzyǵyna kenelmek han, dál osy sátte óz basyna týǵaly turǵan qaýipti oılamaǵan.

Esh saqtyq shara qoldanbaǵan.

Erteńine Ordaǵa shaǵyn jasaǵymen Naýryzbek te jetken. Qasyndaǵy senimdi bir serigimen han saraıyna kirgen. Munda, taqtaǵy Keldibektiń sol jaǵynda, kilem ústinde eki jaqyn batyr týystarymenen otyrǵan Hadjy-CHerkesti kórgen. Ordada bóten eshkim joq eken. Tipti jaıshylyqtaǵy han kúzetshileri de saraı esiginiń syrtynda tur.

Naýryzbek serigi ekeýi orda ishine kirip ıilip sálem berigi sál turdy. «Budan yńǵaıly kez bolmas» dedi ol ishinen, Orda ishin qyraǵy kózimenen tez sholyp ótip. Sóıtti de kebisterin esik aldyna sheship, serigi ekeýi qol berýge taǵynda otyrǵan hanǵa taıady. «Assalaýmaǵaleıkým, han taqsyr» dep ózi eń aldymenen qol berip amandasty da, kezekti janyndaǵy serigine berdi. Han oǵan eki qolyn soza tústi de, arys keýdeli, balýan deneli murtty qara sur jigittiń sýyq kózine kózi túsip ketip, birdemeden seskengendeı qolyn bererin-bermesin de bilmeı, sál kidirip qaldy. Biraq qarasur qyshqashtaı myqty qoldarymen ananyń qos bileginen shap etip ustaı aldy. Sol mezette Naýryzbek hannyń tamaǵyna jabysa ketti. Uzyn, temirdeı uzyn saýsaqtarymen barynsha tamaǵynan qylqyndyra qysyp tyrp etkizbedi. Keldibek azǵantaı ǵana bulqynyp, tynysy taryla qyryldaı sál jatty da, eki kózi sharasynan shytardaı bop aqshıyp, kenet denesi sylq etti. Biraq Naýryzbek sonda da onyń tamaǵyn qysa berdi.

Álden ýaqytta:

— Bitti,— dep keıin shegindi.

Naýryzbek serigi taq ústindegi hanǵa jabysqan sátten-aq úrpıip túregelip ketken úı ishinde otyrǵandar:

— Ámın,— dep betterin sıpap oryndaryna otyrdy.

— Taǵynda otyrǵandaı keýdesin kishkene kóterińkirep qoıyńdar,— dedi Hadjy-CHerkes óz jigitterine, sóıdedi de, esikti ashyp,— syrttaǵy ámirler úıte kirsin — dedi.

Sirá, bolar oqıǵany syrtta asyǵa kútip turǵan bolýlary kerek, altyn, kúmis belbeýli, qundyz, túlki bórikti uzyndy-qysqaly Hadjy-CHerkes pen Naýryzbekke erip kelgen ámir, bıler topyrlaı úıge kirdi. Olar taq ústindegi shalqaıa qozǵalmaı otyrǵan hanǵa kózderiniń qıyqtarymen bir qarady da, bolǵan iske túsinip, quran oqıtyn adamdardaı shart júgine, ún-túnsiz Orda ishine alqa-qotan ornalasty. Esik jaǵynda turǵan qarýly tórt-bes jigitke qarap:

— Syrttaǵy kúzetshilerdiń ornyna turyńdar. Úıge eshkimdi kirgizbeńder,— dedi Hadjy-CHerkes, sóıdedi de: — Aıaýly kisilerimizdiń qanyn ishken Keldibek hannan da qutyldyq. Áne, endi eshkimge jaýyzdyq istemegendeı, altyn taǵynda únsiz-túnsiz otyr...— dedi. Kenet onyń qabaǵy qars jabylyp ketti. Endi ol bosaǵa jaqta turǵan eńgezerdeı eki jigitke buıyra sóıledi.— Tez patshalardy taqtan alyp ana buryshqa jatqyzyńdar. Ústin birdememen búrkeńder,— dedi.

Eki jigit Keldibektiń óli denesin taqtan sýyryp alyp, buryshqa aparyp sulata saldy da betin keregede ilýli turǵan hannyń aq kireýke shapanymen japty.

Al endi osy taqqa Naýryzbek ámir otyrsyn desem bárińiz de maquldaısyńdar ǵoı deımin,— dedi Hadjy-CHerkes.

— Bolsyn,— dedi úıdegiler.

Biraq bul kezde, bos taqqa basqa bireý otyryp qalmasyn degendeı, Naýryzbektiń ózi de oǵan asyǵa bara jatyr edi, jurt «bolsyn» degen sózin aıtyp bitpeı jatyp ol taqqa otyryp ta úlgirdi.

Naýryzbek jaıǵasysymen, bireý baryp ólip jatqan Keldibektiń basyndaǵy Jánibekten qalǵan áıgili altyn tájdi ákep jańa hannyń basyna kıgizdi.

Taqta otyrǵan qundyz bórikti ámir, altyn tájdi kıgennen keıin kenet shyn hanǵa uqsaı qaldy. Endi jurt ıilip oǵan tájim etti.

— Qutty bolsyn Altyn taǵyńyz, han taqsyr! — dedi olar bir daýystan.

— Aıtqandaryń kelsin! — dedi Naýryzbek murtynan kúlimsirep.

— Jańa handy jurtqa áıgileıik,— dedi taǵy Hadjy-CHerkes.

— Bolsyn! — dedi taǵy úıde otyrǵan ámirler.

Osylaı Keldibek han óldi. Onyń ólimimen júz jıyrma jyldaı Altyn Ordany bılep kelgen Batý áýletiniń eń sońǵy jyly bitti.

Han taǵyna endi Joshynyń Toqtaı-Temir urpaǵynyń bir balasy otyrdy.

Biraq ámirler «qutty bolsyn» degenmen altyn taq bul ámirge de qutty bolmady. Osy tilekti aıtqan adamnyń biri Hadjy-CHerkes ámir, jylǵa toltyrmaı, Altyn Ordaǵa attanǵan Aq Orda Hany Sasy-Buqanyń balasy Hyzyrǵa Naýryzbekti Taıdolla-hanymmen birge ustap berdi. Sasy-Buqa ekeýin birdeı óltirdi. Sóıtip han talastarynyń arasynda júrip bostan-bosqa aıdaı sulý cherkes qyzy Taıdolla da ótti. Endi Altyn Orda taǵyna Hadjy-CHerkestiń ózi otyrdy. Biraq jyl ótpeı, osy Hyzyrdyń qolynan ózi de qaza tapty. Al Altyn Ordaǵa han bolǵan Hyzyrdyń ózi de jyldan artyq taqta otyra almady. Ony óz balasy Temir-Qoja óltirdi. Taqqa Temir-Qoja bar bolǵany bes-aq apta ıe boldy. Dál osy Barys, ıaǵnı osy 1362 jyly Mamaı Abdoldy Qyrymda han kóterip, Altyn Orda hany Temir-Qojaǵa qarsy qalyń qolmen joryqqa shyqty. Mamaıdan qoryqqan Temir-Qoja Edildiń ar jaǵyna qashqan. Biraq Mamaı jaǵynyń bir sultanynyń qolynan qaza tapty.

Mine osylaı Jánibek qaza bolǵan Taýyq, ıaǵnı 1357 jyldan keıingi alty jyldyń ishinde, Altyn Ordanyń segiz hany birdeı birin-biri óltirgen, joq, handary ǵana emes, osy handardy jaqtaǵan ámir, bı, bekzadalary da, solarmen tilektes ásker basshylary, jaýyngerleri de qaza tapqan. Bul Altyn Ordanyń shyn kúıreýiniń bastalǵan shaǵy edi.

Jylandy úsh kesseń de, kesirtkedeı kúshi bar, Altyn Ordanyń áli de Rýmǵa da, Iranǵa da, basqaǵa da qýaty jetetin edi. Altyn Ordanyń áli de ózge elderdi san qorqytatyn júz jıyrma jyldaı ómiri alda edi.

Mine osy kezde Altyn Ordanyń kúıreýiniń de, qaıtadan kóterilýiniń de elesi bop álem júzine Aqsaq Temir, Orys han, Dmıtrıı Donskoı, Mamaı, Edige, Toqtamystardyń esimi burynǵydan da qatty estile bastaǵan. Al dúnıe kún kúrkirep, naızaǵaı jarqyldap, búkil álem surapyl aıqastar keler aldyndaǵydaı, demin ishine tartyp, úrpıe tyna qalǵan.

ALTYNSHY TARAÝ

Túrki tuqymdas Barlas rýynan shyqqan Shahrısábz bıi Taraǵaı tús kórdi. Túsinde bıik taýdyń basynda tur eken. Tún tastaı qarańǵy, aspanda jyltyraǵan juldyz, jerde jylt etken ot joq. Dúnıe zyndan ishindeı sýyq, qorqynyshty. Taý basynda turǵan Taraǵaı bıdiń qolynda bolat qylysh bar. Qolyn sozady. Sol shaqta qylyshynan jan-jaǵynan naızaǵaı ottary jarqyldaı dúnıe júzi jap-jaryq bola qalady. Taraǵaı bı oıanyp ketedi. Biraq oǵan sol túni, aq kıimdi, aq sáldeli, aq atty adam aıan beredi. «Taraǵaı bı,— deıdi ol,— qazirgi eki qabat áıeliń, Tákıne qatynnan bir ul týady. Ol álemdi bıleıtin jıhanger bolady» deıdi. Bul Qyzyr Ǵalı ássálám áýlıe eken. Bul jorý erteńine Qazaǵan hanǵa da jetedi. Ol bolashaq jıhanger ámirdiń týýynan seskenip, nókerlerine buıryq berip, bıdiń joq kezinde tolǵatyp jatqan qatynnyń qarnyn ishtegi balany óli túsirtý úshin aýyr taspenen úıkeletedi. Áıtkenmenen bala budan ólmeıdi, mezgili jetkende týady. Biraq úıkegen tastyń salmaǵymenen ana qarnynan bir aıaǵy solyp túsedi.

Shyńǵys han men Temirlandy dattaǵan «Eki jıhanger» námede, Taraǵaı bıdiń balasy, qanisherligi «álem ámirshisi» Shyńǵys hannan da asyp ketken Aqsaq Temir dúnıege kelýin osylaı pash etken.

Bul, árıne, ańyz. Biraq shyndyqqa taıaý ańyz. Taraǵaı bıge túsinde balasy Aqsaq Temir qolyndaǵy almas qylyshy bop kóringen. Sońynan bul uly da týǵan. Ol Qyzyr Ǵalı ássálám aıtqandaı jarty álemdi jaýlap ta alǵan. Biraq almas qylyshtaı júzinen ot shashyp qarańǵy túndi jaryq etpegen. Sol almas qylyshtaı halyq bitkendi qanǵa boıap, dúnıeni qara túnge aınaldyrǵan. Jáne ol anasynan aqsaq bolyp týmaǵan. Bertin kele, jıyrma bes jasynda, áli qaraqshylyq quryp júrgen kezinde Saqystannyń bir ámiriniń jumsaýymen bir urysta qatty jaraqattanǵan. Oń qoly men oń aıaǵynan oq tıgen. Sonyń saldarynan eki saýsaǵynan aıyrylyp, oń qoly men oń aıaǵy semip qalǵan. Sodan ol Aqsaq Temir atanǵan.

Demek, Shyǵystan shyqqan bul eki jıhangerdiń shyndyq ómiri ańyzǵa bergisiz jan shoshyrlyq bolǵan.

Shyńǵys han dúnıe júzin qandaı qan etse, Aqsaq Temir álemdi onan kem qanǵa boıamaǵan.

Onyń qankóıligi kóp jaǵdaıda Shyńǵys hannan da asyp ketken.

Ol Tyshqan, ıaǵnı 1336 jyly Kókek aıynyń toǵyzy kúni Shahrısábz shaharynyń qubyla jaǵynda bir jarym farsah jerde turatyn Hodja-Ilgar deıtin qyshlaqta týǵan. Bul kezde qajy ámiri Taraǵaımen bir atadan, Shyńǵystan, Jaǵataı tustarynda qosyn basy bolǵan Karacher-noıannan taraǵan. Taraǵaıǵa nemere týys bolatyn. Qazaǵan han ólip, Maýarannahr jerinde búlinshilik orbı túsken tusta jas jigit Temir qaraqshylar ertip el tonaýdan qoly bosamaǵan. Ákege tartyp ul, sheshege tartyp qyz týmas degen mine, osy. Dinshil, búkil Kashka-Dará óńirine aıan Shamsýddın sheıhpen dostas, Taraǵaı-syndy adamnan mundaı qandy balaq, el tonaǵysh ul týady dep kim oılaǵan! Árıne, eshkim de oılaǵan joq. Jalpy, Taraǵaı bıdiń balasy bar ma, joq pa, bu da eshkimniń kóńilin bólgen emes. Biraq jurttyń kóńilin bul ózi bóldi. Ol el arasyn búldirýdi bylaı qoıyp, jıyrmasyna jetpeı, kileń ózi tárizdi sotqar jigitterdi jınap, kórshiles túrikmenderdiń aýlyn shapty. Osyndaı bir joryǵynda Temir sátsizdikke ushyrady. Túrikmenderdiń Tekejaýmyt rýynyń jaıylymda jatqan kileń qara kók jylqysyn aıdap áketpek bop, túbekke shaǵyn jasaǵymen kire bergen kezderinde, jan-jaǵynan urandaı shapqan, kileń aq seńseń daǵaradaı bórikti, aq soıyldy túrikmenderdiń batyr jigitterin kórdi. Báriniń mingenderi uzyn sıraq teke jaýmyt júırikter. Seńseń bórikterin selkildetip, aq soıyldaryn bastarynan asyra kóterip, zirkildeı jetip qaldy. Qorshaı túsken jaý degbirine shydaı almaı Temir jasaǵy qasha jóneldi.

Osylaı keıin qaraı shashyla qashý Temir jigitteriniń áskerı bir tásili bolatyn. Shý degende tym-tyraqaı, bytyraı qashqan jigitterdiń qaısyn qýaryn bilmeı jaý jaǵy sál ańyryp qalatyn. Mundaıda kileń júırik mingen qaraqshylar kózdi ashyp jumǵansha uzap ketetin. Qýǵynshylar yńǵaılanyp sońdaryna túskenshe kúni buryn boljap alǵan, jota-qyrqalarynyń arasyna kirip, joq bolatyn. Artynan baryp ýádelesken tustaryna qaıtadan jınalatyn. Temir qaraqshy jigitteri bul joly da osy ádetterine saldy. Biraq oılaǵandary bolmady. Ár qashqynnyń sońyna shý degennen-aq úsh-tórt túrikmen birdeı túsip aýyzdyǵymen alysqan júırikteri bulardy qutqarmady. Temirdiń alamandaryna attarymen bastyrmalata jetip kelip, soıylmen qasqyr urǵandaı, zamatta qaraqshylardy jýsatyp saldy. Tek búkil Maýarannahrda aldyna at salmaǵan, aqtanker júırik mingen Temirdiń ózi ǵana aman qutylady. Joq, bu da aman qutylǵan joq edi. Temir biraz shapqannan keıin, artynan qara kórinbegen soń «Áıteýir qutyldym-aý»,— dep azyraq demin alyp, atynyń basyn sál tartqan kezde, ózin oraǵyta, aldynan shyqpaqshy bolyp shaýyp kele jatqan, sýdaı qara arqyraǵan tekejaýmyt mingen túrikmen batyryn kórdi. Qýǵynshynyń ústine kıgeni de qap-qara, tek basyndaǵy qaýǵadaı seńseń bórki ǵana appaq... Alystan ol astyndaǵy sý qara tekejaýmytymen sýsyldaı aqqan aq basty qara aıdahardaı kórindi Temir qaraqshyǵa... Qashqyn endi sál qıǵashtaı Horezmniń taqyr, jazyq dalasyna qaraı saldy. Túrikmen batyry da buny kórip, budan ári aldynan oraǵyta shyǵamyn degen oıyn tastap sońynan tústi. Ekeýiniń de aty orasan júırik eken, ózge qýǵynshy jigitteri, ári-beriden keıin bulardan kóz jazyp qalyp, keıin qaıtty.

Túrikmen batyrymen Temir uzaq shapty. Qashqyn aqyry qutyla almasyn bilgen soń, Horezmniń qumdy dalasynda sırek bolsa da, anda-sanda kezdesetin bir shıli saıdyń jazyq óńirine jetken kezde, atynyń basyn kilt buryp alyp, sońynan qalmaı kele jatqan túrikmen batyryna qarsy shapty. Muny kórgen túrikmen batyry da, atynyń qarqynyn báseńdetpeı, soıylyn qos qoldap basynan asyra kótere, Temirge aıqaılaı umtyldy. Osylaı, eki jaý júrek jigit birin-biri soıyldarymen uryp óltirmek bop kele jatqandarynda, shıeli saıdyń jaǵasynda Asyǵatpen dem alyp otyrǵan Ardaq olardy kórgen. Bul eki jigittiń sonaý Baǵdattan týǵan elderine qaıtyp kele jatqan betteri edi. Bular ilesken kerýen osy aradan Órgenishke burylǵan, al bul ekeýi birden Horezm astanasyna barǵylary kelmeı, osy aradan búıirdegi qypshaq aýyldaryna burylmaq bop, kerýennen bólinip qalǵan. Saı túbindegi kishkentaı, jylaı aqqan móldir bulaq sýymenen, beti qoldaryn jýyp, biraz tynyǵyp, endi osy tusta aýyl bar-aý dep, jańa ǵana ketkeli turǵandarynda tirkese shapqan eki jigitti kórdi. Shı arasynan shyqpaı, olarǵa tańdana qaraı qaldy. Al túrikmen batyry men aqtanker júırik mingen qypshaqsha kıingen jigit bir-birine qarsy shaýyp keledi. Aralary jaqyndaı tústi. Sóıtkenshe bolǵan joq, soıyldar sart-surt uryldy, biraq denelerine tımeı, ekeýi shapqan boılarymen ótip ketip, qaıtadan oraldy. Bul joly túrikmen batyry óktemdeý qımyldady. Onyń burynyraq siltegen soıyly, qypshaqsha kıingen jigittiń, sirá, qara sanyna tıgen bolýy kerek, ol atynan sál qısaıa, aýdaryla bastady. Qolyndaǵy soıylyn túsirip jiberdi. Sol kezde, sý qara tekejaýmytyn qaıta buryp alyp, ysqyrta jetken túrikmen batyry ony uzyn soıylymenen dál sheke tusynan perip ótti. Qypshaqsha kıingen Jigit atynyń ústinen jerge ushyp tústi. Aqtanker oınaqtap shyǵa berdi. Doldanǵan túrikmen batyry atymen bastyrmalata kelip, taǵy da jerde jatqan adamdy soıylymen bir-eki ret uryp úlgirdi. Sóıtti de ol kenet atynyń ústinen sekirip túsip, shylbyryn er qasyna laqtyryp tastap, jerde essiz-tússiz qulap jatqan jigittiń qasyna keldi. Batyrdyń mundaı qylyǵyna sirá, burynnan da mashyqtanǵan bolýy kerek, aty tek basyn joǵary-tómen shulǵyp bir ornynda turyp qaldy.

Batyr aspaı-saspaı qulap jatqan jigittiń betine eńkeıip bir qarady da, qaıtadan basyn kóterdi. Endi ol shalqasynan jatqan jigittiń keýdesin bir aıaǵymen basty da, sol baıaý qımylmen belindegi qynabynan qanjaryn sýyra bastady. Sol ýaqytta shı arasynan bularǵa qarap otyrǵan Ardaq pen joldasy shydaı almaı:

— Saýǵa! Saýǵa! — dep túrikmen batyrynyń janyna jetip keldi.

Kútpegen jerden shyqqan daýystan túrikmen batyry selk etti. Biraq boıyn tez jınap aldy. Jalt qarady. Qarýsyz, dinı adamdardy kórip, bular kókten tústi me, álde jer astynan shyqty ma degendeı olarǵa tańdana qarady. Biraq astyndaǵy jigitti bosatpady. Keýdesinen aıaǵymen basqan qalpynan qozǵalmady.

— Kimsińder! Qaıdan paıda boldyńdar? — dedi qanjaryn sál kóterip.

— Saýǵa! Saýǵa, batyr! — dedi Ardaq,— Baǵdattan kele jatqan úlemdermiz. Myna búıirdegi aýylǵa barǵaly dem alyp otyr edik. Sizdiń ólgeli jatqan adamdy óltirgeli turǵanyńyzdy kórip shydaı almadyq. Ólgen ústine óltiretin, sondaı kúnási joq shyǵar, bir jolǵa janyn bizge qıyńyz.

Túrikmen batyry qabaǵyn túıe sóıledi:

— Kúnási joq, Bunyń kim ekenin bilesińder me? Bul Taraǵaı bıdiń balasy qanisher qaraqshy Temir! Tynysh jatqan túrikmen aýyldaryn jylda shaýyp, jylqylaryn aıdap áketedi. Bıyl ádeıi ańdyp turyp qolǵa túsirdik. Bul endi tiri júrýge tıisti emes! — Batyr qanjaryn yńǵaılap, aıaǵynyń astynda jatqan jigitke eńkeıe berdi.

— Tımeńiz! Tımeńiz,— dedi Ardaq anaǵan qaıtadan jalynyp.— Qan tógilmeıtin jerde qan tógilse, sharıǵat keshpeıdi. Qaıtesiz ólgeli jatqan adamdy óltirip? Siz óshińizdi aldyńyz, endi onyń aram qanymenen adal qolyńyzdy bylǵamańyz. Muhammed paıǵambar atynan ótinemiz, bir jolǵa qıyńyz bunyń janyn bizge! Eger qımasańyz, jaraly, essiz jatqan adamdy óltirgenińiz úshin, qudaı aldynda kúnákar bolasyz!

— Beker olaı deısińder, úlemder! Kúnin ázer kórip otyrǵan jalshy, malshynyń jalǵyz bıesin aıdap keter malǵundy óltirý — saýap. Qudaı bul úshin meni jaýapqa tartpaıdy.

— Joq, tartady! Orynsyz qan tókkeniń úshin tartady!

— Qalaısha orynsyz?

— Eger buny bizge qısańyz, eger buny biz tiri alyp qala alsaq, budan bylaı qaraı bunyń jazyqsyz jurttyń malyn talamaıtynyna biz kepil.

Osy kezde Temir yńyrsyp bir sát kózin ashty. Keýdesinen basyp turǵan taýdaı aıaq pen ushy ózine qadalǵaly turǵan orasan úlken qanjardy kórdi. Qaıtadan talyqsyp ketti. Joq, bul joly ol ólimnen qoryqqandyǵynan emes, keýdesin etigimen basyp turǵan adamnan qorlanǵandyǵynan esinen tańdy. Yza, qorlyq, bar sana-sezimi ar-namysyn bılep, kózi qaraýytyp ketti.

Biraq túrikmen batyry oǵan qaraǵan joq, zildeı aıaǵymenen onyń keýdesin basa tústi.

— Bir jolǵa buny bizge qıyńyz, qıyńyz! — dedi eki úlem birdeı jalynyp.— Shamamyz kelgenshe buny durys jolǵa salýǵa tyrysyp kóreıik. Kónbeıdi eken ajal buny ózi izdep tabady. Ajal jamandyqtyń kóleńkesi! Jamandyq isteýin qoımaıdy eken, odan bul qashyp qutyla almaıdy!

— Jaraıdy, dinı adamdar ekensińder, qarǵystaryńa qalyp júrmeıin, bir suraǵandaryńdy bereıin, biraq bilip qoıyńdar,— dedi ol.— Sýyqta qatyp qalǵan jylandy kim qoınyna alyp jylytsa, jan kirgen jylan eń aldymenen sony shaǵady!

— Nege óıdeısiz? — dedi Ardaq.— Dúnıede jaqsylyq degen bar emes pe? Bul jalǵandaǵy altyn, kúmis, baılyq, tipti bar halyqtyń tirshilik-turmysyn ózgerter ǵajaıyp óner-bilim, ǵylymdar joǵalyp ketse de, adam balasy ómir súre beredi. Al sol adam balasy eger birine biri jaqsylyq isteýdi umytsa, sonda ǵana dúnıege apat keledi. Adamzat ta, onyń bolashaǵy da qurıdy. Buny eshkim de umytýǵa tıisti emes! Bizdiń istegen jaqsylyǵymyzdy, eger tiri qalsa, bul jigit te umytpaıdy. Óıtkeni jaqsylyqqa jaqsylyq isteý kimge bolsa da paryz...

— Jaraıdy, tiri bolsaq ony da kórermiz,— dep batyr jigittiń keýdesinen aıaǵyn aldy da atyna qaraı júre berdi. Qozǵalmaı turǵan tekejaýmyt tulparyna jetken kezde artyna bir buryldy.— Jaqsylyqqa jaqsylyq qaıtarý úshin adam eń aldymen adam bolyp týýy kerek. Al men buny kópten beri bilem, adamdy aıaýdy bilmeıtin qanisher! Túbi jylannan da jaman qatygez bolatynyna kúmánim joq. Beker óltirtpedińder. Tiri tursa, bunyń qandaı adam ekenin áli ózderiń de kózderińmen kórersińder,— dedi. Sóıtti de atyna sekirip mindi de, «qosh bolyńdar!» dep kelgen jaǵyna qaraı shaba jóneldi.

— Qosh bol, batyr,— dedi Ardaq aqyryn kúbirlep.

— Shyn batyr adam eken,— dedi Asyǵat. Ol jaralynyń betine tesile qarady. Áldeneden seskengendeı basyn kóterdi.

— Iapyrmaı, túri tym raqymsyz jan eken,— dedi ol,— osyny biz beker bosatyp aldyq pa dep turmyn?

— O ne degenińiz? — dedi Ardaq.— Bosqa qan tókkizýdiń qandaı qajeti bar?

— Qaıdam...— Asyǵat sál ún-túnsiz turdy.— Degenmen álgi jigit shyn batyr eken, jeńip turǵan jaýyn óltirmeýi...

— Iá,— dedi Ardaq.— Mundaı jomart kóńildi kisiler sırek kezdesedi,

— Sırek bolsa da, áıteýir kezdesedi ǵoı,— dedi Asyǵat.— Eger bundaılar bir jolata quryp ketse...

— Búkil dúnıe qan sasyr edi.

— Sondaı jaqsy adamdardyń biri ózińsiń. Eger sen bolmaǵanda men mynaý týǵan dalamdy kórer me edim, al mynaý jigit...

Ardaq joldasynyń jyly sózinen qysylyp qyzaryp ketti.

— Ózi ólip qalmady ma eken? — dedi. Ol endi essiz-tússiz jatqan jigittiń betine úńildi.

— Joq keýdesinde jany bar tárizdi,— dedi Asyǵat, jigittiń keýdesine basyn salyp, sál tyńdap.

Endi Ardaq pen Asyǵat talmaýsyrap jatqan Temirdi jaılap kóterip bulaqtyń jaǵasyna alyp bardy. Qany aǵyp turǵan jaraly jerlerin sýyq sýmen jýyp bóten dári dármekteri joq bolǵandyqtan, shońaına japyraǵymenen jaýyp, ústinen topyraq septi. Sosyn myqtap baılap tastady. Sondaı-aq judyryqtaı bop isip ketken shekesine, sanyna, muzdaı bulaq sýyna malyp belderindegi oramaldaryn tartty. Aýzyna sonaý Baǵdattan alyp kelgen qurmany syǵyp, shyrynyn tamyzdy. Osylaı jolaýshylar jaraly jannyń janynda kezektesip eki kún otyrdy. Denesi ottaı kúıip jatqan Temirdiń úshinshi kún degende ystyǵy sál qaıtyp, ázer kózin ashty. Únemi at ústinde júrip, ábden shynyqqan dene áıteýir, óziniń myqtylyǵyn bildirdi, besinshi kúni isikteri qaıtyp oǵan til bitti. Bir jetiden keıin Temir sóıleı bastady.

Osylaı, Temirdi ajaldan alyp qalǵan eki jigit, endi qaıtadan joldaryna shyǵýǵa daıyndaldy. Asyǵat baratyn jeri Temirdiń qalasyna taıaý turǵandyqtan jaralyny úıine aparyp salmaq boldy. Iesin tastap ketpeı saı boıynda jaıylyp júrgen atyn, Temirdiń ózi «qur qurlap» daýystap, qasyna shaqyryp aldy. Asyǵat jaralyny art jaǵynan súıemeldeı, ekeýi bir atqa mingesip jolǵa shyqty.

Júrer aldynda Temir bóten jaqqa burylǵaly turǵan Ardaqqa:

— Baýyrym, maǵan istegen jaqsylyǵyńdy ómirde umytpaspyn. Tiri júrsem bir qaıtararmyn,— dedi.

Osydan keıin jolaýshylar «qosh aıtysyp» eki jaqqa bólinip ketti. Demek, esi kirgeli basynda otyrǵan Ardaq aıtqan aqyl sózdi Temir jerge tastamaǵan eken. Bir aıdaı aýyryp jatyp, aıaǵyn basqan kúni Sharafatdın sheıh dáris oqıtyn meshitke keldi. Óziniń óli de aıyǵyp ketpegenine qaramaı, kúni boıy tapjylmaı meshit bosaǵasynda turyp aldy. Sheıhtiń dinı naqyldy ósıet sózderin uıyp tyńdady. Temirdiń bul yqylasyna ábden rıza bolǵan sheıh dáris oqýyn bitirgennen keıin, buǵan alǵys aıtyp, batasyn berdi.

Sol kúnnen bastap Temir endi qaraqshylyq joldan bas tartty. Sońynan, «meniń qaraqshylyqtan durys jolǵa túsýime sebepker bolǵan bir úlem men bir sheıh» dep aıtyp júrdi.

Úlemi — Ardaq, sheıhy — osy Sharafatdın edi.

Biraq Temirdiń durys jol degeni, tegi, qandy joryqty, qyrǵyny mol jol bolyp shyqty. Bar aıyrmasy, burynǵydaı sońyna baý kespe ury-qaraqshylardy emes, endi ol ámir, ulys basshylarynyń kók temirge bólengen jasaqtaryn basqaratyn boldy.

Osydan bir jyl ótkennen keıin, Barys, ıaǵnı 1362 jyly ol qaıtys bolǵan Qazaǵan hannyń nemeresi Qusaıyn ekeýi taǵy bir qosyn áskermen Túrikmen jerine bardy. Bul joly, bulardyń qaramaǵyna berilgen Qusaıyn ámirdiń áskeri edi. Murǵabe túbinde túrikmendermen kezdesip, jeńilip qalyp, Qusaıyn ekeýi birdeı Mahan degen qyshlaqta tutqyn bop eki aıdaı jatty. Aqyrynda bir kezde Qazaǵanmen dos-jar bolǵan Murǵabe ámiri Álibek bul ekeýin bosatyp jibergen. Tek joldaryna azyq-túlik, eshteńe bermegen. Onyń ornyna Mahana qyshlaǵynyń baıy, Sanjary rýynyń aǵasy Múbárákshah Álibek bermegen at-kólikpen, azyq-túlikpen qamtamasyz etip, bul ekeýin Maýarannahr shetine shyǵartyp salǵan. Óz elderine tikelep barýǵa ulys aǵalarynan qorqyp, biraz kún Buhar tóńireginde bular jasyrynyp júrgen. Sol kúnderi Temirdiń týǵan apasy Qutlyq-Turǵan qatyn izdep kelip ekeýin de óz aýylyna aparǵan. Munda biraz ýaqyt bolyp, sosyn bir jarym aıdaı kishi apasy Qutlyq-Aıdaı qatynnyń úıinde, Samarqantta tyǵylyp jatyp, aqyrynda Qusaıyn ekeýi osy shahar ámiriniń myń sarbazdardan qurylǵan qosynyn basqaryp ámirdiń kórshiles ulysyn shapqan. Osy aıqasta ol bir aıaq, bir qolynan qatty jaralanǵan. Sodan bastap ol Aqsaq Temir atanǵan.

Bul kez bılik monǵoldardan túrki tuqymdas rýlardan shyqqan ámirlerge aýyp, búkil Maýarannahr ámirlik-ámirlikke bólinip, birimen-biri jerge, sýǵa, taqqa, baqqa talasyp jatqan alasapyran qıyn kezi edi. Aqsaq Temir tárizdi er júrek, aılaker, soǵysqumar adamdardyń quny artyp turǵan. Aqsaq Temir de birden jurt kózine túse bastady. Ol Murǵabe túbindegi túrikmendermen kezdesetin joryqtan buryn Qusaıynnyń qaryndasy Uljataı-Turqan-qatynǵa úılengen-di. Endi Qusaıyn ekeýi birigip, Maýarannahrdy óz qoldaryna almaq boldy. Ózge ámirler bulardyń bul oıyna kónbedi. Amal joq, Qusaıyn men Aqsaq Temir olarmen kúresýge kiristi. Aqyrynda Ulý, ıaǵnı 1364 jyly Qusaıyn Temirdiń arqasynda qarsy jaǵyn jeńip, búkil Maýarannahr ámirshisi atandy. Al Aqsaq Temir onyń ásker basy — oń qolyna aınalǵan.

Mine osy kezde, Horezmnen Samarqantqa bara jatqan Ardaq bir qyshlaqtyń túbinde, bir kezde ózi ólimnen túrikmen batyrynan surap alyp qalǵan, qazir jurt Aqsaq Temir dep ataǵan áıgili qaraqshymenen taǵy kezdesken. Osy joly Ardaq buny ólimnen durys qutqarǵan ekenmin dep oılaǵan. Aryp-ashyp Samarqant jaqqa jaıaý ketip bara jatqan úlemdi Qusaıynǵa qas ámirlerdiń bireýiniń tyńshysy shyǵar dep, kúzetshi jigitter osy tóńirekte ań aýlap jatqan Aqsaq Temirge alyp kelgen. Monǵol, Ózbekten kóri, Qypshaq tústes ásker basy Ardaqty nókerleri úıge alyp kirgen shaqta, ol otyrǵan qasqyr terisiniń ústinen ushyp túregelip, aqsandaı basyp úlemniń qasyna kelgen, qushaqtap sál turǵan. Sosyn eki saýsaǵy joq semip qalǵan oń qolymenen Ardaqty arqasynan qaǵyp:

— Aý, jarqynym, barmysyń? Seni de kóretin kún bar eken-aý! — dep qatty qýanǵan.

Sóıdegende, ol dereý ózinde baqaýyl bop qyzmet istep júrgen Asyǵatty shaqyrtqan. Úsheýi Aqsaq Temirdiń shatyrynda kúni boıy birge bolǵan. San túrli taǵam jegen, azdap sharap ta ishken, bastarynan ótken oqıǵalardy ózara áńgime etip, ábden dostasqandaı bolǵan. Bir mezet Aqsaq Temir kishkentaı dorbaǵa salynǵan qos ýys altyn dınarlardy Ardaqqa usynyp:

— Sondaǵy jaqsylyǵyńnyń tóleýi,— degen.

— Men aqsha úshin eshkimge jaqsylyq istegen joqpyn,— dep jaýap bergen Ardaq sál qabaǵyn shytyp.— Jáne maǵan munshama kóp altyn aqshanyń keregi joq.

— Nege keregi joq?

— Baılyq adamnyń mazasyn alady. Men ómirimdi tynysh ótkizgim keledi.

— Ómirdi tynysh ótkizýge bola ma?

— Árıne bolmaıdy. Biraq tynyshtyq ár túrli. Halqyń úshin, bıshara adamdardyń baqyty úshin ózińniń bar tynyshtyǵyńdy joǵaltýǵa bolady.

— Biraq olarǵa da baqyt osy altyn aqshasyz kelmeıdi ǵoı.

— Eń úlken baqyt osy altyn aqshasyz kelgen baqyt. Sondyqtan onyń maǵan keregi joq.

— Sizge kerek bolmaǵanmen, jan-jaǵyńyzdaǵy bıshara adamdardyń muń muqtajyna kerek bolar, alyńyz.

Bul sózden keıin Ardaq dorbashany alǵan. Jáne bıshara adamdardyń muń-muqtajyn oılaǵany úshin Aqsaq Temirdi jaqsy da kórip qalǵan. Sondyqtan ol bir qaltarysta, Aqsaq Temir dalaǵa shyǵyp ketken kezde, janynda otyrǵan Asyǵatqa:

— Degenmen, biz bul kisini bosqa qutqarmaǵan ekenbiz, kórdiń be, joqshylyqtaǵy jurttyń qamyn esine túsirip otyr ǵoı,— degen.

Asyǵat oılana jaýap Qaıyrǵan.

— Qaıdam,— degen ol.— Sondaǵy túrikmen batyrynyń «bunyń kim ekenin áli ózderiń de kórersińder» degen sózi osy kúnge deıin esimnen shyqpaı júr. Keıde jumsaq sóılegenmen, tym qatal adam. Al Ardaq: «Qatal adam opasyzdyqty sırek isteıdi» dep oılaǵan. Sol kúni Aqsaq Temir bunyń qasyna serik qosyp berip, Ardaqty Samarqantqa shyǵaryp salǵan. Tek qoshtasar aldynda ǵana ol:

— Eger meniń járdemim kerek bolar kún týyp qalsa, maǵan habar berińiz,— degen Ardaqqa.— Ózimdi ólimnen qutqarǵan kisige qolymnan keler jaqsylyǵymdy aıamaımyn... Aqsaq Temirdiń bul sózinen keıin Ardaq ózine shyn tilektes dos taptym dep sengen. Sol kúni ol túndelete júrip ketken. Óziniń Aqsaq Temir jaıynda qalaı qateleskenin jyl ótken soń baryp bilgen. Qatty ókingen. Sol ókinishtiń sebebi osy búgingi, Aqsaq Temirge sengen kúni ekenin de sońynan uqqan. Átteń, ne kerek, bárin de túsingenmen de, istegen qatesin jóndeýge ýaqyty bolmaı qalǵan.

Maýarannahrdy jıyrma jyl basqarǵan Qazaǵan ámir Ordasyn jaz Jeıhýndarıaǵa baryp qosylatyn shaǵyn ózen boıyna qondyratyn. Al kúz túse bere Seıhúndarıa boıyna qaraı kóship, qys osy darıanyń jaǵasyndaǵy Saly-Saraıdy qystap qalatyn. Qazaǵan ózi ólgen It, ıaǵnı 1358 jylǵa deıin Maýarannahrdy búlinshilikke uryndyrmaǵan, shamasy kelgenshe tynyshtyq ornatyp ótken. Ózgesin bylaı qoıǵanda, Jaǵataı urpaqtary menen Moǵoldardy soǵystyrtpaǵan. Árıne Maýarannahr kóshpeli elderi de, ózge kóshpeli elderdeı bireýdi shappasa, ne barymtalamasa tura almaıtyny belgili, onsyz bularǵa ómirdiń sáni joq. Kósher kóligi, qonar kóli ózderine jetip jatsa da, báribir, olarǵa az kórinetin. Mundaıda qaramaǵyndaǵy jigitterin ámir anda-sanda Gerat pen Horezm jaǵyna attandyryp alatyn. Olar barǵan jerlerin kúl-talqanyn shyǵaryp tonap, únemi oljaly qaıtatyn.

Osy Qazaǵan ámir ólisimenen, onyń ornyn balasy, Abdolla basty. Bul ákesiniń ordasyn Samarqantqa kóshirdi. Kóshpeli eldiń saltyn, qala ǵurpyna aıyrbastaǵysy keldi. Buǵan túrki tuqymdas rýlardyń ómirleri qarsy shyqty. Olar Maýarannahrdy kóshpendiler bıliginen aıyryldyrǵylary kelmedi. Taǵy eki daı bop maıdandasa qaldy. Osy urysta Abdolla qaza boldy. Osydan bastap Maýarannahr ishi taǵy talan-taraj, búlinshilikke aınaldy. Osy bir qıyn kezeńdi paıdalanyp moǵol hany Qutlyq-Temir Maýarannahrǵa attandy. Aqsaq Temir osy hannyń arqasynda Hajy urpaǵynan Kesh pen Qarshynyń bıligin óz qolyna aldy. Jáne Qazaǵannyń nemeresi Qusaıynmen odaqtasyp ózge ámirlerge qarsy shyqty. Aqyry bul ekeýi ózge ámirlerdiń bárin jeńip, Jylan, ıaǵnı 1365 jyly Qusaıyn búkil Maýarannahr ámiri boldy. Aqsaq Temir onyń oń qoly ásker basy qyzmetine kóterildi.

Qusaıyn ámir orda astanasyn Balh etti.

Bul — Maýarannahrdyń bas shaharlary, Samarqant pen Buhardy óz yqpalynan tys qaldyrý edi.

Jáne bul qalalardyń ejelden kele jatqan ózara báseke, talastary bolatyn.

Eger Samarqant astana etilse, mundaǵy hanǵa qarsy jaq, Buhardy óz ordasy etetin.

Al handar, ámirler Buhardy astanasyna aınaldyrsa, qarsy jaqtyń kindigi Samarqantqa kóshetin.

Qusaıyn Balhty han mádınesi etkennen beri Samarqant pen Buhara ámirge qyrǵı qabaq adamdardyń bas qosatyn, ámirge qarsy turǵyn jurt arasynda úgit-nasıhat júrgizetin oshaǵyna aınalǵan.

Onyń ústine bul eki shahar ejelden din ordalary edi.

Jalpy Shyǵystan, Musylman áleminen shyqqan áıgili fılosof, dáriger, astronom, Ábý-Nasyr ál-Farabı, Alı Ibn Sına (Avısenna), ál-Bırýnı tárizdi oqymystylar Túrkistan kóleminde týǵanmenen, bul ara monǵoldar kelmesten buryn da, olar kelgennen keıin de, tabıǵı zertteý ǵylym-bilimniń, mádenıettiń, kórkem ónerdiń oshaǵyna, mektebine aınala almaǵan. Oǵan bul tusta ábden órkendegen islám dini múmkindik bermegen. Tipti osy Aqsaq Temir ámirligi júre bastaǵan tustardyń ózinde de Túrkistan ólkesi ǵylymmen, mádenıet jaǵynan bútindeı Iran, Rým áserinde edi. Tek dinı ǵylym, sharıǵat doǵmalary ǵana bul ólkede erkin órkendeı alǵan. Sondyqtan da Samarqant, Buhar, Termez tárizdi halqy mol shaharlary sol dinı álemniń astanasyna aınalǵan. Onyń tolyp jatqan meshit, medreselerinde júzdegen tipti myńdaǵan shákirtter musylmandardyń ataqty ımam, úlemderiniń dáristerin tyńdaǵan, hadıstaryn talqylaǵan.

Bul qalalarda meshit, medreselerden soń kóp nárse, sheberhana, ustahana, qarhanalar. Olar qol sheberlerine altyn, kúmis zergerlerine, temir ustalaryna, jibek toqyǵan, kilem basqan, teri ılegen jumysshylarǵa tolǵan.

Bul shaharlarda taǵy ne kóp, meshit, medreseler de qaptaǵan sheıh, ımam, murıt, kárı dinı bilim alyp jatqan shákirtter kóp.

Osyndaı qalanyń batysy Samarqant edi.

Osy qalaǵa Aqsaq Temir qonaq bolǵannan keıin Ardaq kelgen.

Al bul shahar osy tusta, dástúr boıynsha Balhtaǵy Maýarannahr ámirine qarsy adamdardyń, ásirese dinı kisilerdiń ordasyna aınalǵan.

Mundaı jaǵdaıdyń týýyna aldymenen Qusaıyn ámirdiń ózi sebepker bolǵan.

Bul bir túksıgen qabaqty, qoshqar muryn, qara sur kisi edi. Qandaı naǵyz aqkóz er bolsa, sondaı qatań ámir bolatyn. Qatańdyǵy keıde sotqarlyq pen shektesip jatatyn. Ol ámir saraıynda jurtty qabyldap otyrǵanynda aldynda únemi jýan temir taıaǵy jatatyn. Janjaldasyp, kesim suraǵaly kelgen adamdar, eger jalǵan aıtyp shatyssa, ne bunyń aıtqan úkimine kónbeı, qarsy daý kóterer bolsa, ondaı kisilerdi tabanda temir taıaqtyń astyna alatyn. Onyń ústine bul óte sarań kisi edi. Qusaıyn ámirdiń sarańdyǵy qolyndaǵy qazynasyn uqyptap ustaý, ne retine qaraı yqshamdap jumsaý emes, baryp turǵan dúnıe qońyzdyqtan týǵan-dy. Sarańdyǵy sonshalyq, ústine kıip júrgen kıimniń bir jeri tozyp, ne áldeqalaı jyrtylyp ketse, ony aýystyryp jańa kıim kıýdiń ornyna, álgi jyrtylǵan, ne tozǵan jerine jamaý saldyryp, ústinen tastamaıtyn. Ózgeni jarytpaq túgil, óz basynan baılyǵyn aıaıtyn mundaı sarań kimdi jarylqasyn. Árıne, mundaı qatal, keıde tipti orynsyz qıqar, sotqar ámirdi halyq qaıdan jaqsy kórsin, jaqsy kórmek túgil, odan qutylǵandarynsha asyqqan. Biraq qolynda kúshi bar mundaı el bıleýshiden, tipti sotqar túgil qanisher bolsyn, halyq ońaı qutyla alǵan ba, árıne qutyla almaǵan. Sonda da aýyr tirshiliginen táýelsizdigin, bostandyǵyn joǵary tutqan halyq. Qusaıyn qansha myqty bolsa da, odan tezirek qutylýǵa bel baılaǵan.

Qusaıynǵa degen qarsylyq, ásirese, dinı, adamdardyń arasynda kúsheıe túsken.

Mine Samarqanttyń osyndaı jaǵdaıynda bul qalaǵa Ardaq kelgen.

Aqsaq Temirmen qansha suqbattasyp, dostasqanymenen Ardaqtyń kóńilinde oǵan degen bir kúdik qalǵan. Ol el aýzyndaǵy ańyzdan týǵan. Taraǵaıdyń ortanshy áıeli Tákıná qatyn osy Temirge eki qabat bolǵan kezinde tús kóredi. Túsinde Tákıná qatyn Qyzyr Ǵalı ássálám áýlıeden bala suraıdy. Áýlıe oǵan denesi tastan, júregi dúnıeniń eń názik gúlderinen jaralǵan ul beredi. Emshegin jóndep eme almaǵan balasyn anasy quıryǵynan salyp-salyp qalady. Sóıtse tastan jaralǵan balanyń denesinen qoly qatty aýyryp ketip, anasy jylap qoıa beredi. Anasynyń jylaǵanyn kórip, júregi názik gúlderden jaralǵan balasy endi qosyla jylaıdy.

Anasy men balasynyń kózderinen jasy aǵyl-tegil tógiledi. «Qalaı balań unaıdy ma?» dep qasyna kelgen Qyzyr Ǵalı ássálám áýlıege Tákıná qatyn «maǵan mundaı jylaýyq balanyń keregi joq, basqa bala ber», dep jalynady. Sonda áýlıe oǵan denesi gúlderdeı jumsaq, júregi tastaı qatty bóten bala beredi. Bu da anasynyń emshegin durys eme almaıdy. Anasy buny da urady. Biraq qansha ursa da balanyń kózinen jas shyqpaıdy. Balasynyń bul minezine qýanǵan anasy syqylyqtap kúlip jatyp oıanyp ketedi.

Erteńine Tákıná qatyn túsin bir bilgir kári kempirge jorytady.

— Túsińde jylasań óńinde qýanarsyń, al túsinde qýanyp kúlseń, óńińde jylarsyń, beker alǵashqy balaǵa kónbegen ekensiń,— deıdi táýip kempir.— Seniń myna týǵaly turǵan balańnyń denesi et pen súıekten bitken jumsaq bolǵanmen, júregi tastan da qatty keledi eken, túbi ózgeni qoıǵanda, ózińdi de talaı jylatar.

Mine Temir osylaı týǵan-mys. Tákıná qatynnyń balasy jetpeı jatyp aýyl arasyn qan qaqsata bastaǵanynan seskenip qalǵan jurt osyndaı ańyz shyǵarǵan-dy. Temirdiń mundaı minezin áli kórmegen Ardaq, qonaq bolyp otyrǵanynda onyń bir sózinen seskenip ketti.

— Adam qýanysh úshin jaratylǵan — degen Ardaq, qolyndaǵy kók shaı quıylǵan kesesin jerge qoıyp.— Sondyqtan dúnıeni dozaqqa aınaldyrýǵa bolmaıdy.

— Dozaqsyz dúnıe múmkin emes,— degen Aqsaq Temir kesesinen bir urttap.— Álde siz bilmeıtin be edińiz Boryq áýlıe jaıyndaǵy ańyzdy?

— Men o dúnıeniń dozaǵy emes, bul dúnıeniń dozaǵyn aıtamyn,— degen Ardaq.

— O dúnıe emes, shyn dozaq bu dúnıege kerek,— degen, sharaptan qyza bastaǵan Aqsaq Temir.— Eger kúnderdiń kúninde álem bıligi meniń qolyma tıer bolsa, adam balasyna dozaqtyń qandaı bolatynyn men kórseter edim. Halyqty qorqytyp ustamasań, baǵynbaı ketedi. Óltir, qyr. Basyna dozaq ornat, qyl kópirińnen ótkiz! Halyq sonda ǵana saǵan qoryqqanynan baǵynady!

Sharaptan eki kózi ottaı jaınap qantalap, qyza túsken Aqsaq Temir osylaı degen. Ardaq búkil álem túgil, áli bir ǵana Maýarannahrǵa bıligi júrmegen mynaý aqsaq ásker basynyń sózinen qorqyp qalǵan. Biraq jurttyń bárin ózindeı keń kóńil kóretin úlem, mastyqtan aıtyp otyrǵan shyǵar dep onyń sózine taqa tereń mán bermegen. Eger Aqsaq Temirdiń aıtqanyna shyn maǵyna bergen bolsa Ardaq, kim biledi, ol der kezinde shara qoldanar ma edi, qaıter edi, sóıtip, múmkin, tógilgeli turǵan mıllıondaǵan jannyń qanyn tóktirmeýi de múmkin edi ǵoı. Átteń, aq nıet Ardaq buǵan mán bermedi. Sóıtse de, onyń kóńili bir mezet Aqsaq Temirden úrkip qaldy. Biraq ómirdiń uly tartysy, alys-julysy, kóp keshiktirmeı, buny da umyttyrady. Sol umytqanynyń arqasynda ózi de jazasyn tartty. Al Ardaq islám dininiń zamanyna qaraı, tek "ádilettik, jaqsylyq jaǵyn ǵana ustaǵan, pash etken, buqara jurttyń tilegine berilgen úlken ǵulama jan edi. Ol sonaý quldyqqa satylyp Baǵdatqa aıdalyp bara jatqanda jolaı Iranǵa toqtap, osy bir islám dininiń jolyn myqty ustaǵan óte dinshil eldiń, ózderin basqaryp otyrǵan shah, bekzadalarǵa qarsy kóterilgen kezin kórgen. Sol toǵyz jasynda kórgen, týlaǵan teńizdeı qaharly ereýil, susty sýret máńgi-baqı esinde qalǵan. Onyń halyq degen túsinigi de, sońynan sol halyq úshin kúresker tilegi de, eń alǵashqy ret osy ǵajaıyp tartys kezinde týǵan.

Irannyń bul bir qıyn shaǵy edi. Shahtyń, jáne búkil jerdi ózara bólip alǵan alpaýyttardyń qysymyna qarsy shyqqan dinshil qalyń buqara bas kótergen. Bul qozǵalys tarıhta sońynan — serbedarlar qozǵalysy dap atalǵan. Kileń aq sáldeli, kók sáldeli, bir qoldarynda quran, bir qolarynda qysqa-qysqa qısyq qylysh, sholaq shoqpar ustaǵan islám dinindegi qoja, molda, murıt, kárıler, ne kileń qyzyl sáldeli jarty qulash qanjarly shııt jolyndaǵy múrıtter bolmasa, jelebe jalbaǵaıly qoldaryndaǵy kúrek-ketpenin basyna kótergen jalańash keýdeli dıqandar, bóget buzyp bıikten qulaǵan taý ózenindeı doldana ekpindep, Tabrız shaharynyń tar kóshelerimen qaptap kele jatyr. Aýyzdarynda qudaı, quran, qoldarynda qylysh, ketpen, shoqpar...

Osy sýret Ardaqtyń ómir boıy esinde qalǵan. Tek bertin kele, sondaǵy dinı adamdar dini úshin emes, tirshiliktiń muqtajy úshin de kúreskenin bilgen. Ardaq osyndaı teńizdeı tolqyǵan qalyń jurtty taǵy bir ret kórgen. Bul joly halyq tirshilik úshin emes, dinı aıattardy aıtyp, týlaǵan tolqyndaı sapyrylysqan. Bul joly olardyń qoldarynda qarý emes, quran bolatyn. Aýyzdarynda tek qudaı, Muhammed paıǵambar ǵana edi. Bul oqıǵa osydan on jyl buryn bolǵan. Jıyrma jasar Ardaq Baǵdatta medrese bitirgennen keıin, Muhammed paıǵambardyń arýaǵyna qol bergeli Mekege kelgen. Kún qyzara kóterilgen kez edi. Ataqty ǵıbrathana Ál-Ahram meshitiniń qabba áýlıe tasy turǵan at shaptyrym keń alańynda ıne túserlik jer joq, áýlıe tasqa tabynýǵa kelgen syńsyǵan júz myńdaǵan musylmandardan kóz tunady.

Baǵdattan Samarqantqa, kelgen Ardaq, Qypshaq dalasymen Maýarannahr jerine ádilettik ornatýdy arman etkende halyqty qıanatshylarǵa qarsy qoıýda osy islám dinin qural etip ustamaq bolǵan. İslám dini jolymenen jurtty ozbyrshyl baı, manap, ámirlerge qarsy kótermek edi. Biraq Ardaq kelmesten buryn-aq, Qusaıyn ámirdiń qattylyǵynan, bóten bekzadalardyń qıanatty ozbyrlyqtarynan ábden mezi bolǵan. Samarqant dinı adamdary, medrese-muǵalıma shákirtteri, qarhana sheber, ustalary ózderi de Balh ákimshiligine qarsy bas kóterýge qatty daıyndyq júrgizip jatqan.

Ardaq oılamaǵan jerden ıgilikti istiń ústinen shyqqandaı boldy.

Baǵdattan kelgen úlemdi bul qaladaǵy dinı adamdar da tezirek aralaryna alǵysy keldi.

Ásirese medrese shákirti, Samarqantta oqyp jatqan Hýrdek Buharı Ardaqpen jaqyndasyp ketti.

Bul uzyn boıly, at jaqty, qalyń qabaqty kózge kórikti jigit edi. Dinı oqýdaǵy sheberligi úshin máýlána atyn alǵan.

Ardaq osy jigit arqyly Samarqanttaǵy dinı adamdardyń halyqqa uıtqy bolyp, olardyń ámirler zorlyǵyna qarsy uıymdastyrylǵaly jatqan qozǵalysynyń sarynyn bildi.

Oǵan bul qozǵalys, dinı adamdar qatynasqanymenen dinı tilekten emes, buqaranyń muń-muqtajdyǵynan týǵan, óziniń jas kezde Iranda kórgen serberdarlar qozǵalysyna uqsaǵan halyq qozǵalysy sekildi kórindi.

Kóp keshikpeı Ardaq bolǵaly turǵan ereýildiń kózge kórinbes kósemi tárizdendi. Ardaq buryn bytyrap jatqan shaǵyn uıymdardan qurylǵan Maýarannahr serberdarlarynyń aǵysyn birikken úlken kúshke aınaldyrýǵa tyrysty.

Bular osylaı tirshilik istep júrgende ázirge naǵyz úlken kúshke aınala qoı- maǵan búl aǵysqa bóten baǵyt berer jaǵdaı týdy.

Bul Maýarannahr men Jetisý, Shyǵys Túrkistandy bıleýshi moǵol ámirleriniń áli baqtalastyqtary bitpegen tusy edi. Osydan bes jyl buryn Maýarannahrda Moǵolystan hany İlıas-Qoja bılep kelse, ony Qazaǵan Maýarannahrdy qýyp shyqqan. Demek, Moǵolystannyń bul kezdegi jeri ózine jetetin edi. Ol, Shyǵys Túrkistandy bylaı qoıǵanda, búkil Jetisý boıyn, shyǵysy sonaý Ertisten bastalyp, batysy Tán-SHan taýynyń bókterindegi Emel ózenine deıin barǵan, al teriskeıi Kókshe teńizden, kúngeıi Ferǵana shaharyna shaqty sozylyp, ol osyndaı ulan-baıtaq ólkeni alyp jatqan. Biraq dalasy qansha úlken bolǵanymen, moǵol ámirleriniń kóńili sonshalyq tar bitken-di. Moǵolystannyń negizin salýshy Bolatshy Qutlyq Temirden buryn dúnıe salǵan. Onyń jalǵyz balasy Qudaıdat jas bolǵandyqtan, aǵa taǵyn joqtap inisi Kamarıddın shyǵa kelgen. Ol Qoıan, ıaǵnı 1363 jyly İlıas-Qojany óz qolymen baýyzdap, búkil Moǵolystan hany atalǵan.

Kamarıddın Moǵolystannyń alyp dalasyn mise tutpady, ol osy Jylan, ıaǵnı 1365 jyly qalyń áskermen Maýarannahrǵa attanǵan. Bulardy Qusaıyn men Temir kóp áskermenen Sharshyq ózeniniń boıynda kútip alǵan. Mamyr aıynyń jıyrma ekisi kúni úlken urys bolǵan. Eki jaqtan kóp ásker qyrylyp, aqyrynda Qusaıyn men Temir qoly jeńilip, keıin shegingen. Qamarıddın áskeri jolyndaǵy eldi aıamaı tonap Samarqantqa qaraı bettegen. Bul tusta Shahrısábzǵa toqtaǵan Maýarannahr ámirleri oǵan qarsy taǵy bir qol jibergen. Tyńshylary arqyly baǵytyn, kele jatqan tusyn bilip qalǵan áskerı qolbasshylary, túnde kelip ózderiniń shebin buzýǵa tıisti bul qoldy, besin bolmaı, tynyǵyp jatqan jerlerinen kep shapqan. Osylaı aqyrǵy senimderi de aqtalmaǵan Qusaıyn men Temir, búkil Maýarannahrdy moǵoldardyń tonaýyna tastap, endi ózderi jan saýǵalap, Jeıhýndarıanyń arǵy betine, Qorasan jerine qaraı qashqan.

Al moǵol áskeri Samarqantqa taıaı túsken. Talaı shabýyldy kórgen Samarqant shahary da bul kezde áli baı shahar edi. Moǵol áskeri kelse, olarǵa degen olja munda áli kóp edi. Alǵan qalalaryn moǵol tárizdi kóshpeli eldiń áskerleriniń aıamaı tonap, qanǵa belshesinen batyratyndaryn burynnan de biletin qala turǵyndary ámirleriniń tastap ketkenderin kórip, endi ózderi moǵoldarǵa qarsy turmaq boldy. Olar búkil Samarqantqa jáne onyń tóńiregindegi qyshlaqtardyń halqyna biriń qalmaı jaýǵa qarsy shyǵyndar degen uran tastady.

Halyq óz qalasyn, úı-oshaǵyn kele jatqan jaýdan qorǵaýǵa birden kóterildi.

Qala turǵyndary osy halyq shebin uıymdastyratyn, basqaratyn úsh adamnan qurylǵan basshylyq saılady. Oǵan qalanyń aq súıek, aýqatty dinı adamdarynan Máýlánázada Samarqandı men Máýláná Húrdek Buharı kirdi. Úshinshisine halyq bir daýystan jumysshy, maqta tazalaýshy — naddaf Ábýbákir Kelevıdi atady.

Endi qarýly qala turǵyndary lek-lek bop maıdan alańdarǵa jınalyp, sapqa tura bastady.

Shahar sheberhana, qarhana, ustahanalaryna kúndiz túni tynbaǵan balǵanyń gúrsili men kóriktiń dúrili estildi. Qala sheberleri, ustalary jaýyngerlerine qarý-jaraq isteýge kiristi.

Ámirleri tastap ketken qala jurty endi jaýyna ózi qarsy shyǵyp, óz táýelsizdikterin, jerin, úı-oshaqtaryn ózi qorǵamaq boldy.

Kúshke kúshti, qylyshqa qylyshty qarsy jumsaýdy uıǵardy.

Degenmen qala turǵyndaryna qarý-jaraq jetkiliksiz edi. Olardy sheber, ustalar istep úlgire almaıtyndaı qaýip baıqaldy.

Jáne qala turǵyndaryna óz ómirleriniń qıanatynan, sonaý qatynyn — kúń, balasyn qul etip, dúnıe-múlikterin talap alǵaly kele jatqan jaý, anaǵurlym qorqynyshty jáne qaýipti kórindi.

Qala maıdanynyń basshylary Jeıhýndarıanyń ar jaǵyna ótip ketken ámirlerine «áskerlerimen bizge kelip qosylsyn, ne qarý-jaraq bersin» dep ýákilder jibermekshi boldy.

Ol ýákilderdi Ardaq basqardy. Olar úsh kún jedel júrip, Jeıhýndarıanyń arǵy betindegi Maýarannahr áskerlerine jetti.

Qusaıyn ámir bul arada bolmaı shyqty. Ol ári qaraı ótip ketken eken. Ardaq bastaǵan ýákilderdi Aqsaq Temirdiń ózi qarsy aldy.

Eki dos taǵy kezdesip keýdelerin-keýdelerine túıistirip qushaqtasyp kóristi. Ardaq kelgen sharýalarynyń jaıyn aıtty. Aqsaq Temirdiń eń alǵashqy suraýy:

— Eger qarý-jaraqtary jetkilikti bolsa, jaýlaryna tótep bere alatyn túri bar ma turǵyn jurttyń? — boldy.

— Kóp túkirse kól bolady. Kóp tebirense jer silkinedi.— dedi Ardaq.— Halyq qazir doly teńizge uqsaǵan. Ózińe qarsy keler qandaı kúsh bolsa da shydatar emes! Tek qarý-jaraǵy jetkiliksiz...

Aqsaq Temir oılana qaldy. «Iá, ıá, halyq degen uly teńiz. Onyń týlaıtyn da, qaıtatyn da kezin bilý kerek. Sóıtip baryp paıdalanǵan jón. Áıtpese... Aqsaq Temir osy kúshtiń el shetine moǵoldar kirmesten buryn, ózderine — Qusaıyn men ekeýine qarsy daıyndalyp jatqanyn da biletin. Jáne halyqtyń sol bir daıyndalýyna qaýipti de edi. Sondyqtan Samarqant turǵyn jurtynyń ózderine degen qaharynyń moǵoldarǵa aýǵanyna ishteı qýanǵan. Aqsaq Temir taǵy oılana qaldy. «Qarsy turar qandaı kúsh bolsa da halyq shydatar emes deıdi ǵoı myna Ardaq. Olaı bolsa monǵoldardy ózderi-aq qurta bersin... Al áskerimiz sońynan kerek bolady... Jaýymyzdy jeńgen jurtty qaıtadan ózimizge baǵyndyrý úshin kerek bolady. Tegi áskerdiń tyń saqtalǵany jón».

Osyndaı sheshimge kelgen Aqsaq Temir Ardaq basqaryp kelgen ýákilder tobyna:

— Sender qalalaryńdy qorǵap aman alyp qalsańdar, búkil Maýarannahr jurty umytpaıtyn is isteısińder. Al biz bar adal nıet, aq júregimizben senderdiń halyq bolyp jaýǵa qarsy turyp, shaharymyzdy aman alyp qalamyz degen sheshimderińdi quttyqtaımyz. Qalany halyq ýákilderiniń basqarǵany da durys. Biz de qolymyzdan kelgen járdemimizdi aıamaspyz. Al dál búgin senderge bar áskerimmen erip bara almaımyn. Oǵan qaqym joq. Óıtkeni Qusaıyn ámir qazir Qorasan jerinde. O jaqta ásker jınap jatyr.

Ol degenmen ýákilderge on bes túıeden turatyn bir kerýendik qana qarý-jaraq berdi. Artyn oılaǵan Aqsaq Temir bunda da bálendeı jomarttyq kórsetpedi.

Taǵy da ol Ardaqty jan aıaspas shyn dosyńdaı álsin-álsin qushaqtap, «áıteýir ózińdi saqtaı gór» dep jylardaı bop darıadan ótkizip saldy.

— Baıqa, Ardaq,— dedi oǵan Asyǵat bir qaltarysta,— Aqsaq Temirge tym sene berme, maǵan ol tym mansapqor adam tárizdi kórinip júr kópten beri. Al mansapqor adamnyń opasyz keletini ózińe de belgili shyǵar.

Shynyn aıtsaq, Aqsaq Temirdiń qandaı adam ekenin oılaıtyn Ardaqta ýaqyt ta joq edi. Samarqantqa moǵoldar tym jaqyndap qalǵan. Az bolsa da qala qorǵaýshylaryna alǵan qarý-jaraqtaryn tez jetkizip bereıin dep serikterimen jedel júrip ketti.

Ardaq basqarǵan qarý tıegen kerýen qalaǵa kirip úlgirmedi. Jaý shahardy qorshap alǵan eken. Tegi bulardyń qalaǵa kire almaı qalǵany sońynan durys ta boldy. Shaharǵa kire almaı qalǵan Ardaq, Samarqant tóńiregindegi moǵoldardan aman qalǵan qyshlaqtardan jaýǵa qarsy shyǵatyn jasaqtar jınap, ákele jatqan qarý-jaraqtaryn solarǵa bólip berdi. Sosyn Ardaq jasyryn kisi arqyly shaharmenen baılanysyp, jaý artyndaǵy qalyń toǵaı arasyna kirip, soǵys bastalatyn kúndi kútip, bekinip aldy.

Eki kúnnen keıin urys bastaldy. Qalany op-ońaı alamyz degen moǵoldar qıanatty sonda kórdi. Qarýlanyp alǵan qala turǵyndary biri qalmaı jaýyna qarsy shyqty. Qalaǵa shabýyl jasaǵan atty moǵoldarǵa toıtarys berýdi bylaı qoıyp, ózderi shabýyl jasady. Shahar ishindegi birde-bir atty, qashyrdy qaldyrmaı mingen qalanyń jas jigitteri, qoldaryna qylysh soıyldaryn alyp moǵoldarǵa tap qoıdy. Mundaıdy kútpegen moǵoldardyń ór kókirek ámirleri shý degende abyrjyp qaldy. Sol ýaqytta bulardyń art jaǵynan Ardaqtyń jasaqtary da atoı salyp túre tıdi. Qusaıyn men Aqsaq Temirdiń áskeri kelip qalǵan eken dep oılaǵan moǵoldar endi shebin tastap tym tyraqaı keıin shegine bastady.

Kóp túkirse kól bolady, kóp tebinse jer silkinedi degen mine osy! Aqyrynda moǵol áskerleri Maýarannahr jerin birjolata tastap, óz dalasynyń shekarasyna baryp toqtady.

Osylaı Samarqant jaý qyrǵyn-josyǵynan aman qaldy. Óz jerin, óz sýyn, óz qalasyn keýdesimenen qorǵaǵan qatardaǵy qarapaıym el tamasha erlik kórsetti. Kári tarlan Qusaıyn men onyń oń qoly, sońynan jarty álemdi jaýlap alǵan, áıgili Aqsaq Temirdiń kók qurysh qarý-jaraqqa malynǵan áskeri qorqyp qashqan jaýdy bular jeńdi. Týǵan jeri, bala-shaǵasy úshin ólimnen seskenbegen qalyń buqara jeńdi.

Bul urysta ásirese, óziniń áskerı kóregendigimen, erekshe erligimen Máýlánázada Samarqandı kózge tústi. Bul bir uzyn boıly, qara tory, aqsúıekterden shyqqan medrese oqýshysy bolatyn. Shyn aty basqa edi. Biraq ol bizge Máýláná-zada degen esimmen kelip jetken. Samarqantta týyp óskendigi, osy shahar mańyndaǵy jerdi, onyń jyra-saıyn, toǵaı-ormanyn jaqsy biletindigi, jaý shebine kútpegen jerinen tap berýde úlken járdem etti. Onyń ústine bul jigittiń erligi, áskerı aılakerligi, kóp kómek kórsetti. Máýláná Húrdek Buharı men naddaf Ábýbákir Kelevı de erlik jaǵynan budan kem soqqan joq. Bular da jaý oǵynyń astynda júrip, jurtty qarý-jaraqpen qamtamasyz etti, áskerı saptardy, maıdan tártibin uıymdastyra bildi. Ardaq ta barynsha qımyldady. Der kezinde jasaǵymen jaý artynan kelip tıip, jeńiske kóp kómek kórsetti. Qysqasy, bul basshylar ár qaısysy da óz taraptarynan, halqynyń senimderin aqtady.

Jaý qaýpinen qutylǵan shahar beıbit tirshiligine qaıtadan kiristi. Qalany Máýláná-zada Samarqandı, Máýláná Húrdek Buharı jáne naddaf Ábýbákir Kelevı úsheýi bas qosyp basqarmaq boldy. Ardaq dinı aǵartý jumysy bolmasa, ákimshilik mindet alýdan bas tartty. Qala turǵyndary joǵarǵy aty atalǵan úsh adamnyń basqarǵanyn maquldady.

Demek, osy úsheýiniń eń úlkeni (keńes basy tárizdisi) Máýláná-zada bolsyn dedi jurt. Óıtkeni Qusaıyn men Aqsaq Temir áskeri shahardy moǵoldardan qorǵamaı qashyp ketkenderinde, qala maıdanynda jınalǵan halyqtyń aldynda shahardy qorǵaýdy óz mindetine alǵashqy alǵan osy jigit edi. Artynan Samarqantty jaýǵa qarsy daıyndaǵanda jurt osy Máýláná-zadanyń qaramaǵynda bolǵan. Sonyń degenimen júrgen. Al Máýláná-zada, qalaǵa kiretin kósheniń bárin bekitip tastap, tek bir-aq kósheni bos qaldyrǵan. Ózi myń adammen jaý kirer jalǵyz kóshege baryp tireletin alańǵa bekingen. Kósheniń eki jaǵyna jasyryn qala turǵyndaryn qoıǵan.

Esh qaýip-qatersiz qalaǵa kirgen moǵoldardyń atty áskerine qala turǵyndary kósheniń eki jaǵynan olarǵa tas jaýdyrǵan. Keıbireýleri tipti qoldaryna soıyl alyp úı irgesine taıaǵan jaýyn uryp jyqqan. Osyndaı kútpegen jerden qyrǵynǵa ushyraǵan moǵol atty áskeri, sol kúni qala kóshesinde eki myńdaı jaýyngerlerin qaldyryp keıin shetingen. Osy kún olardyń sátsiz shabýyldarynyń basy bolǵan. Budan keıingi attanystary da esh nátıje bermegen. Moǵoldar eshteńe isteı almaǵannan keıin qala qorǵanshylarynyń basshylaryn satyp almaq ta bolǵan. Biraq bularynan da eshteńe shyqpaǵan. Osylaı İlıas Qoja áskeri qalany ala almaı, qatty toıtarysqa ushyrap turǵandarynda, art jaqtarynan moǵol shebine Ardaqtyń jasaǵy tıgen. Moǵoldar amalsyz keıin shegingen. Onyń ústine Maýsymnyń orta sheni ystyq bolyp, Jetisýdyń muzdaı sýyq taýdan aqqan móldir ózenderine, bulaq aryqtaryna úırengen moǵol jylqylary, maıdan ara qyzyp kelip jyly sý iship tyshqaq apatyna kezigip qyryla bastaǵan. Moǵoldar ylajsyz japa-tarmaǵaı keıin sheginýine bu da sebep bolǵan.

Mine osy jeńisti uıymdastyrǵan, Máýláná-zada basqarǵan keńes endi qalany bıleýge kirisken. Máýláná-zada qýanysh ústinde, óziniń aq súıektiginen shyǵa almaı, «Qusaıyn ámir men Aqsaq Temirge osyndaı jaýdy jeńdik, ári qaraı bizge qandaı aqyl beredi, bizdiń ámirlerimiz?» — dep taǵy Ardaqty jiberdi. Bul kezde Aqsaq Temir Balh túbinde edi. Al Qusaıyn ámir, túbi moǵoldar Maýarannahrdy alyp, beri qaraı betteıtin bolsa, Úndistanǵa qashqaly, Balhtyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy Shıbertý degen jerde turǵan. Ardaqtan jaqsy habar estigen Aqsaq Temir, Qusaıynǵa, súıinshi surap, at shaptyrypty. Aqsaq Temir men Qusaıyn ámir ekeýi dereý kezdesti. Ámirler bul joly da qýlyqtaryn asyrdy. Samarqanttyń bıligin Máýláná-zada úsh adamnan turatyn keńesimen basqarsyn degen amanat ruqsat hattarymen, olarǵa tartý-taralǵy retinde qundyz jaǵaly shapandarmen qylysh, naıza joldap, Ardaqty keıin qaıtardy. Biraq ózderi ekeýara kelesi jyly jaz shyǵa, Samarqantty bılemekshi bolǵan serbedarlardy qyryp, qala bıligin qoldaryna qaıtyp almaqshy bolyp qupıa ýádelesti.

Ámirlerdiń syılyqtarymen qalany basqarýǵa Máýláná-zada keńesine berilgen ruqsat-amanat hatty alyp Samarqantqa júrgeli jatqan Ardaqqa ońashada taǵy Asyǵat:

— Áıteýir, saq bolyńdar, saq bolyńdar,— dedi,— óz basym Aqsaq Temir men Qusaıynǵa senbeımin. «Bul netken batpan quıryq, aıdalada jatqan quıryq?» dep túlki aıtqandaı ómirler qalaı op-ońaı Samarqant tárizdi baı shahardy, halyq saılaǵan adamdarǵa basqartyp qoıýǵa kóne qaldy? Bunyń ar jaǵynda bir sumdyǵy bar sekildi.

Ardaq ámirler qylyǵyna sál kúmándansa da, óziniń tabıǵı aq kóńildigine, adamǵa sengishtigine salyp, bálendeı qaýiptene qoımady.

Bul qysty Aqsaq Temir Qarshıda, al Qusaıyn Mýarannahr ómirleriniń qysqy qonysy — Jeıhýndarıanyń jaǵasyndaǵy Saly-Saraıda ótkizdi. Jaz shyǵa bul ekeýiniń áskerleri qosylyp, Samarqantqa qaraı bettedi.

Jalǵanda semizdikti tek qoı kótergen. Halyq buny bilmeı aıtpaǵan. Patsha, han, ámirlerdiń járdeminsiz jaýdy jeńip, qalany basqarýǵa bılik alǵan úsh bastyq sońdaryna ergen serberdarlardy myqty tártipte ustaı almaı qaldy. Qalada beıbastaqtyq kóbeıdi. Bul az bolǵandaı, bastyqtardyń ózderine de kókirek bitip, bular da qala turǵyndaryna qıanat isteı bastady. Jamandyqty bastaý qıyn, bir bastalsa ol adamdy mıly qarasýdaı túbine qaraı tarta jóneledi. Orynsyz ákimshilik, oılaryna kelgenin isteý, bulardyń da ádetine aınaldy. Buny kórgen Ardaq, olarǵa qansha aqyl aıtyp jolǵa salamyn degenimenen, qolynan eshteńe kelmedi. Osy kezde ol Aqsaq Temir men Qusaıyn ámirdiń áskerleriniń Jeıhýndarıanyń bergi betine ótkenin estıdi. Bir jaǵynan turǵyn eńbekshi elge qıanat isteı bastaǵan Samarqant basshylaryna tyıym salýyn ótinbekshi bop, ekinshi jaǵynan ámir áskerleriniń nege Jeıhýndarıadan bergi betke ótkenin bilgeli osy tusta Aqsaq Temir turǵan Balhtyń soltústigindegi Jıhaz degen jerge keldi.

Aqsaq Temir Ardaq jetken kúni ań aýlaýǵa shyǵyp ketken eken. Ony eski serigi Asyǵat qarsy aldy. Kórisip bolǵannan keıin Ardaq óziniń nege kelgenin aıtty.

— Kelgeniń jón boldy,— dedi Asyǵat oǵan.— Aqsaq Temir men Qusaıyn Samarqant serbedaryn shabýǵa daıyndalyp jatyr, erteń attanbaq... Búgin osy araǵa Qusaıyn ómir de kelmek.

Ardaq sup-sur bop ketti.

— Samarqanǵa attanbaǵyń qalaı? Sonda ne istemek? Jaraıdy ozbyrlyqqa berilgen qala basshylaryn tártipke shaqyrýǵa júrgeli jatyr delik. Sonda olarǵa osynshama áskerdi ertip barýdyń qandaı qajeti bar? Álde...

— Iá, aldymenen bular, ámirlerge tizgin bermeı, qalany ózderi bılemek bolǵan serbedarlardy qyrmaq. Sóıtip turǵyn eldi qan-josa etip, Samarqantty ózderine qaıtadan baǵyndyrmaq,— dedi Asyǵat.— Bunyń bári belgili ǵoı. Aqsaq Temirdiń zulym ekenine meniń kózim áldeqashan jetken. Al eger halyqqa janyń ashıtyn bolsa, Aqsaq Temirdiń kelýin kútpeı, dál qazir qashaıyq. Bastaryna qandaı qaýip týǵaly turǵanyn, sonaý beıbit jatqan jurtqa jetkizelik.

Sumdyq istiń bolǵaly turǵanyn Ardaq ta túsindi. Endi olar sózdi bosqa shyǵarmaı, dereý daıyndalyp bıe saýymy mezgil ótpeı, jolǵa shyqty. Biraq oılaǵandaryna jete almady. Bular ketisimenen ordasyna kelgen Aqsaq Temir, úlemniń osy arada bolyp, qaıtyp ketkenin estip, qolma-qol sońynan qýǵynshylar jiberdi. Qýǵynshylar ekeýin de ustap, moıyndaryna arqan salyp, súıretip, Aqsaq Temirdiń aldyna alyp keldi.

Aqsaq Temir, árıne, Ardaqty keshegi dosym edi dep qushaǵyn jaıyp qarsy alǵan joq. Eń bolmasa moıyndaryndaǵy arqandaryn bosatyńdar demedi jigitterine. Bar bolǵany sol sup-sur túsin ózgertpeı:

— Nege qashtyńdar? — dep surady.

— Seniń jazyǵy joq halyqqa istegeli turǵan zulymdyǵyńdy tezirek jetkizeıik dep,— dedi Ardaq taısalmaı.

Aqsaq Temir ezý tartty. Ol dál osy mınýtte Ardaqqa tisterin aqsıta yryldaǵan qasqyr tárizdi kórinip ketti. Qandaı qanisherdi ólimnen qutqarǵanyn aq kóńil úlem osy sátte ǵana uqty.

— Jaraıdy shynyńdy aıtqanyńa raqmet,— dedi Aqsaq Temir daýsyn kótermeı.— Bundaı kúnáláriń úshin qazir ekeýińniń de bastaryn, alynady. Al shyndyǵyńdy aıtqanyń úshin,— ol Ardaqqa qarady,— bir tilegiń oryndalady. Óler aldynda ne tileısiń, sonyńdy aıt!

— Jalǵyz tilegim bar,— dedi Ardaq sabyrly únmen.

— Aıt!

— Keshegi dos edik, maǵan sál jaqyndatshy...

Moınyna arqan salyp, jendetteri tyrp etkizdirmeı ustap turǵan tutqyn ne isteıdi dep oılasyn, Aqsaq Temir janyna keldi.

— Jaraıdy, bul tilegińdi berdim, keshegi dos edik. Aıtaıyn degenińdi sybyrlamaı, daýsyńdy shyǵara aıt. Estimeı qalyp júrermin...

Aqsaq Temir tym taıaǵan kezde Ardaq onyń betine túkirip jiberdi de:

— Qarabet! — dedi.— Endi óltire ber, seniń qara betińe áıteýir bir túkirdim! Budan bóten qolymnan eshteńe kelmedi! Endi meıliń!

Aqsaq Temir qaltasynan oramalyn alyp aspaı-saspaı betindegi Ardaqtyń túkirigin súrtip boldy da, sol sabyrly únmenen tutqynǵa:

— Durys istediń! — dedi. — Meni ólimnen alyp qalǵan paryzyńdy qalaı qaıtaram dep júr edim,— qarabettigimdi aıtyp, betime túkirdiń, óziń qaıtardyń! Árıne, ózińdi ólimnen qutqarǵan adamdy óltirý qarabettik emeı nemene, sóz joq, qarabettik! Bul sózińe de, betime túkirgenińe de men ashýlanbaımyn. Sen de maǵan rıza shyǵarsyń, qandaı adamdy ólimnen qutqarǵanyńdy, áıteýir, bilip óldiń. Qutqarǵanyńa ókinseń de, qarabettigin betine aıtyp úlgirgenińe ózińe-óziń rıza shyǵarsyń...

Iá, ómir degen osyndaı!

Ardaqtyń júregi kenet aınyp ketti. Aldynda adam emes, bir jerkenishti malǵun turǵandaı kórindi oǵan. Óziniń qandaı jeksuryndy ólimnen qutqarǵanyn endi shyn bildi. «Joq, joq,— dedi ol ishinen,— bul tek qana qanisher emes, odan da jaman. Buǵan qaraǵanda Shyńǵys hanǵa jylap kórisersiń. Átteń! Átteń! Seniń kim ekenińdi tym kesh túsindim-aý! Ýa, adamzat, keshir meni, keshir meni, seniń qanyndy sýdaı aǵyzatyn dúnıege jańa qanisher keldi...»

Al Aqsaq Temir sol sazarǵan qalpynda endi Asyǵatqa qarady.

— Seniń qolyńnan úsh jyldaı taǵam tatyp edim,—dedi daýsyn bir kótermeı.— Sol jaqsylyǵyńa jaqsylyq qaıtarǵym kelip tur.

— Maǵan istegen jaqsylyǵyńyz sol bolsyn,— dedi Asyǵat,— tezirek basymdy alýǵa buıyryńyz!

Iá, seniń menen osyndaı jaqsylyq tileıtinińdi kópten beri biletinmin,— dedi ol sabyrly qalpynda.— Sen osy úsh jyl boıy meniń kim ekenimdi bilip kelgensiń. Jáne maǵan taǵam bergen saıyn, ózińnen-óziń kúnde ólip júretinsiń. Men bir-aq nársege ǵana tań qalam: nege sen meni osy ýaqytqa deıin ý berip óltirmeı keldiń?

— Seniń jaýyz ekenińdi biletinmin,— dedi Asyǵat.— Biraq dál mundaı jaýyz bolady dep oılaǵan joqpyn.

Aqsaq Temir kúldi.

Jaýyzdyń úlken, kishisi bolmaıdy.

Sol kúni túnde Qusaıyn ámir ekeýi bastaǵan kóp áskermenen Aqsaq Temir Samarqantqa attandy. Jedel júrip kelip túnde qalaǵa kirdi. Shyrt uıqyda jatqan jerlerinen qala basshylaryn tegis ustap aldy. Bárin shahardyń syrtyna kóıleksheń aıdap ákep, jurt kózinshe jendetterine qylyshpen shaýyp óltirtti. Tek aqsúıekten shyqqandyǵyn, jáne jaýdy jeńip, qalany ne isteý kerektigin surap ózine ýákilder jibergeni úshin Aqsaq Temir Máýláná-zada Samarqandıdy ǵana tiri qaldyrdy. Sodan keıin kópten beri ámirlerge qarsy búlinshilik uıymdastyrmaq bop júrgen serbedarlardy — qala jumysshy jurtyn, medrese oqýshylaryn qyrýǵa kiristi. Jáne bul qyrǵyndy Aqsaq Temirdiń ózi basqardy. Ol osy serbedarlardyń keshegi ózi qashqan moǵoldardy jeńgenin esine de alǵan joq, búkil Samarqantty qanǵa boıady.

Orta ǵasyrlar dáýirinde Shyńǵys hannan da qanqumarlyǵy asyp ketken áıgili Aqsaq Temir ámir el bıleý álemine osylaı keldi.

Jazyqty-jazyqsyzdyǵyna qaramaı halyqty qoıdaı baýyzdap, tek qorqytýmen, shabýmen, aıamaı óltirýmen jurtty ózine baǵyndyra keldi.

Artynan ol ózin áskerı basy etken Qusaıyn ámirdiń ózin óltirttirip, onyń ámirligin tartyp aldy.

Kimdi bolsa da talaýdan taıynbaıtyn dúnıege bir qabaǵan ıt kelgenin, jarıalaǵandaı, ol osy It, ıaǵnı 1370 jyly búkil Maýarannahrdyń ómiri atalyp, bılikti qolyna aldy.

Han taǵyna bul jalǵanda óz eńbegimenen, ne aqyl-parasatymen jetken adam neken-saıaq. Bul dárejeni kóbi muragerlik, ne bir jiktiń qoltyqtaýynyń arqasynda alǵan. Zulymdyq pen aıla-sumdyqtarynyń kúshimen de han, ámir bolǵandar az emes. Aqsaq Temir osy sońǵy topqa jatqan.

Ol ámirlikke óziniń aıla-sumdyǵymen, jan aıamaıtyn qanisher, tegeýrindi minezimen jetti.

Aqsaq Temir adam balasynyń tek jaqsylyqty kózdegen aqyl-parasatty danyshpany bolmaǵanmen, el shaýyp, qoldaǵy bılikti kúsheıtýge oı órisi de, boljamy da mol jetetin jan edi.

Aqsaq Temirden ózge álem ıeleri — jıhangerlerden bir aıyrmashylyǵy bar edi: ol el shapsa — aıamaı búldire shabatyn, qala órtese — dymyn qaldyrmaı qurta órteıtin. Túımedeı nárseni túıedeı etip kórsetýge qumar bolatyn. Sondyqtan da Aqsaq Temir búkil álem tań qalsyn dep, neǵurlym jurtty kóp qyrsa, soǵurlym ózin dańqty sanaıtyn. Ózin osylaı dáripteý úshin, ol qyrǵan adamdarynyń bastaryn shahar alańdaryna taý ǵyp úıgizetin. Buny ol Tabrızdy alǵanda da, Delıdi shapqanynda da, Baǵdatqa kirgeninde de istegen. Adamdy neǵurlym kóp óltirse, qalalardy neǵurlym kóp kúıretse, soǵurlym óziniń ataǵy ósedi dep sengen. Bul qylyǵyna qaraǵanda, ol Shyńǵys hanǵa para-par edi. Onyń Shyńǵys hanǵa bergisiz taǵy bir jamandyǵy ber edi. Ol orasan dańq qumarlyǵy, baq qumarlyǵy edi. Sondyqtan da Aqsaq Temir: «Jer sharynyń adam balasy jaılaǵan tustary eki patsha bıleýge tatymaıdy» degen. Bunysy dúnıe júzi bir-aq patshaǵa baǵynýǵa tıisti degeni edi. Ol patsha tek qana ózi bolýy kerek. Aqsaq Temirdiń bar oıy, tilegi, armany onyń osy jalǵyz aýyz sózinde jatqan. Biraq bul oı, bul tilek, bul arman bergi kezde elderdi ózine baǵyndyrǵan tusynda kelgen. Al Qusaıynnyń ornyna Jaǵataı ulysyna ámir bolǵan shaǵynda onda jalǵyz ǵana maqsat bolǵan.

Ol maqsaty: Jaǵataı ulysynyń ózge ómirlerin ózine baǵyndyrý edi. Ulys ámirligin qýlyq, sumdyqpen qolǵa túsirý bar da, al ol oryndy eshkimge bermeı saqtap otyrý bar. Bul óte qıyn is bolatyn... Sol sebepten Aqsaq Temir aldymenen Shyńǵys han óz tusynda meniń arǵy atalarymnyń erekshe erlikteri úshin álem ıesi olardy aımaq qojalary jeke ámirler etken dep te taratypty. Biraq bunysynan eshteńe shyqpady. Shyńǵys han kezinde Aqsaq Temirdiń arǵy babalary el bılegen ámir bolypty degendi eshkim shejireden de, halyq arasyndaǵy ańyz sózden de taba almady.

Aqsaq Temir de Jaǵataı ulysyndaǵy kóp ámirlerdiń biri bolyp qalý qaýpi týdy.

Onda bunyń ornyna budan góri atalarynyń dańqy basym, basqa bir ámir otyram dep talasýy múmkin ǵoı. Mundaıda eger qoldaýshylary kóp bolsa, Aqsaq Temir tárizdi taǵy bir sotqar tabylýy haq. Ol bir top jendetterimen Aqsaq Temirdiń ordasyna kirip kelip, bunyń basyn qaǵyp tastap «Jaǵataı ulysynyń ámiri menmin dese, bundaı adamdy jurt ne isteıdi?» Ulys ámiri bolýǵa Aqsaq Temirdiń haqy mol. Jurt tek: «aldıar taqsyr» dep basyn ıip, qarsy alady.

Qaıtkenmende ulys ómirligin saqtaý úshin ózge ámirlerden ata dańqyń bıik turýy kerek.

Sonda baryp Aqsaq Temir keshe ǵana ózi óltirtken Qusaıyn ámirdiń jesiri, Qazaǵan hannyń qyzy İńkárbegimdi almaq boldy.

Onda Aqsaq Temir Shyńǵys urpaǵymen jaqyndasady, gýrgen atalady.

Jáı ámir emes, hannyń kúıeý balasy — gýrgen bolady.

Bul ózge ámirlerden anaǵurlym joǵary dáreje.

Ózderiniń kúıeý balasyn Jaǵataı urpaqtary da qoldaýǵa tıisti.

Endi budan asyp esh ámir men Jaǵataı ulysynyń ámiri bolamyn deı almaıdy.

Óıtkeni bul ulystyń ámiri, Shyńǵys han áýletiniń bel kúıeý balasy.

Aqsaq Temirge endi tek İńkár-begimge úılený ǵana qalǵan.

Al İńkár-begim Aqsaq Temirge shyqqysy kelmese ne isteısiń? Qandy kóz ámirdiń óziniń kúıeýi Qusaıyndy óltirtkeni úshin shyqpaımyn dese, kim zorlaı alady? Biraq áńgime áldeqashan sheshilgen edi.

Ol kúnderde İńkár-Begim Qusaıyn ámirdiń Ordasyna kelinshek bop jańa túsken. Jaraǵan bedeýdeı dene bitisiniń áli symbatty kezi. Aqsaq Temir osy İńkár-begimdi kórgen kúnnen bastap, oǵan bir túrli qumarta qaldy. Ebin taýyp sóz aıtyp kórip edi, egde tartqan kúıeýiniń qyzyǵy áli basylmaǵandaı, hannyń erke qyzy, bunyń aqsaqtyǵyn ajýa etip, oǵan «baıqańyz, ámir, meniń erim tym qyzǵanshaq, bundaı syryńyzdy bilip qalsa, tipti ekinshi aıaǵyńyzdy da syndyryp júrer» dep kekete kúldi. Oılaǵan isin bitirmeı tynbaıtyn Aqsaq Temir oǵan endi burynǵysynan beter qumartty. Joq qumartýdan góri óshige tústi. Qusaıyn ámirdiń Ulys bıleýshisi ekenin de esinen shyǵardy. «Áı, qatyn, han qyzy, ámir áıeli bolmaq túgil, dál Shyńǵys hannyń ózinen týsań da, jalańash keýdemniń astyna bir alarmyn»,— dedi ishteı. Biraq İńkár-begimge budan artyq daýsyn shyǵaryp birdeme deýge Qusaıyn ámirdiń qaharynan jasqandy. Erkeshora tentek kelinshegi birdeme dep shaǵystyryp júrse qatygez, dúleı ámir, bunyń ásker basy Aqsaq Temirligine qaramaı, oqys qımyldap, qylysh jumsap qalar dep seskendi. Bul kez Aqsaq Temirdiń jurtty Qusaıynǵa qarsy, ásirese Jaǵataı urpaqtaryn qarsy qoıa bastaǵan kezi edi, ári aılaly ámir Qusaıynǵa degen tuzaǵyn alystan qura bastaǵan. Jaǵataı urpaǵy jáne bul ulysqa jatatyn moǵoldar ejelden kóshpeli el ekeni belgili. Bul jaǵynan babalary Shyńǵys han jasysyn buzyp kórgen emes. Osy Qusaıynnyń atasy Abdolla ulys ortalyǵyn Buharǵa kóshirmek bolǵan da, Jaǵataı urpaǵy óre túre kelgen. «Qazynalaryńdy bizden jasyryp, bekiniste ustamaqsyńdar ma?» dep, oǵan soıyldaryn ala umtylǵan. Aqyry dúleı naqurys han áýleti Abdollany óltirip tynǵan. Balh qalasyn óziniń astanasy etpekshi bolǵan Qusaıynǵa da taǵy osy Jaǵataı ámirleri qarsylyǵyn bildirgen. Osy tusta Qusaıyndy qurtýǵa bir yńǵaıly kez týyp qalǵanyn sezgen Aqsaq Temir, endi jurtty Jaǵataı ulysynyń ámirine óshiktire túsken. Ózi de Balhyny astana etýge qarsy shyqqan. Artynan, Jaǵataı ámirleri Qusaıynǵa múldem óshikken kezde ebin taýyp ony Qaıhusraý ámirge óltirtken. Osyndaı bolashaq úlken janjaldy oılaǵan Aqsaq Temir, bir qatyn úshin tikeleı betpe-bet Qusaıynmen shatysýdyń áli erte ekenin túsingen. Biraq Aqsaq Temir de adam ǵoı, İńkár-begimniń ózin qorlaǵany janyna jaman batty. Qumarlyq, namys, yza bári qosylyp kep, buny óz júregimen ózin talastyrdy.

Sońynan jurt:

Temirden jaralǵan ómir júrek, jany,

Etinen et kesseń, de shyqpas qany,—

dep óleń shyǵarsa da, Aqsaq Temir İńkár-begimniń ózin mensinbegenine shydaı almaı ishteı bulqan-talqan boldy. Biraq syrttaı syr bermedi. Biteý jara bop júre berdi. Jalpy, Shyńǵys urpaǵynan shyqqan áıelderdiń bireýin alý — Aqsaq Temirdiń aldyn ala boljaǵan úlken saıasattarynyń bir taraýy edi. Áıgili Ámir-Temir — ustaǵan saıasatyna, kózdegen maqsatyna ár qashanda óziniń jan sezimin baǵyndyra bilgen. İńkár-begimge qansha qumartsa da, óshtesse de óziniń júrek buıryǵyn oryndamaýǵa kúshi jetti. Aqsaq Temir, mine osylaı, ishten tynyp júrgeninde kenet bir qýanyshty habar estidi. «Etegine namaz oqıtyndaı erine adal bop kóringisi kelip júrgen İńkár-begimniń tórkininde qyz kezinde kóńil qosqan jigiti bar eken. Odan áli qol úzbegen eken.. Sol jigiti aptasyna, sársenbiniń sátti kúni tań ata ámir kelinsheginiń otaýyna bir soǵyp ketedi eken» dedi oǵan İńkár-begimdi ańdytyp qoıǵan bir saqqulaq áıeli. Habar kimniń bolsa da júregin titiretip jiberetin jylandaı sýyq habar edi. Ásirese İńkár-begim tárizdi sulýǵa qumar bolyp júrgen Aqsaq Temir tárizdi namysqor, ózimshil adamǵa ońaı tımese kerek-ti. Onyń qanyn qaınatyp qyzǵanshaqtyq týdyrdy. Biraq Aqsaq Temir oǵan kúıinbedi. Bul habarǵa ol kádimgideı qýanyp qaldy. «Báse, taqyr bolǵan týlaqtaı, ábden taýsyla bastaǵan Qusaıyn ámirge nege osynshama berile qaldy dep júrsem bul qatynnyń osyndaı bálesi bar eken ǵoı,— dedi ol nasattana,— endi kóreıin seniń qandaı quryq saldyrmaıtyn asaý ekenińdi!» Mine, osy joly Aqsaq Temir óziniń jan sezimin oılaǵan armanyna baǵyndyra alatyn shyn tastaı qatty adam ekenin kórsetti. Ol estigen ósegin eshkimge aıtpady. Óziniń sonaý qaraqshylyqpen shuǵyldanǵan kezinen úzeńgiles serigi bolyp kele jatqan eki júz basy jigitin qasyna aldy da, sársenbi kúni İńkár-begim aýlynyń syrtyna kep, bir tóbeniń ústine ornalasty.

Aı sútteı jaryq edi. İńkár-begim óz eliniń ǵurpyn saqtap jeke aýyl bolyp ózgelerden bólek otyrǵan. Aqboz on shaqty kıiz úı. Aýyl mańynda qotanda qoı, jelide jylqy joq. Tek shetki úıdiń belbeýinde tań asyryp qoıǵan bir-eki at baılaýly tur. Sirá alys jerden kelgen qonaqtardiki bolýlary kerek. Aýyl mańy typ-tynysh. Tek anda-sanda áldeqalaı, erine úrgen, aýyl tóbetiniń balp-balp etken daýsy shyǵady. O da jaı ásheıin nem ketedi dep úrgen tárizdi tynysh álemdi bir úrkitip tastaıdy da, zamatta qaıtadan qoıa qoıady...

Taǵy sol maýjyraǵan jazǵy tún...

Aqsaq Temirler bul aýylǵa tún ortasy bola, úrker juldyzy áli qaq tóbelerinde turǵan kezinde kelgen. Attaryn tóbe eteginde otty oıpatqa shiderlep tastap, úsheýi jaı aqyryn kúbirlese áńgimelesip, uzaq jatty. Sirá tań jaqyndap qalǵan tárizdi, sonaý teriskeı tusta jarqyraı Temirqazyq juldyzy da týdy.

Aqsaq Temir kenet eleń ete qaldy.

Aýyl tórindegi aq boz úıden qara jamylǵan bireý shyqty. Basyna japqan uzyn qara shapanynan erkek pe, áıel me, aıyrý qıyn. Tek syrt beınesi áıel tárizdi.

Shapan jamylǵan adam aýyl shetindegi kúnshyǵys jaqtaǵy saıǵa qaraı ketip bara jatyr.

Onyń sońynan aq boz úıdiń syrtqy bosaǵasynyń aldynda jatqan taıynshadaı, qasqyr alatyn, sary ala tóbeti erdi.

Shapandy saı jaǵasyndaǵy qalyń talǵa kirip bir mezet joq boldy.

Sary ala tóbet, qulaǵyn edireıtip, jaǵada turyp qaldy.

Sóıtkenshe bolǵan joq, álgi shapandy adam qaıta shyqty.

Qaıtadan aýylǵa qaraı bettedi.

Sary ala tóbet, qaıtadan sońynan erdi.

— Saıda tym bógelmedi ǵoı,— dedi Aqsaq Temir, túzge shyǵý úshin osynshama jerge nege bardy?

Ol kele jatqan shapandy adamǵa tesile qarady.

— Iapyrmaı,— dedi ol kenet kúlip jiberip.— Mynaý shapannyń ishinde kele jatqan adam bireý emes, ekeý!..

Aıaqtaryn qatar basqanmenen, bilinip qaldy.

— Báse! — dedi oń jaǵyndaǵy uzyn murt serigi.— Maǵan da shapandy adam osy joly jýandaý kórinip edi.

— Qaraı gór! — dedi endi Aqsaq Temirdiń sol jaǵyndaǵy jýan moıyn, balýan deneli serigi.— Bul áıelden qý jan jaralǵan ba, kórer kózge bizdi aldap kete jazdaǵanyna ne dersiń.

— Degenmen jigittiń saıǵa kelgenin biz qalaı baıqamaı qaldyq?

— Sirá ol, aýyl tusyna, atyn joldastaryna tastap, ózi saıdy boılap kelgen ǵoı,— dedi Aqsaq Temir.— Áıtse de qýlyqtaryn asyra almady.

Sóıtkenshe shapan jamylǵandar aq boz úıge kirip ketti. Tóbe basyndaǵylar endi «iske ábden kirissin» degendeı ún-túnsiz sál otyrdy.

— Al júrińder, baraıyq,— dedi bir sát Aqsaq Temir túregelip.

Úsheýi ún-túnsiz aýyl tóńiregindegi aq boz úıge bettedi. Aýylda ıt tipti kórinbeıdi. «Túnde úrip mazamyzdy alady, uıyqtatpaıdy» dep İńkár-begim olardy bóten aýyldarǵa aparttyryp tastatqan. Tek kúzetke, qasqyr alatyn bir-eki tóbet qaldyrǵan. Bular kóp úrmeıtin, ańshy ıtter edi. Aýylǵa beıbastaq, ury-qary kele qalsa, úrmeı kelip, tabanda arsyldap bas salatyn. Osy ádetterine sap kele jatqan úsh adamnyń aldynan, bir ret qana gúr etip úrip, eki sary ala tóbet shyǵa keldi. Biraq kisilerge taıaı berip, ekeýi de quıryqtaryn buralańdatyp arsalańdap erkeleı jóneldi. Uzyn murtty «Bóribasar, Kókqutan!» dep eki ıttiń ekeýiniń de jelkelerinen sıpap, qorjynynan qomaqty birdemelerdi tastady.

— Kúshiginen asyradym ǵoı, bul shirkinderdi,— dedi ol, alǵa qaraı júre berip.

Itter uzyn murttynyń tastaǵan maıly súıekterin yryldap kemirip keıin qalyp qoıdy.

Ámir áıelderiniń aýly teginde qatty kúzetiletin. Tún bola bir top salt atty jigitter osy aýyldardy tý syrtynan qorshap alyp, tań atqansha kóz ilmeıtin. Ury-qaryny bylaı qoıǵanda, ámir bozbalashylyǵy mol aýyl jigitterinen de kúdiktenetin. Al osy túngi kúzetti basqaratyn júzbasy — kele jatqan uzyn murttynyń ózi edi. Ol búgin İńkár-begim aýlyna bólingen jigitterdi Qusaıyn ámir jatqan ortanshy báıbishesiniń aýlyna jibergen. İńkár-begim aýlyn bóten jasaýyldar kúzetedi degen. Al olardyń ornyna ózderi kelgen.

Aqsaq Temir bastaǵan túsi sýyq, úsh qarýly kisi, aq boz ordanyń esigin shalqasynan ashyp, úıge kirip kelgende, qoıan alǵan tazydaı tór aldynda, aq mamyq tósek ústinde, aq sazandaı appaq, jumyr músheli, jalańash İńkár-begimdi suńǵaq boıly, qara tory kelgen, sulý deneli jas jigit, qushyrlana qushaqtap ýmashtap jatyr eken. Áı-sháı joq, qanjarlaryn jalaqtatqan úsh jendet tústi adamdardy kórgende, jas jigit ornynan atyp turyp, aıaq jaǵyndaǵy kıimine jarmasty.

Aqsaq Temir ún-túnsiz oń jaqtaǵy kebejeniń ústine baryp otyrdy.

Jigit shalbaryn shala-pula kıip, kóılegi men peshpentine qolyn apara bergende ǵana ol:

— Ózge kıim saǵan kerek bolmas endi,— dedi oǵan.— Abyroıyńdy japtyń ǵoı, so da jeter.— Sosyn esik aldynda turǵan eki serigine qarady.— Ana jatqan qanjar osynyki shyǵar alyńdar,— dedi. Sóıdedi de sál daýsyn tómendetip,— áketińder, dep buıyrdy.— Bárin ýádeleskendeı etińder!

Jigit shyǵyp bara jatyp, tósektiń ústinde áli jalańash, basyn eki qolymen jaýyp, búk túsip otyrǵan İńkár-begimge jalt burylyp:

— Qosh bol, İńkárim,— dep bir qarady da, dalaǵa shyǵa berdi.

— Kóılegińdi kı! — dedi Aqsaq Temir áıelge buıyra sóılep.

Áıel bolsa da, Shyńǵys urpaǵy ǵoı, kenet, İńkár-begim qatýlana basyn kóterip aldy. Kózinde bir tamshy jas joq eken. Ol Aqsaq Temirden uıalmaı qymsynbaı sol jalańash qalpynda, shańyraqtan túsip turǵan aı sáýlesimen appaq sulý denesin malyndyra aq maraldaı kerile basyp, keregede ilýli turǵan aq jibek ish kóılegin kıdi.

Osy kezde úı syrtynda birdeme gúrs etip jerge qulaǵandaı boldy.

— Óltirdi ǵoı! — dep İńkár-begim esikke qaraı umtyldy.

— Otyr! — dedi Aqsaq Temir sál daýsyn kóterip.— Asyqpa! Qazir ózderi de ákeledi.

Ádet etpegen, tosyn buıryqqa tań qalǵandaı İńkár-begim, ne isterin bilmeı ornynda turyp qaldy.

— Otyr! — dedi Aqsaq Temir qaıtadan buıyryp.

— Óziń maǵan qatynyńdaı buıyrasyń ǵoı! — dedi kenet İńkár-begim han qyzy, ámir áıeli ekeni esine túsip ketip, óziniń ádettegi tákappar minezine salyp.

— Qatynym bolmasań, bolasyń! — dedi Aqsaq Temir jaıbaraqat.

Sóıtkenshe, úıge Aqsaq Temirdiń serikteri kirip keldi. İńkár-begim asyǵa, qastaryna jetip bardy.

— Minekeıińiz,— dedi uzyn murtty oǵan qan-qan peshpentine oralǵan jańa ǵana qoınynda jatqan jigittiń, áli kózi jabylmaǵan sulý basyn usynyp.

İńkár-begim basty qolyna alyp, jigittiń betine qarap turyp, mańdaıynan súıdi. Sóıtti de uzyn murttyǵa qaıta berdi.

— Osyńdy aldyńa bir keltirermin! — dedi ol Aqsaq Temirge buryla, kekke toly otty kózin oǵan jerkene qadaı.

Aqsaq Temir kúlgendeı boldy.

— Osymen bar oqıǵa bitsin,— dedi ol áli esik aldynda turǵan serikterine.— Sender eshteńe kórgen de, bilgen de joqsyńdar, jigittiń basy men denesin jan kórmeıtin jerge aparyp tastańdar. Al ana saı boıynda ony kútip otyrǵan serikterin ustap alyp, maıly jerlerinen atqa otyra almaıtyndaı etip dúrs soǵyp qoıa berińder!

— Qup! — dedi eki serigi bastaryn ıdi de úıden shyǵyp ketti.

Aqsaq Temir endi ońasha qalǵan İńkár-begimge qarady.

— Al endi tósegińdi durystap salyp, kóılegińdi shesh,— dedi oǵan.

İńkár-begim tańdana, úrke kóz tastady.

— Osynshama oqıǵadan keıin, qalaı dátiń barady! — dedi ol shoshyna.

— Sen álde, meniń júregimniń temirden jaralǵanyn estimep pe eń! — dedi Aqsaq Temir oǵan.

Amal joq, İńkár-begim tósegin jaıly etip salýǵa kiristi.

Joq, İńkár-begim Aqsaq Temirdiń bul istegenin onyń aldyna keltirgen joq. Keltiremin dep te oılamaǵan. Erkekteriniń qoly qandy, áıelderi erkek jandy, bul da Shyńǵys tuqymy emes pe, osy túnnen bastap Aqsaq Temirge bıalaıdaı jumsaq, degenin eki etpeıtin, nekeli áıelindeı bolyp ketken.

Osy İńkár-begimdi Qusaıynnyń ornyna otyrǵannan keıin, Aqsaq Temir bir kúni ózine shaqyrtyp alǵan.

— Endi ekeýmiz shyn erli-zaıypty bolyp, nekemizdi qıdyrýymyz kerek,— degen.

— Álbette,— degen İńkár-betim.— Sonaý túnnen beri men sizden osy sózdi kútip kele jatyrmyn ǵoı, aldıar gýrgen.

Aqsaq Temir bóten adamnyń ózin «gýrgen» ataǵanyn alǵashqy ret estip, ishteı qýanyp qalǵan.

Bir kezde Qusaıynnyń Balhyny astana etkisi kelgenine kóngisi kelmeı, jurtty Jaǵataı ulysynyń ámirine qarsy úgittese, endi ózi ulys kindigin Samarqant shahary etti. Osylaı ol kúsheıe bastady. Osy kezde Aq Orda hany Orystan qashyp, Toqtaı Temir hannyń urpaǵy, Úz-Temirdiń shóberesi, Qutlyq Hojanyń nemeresi, Mańǵystaý bıleýshisi Toı-Hoja men Qońyrat qyzy Qotan-Kúnchek báıbisheden týǵan bolashaq Altyn Ordanyń ataqty handarynyń biri bolǵan Toqtamys kelip Aqsaq Temirden pana surady.

Bul Qoıan, ıaǵnı 1376 jyly edi.

JETİNSHİ TARAÝ

Shegir kózdi, uzyn boıly, aq sary kelgen Orys han taǵynyń aldynda tize búgip otyrǵan Mańǵystaý ámiri ózimenen tórt atadan baryp qosylatyn, Toqaı Temirdiń, urpaǵy Qutlyq Hojanyń balasy Toı-Hojaǵa taǵy tesile qarady.

— Sóıtip, Toı Hoja ómir, sen bizben birge Altyn Ordaǵa attanbaısyń ǵoı, á! — dedi ol.

Qyzyl shyraıly, tolyq kelgen Mańǵystaý bıleýshisi Toı-Hoja ámir tunjyraı sóıledi.

— Attanbaımyn! Jolymyz bolmaıdy!

— Ony qaıdan bildiń? Tús kórdiń be?

— Tús kórgem joq. Ataqty juldyzshy Qazy-Zade Rýmı — Keıva juldyzy aspannyń eteginen kórindi deıdi.

Orys han myrs etip kúldi.

— Sóz bolǵanyńa bolaıyn! Qazy-Zade Rýmıǵa biz de kisi salǵanbyz. «Bagram» kók júzinde óziniń qandy qylyshyn sýyryp tur. «Eger Orys han Altyn Ordaǵa attanǵysy kelse, joly bolady» degen. Sen odanda bóten syltaýdy aıt!

— Syltaý emes meniń aıtyp turǵanym — el qamy. Ózbek, Jánibek ordasynyń shańyraǵyn jerge túsirgende ne tabasyń?

— Ol shańyraqty jańadan kóterem!

— Kótere almasań she? Orta jolda Altyn Ordany kúıretip, ıyǵyńa túsken júkti kótere almaı óziń kúıreseń qaıtesiń? Ekeý ara qyrylysyp, aqyr aıaǵynda, orta jolda, myna Maýarannahrdyń jas arystany Aqsaq Temirge jem bolyp júrseń ne isteısiń? Seniń jaýyń Altyn Orda emes, Ámir-Temir. Odan da aldaspanyńdy soǵan qaıra! Búgin buny sen istep úlgirmeseń, erteń buny Aqsaq Temir isteıdi. Aldymenen Qorasan, Horezmdi alady, sosyn ózine sheti tıip turǵan Seıhýndarıanyń orta shenindegi shaharlaryńdy bas salady. Erteń-aq ózińdi mynaý sándi-saltanatty Syǵanaǵyńnan qýyp shyǵady! Aıtpady deme!

— Sózińniń jóni bar,— dedi Orys han kenet jýasyp.— Aqsaq Temir Horezmdi alsa, Altyn Orda Jibek jolynan aıyrylady. Onda Altyn Orda kúre tamyry toqtap júregine qan barmaǵan kesel janǵa uqsaıdy. Sol sebepten aýrýdan eń aldymenen Altyn Ordany qutqarý kerek! Altyn Orda bizdiń qolǵa kóshse, Aq Orda kúsheıedi. Sonda ǵana Aqsaq Temir de, Horezm, Qorasan de bizden qutyla almaıdy.

— Joq, Altyn Ordany kúıretýge men ásker bere almaımyn! — dedi Toı-Hoja burynǵysynan da tunjyraı.

— Nege! Nege! — dedi Orys han yshqyna sóılep.— Sonda áskerińdi kimge beresiń? Mamaıǵa ma?

— Iá, Mamaıǵa,— dedi Toı Hoja.— Áskerińdi Mamaıǵa berseń, nege bergenińdi bilesiń. Altyn Ordanyń jaýy jalǵyz seni menen Aqsaq Temir emes. «Qulan qudyqqa qulasa, qulaǵyna qumyrsqa úımeleıdi». Qazir Altyn Ordaǵa ıe bolsa, eń aldymenen Orusýt elimenen soǵysady.

— Sóıtip Altyn Ordaǵa myna men — Orys emes, Mamaı, ıe bolsa deısiń ǵoı. Bul seniń aqyrǵy sóziń be?

— Iá, aqyrǵy sózim. Jáne...

Toı-Hoja oıyndaǵysyn aıtyp ta úlgirgen joq, yzadan tútigip ketken Orys han, belindegi kók semserine qolynyń qalaı baryp qalǵanyn da bilmedi. Toı-Hoja «aý, óz Ordanda kisi óltirmekshisiz be...» dep qalbaqtap ornynan túregelgenshe asyl beren, naızaǵaı otyndaı jarq etti de, ókpe tusynan qadala tústi...

«Búıterińdi bilmedim ǵoı...» dep Toı-Hoja kókiregin qolymen basyp sál turdy da, kenet orylǵan quraqtaı jerge sylq qulady...

Bu oqıǵa, ıaǵnı 1376 jyly bolǵan. Ákesiniń Aq Orda hanynyń qolynan ólgenin estigen Toqtamys, Orys hannyń endi ózin de saý qoımaıtynyn túsinip, oǵan buny baq kúndes qastary ustap bermeı turyp, sol túni eki serigimen Mańǵystaýdan Maýarannahr jerine qashyp shyqqan.

Saltanatty, sándi Samarqant shahary ornaǵaly eki myń jylǵa taıap qalǵan... Bul Aqsaq Temirdiń ataǵyn shyǵarǵan jańa Samarqant emes, jańa ǵana ataqty Regıstonnyń Gúr-Ámir mazarynyń Aqsaq Temir zıratynyń turǵyzylatyn jerleri belgilengen shaq, al ámirdiń nemeresi Ulyqbektiń observatorıasynyń, onyń áıgili ustazy Qazy-Zade Rýmıdyń mazarynyń álemge belgili Shırat hananyń kóleńkeleri de joq kezi. Biraq kóne Samarqanttyń óziniń eski kórkemdigi de, ǵasyrlar boıy kele jatqan ejelgi muralary da kózdiń jaýyn alatyn. Uly shahardyń teriskeı-kúnshyǵys jaǵyn tóstep jatqan, surǵylt tartqan elesterdiń eń bıik tusyndaǵy Afrasıab dep atalatyn eski bekinis-qalanyń daǵaradaı-daǵaradaı qabyrǵalary, qaldyǵy jatyr. Osy Afrasıabtyń kúngeı shetinde búkil álemge áıgili mazarlar toby — ataqty Shahızında ornalasqan. Ańyz boıynsha osy araǵa jetinshi ǵasyrda Maýarannahrǵa islám dinin taratýǵa kelgen Muhammed paıǵambardyń nemere inisi Qusam ıbn Abbas qoıylǵan-mys. Qusam ıbn Abbastyń mazarynyń sol jaǵynda kóne shahardyń ústinen anadaıdan kóringen toǵyzynshy turǵyzylǵan záýlim mınaret bar. Sońynan ataqty Regıstan salynǵan bıiktik alań bul kezde shahardyń ortalyǵy bolatyn. Alańǵa alty jaǵynan alty kóshe kelip túıisedi. Qalyń aǵashty qala tamasha sándi, kórikti.

Ásirese Samarqant Aqsaq Temir óz ámirligin osy qalaǵa kóshirgennen keıin, burynǵysynan da úlkeıe, symbattana túsken-di.

Orda kindigi Samarqantty Aqsaq Temir dúnıe júzindegi eń kórikti, saltanatty shahar etpek bolǵan.

Sol úshin óziniń jaýlap alǵan memleketterinen ol Samarqantqa meshit, medrese salýshy asqan zerger, usta sheberlerdiń bárin jınaǵan.

Bul tusta Samarqant jańa qurylys aǵashtarynan kórinbeıtin.

Aqsaq Temirdiń qaryndasy Turqan qatyn óziniń qyzy Shadı-Múlik aqaǵa arnap turǵyzǵan kók kúmbezdi, órnekti mazar osydan úsh jyl buryn bitken. Sondaı-aq Aqsaq Temirdiń ásker basshysynyń biri Qusaıyn ámirdiń sheshesi Tuǵlý-Tekın-qatynǵa arnalǵan kúmbezdi kóksaraı da, Aqsaq Temirdiń ekinshi qaryndasy Shyryn-Bıke-qatynǵa arnalǵan zırat-ǵıbrathanalar da bul tusta aıaqtalyp qalǵan-dy.

Bul kezde tek mazar, zırat-saraılar ǵana emes, bul shaharda jańadan birneshe meshit, medreseler salynyp jatqan. Bular sońynan Samarqanttyń kórki bolǵan.

Sonyń biri Afrasıabtaǵy Hazret Hyzyrdyń ǵıbrathanasynyń teriskeı kúnshyǵys jaǵynda úsh júz qadamdaı jerde turǵyzylyp jatqan Bıbi hanym meshiti edi.

Bıbi hanym Aqsaq Temirdiń eń súıikti qatyny, qas-qabaǵy qıylǵan, áıel zattyń sulýy bolǵan.

Búkil Orta Azıany ózime baǵynyshty bir memleket etemin degen Aqsaq Temir ámirdiń ataǵy jer jara bastaǵan kezi edi. Qyryqqa áli tolmaǵan. Ótken Sıyr, ıaǵnı 1374 jyly ǵana on bes jasar Bıbige úılengen. Ózi osy bıylǵy Barys Jyly, Shý ózeniniń joǵarǵy jaǵy teriskeı Alataýdyń etegindegi Qoshqar óńirine jańa joryqqa ketken. Osy Qoshqar tusyn jaılaǵan moǵoldar Aqsaq Temirdiń qol astyna kirgisi kelmegen. Búkil álemdi jaýlap almaqshy Aqsaq Temir, kók naızaly áskerin ertip, bunyń qol astyna kirgisi kelmegen moǵoldardy qan-josa etip qyryp, ózine baǵyndyrmaq bop teriskeı Alataý etegine attanǵan.

Kúıeýin janyndaı jaqsy kórip qalǵan jas Bıbi hanym, jıhanger eri joryqqa ketisimenen, Aqsaq Temir qaıtyp oralǵansha, oǵan arnap jańa meshit saldyrmaq bolǵan.

Erke hanymnyń oıynsha bul meshit dúnıe júzindegi meshitterdiń eń úlkeni, eń kóriktisi bolýǵa tıisti edi.

Mundaı meshitti saldyrýǵa Aqsaq Temirdiń tonaǵan elderiniń qazynasy da, aıdap ákelgen quldary da jetetin. Tek Bıbi hanymnyń oıyndaǵydaı keremet meshitti turǵyzatyn usta ǵana joq edi.

Bıbi hanym, byltyrdan beri Shahızında mazarlarynyń qulaǵan, qıraǵan jerlerin ózindeı etip tártipke keltirip jatqan Irannyń áıgili sheberi Júsip Shırazıǵa keldi. Bul Aqsaq Temir zorlyqpen Samarqantqa alyp kelgen, otyzdan jańa asyp bara jatqan, ustamdy kisi bolatyn. Hanym óziniń ótinishin aıtty.

— Men erimniń qurmetine osyndaı meshit saldyrǵym keledi,— dedi tostaǵandaı qaraqat kózderin ustaǵa mólıe qadaı.— Meniń oıymdaǵymdy oryndaý sizdiń qolyńyzdan kele me?

— Ol meshit qaı eldiń úlgisimen salynýy kerek? — dedi usta, ámirdiń jas áıeliniń sulýlyǵyna tań qalyp, tolqı.— Samarqansha ma, álde Buhar, Horezm, Iran, Rým elderinikindeı me?

— Joq,— dedi Bıbi hanym.— Dúnıede Aqsaq Temir bireý-aq, oǵan syılyqqa tartylatyn meshit te, qaıtalanbaıtyn, ózge sheberlerdiń qoldarynan kelmeıtin dúnıede bir-aq ret salynǵan meshit bolýy kerek.

— Ondaı meshitti men sala almaımyn,— dedi usta.

— Nege? — Bıbi hanym tańdana qarady.— Álde ónerińiz, darynyńyz jetpeı me?

Usta: «qanisher adamǵa arnap ǵajaıyp meshit salýǵa, ras, meniń darynym da, ónerim de jetpeıdi» dep qala jazdady da ózin-ózi basyp, toqtaı qaldy.

— Siz tárizdi hanymnyń, Aqsaq Temir tárizdi ámirdiń oıynan shyǵý maǵan qıyn bolar,— dedi ol basyn ıip.— Ondaı meshit salý tek bir-aq sheberdiń qolynan keledi.

— Ol kim? Qaıda? — dedi shydaı almaı, asyǵa Bıbi hanym.

— Ol osynda tutqynda Irannan ákelingen Álı atty sheber bar. Aqsaq Temir ámirdiń dańqyna sáıkes meshit salý kerek bolsa, tek sonyń qolynan keler.

— Ol sheber qaıda? — dedi qaıtalap surap.

— Quldar hızarynda,— dedi Júsip Shırazı.

Bıbi hanym saraıyna qaıtyp kelgen soń, nókerlerin jiberip Álı sheberdi aldyrdy. Bul mármár tasynan quıylǵan músin tárizdi, kúnge kúıgen qara qoshqyl deneli, bulshyq etteri bólek-bólek bitken, suńǵaq boıly, rım qudaılary tárizdi symbatty, kórikti jas jigit eken.

Saraı esiginiń aldynda bir tizerleı otyryp, hanymnyń sózin tyńdap shyqty da, bir sát basyn kóterdi. Kenet onyń otty kózderi ámirdiń jas áıeliniń múbárák betine qadala qaldy. Bıbi hanymnyń Aqsaq Temir áıeli ekeninen jasqanbaı, ony kózderimen jep, órtep barady. Taısalar emes. «Shirkinniń kózi qandaı ótkir edi! — dedi Bıbi ishinen.— Jáne ózi de tym symbatty eken».

Jigit hanymnyń betinen kóz alar emes, shydaı almaǵan Bıbi:

— Sizge ne boldy? — dedi.

— Aspandaǵy Sholpan juldyzynyń jerde, kóz aldymda turǵanyn kórip, júregime bir sónbes ot tústi,— dedi sheber.

Bıbi hanym kúldi.

— Demek meniń suraǵyma jaýap berýge tilińiz keledi ǵoı deımin...

— Siz buıyrsańyz árıne...

Bıbi hanym taǵy kúldi.

— Al men buıyraıyn erteńnen bastap erime arnalǵan ǵajaıyp meshitti salýǵa kirisesiz.

— Jaraıdy, kirisemin,— dedi jigit, kenet ol Bıbi hanymdy bir jolata iship-jep qoıardaı taǵy otty kózderimen qadala qarady.— Al eger sizdiń aıtqan meshitińizdi salyp bersem aqysyna ne tóleısiz? — dedi ol.

Quldyń bulaı tikeleı suraq qoıǵanyna hanym tań qaldy, sóıtse de jaýap berdi.

— Ózińdi quldyqtan bosatamyn.

— Bul az tóleý. Men máńgi-baqı sizdiń qulyńyz bolyp ótýge barmyn!

Bıbi hanym jigittiń sózinen bóten saz uqqandaı bolyp sál qysyldy.

— Eger ol az bolsa, ne tileseńiz sony beremin,— dedi hanym. Jigit qýanǵanynan, qyzyl túlkige túsken búrkitteı shańq ete qaldy.

— Boldy! Men turdym,— dedi ol.

Hanym shoshyp ketti.

— Tek meniń óz basymdy qalap júrme! — dedi ol.

— Dúnıede sulýlyqtan qymbat eshteńe joq,— dedi sheber qul.— Eger meniń salǵan meshitim Aqsaq Temir ámirdiń temir júreginen qundy bolsa, ne isteısiń? Aldymenen meshit salynsyn, baǵasyna sosyn keliselik.

— Jaqsy! — dedi hanym.

Erteńine san túrli mamandyǵy bar, myńdaǵan quldar men Álı sheber meshitti salýǵa kirisip te ketti. Meshittiń turar jerin de sheber ózi tańdady. Qalanyń ortasyndaǵy, sońynan ataqty Regıstan meshiti men medrese salynǵan, bıik alańmen Shahızında mazarlarynyń ortasyndaǵy bir jazyqtaý dóńesti sheber jańa ǵıbrathanaǵa laıyqty kórdi. Bolashaq meshit turatyn alańǵa uzyndyǵy 167, kóldeneńi 109 qadam etip qyshtan bıik qorǵan saldy. Alańnyń túpkir ortasynda altyndaǵan kúmbezdi úlken, eki jaǵynan eki kishirekteý, úsh meshit qatar turǵyzylmaq. Olarǵa záýlim peshtaq arqyly kiredi. Peshtaq pen meshitter aralyqtary jýan mármár ashalar tizilip, ústin japqan dálizder arqyly baılanysýǵa tıisti. Qorǵannyń tórt buryshynda bıiktigi jıyrma qulashqa jýyq tórt munara. Juma kúngi namazǵa jurt kiretin úlken meshit peshtaǵynyń bıiktigi qyryq, kóldeneńi elý kezden astam. Eń aldymenen úsh aıdan keıin osy peshtaq salynyp bitti. Qurylysty kórýge kelgen Bıbi hanym, esh jerde buryn kezdestirmegen mundaı záýlim, jáne orasan keń peshtaqty kórgende tań qaldy.

— Áıgili jıhanger Temirlannyń aıbarly atyna laıyqty eken,— dedi ol sheberge.

— Sizdiń de oılaǵanyńyz, erińizdiń dańqyna sáıkes, aıbary men kólemi halyqtyń rýhyn basyp turatyn osyndaı meshit emes pe edi? — dedi sheber.

— Iá, osyndaı! — dedi Bıbi hanym oıyn jasyrmaı.

— Alty aıdan keıin taǵy bir kelińiz,— dedi sheber,— shyn ǵajaıyp meshitti kóresiz.

Alty aıdan keıin kelgen Bıbi hanym kórgenine tań qaldy. Ortadaǵy úlken meshittiń kúmbezinen bóteniniń bári bitken. Mármár tastyń syrty quran aıattary, súre sózderimen oıylǵan, órnek tárizdi arab áripterimen bezelgen. Ataǵy jer jara bastaǵan Aqsaq Temir ámirge tartýǵa turarlyq, han saraıyna bergisiz záýlim bıik meshitti kórdi.

Tek ortadaǵy úlken meshittiń kúmbezi qoıylmaǵan. Odan ózge jumystyń bári bitken.

Bıbi hanym qaıtadan qarap shyqty.

Bul joly da tań qaldy.

Kók kúmbezdi eki jaqtaǵy eki shaǵyn meshitter men ortadaǵy úlken meshittiń aralaryndaǵy qatynas joldarǵa turǵyzylǵan aıat sózderi áshekeılengen jýan-jýan, qaz qatar tizilgen mármár ashalar, bir ǵajaıyp ádemi ánniń býyndaryndaı, bir-birine jarasyp, ózderiniń ǵajaıyp kóriktiligimen jáne sulý sustylyǵymen adamnyń qıalyna qanat bererdeı keremet!

Adam tań qalarlyq kórkem jáne qıalyńdy terbeterdeı súıkimdi!

Tek ortadaǵy úlken meshittiń altyndaǵan kúmbezi qoıylsa, bul jalǵandaǵy teńi joq eń sulý ǵıbadathana bolǵaly tur.

Bıbi hanym kózin almaı, meshitke tańdana qarap uzaq turdy.

Álden ýaqytta baryp:

— Ǵajap! — dedi.— Endi ortadaǵy úlken meshittiń kúmbezin tez bitir!

— Qunyn tólemeseń, bitirmeımin,— dedi sheber.

— Qunyna ne qalaısyń? — dedi Bıbi hanym.

— Seniń ózińdi! — dedi sheber.

— Meniń ózimdi? — Bıbi hanym oǵan tandana qarady.

— Iá, seniń ózińdi,— dedi sheber endi kenet júdeı túsip.— Men seni bir kórgennen ǵashyq boldym. Saǵan degen mahabbatym osy meshitti saldyrdy. Qıalyma qanat berdi. Al sol saǵan degen mahabbatym endi sol meshitti aıaqtattyrmaı tur. Eger sen meńdik bolmasań, budan ári bul meshittiń kúmbezin ornatpaq túgil, jalǵyz qyshyn qalaýǵa mursham jeter emes!

— Álde sen meniń kimniń áıeli ekenimdi bilmeısiń be? — dedi Bıbi hanym.

— Bilemin. Biraq Aqsaq Temir ajaldan kúshti emes. Sen úshin men qazir ólip ketýge barmyn!

— Tilegeniń ólim bolsa ol qashpas,— dedi kenet qabaǵyn shytyp Bıbi hanym,— bir apta merzim beremin, eger sol aptanyń ishinde kúmbezdi ornatpasań, basyńdy aldyramyn!

Bıbi hanym sóıdedi de, nókerlerin ertip kilt burylyp, anandaı jerde turǵan attaryna qaraı júre berdi.

Mine osy kúni Aqsaq Temir ordasyna Orys hannan qashyp Toqtamys kelgen. Bul Barys, ıaǵnı 1375 jyldyń orta sheni edi. Maýarannahr ámirligin Aqsaq Temir alǵanyna bes-aq jyl ótken. Biraq osy bes jyldyń ishinde Aqsaq Temir Maýarannahrdyń jan-jaǵyn, tegis ózine qaratyp, endi búkil Túrkistannyń (Orta Azıanyń) ámiri bolýǵa yńǵaılanǵan. Bul Aqsaq Temirdiń qynabynan sýyrylǵan qylyshtaı qylshyldap turǵan kezi edi. Demek arǵy oıy tek Túrkistandy ǵana emes, búkil kóne Turan jerin ózine baǵyndyrmaq edi. Turandy baǵyndyrǵannan keıin, Altyn Orda, Úndi Qytaı, Irannan asyp túsip Jerortalyq teńiz mańaıyndaǵy elderdi de jaýlap almaq oıy bar-dy.

Joly bolyp kele jatqan jıhangerlerdiń urysqa toımaıtyn ádeti. Ózge elderdi ońaı jaýlap alǵannan keıin, Aqsaq Temirdiń arany múldem ashylǵan-dy. Sol ashylǵan aran maza bermeı moǵoldardy ózine múldem kóndirmek bop Jetisý men Shyǵys Túrkistanǵa attanǵan. Áskeriniń aldyńǵy shebi mańǵylaıy etip óziniń kishi qaryndasy Shyryn-Bıke-qatynnyń kúıeýi Musa bıdiń balasy Muhamedbekpen, Abas ámir, Aqtymir batyrlardyń jasaqtaryn tartqan. Bular moǵoldardyń ámiri Kámáreddın qosyndaryn jeńgen. Al Aqsaq Temirdiń ózi bul kezde Shý ózeniniń bas jaǵyndaǵy Qashqar boıyna jetken. Osy jerde Samarqantqa Orys hannan qashyp Toqtamystyń kelgenin estigen. Buǵan ol orasan qýanyp qalǵan. Qýanǵany sonshalyq, habar alyp kelgen shabarmandy «kóp keshikpeı Ordaǵa qaıtamyn» dep dereý keıin shaptyrǵan. Aqsaq Temirdiń moǵoldarmen soǵysyn bitirmeı, kenet bulaı Ordasyna tez oralýynyń úlken sebebi bar edi.

Túrkistandy bir memleket etip ustaýdy oılaǵan Aqsaq Temir, jańa kúsheıip kele jatqan kórshisi Aq Orda, eger múldem áldenip alsa Maýarannahr ámirligine qandaı qaýip týatynyn ol jaqsy túsingen. Eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıdy, al Aq Orda aldaǵy kúnde Altyn Ordamen birigip ketse onda Maýarannahr ámiriniń Qorasan men Horezmdi ózime qaratam degen qıaly bosqa qalady. Alyptyń aty alyp, Seıhýndarıanyń orta sheninen bastap, sonaý Edil men Úzige deıin dalıǵan dalany jaılap jatqan kóshpeli batyr elder, búgingideı qyryq bólek bolmaı, baıaǵy Ózbek pen Jánibektiń kezderindegideı bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, birigip kete qalsa búkil Turandy bılemek túgil, Túrkistannyń ózin qorǵap qalýy eki talaı. Osydan baryp, Aqsaq Temir Aq Ordadan qatty seskenetin. Jáne kúnnen kúnge kúsheıip kele jatqan bul Orda búgin bolmasa erteń, Altyn Ordanyń ózin baǵyndyryp ala ma dep qaýiptenetin. Onda Maýarannahrdyń háli múshkildenetinine shek keltirmeıtin. Sol sebepten Samarqantqa Aq Ordadan Mańǵystaý bıleýshisi Toı-Hoja balasy Toqtamystyń qashyp kelgenin estigende, shyn qýanyp qalǵan. Aq Ordanyń óz ishine iritki salyp, Joshy urpaǵyn birine-birin qarsy qoıyp, ózara tóbelestirip álsiretý bul tusta Aqsaq Temirge eń qolaıly jol edi. Sondyqtan da ol, Samarqantqa qaıtamyn dep el-jurtyna habar bergen. Úsh Kúnnen keıin Úzkent arqyly ordasyna bettegen.

Ámir saraıynyń adamdary Bıbi hanym dep ataǵan Saraı-Múlik hanym sheshe jaǵynan Aq Ordaǵa jıen qyz bop keletin. Sondyqtan naǵashy eliniń Toqtamys tárizdi bir ataqty myrzasynyń Maýarannahr ordasyna qashyp kelgenine, ishteı namystanyp qalǵanymenen, syrttaı syr bermegen. Qadirli qonaǵyna mundaǵy ádet ǵurypty saqtap, tıisti syı-qurmetiniń bárin kórsetken. Ámir saraıynan oryn berip, qasyna qyz-bozbala jınap, oıyn-saýyqtar ótkizgen. Túnde qoınyna qyz da salǵan. Kúndiz astyna jorǵa mingizdirip, qolyna suńqar ustatyp, serýenge de shyǵarǵan. Toqtamystyń qashyp kelgenin eriniń jaqsy qabyldaıtynyn túsingen Bıbi hanym, «Zafar-nóme» aıtqandaı, Toqtamys keıin qaıtyp ketpesin dep odan qurmet-qoshametin aıamaǵan. Toqtamys orta boılydan bıikteý, arys keýde, qara tory, qyr muryn, keń mańdaı, úlken jaýdyr kózdi, kelbetti jigit edi. Minezi de birkelki salmaqty, tuıyq kelgen. Biraq bunyń bári syrtqy beınesi ǵana. Al ishteı bul óte namysqor, ózine bireýdiń istegen qıanatynan tez kektenetin, bulqan-talqan bola qalatyn qyzba qandy jigerli, shapshań, jan edi.

Onyń osy namysqor, jigerli, shapshań qımyldar minezimen bolyp jatqan oqıǵany tez baǵalar, tereń oılar, aqyldy, er júrektigi Toqtamysty sońynan ózine ózi qıǵash kelgen, qıyn sheshimderge aparǵan. Biraq basyna qıyndyq týdyrǵan sol sheshimderden kóbine ózi jol taýyp aman qutylǵan. Samarqantqa bul jolǵy qashýy da osyndaı tez qımyldaǵan áreketten týǵan. Bunyń arty nege aparyp soǵary Toqtamysqa ázirge belgisiz edi. Biraq Aqsaq Temir ordasynyń ózine mundaı qurmet kórsetkenine rıza bolyp qaldy. Endi ol Aqsaq Temirdiń joryqtan qaıtýyn kútip, kúndiz ańǵa shyǵyp, túnde oıyn-saýyqqa berilip ámir saraıynda jata berdi. Joq, qur jata bergen joq, jan-jaǵyna oılana qaranyp, ózine keregin de izdene júrdi. Mine sonda baryp ol, sońynan Aqsaq Temir ekeýiniń aırylýyna bir jaǵdaıda sebepker bolǵan Bıbi hanymnyń bas nóker qyzy Qunaıym-Jupar-begimdi kórdi. Bul suńǵaq boıly, aqquba, oıly kózdi, aqyldy qyz edi. Aqsaq Temirmen aǵaıyndas, baýyrlas rýynan shyqqan. Bir jorǵa salystyrǵan toıda Toqtamys ekeýi báseke ústinde kezdesken. Joq, bul toıda jigit pen qyz jarysqan joq, jorǵalary jarysqan. Biraq sondaǵy astaryndaǵy attarynyń jarysy, erik bermes ekeýiniń kóńil jarysyna aınalǵan. Birinen-biri ozamyn degen osy kóńil jeli aqyrynda kep ekeýin jaqyndastyrǵan. Endi bular aıtysa qalsa keketý, mysqyldaý ornyna birin-biri maqtaǵan, jorǵa salystyrsa birinen-biri ozýdyń ornyna attaryn qatar salǵan. Ári-beriden keıin ekeýi elden aýlaqta attaryn qańtaryp qoıyp, qushaqtasa qalyń toǵaı arasyna kirgen. Lázzát atty zám-zám sýynyń shyrynbalyn tatqan. Mine, osyndaı jaǵdaıda júrgende Toqtamys «Aqsaq Temir bir jetiden qalmaı Samarqantqa qaıtady eken» degen habardy estigen.

Han, ómirdiń Ordasyna qaıtýy — bul jeldete, daýyldata samyryq qustyń uıasyna oralýy tárizdi,— jurt dúrlige qalatyn oqıǵa. Ásirese Aqsaq Temir tárizdi qatygez, tegeýirindi ámirdiń ordasyna kelýi tynysh jaıylyp júrgen otarǵa qasqyrdyń alystan kóringeni tárizdi, ábiger týdyrady. Aqsaq Temirdiń «bir aptada qaıtamyn» degen sózi budan kem áser etken joq, jurt endi, ámir ketkeli ne istedi, ne qoıdy, esepke alǵandaı ishten tynyp, Aqsaq Temirdiń kelýin kútip, aıaqtarynyń ushy menen basty. Ásirese, eriniń qaıtýyna qýanýdyń ornyna Bıbi hanym mazasyzdana qaldy. Ol dereý salynyp jatqan meshitke keldi. Meshit sol áneýkúni kórgen qalpynda tur eken. Peshtaq kóleńkesinde otyrǵan Álı sheberdi shaqyrtty.

— Meniń tórem bir jetiden qalmaı keledi,— dedi oǵan buıyra.— Soǵan deıin meshittiń kúmbezi kóterilip bitýi kerek.

— Kúmbez kóterilmeıdi,— dedi sheber,— eger meniń aıtqanymdy istemeseń.

— Seniń qaı aıtqanyńdy?

— Betińnen eń bolmasa bir súıgiz. Onsyz jumys isteýge meniń qolym kóterilmeıdi, aıaǵym basýǵa kelmeıdi.

Kenet ashý qysyp ketken Bıbi hanym, qolyndaǵy qamshysymenen sheberdiń basynan tartyp jiberdi.

Sheber aqyryn kúldi.

— Seniń urǵanyń, meniń janyma maıdaı jaǵady,— dedi.

Yzalanǵan Bıbi hanym jan alǵysh jendetterine:

— Myna quldy zyndanǵa aparyp salyńdar,— dedi.— Eger meshit kúmbezin kóterýge kónbese, erteń qan maıdanda basyn aldyramyn.

Sol kúni hanym usta Júsip Shırazıdy aldyrdy, bitpeı jatqan meshitti tezirek bitirýin ótindi.

— Meshitti kórdim,— dedi ıran sheberi,— ǵajap dúnıe. Álıdeı etip kúmbezin turǵyzý meniń qolymnan kelmeıdi. Ár sheberdiń tek ózine tán syry bolady. Buǵan bóten sheberdiń turǵyzǵan kúmbezi, sulý-symbatty kıimdi adamǵa, basqa úlgimenen kıdirgen bórik sekildenedi. Múmkin ol bórik ádemi de tigiler, biraq jalpy kıim úlgisine jat dúnıe bop shyǵa keledi. Onyń ústine Álı asqan daryn, onyń myna turǵyzǵan meshitinde halyqtyń kóz jasy ǵana emes, áldekimge arnalǵan mahabbatynyń orasan úlken qýanyshy bar. Eshkim de Álıdiń ózindeı bul meshitke kúmbez turǵyza almaıdy.

Qaıtseńiz de ózin kóndirińiz.

Amal joq erteńine Bıbi hanym taǵy tutqyn sheberdi aldyrǵan.

Ne qazir basyń alynady, ne myna meshitti bitiresiń,— dedi oǵan Bıbi hanym.

— Óltire ber,— degen sheber.— Sizdiń qolyńyzdan ólý maǵan arman. Eger betińizden bir súıgizbeseńiz, meshitińiz kúmbezsiz qalady.

Bıbi hanymnyń kónbeske amaly qalmaǵan.

— Jaraıdy, seniń aıtqanyń bolsyn,— degen ol,— tek aıaı kór. Jurtqa jarıalap, abyroıymdy tókpegeısiń.

Ymyrt úıirilip kele jatqan kezi edi. Hanym saraıynda eshkim bolmaıtyn. Eki kózi jaınap turǵan jigitke, meıizdeı tátti jas áıel, qardaı aq betin tosa berdi.

Ámir-Temirdiń perishtedeı kúnásiz jas áıelin sheber qushaǵyna, alyp, arman bolǵan ǵashyǵynyń denesindegi, júregindegi bar qanyn, sólin, otty sezimin birjolata soryp alǵysy kelgendeı, kústi erinderimen kúıip-janyp, qushyrlana súıdi. Bıbi hanymnyń býyny bosap ketti...

Erteńine tań atar-atpastan Álı jumysyna kiristi. Al kún shyǵa turǵan Bıbi hanym qaltadaǵy kúzgisin alyp aq júzine qarady. Kenet úreılene qaldy. Keshegi jigittiń júregindegi mahabbat otynyń kúshtiligi sonshalyq, appaq betinde onyń súıgen jerinde qap-qara bop, baqyr tıinniń aýmaǵyndaı, daq qalypty. Ámir Temir keler bir bes kún túgil, ómir boıy keterdeı emes. Bıbi hanym jigittiń ózine qansha qumar bolǵanyn endi túsindi. Biraq odan júrek ábigeri basylmady. Bul daqty kórse Aqsaq Temir, ózin qansha jaqsy kórse de, tiri qaldyrmaıtynyna shek keltirmedi. Bıbi hanym ne isterin bilmeı jantalasty. Degenmen, aqyldy sulý, aılaly keledi. Aqsaq Temirge betiniń daǵyn kórsetpeıtin amalyn tapty. Bıbi hanym Qunaıym-Jupar-Begimdi shaqyryp aldy da Maýarannahr áıelderine:

— Er adamdarǵa qatyn-qyzdar aq júzin kórsetip, olardy kúnáǵa qaldyrmaıtyn bolsyn,— degen buıryq berdi. Sol úshin búginnen bastap búkil Maýarannahr áıelderi kemeline jetken qyzdarǵa deıin betine shadyra-perde jaýyp júrsin!

Hanym buıryǵy han buıryǵynan kem emes, osylaı Maýarannahrdy mekendegen ózbek, tájik elderinde paranja paıda boldy. Sodan paranja jabý kóp elge tarady.

Al Úzkentten ótip Samarqantqa taıap qalǵan Aqsaq Temir Maýarannahr jerinde betine shadyra japqan áıelderdi birinshi ret kórgeninde, ózin qarsy alýǵa astanasynan kelgen, úzeńgiles serigi, áskerı basshylarynyń biri Qusaıyn ámirden:

— Betine qara jamylýdy kim shyǵarǵan? — dep surady.

— Sizdiń súıikti jaryńyz Bıbi hanym,— dedi ámir.— Erkekterge kúndiz júzderin kórsetý qatyndarǵa kúná dep, bárine paranja jamylyp júrýdi buıyrdy.

— Qyzyq eken!

— Jáne súıikti jubaıyńyz sizdiń qurmetińizge ǵajaıyp meshit turǵyzdyrdy...

Ámir-Temir Qusaıynǵa tesile qarady.

— Ony kim saldy? Júsip Shırazı ma?

— Joq. Álı degen bir jas tutqyn jigit...

— Ony kim tapty?

— Bıbi hanymnyń ózi...

Aqsaq Temir budan bóten eshteńe suraǵan joq. Samarqantqa jetkenshe áldeneni oılaýmen boldy. Kesh bola astanasyna kire bergende ǵana tikeleı Bıbi hanym saldyrǵan meshitke alyp barýyn Qusaıynǵa buıyrdy. Kóshe-kósheni toltyryp, syrnaı-kerneımen qarsy alǵan jurtqa Aqsaq Temir tipti kóńil bólgen joq, sol aqtańger júıriginiń ústinde bir qyryndaı sup-sur bop otyrǵan qalpynan ózgermedi. Tek jańa salynǵan meshittiń aldyna kelgende ǵana, qasyndaǵy jurtqa qarap:

— Besin namazyn oqyp shyǵaıyq,— dedi.

Ózi bastap meshitke kirdi. Bul ǵıbrathanany dál ózi turǵyzdyrǵandaı, eshkimnen jol suramaı, úlken meshittiń namaz oqıtyn mıhrabe istelgen alańyna jurtty ertip keldi. Sosyn baryp, únemi qasynda júretin Ahmed Iassaýıdyń shákirti Saıd-Ahmet ataǵa qarap:

— Jol júrip keldik qoı, namazdy dáretsiz oqysaq kúná bolmas,— dep surady.

Áýlıe sheıh basyn ızedi.

— Álbette.

Aqsaq Temir tek syrtqa shyqqan soń ǵana meshittiń syrtqy túrine qarap uzaq turdy.

— Óte ǵashyq bolǵan adam ǵana, mynandaı kóńil qýanyshy tárizdi kógildir meshit salar bolar,— dedi ol bir ýaqytta, sony aıtty da, janyndaǵy bas ýázirine,— bul meshitti kim salsa da, maǵan basyn kesip, jatar aldynda Bıbi hanym saraıyna ákep berińder,— dep buıyrdy. Sodan keıin atyna minbeı, ámir saraıyna qaraı sál aqsańdaı basyp júre berdi.

Halyq ańyzy oqıǵanyń osy jerine kelgende tamasha bir ertegi aıtady. Ǵajaıyp meshittiń kúmbezin ornatyp bolǵan Álı sheber Aqsaq Temirdiń ózin óltirýge ámir bergenin estip, sol kúni meshittiń tóbesinen jerge túspepti-mys. Kúni boıy ózine qanat istep, tún ortasy aýa basyn alýǵa ámirdiń jendetteri kelgende olardyń kózinshe, ózi jasaǵan kúmbezdiń ústinen, aǵash qanattaryn bir qaǵyp, týǵan eli Iranǵa ushyp ketipti-mys.

Ańyz tutqyn sheberdiń Bıbi hanymǵa degen ǵashyqtyǵyn osylaı aıaqtaıdy. Al Aqsaq Temir ony basqasha bitirdi. Ámir saraıyndaǵy jumysyn taýysyp, ol jas áıeli Bıbi hanymnyń saltanatty saraıyna keldi. Ústindegi jol kıimin sheship jatyp ol, qara kóleńke buryshta, tóseginiń ústinde kóıleksheń buny kútip otyrǵan súıikti jaryna burylyp:

— Maǵan arnap saldyrǵan meshitiń ǵajaıyp kórkem eken,— dedi,— Mundaı meshitti Álı sheberden bóten eshkim de sala almasa kerek-ti...

Aqsaq Temirdiń bul kóregendik sózi rasynda da shyndyq edi. Sońynan, otyz jyl ótkennen keıin, ýyljyǵan jas Bıbi hanym, Saraı-Múlik-Begim bop Ámir-Temirdiń eń qudiretti báıbishesi atanyp, osy meshittiń qarsysyna dál osy ǵıbadathanadaı medrese turǵyzbaq bolǵanynda, osy tustaǵy Samarqanttaǵy eń áıgili sheberler ony Álı meshitine uqsas, kórikti etip sala almaǵan. Osynyń aldynda ǵana Egıpet pen Túrkıa joryǵynan oralǵan Aqsaq Temir, medresege kóńiliniń tolmaǵany sonshalyq, ony buzdyryp, qaıtadan salýǵa buıyrǵan.

Árıne, Ámir-Temir dál qazir óziniń osylaı durys shyǵaryn bilgen joq. Ol tek meshitten alǵan búgingi áserin ǵana aıtqan.

— Tórem, ózińe arnap saldyrǵan meshitim unaǵan bolsa, bul dúnıede menen baqytty áıel joq,-— degen qýanyp ketken Bıbi hanym.

— Mundaı meshitti saldyrý myńdaǵan áskeri bar meniń qolymnan kelmes edi, al seniń qolyńnan keldi. Óıtkeni sen onyń júregine buıyra bildiń.

Bıbi hanymnyń ón boıy dirildep ketti. Aqsaq Temir oǵan burylyp qaraǵan joq, tek sózin jalǵaı tústi.

— Biraq Ámir-Temirdiń áıeli kúnáli bolsa da kúnásiz, adal bolmasa da adal,— dedi ol.

— Ámirshim...

— Toqtaı tur. Bosqa qoryqpa. Sol sebepten de men saǵan ózime arnap osyndaı tamasha meshit saldyrǵanyńa raqmetimdi aıtqaly turmyn.

— Tórem...

— Jáne osy kóńilimniń rızalyǵyn ózińe eki nársemen bildirmekpin.— Ol sál toqtap, qaıta sóıledi.— Seniń maǵan etken qurmetińdi shyn baǵalap birinshiden bul meshitti ózińniń atyńmen Bıbi hanym meshiti dep ataýdy uıǵardym. Al ekinshim... Jańa aıttym ǵoı, men tek jurtty qorqytyp, oıyma alǵanymdy tek kúshpen ǵana istete alatyn ámirmin dep, al sen...— Aqsaq Temir sál toqtap qalyp qaıtadan sóıledi.— Myńdaǵan áskeri bar qolbasshy óte almaǵan bekinis-bógetten, altyn tıegen esek, ne betinde azyraq ajary bar áıel ótedi dep burynǵylar beker aıtpasa kerek-ti. Al sen Álı sheberge ózińniń tek júzindegi azǵantaı qyzylyńmen degenińdi istete aldyń... Biraq sol qylyǵyń ókinish bop kúnde janyńdy jemes úshin, betińe salyq salmas úshin, men álgi uly sheberdiń basyn aldyrdym,— ol aýyzǵy úıdegiler estıtindeı etip, alaqanyn shapalaqtady. Úıge eńgezerdeı jasaýyl kirdi. Onyń qolynda ústi bózben jabylǵan úlken syrly tabaqta dóńkıgen birdeme bar. Aqsaq Temir sol otyrǵan qalpynda endi Bıbi-hanymǵa buıyra sóıledi.— Ana tabaqty al... Óz kózińmen kór...

Bıbi aıaǵyn ázer basyp jasaýyldyń qasyna bardy. Betin ashty. Tabaqtaǵy Álı sheberdiń basy eken. «Osy erinderiń ǵoı meni aıamaı súıgen jáne aqyry túbińe jetken» degendeı Bıbi hanym uzyn saýsaqtarymenen onyń aýzynan, mańdaıynan sıpady...

— Kórdiń be? — dedi Aqsaq Temir.

— Kórdim,— dedi Bıbi hanym daýsy kenet dirildep ketip.— Ózi!.. Álı sheberdiń basy...

— Alyp ket,— dedi Asaq Temir jasaýylǵa buıyryp. Sóıtti de anaý shyǵyp ketkennen keıin,— Kórseń, ony endi tipti esińnen shyǵar. Jańa aıttym ǵoı, Ámir-Temirdiń áıeli kúnáli bolsa da kúnásiz, adal bolmasa da adal sanalýy kerek dep... Túsindiń be, aq totym?.. Al endi ana shamdardy sóndir...

Aqsaq Temir Shyńǵys urpaǵynan shyqpaǵandyqtan ózin han kóterýge haqy bolmaǵan. Biraq Qozaǵan hannyń qyzyn, Qusaıyn Ámirdiń jesirin alǵandyqtan ózin gýrgen ataǵan. Osy gýrgen — hannyń kúıeý balasy degen atty ol dáreje kórgen, maqtan etken. Jurtqa ózin Aqsaq Temir gýrgen dep atatqan.

Sondaı-aq, Temirlan degen esimde, túrik tilindegi «aqsaq» degen sózdiń farsysha «Lángý» degen balamasynan týǵan. Temir Lángý degen at, orys, bóten evropa tilderinde «Temýrlang» bop ózgergen. Osy «Aqsaq Temir kóregen», «Temirlan», aınalyp kelgende bar bolǵany Aqsaq Temir, ózi Qusaıyndy óltirip, It, ıaǵnı 1370 jyly Maýarannahr ámiri atanysynan bes-alty jyl ótpeı-aq búkil Orta Azıa bıleýshisi dárejesine taıady. Han degen atty Jaǵataı urpaqtaryna berip, ózi tek gýrgen, Ámir atyna ǵana ıe boldy. Biraq aılasyn aqyldy qura bilýiniń arqasynda bar bılik buǵan kóshti. Qylmysty basqalar istep, uǵymyn bul kórdi. Osyndaı amalynyń arqasynda osydan on jyl buryn Qaıhusar ámirdiń aǵasyn Qusaıyn ámirdiń óltirgenin paıdalanyp, quranǵa súıene otyryp, adat zańymenen Qaıhusarǵa Qusaıyndy óltirtti. Al sońynan Qaıhusar ámir ózine qarsy shyǵa bastaǵanda, sol sharıǵat jolymenen ony Qusaıynnyń urpaqtaryna baýyzdatty. Osyndaı tásilmen, ákesi Toı-Hojany óltirgen Orys hanǵa Aqsaq Temir Toqtamysty tikeleı qarsy shyǵarmaq boldy. Toqtaı Temir urpaqtaryn birine-birin qarsy qoıyp, ortadan óz paıdasyn kózdedi. Sondyqtan ol tańerteń ámir dıvany sanalǵan hızarǵa Toqtamys kelgende, ol tórde jambastaı jatqan sháıi kórpeniń ústinen ushyp túregeldi. Aqsańdaı basyp qadirli qonaǵynyń janyna baryp, ony qushaqtap, baýyryna qysyp sál turdy. Sodan keıin ózimen qatarlastyra tórge otyrǵyzdyrdy.

— Aman-esen jettiń be, batyr oǵlan? — dedi ol Toqtamyspen qatarlasa tizerlese otyryp, qaltasynan táspisin alyp. Maýarannahr eli negizinde musylman qaýymy bolǵandyqtan, kópten beri Aqsaq Temir jurtqa óte dinshil bolyp kórinýge tyrysqan.

— Jettik qoı,— dedi Toqtamys sabyrly únmen,— qudaı basqa salǵan soń amal bar ma, Aq Ordadan urlyq istegen adamdaı túndeletip qashyp, ázer jettik.

Bular ekeýden-ekeý uzaq sóılesken.

Aqyrynda Aq Ordaǵa, Orys hanǵa birlesip qarsy shyǵatyn bop, qol alysyp bitimge kelgen. Sonda baryp Aqsaq Temir bóten ámir, bek, áskerı basshylaryn, Toqtamyspen birge kelgen eki serigin de hızaryna shaqyrǵan.

Asyl sharap, tátti taǵam aldynda ol:

— Suńqar uıasyna tyǵylǵan torǵaı, qyrǵıdan aman qalady,— degen.— Al hannyń urpaǵy Toqtamys torǵaı emes, qandy kóz suńqardyń ózi. Bul bizdiń Ordamyzǵa Orys han atty qara qustan jan saýǵalap kelgen joq. Bizden járdem alyp, keshegi ákesi Toı-Hojany óltirgen sol Orys han qaraqustyń qanatyn syndyryp, óshin qaıtarýǵa kelgen. Sondyqtan meniń qaramaǵymdaǵy qadirli ámir, bek, áskerı basshylar Toqtamysqa ózimniń odaqtasym, erteń jaýyma qarsy shyǵatyn serigim dep qaraýlaryń kerek.

— Durys,— degen hızar ishi tolǵan bekzadalar.

— Olaı bolsa,— degen Aqsaq Temir,— bizdiń aramyzǵa kelgen Toqtamys, óz elindegisindeı, ózin kúshti aıbarly, erikti sezinýi abzal. Al ondaı sezim baılyqsyz, molshylyqsyz kelmeıdi. Sondyqtan biz Maýarannahr eliniń Toqtamysqa qoınyn ǵana emes, qazynasyn da ashýymyz jón.

— Durys,— degen taǵy hızardaǵy top.

Sosyn Aqsaq Temir Toqtamystyń ıyǵyna torqaly ishik japqan, qaltasyna ýystap altyn, gaýhar salǵan. Keregede súıeýli turǵan almas qylyshyn ózi túregelip ákelip Toqtamysqa usynǵan.

— Toqtamys oǵlanǵa, arnap orda tigilsin, aldyna mal salynsyn! — degen Aqsaq Temir ýázirlerine buıyryp.— Maýarannahrdyń mol qazynasyna qosa, onyń bıligine Aq Ordanyń astanasy Syǵanaqpen, Otyrar, Saýran shaharlary berilsin! — degen ol taǵy da.

Mundaıda, bireýdiń jeke ásker basy bolǵanyn anyqtaıtyn kýálik retinde, ámir nókerleri hızarǵa Toqtamysqa arnap jedel daıyndalǵan jalaý men daýylpazdy alyp kirgen.

Toqtamys ámirge qarap ezý tartty.

— Qylysh, jalaý, daýylpaz berdińiz, bunyńyzǵa raqmet. Biraq Syǵanaq, Otyrar, Saýran — Orys hannyń qolynda ǵoı.

— Búgin Orys handiki bolsa, erteń saǵan kóshedi,— dedi Aqsaq Temir.

— Qalaısha?

— Óziń jaýlap alasyń!

— Myna eki serigimmen be?

— Joq Maýarannahr áskerimen,— sóıdedi de Aqsaq Temir Qusaıyn ámirge qarady.— Erteńnen bastap Jalaıyr bekteriniń qosyndary tegis Toqtamys oǵlanǵa berilsin.

Aqsaq Temir Maýarannahr bıligin alǵan kúnnen bastap, buny Jaǵataı urpaqtarynan bóten, ózi shyqqan Barlas rýynyń adamdary jaqtap kelgen. Jańa ámirge ólerdeı qarsy bolǵan Jalaıyr rýy edi. Aqsaq Temir aılasyn asyryp, bul batyr rýdy da jeńgen. Bas kóterer adamdaryn óltirgenin óltirgen, qul etkenin qul etken. Jalaıyrdyń birazy Jetisýǵa, ne Aq Orda jerine qashqan. Olardyń qaramaǵyndaǵy áskerleri, qatyn, balalary tegis Aqsaq Temirge kóshken. Ámir-Temirdiń qazirgi Toqtamysqa bergeli turǵany osy ásker edi.

— Qup bolady,— dedi Qusaıyn ámir, ásker basy.

— Taǵy qandaı tilegiń bar? — dedi Aqsaq Temir Toqtamysqa kóz tastap.

— Bóten tilegim joq,— dedi Toqtamys,— osynshama istegen jaqsylyǵyńyzǵa kóp alǵys.

— Joq bar. Bilemin. Aıt,— dedi Aqsaq Temir taǵy.

Toqtamys kúmiljip qaldy.

— Jaraıdy, men ózim aıtaıyn,— dedi ámir.— Jylqy, jat jerde qazyqsyz, er jat elde jubaısyz tura almaıdy. Bizdiń Ordany óz ordań sanaý úshin elden súıip alar jaryń bolýy kerek. Bilemin ondaı jaryń bar. Ol Qunaıym-Jupar-begim. Keshke ekeýińdi qosamyz.

Toqtamys basyn ıdi.

— Aıtqanyńyz bolsyn,— dedi.

Ámir-Temir ornynan túregeldi.

— Osymen búgin sharýa bitsin,— dedi.— Al endi toıǵa daıyndalaıyq.— Sosyn kenet Toqtamysqa tesile qarady.— Biraq, Toqtamys oǵlan, umytpa, Qunaıym-Jupar-begim meniń nemere inimniń qyzy!

— Sizdeı mártebeli uly jıhangerge kúıeý atanǵanymdy ózime úlken baqyt sanaımyn,— dedi taǵy basyn ıip tákappar Toqtamys.

Biraq ol búgin basyn ıip, alǵysyn aıtyp turǵan osynaý qypshaq óńdi, álemdi titirkente bastaǵan qandy kóz adammen, bir úsh jyl ótpeı-aq birin-biri ólimge qıarlyq, máńgilik jaý bolyp ketetinin bilgen joq.

Baq qumarlyqtyń, taq qumarlyqtyń bir anadan, bir ákeden týǵan aǵaly-inili adamdardy da jaý etetin qasıetin Toqtamys esine alǵan joq, tek qýanysh ústinde bolashaq eń aıamas jaýyna basyn ıip alǵysyn aıta berdi... Aqsaq Temir men Toqtamystyń alǵashqy kezdesýi osylaı bitti.

Orys han Barys, ıaǵnı 1362 jyly Aq Orda hany bop aq kıizge kóterilisimenen-aq, Syǵanaq shaharyn Orda kindigi etken. Bul Shyńǵys han shabýylynan keıin qaıta jóndelgen, saýda jolynda turǵan, berik bekinisteri-hızarlary bar úlken qala edi. Orys han sol Aq Orda taǵyna otyrǵan jyly qaramaǵyndaǵy ulys, aımaq basshylary ámir, bek, bı, rý aǵalary, belgili batyrlardy Ordasyna shaqyrǵan. Kelgen ıgi jaqsylardyń bárine qymbat tartý-taralǵy berip, syı qurmet kórsetken. Osy Aq Ordanyń ıgi jaqsylarynyń bas qosqan májilisinde Altyn Ordany jaýlap alýdy áńgime etken. Kelgen bekzadalar, bir daýystan Orys hannyń oıyn maquldaǵan. Búkil Aq Orda bop ásker jıyp, Altyn Ordaǵa joryqqa attanyp, ony Aq Ordaǵa qosyp, Orys han basqaratyn bir memleketke aınaldyrmaq bolǵan. Bul májiliske Mańǵystaý bıleýshisi Toı-Hoja ámir kelmeı qalǵan. Artynan Orys han arnaýly jasaq jiberip Toı-Hojany shaqyryp alǵan. Aıtqanyna kónbegen Toı-Hojany óz qolymenen óltirgen.

Orys han tegeýirindi, qatal minezdi jáne óte batyl er júrek, aldyn boljaı biletin keń qulashty memleket qaıratkeri bolǵan. Kúsheıip kele jatqan kórshi memleketterdiń qoldaryna Deshti Qypshaqtyń talan-taraj bop tarap ketpeýin kóp oılaǵan.

Sondyqtan Orys han bar kúshin kórshiles Maýarannahr, Horezm, Qorasan, Moǵolstan tárizdi elderge jumsap, ýaqtatpaı, birden Altyn Ordany ózine qosyp alý áreketine kirisken.

Altyn Orda men Aq Orda bir qolda tursa qandaı jaý bolsa da qorqynyshty emes dep sanaǵan.

Degenmen Orys hannyń alǵashqy úsh-tórt jyly Aq Ordanyń óz ishin bekitýmen, myqty ásker quryp, joryqqa daıyndalýmen ótken. Sodan keıin Altyn Ordaǵa attanǵan.

Osy jyly Aqsaq Temir Qusaıyn ámirdi óltirtip, ózi Maýarannahr bıleýshisi bolǵan.

Al Orys han bir bes-alty jyl ótkenshe, osy Aqsaq Temirdiń Aq Ordaǵa qandaı qaýip týdyratynyn oılamaǵan, sol sebepten de jer qaıysqan qalyń qolmen, tek batysqa qaraı ǵana aspaı-saspaı jyljyǵan. Demek, Aq Orda áskeriniń oń qanaty Qańǵyly taıpasynyń jaýyngeri bolatyn, sol qanaty alash myńy dep atalatyn, Arǵyn, Qypshaq, Qońyrat, Kereı, Ýaq, Naıman jáne sondaı qazaqtyń basqa da rýlarynyń jaýynger jigitterinen turatyn.

Bul qazaq shejiresinde «Qaltaly Iman men kári Mıhaldyń zamany» dep atalatyn orys elimenen Altyn Ordanyń myqty baılanysty kezeńniń ótken tusy edi.

Syńsyǵan qol birte-birte Aq Jaıyqqa jetken. Qazaqtyń osy tustaǵy áıgili batyrlary basqarǵan qosyndary, Altyn Ordanyń qarsy shyqqan áskerin jappaı jeńip, alǵa qaraı umtyla berdi. Sıyr, ıaǵnı 1374 jyly Hadjy-CHerkes ámirdi qýyp shyǵyp, Orys han bastaǵan qazaq-qypshaq qosyndary Hadjy-Tarhandy aldy. Bul tusta Saraı-Berkedegi Altyn Orda hany Hadjy-CHerkestiń baq kúndesi Aıbek ólip, han taǵynda onyń balasy Kerihan otyrǵan. Orys han Hadjy-Tarhandy ózine qaratqannan keıin, kelesi Qoıan jyly ol Kerihandy qýyp jiberip, Saraı-Berkege ıe boldy. Endi Altyn Orda hany atalýǵa eki-aq nárse kerek edi.

Biri Mamaıdan Qyrym men Saqystan tusyn tartyp alý bolsa, ekinshisi burynnan Altyn Ordaǵa jatatyn Edil, Qama ózenderiniń joǵarǵy jaqtaryn jaılap jatqan bulǵar, tatar, mordva, bashqurttardy ózine qaratýy ǵana qalǵan.

Mamaıdyń da bul kúnderi eń bıikke shyqqan kezi edi. Ony shabýǵa Orys hannyń kóńili daýalamady.

Al Edildiń joǵarǵy tusyna attanýdy Orys han kerek dep oılamady. Ol endi eń aldymenen osy jaýlap alǵan jerlerin, el-jurtyn boıyna sińdirip, eki Ordany biriktirý isine kirispek boldy.

Dál osy kezde Samarqantqa qashyp barǵan Toqtamystyń Túrkistan óńirindegi Aqsaq Temirdiń kóp áskerimenen Aq Orda kindigi Syǵanaq pen Seıhýndarıanyń orta shenindegi qypshaq-qazaqtardyń eń úlken shaharlary Otyrar men Saýrandy basyp almaq bop attanǵanyn estidi.

Elime el qosyp alamyn dep Batysta júrgen Orys hanǵa endi óz elinen aıyrylyp qalý qaýpi týdy.

Orys han, pále Toqtamysta emes, onyń qoltyǵyna sý búrkip otyrǵan Aqsaq Temirde ekenin birden túsingen.

Maýarannahrdyń da, Jaǵataı urpaqtarynyń han taǵyna talasyp júrgen kezindegi, burynǵy Maýarannahr emes ekenin de bildi.

Altyn Ordany Aq Ordaǵa qosyp, Orys hannyń ábden kúsheıip alýyna Aqsaq Temirdiń múmkindik bermegenin uqty.

Endi baıtal túgil bas qaıǵy boldy.

Amal joq, áskerine Aq Ordaǵa qaıtamyz dep buıryq berdi.

Qumyrsqadaı byqyǵan Aq Orda jaýyngerleri, endi attaryn er-toqymdap, qanjyǵasyna qulparalaryn baılap, kók naızalarynyń ushtaryn qaırap, jolǵa daıyndaldy.

Orys han óz ornyna Aq Orda taǵyna qaldyrǵan ortanshy uly Qutlyq-Buǵyǵa: «Biz jetkenshe jaýdy kidirte tursyn» dep qos atty shabarmandar shaptyrtty.

Al ózderi sol Qoıan, ıaǵnı 1376 jyldyń Tamyzynda Syǵanaqqa bet aldy.

Biraq Orys hannyń Syǵanaqqa kelýin eshkim kútken joq, soǵys bastalyp ta ketti.

Qutlyq-Buǵy men Toqtamystyń áskeri Otyrar shaharynyń kúngeı jaǵyndaǵy dalada kezdesti. Tań jańa bilingen kez edi. Dabyl qaǵylyp, kerneı tartylyp, eki jaqtyń atty áskeri betpe-bet aıqasty. Aq Orda qosyndarynyń aldynda, Orys hannyń buqa basy oıylǵan aq týynyń astynda kók saýyt Qutlyq-Buǵy. Bul ákesine tartqan uzyn boıly, kógildir kóz er jigit. Basynda kók temir dýlyǵa ústinde kók qurysh symnan toqyǵan kerege kóz saýyt. Astynda arqyraǵan qara kók tulpar. Qolynda buzaý bas shoqpar. Ólem degen qaýip joq. Ústindegi saýytyna senedi. Bul shapsa qylysh, tıse oq ótpeıtin torlanǵan kók qurysh. Tek júrek tusynda keıde «kóz», keıde «taǵdyr» dep atalatyn, naıza ushy ne sadaq jebesi ǵana tesigi bar.

Er júrek Qutlyq-Buǵynyń búkil denesinde osy bir oımaqtaı «taǵdyrdan» bóten esh qylysh, naıza, ne jebe ótetin jeri joq. Ústindegisiniń bári tegis kók qurysh temir...

Osynaý taýdaı deneden oımaqtaı tesikti tabýdyń ózi de múmkin emes.

Sol sebepten Qutlyq-Buǵy urys bastalar sátti kútip shydaı almaı typyrshýda...

Al Maýarannahr áskeriniń eń aldynda Aqsaq Temirdiń jasyl týynyń astynda Toqtamys. Bunyń da mingeni Ámir-Temir jylqysynan tańdap alǵan jelden júırik qylań quıryq tulpar. Tek bunyń ústine kók temir saýyty joq. Basyndy jeńil temir dýlyǵasyna sáıkes, juqa kók quryshtan jasalǵan, arqasymen keýdesine qorǵap turǵan keýdeshesi ǵana bar. Ólimnen bu da qorqar emes. Bu da urystyń bastalýyn asyǵa kútýde.

Kenet taǵy dabyl qaǵyldy, zurna bitken ókire, ishin tarta shıqyldaı, álemdi basyna kóterdi.

Sol sátte-aq eki jaqtyń atty áskerleri birine-biri qarsy umtyldy. Shý degende olar lek-lek bop jele jóneldi. Birte-birte attaryn jele-shoqyta bastady, aralary jaqyndaı túskende ǵana «Toqaı Temir», «Orys han!», «Ámir-Temir», «Tarataı» dep bir-birine qarsy lap qoıdy.

Jazyq dala kenet qandy maıdanǵa aınaldy. Birin-biri qylyshpen shapqylaǵan, naızamen shanshysqan jaýyngerler. Shatyr-shutyr aıqasqan aldaspan, temir shoqparlar! Maıdan ústi naıza boıy kóterilgen shań topyraq. Eshteńeni jóndep kórip te bolmaıdy. Tek ústindegi ıesi qulaǵan attar ǵana arqyraı kisinep, shetke oınaqtaı shaýyp, shyǵyp jatyr. Demek, ip-lezde ushy-qıyry joq jazyq dala, qan sası jóneldi. Urys bıe saýymyndaı mezgil ótkende bir sát Maýarannahr áskeri keıin syrǵı bastady. Sol syrǵýy muń eken, endi Toqtamys áskeri jalt burylyp, tym-tyraqaı qasha jóneldi. Aldarynda Toqtamystyń ózi.

Qutlyq-Buǵy jaý áskeriniń qashqanyn kórip, qasyndaǵy bir top qorǵaýshylarymen shetkerek tóbeniń ústine shyqty. Osy aradan qaı qosynnyń jaýdyń qaı tobynyń sońyna túsý kerek ekenin nusqap turdy. Qashqan jaýdy da, ony qýǵan Aq Orda áskerleri de birin-biri bastyrmalata janynan ótip jatty. Mine endi tóbe qasynan Maýarannahrdyń Jalaıyr jaýyngerleri kórindi. Bular Toqtamystyń ózge qosyndaryndaı emes, tobyn jazbaı sadaqtarynan qýǵynshylaryna oqtaryn jaýdyra, asyqpaı sheginip keledi.

Qutlyq-Buǵy olarmen atysyp kele jatqan Aq Orda jaýyngerleriniń aldyndaǵy Álibek myńbasyna aıqaı saldy:

— Qorshańdar! Qorshańdar! Birin tiri jibermeńder! — dedi. Sol ýaqytta esik pen tórdeı aqalteke mingen bir sulý murt qara sur jigit, Jalaıyr tobynan búıirleı sytylyp shyǵa keldi de, qaıyń sapty sadaǵyn tóbe basynda turǵan Qutlyq-Buǵyǵa qaraı shirene tartyp qaldy. Sóıtti de óz tobyna qosylyp ketti.

Qutlyq-Buǵy qalpaqtaı ushty.

Qara sur jigittiń jebesi Qutlyq-Buǵynyń saýytyndaǵy oımaqtaı «taǵdyrynan» qadalǵan eken.

Alla taǵala qalasa, altyn sandyqta jatsań da ajal tabasyń degen mine osy da!

Alla taǵala Qutlyq Buǵyny shyn qalaǵan eken, áıtpese taýdaı kisige atylǵan jebe oımaqtaı «taǵdyrdy» qalaı tapty?

«Taǵdyr» dese taǵdyr eken bul tesik, Qutlyq-Buǵynyń ajaly osy «taǵdyrdan» keldi.

Qutlyq-Buǵy qaza bolǵanmen, Aq Orda áskeri jeńdi. Toqtamys qalǵan jaýyngerlerimen qashyp, qaıtadan Samarqantqa keldi. Aqsaq Temir renjýdiń ornyna syı-qurmet kórsetip burynǵysynan de kóp ásker berip, qarý-jaraqpen, bóten kerekterimen molynan qamtamasyz etti. Sóıtip, Toqtamysty qaıtadan Aq Ordaǵa qarsy attandyrdy. Buny estigen Aq Orda bekteri orasan kóp ásker jınap Orys hannyń úlken balasy Toqtyqıany bas etip, Qutlyq-Buǵynyń óshin qaıtarmaq bop Toqtamysqa qarsy shyqty. Bul joly eki ásker Saýrannyń túbinde kezdesti. Úsh kúnge jýyq urys boldy. Handardyń kegin, baq talastyqtaryn qorǵaımyz dep talaı qyrshyn jas eki jaqtan qaza tapty. Seıhúndarıanyń surǵylt topyraqty óńiri jazyqsyz tógilgen qannan kúreń tartty. Toqtamys bul joly taǵy jeńildi. Toqtyqıaǵa tótep bere almaı, Maýarannahrdyń kók quryshty kóp áskeri taǵy keıin shegindi. Aq Orda qosyndary olardy qýyp júrip qyrdy. Taǵy Toqtamys astyndaǵy atynyń júıriktiginiń arqasynda qýǵan jaýynan qutyldy. Seıhýndarıanyń jaǵasyna jetisimenen, sáıgúliginen sekirip túsip, ústindegi kıim, qarý-jaraǵyn laqtyryp tastap, atynyń quıryǵynan ustap arǵy betke jaldaı jóneldi.

Bir top jaýyngermen sońynan qýyp jetken Qazanshy batyr, arǵy betke jetip qalǵan Toqtamysty kózdep turyp, sadaǵymenen atty. Ajaly joq eken, jebe sýdan qyltıǵan Toqtamystyń basyna tımeı, at quıryǵynan ustaǵan qolynyń qaryna qadaldy. Toqtamys atynyń quıryǵyn qoıa berdi.

Seıhúndarıanyń doly tolqyndarymenen alysyp arǵy betke ázer shyqqan Toqtamys, jaraly qarynan qany sorǵalaı qansyrap, qalyń jıde aǵashynyń arasyna jete qulady.

Aqsaq Temir bul joly Toqtamyspen birge Aq Ordaǵa qarsy óziniń nemere aǵasy, Barlastan shyqqan bir batyryn jibergen.

Aman, esen arǵy betke ótken osy Barlas batyr áskerleriniń ózen jaǵasyndaǵy qalyń qamys, aǵash arasyna shashyrap ketken qaldyqtaryn jınap júrip, qansyrap, yńqyldap ólgeli jatqan Toqtamystyń ústinen shyqqan. Jarasyn jýyp shońaına japyraǵymen tańyp, jalǵyz ósip turǵan kári qaıyńnyń qabyǵyn qaınattyryp, sýyn ishtirip, jigitteriniń ústindegi kıimderinen kıim aýystyryp kıdirip, qostaryna alyp kelgen.

Bul kezde Aqsaq Temir Buharda edi. Toqtyqıadan jeńilip, jaralanyp qaıtqan Toqtamysqa sahıbqyran ámir atana bastaǵan Ámir-Temir taǵy renjimedi. Burynǵysynan da kóp dúnıe-múlik, qazyna berip, Samarqantqa qaıtardy. «Qaramaǵyndaǵy kisilerine, áıeline qyrǵı qýǵan torǵaıdaı úrpıip, sıqyń ketip qaıtpa. Ámir-Temirmen odaqtasqan adam, árqashanda ózin jeńis ıesi seziný kerek» dedi.

Osy kezde ol Orys han Syǵanaqqa oralǵanyn estidi. Bul habardy jetkizgen saqqulaǵy: «Ózi joqta, Sizdiń áskerińizge qarsy shyǵýǵa balalaryna járdem bermegen Aq Ordaǵa baǵynyshty birneshe ámirlerdiń Orys han basyn aldy. Qumkent begi Qutlyqqıany da óltirmek kórinedi»,— dedi.

— Baba Túkti shashty Ázızdiń arýaǵynan da qoryqpady ma? — dedi Aqsaq Temir.

— Joq,— dedi saqqulaǵy.— Orys han áýlıe arýaǵy túgil, qudaıdyń ózinen de qoryqpaıtyn shyǵar.

Qumkent darýǵasy Qutlyqqıanyń úsh atasynan bastap Altyn Ordaǵa eńbek etip kele jatqany jurtqa málim edi. Baba Túkti shashty Ázız atanǵan Aq Mańǵyttan shyqqan Baba-Tuqlısa Mekedegi Qaaba ǵıbadathanasynyń áıgili seıidiniń biri bolǵan. Túrkistan, Altyn Orda musylmandary ańyz etip Baba Tuqlısa degen sózdi Baba Túkti shashty Ázız dep áýlıege aınaldyrǵan. Áýlıeniń zıraty Qumkent shaharynyń qasyna qoıylǵan. Shyǵys musylman qaýymdarynyń bul áýlıeni osylaı ataýynyń bóten de sebebi bar edi. Muhambet paıǵambardyń salǵan dininiń negizi — islám dini delingenmen túrli-túrli ýaq taraýlary kóp bolǵan. Bádáýı sheıhteri únemi jalańaıaq júrgen, Medına sheıhteri bastaryn ylǵı taqyr etip qyryp tastaǵan, Qaaba tóńiregindegi sheıhtardyń bir bólegi, Medına sheıhterine qarsy jol ustap, esh ýaqytta shashtaryn aldyrmaǵan. Baba Tuqlısa da osy topqa jatqan. Aqsaq Temirdiń de: «Orys han Baba Túkti shashty Ázızdiń arýaǵynan qoryqpady ma?» degendegisi osy áýlıeniń arýaǵy edi aıtyp otyrǵany.

Sol kúni keshke Ámir-Temir áńgime etken Qutlyqqıa bektiń balasy, Mańǵyt batyry, aty jańa shyǵyp kele jatqan, sońynan ataqty Er Edige qıssasynyń bas keıipkeri bolǵan, jıyrma beske jańa jetken Edigeniń ózi Orys hannan qashyp Buharǵa kelgen. Aqsaq Temir buny da qushaǵyn jaıyp qarsy aldy. Ústine úı tikti, astyna tulpar, qasyna nóker berdi. Túnde qoınyna qyz apardyrdy, kúndiz suńqar saldyrtty. Aýzymen qus tisteıtin júırik tazylar ilestirip ańǵa shyǵardy. Osy Edige batyr qur ózi ǵana kelgen joq, Orys hannyń Maýarannahrdy shabýǵa daıyndalyp jatqanyn aıta keldi. Jáne Orys hanǵa degen óshtigin ala keldi.

Tegeýrińdi Orys han qur ǵana Edigeniń ákesi Qutlyqqıany óltirmek bolyp qoıǵan joq, onyń biraz múlkin talap, kishi qyzy Aq Mańǵyt Aıym-bıkeni óziniń kishi balasy Temir-Málikke toqaldyqqa alyp bergen. Namysqor Edige, jaqsy kóretin kishi qaryndasyn kúń tárizdi tal túste, qalyńmalyn bermeı, han nókerleriniń at artyna otyrǵyzyp alyp ketkenine jaman kektengen. «Toqta, Orys han, seniń bul istegenińdi óz basyńa keltire almasam da, balańnyń, ne balańnyń balasynyń aldyna keltirermin!» dep antyn bergen. Biraq Edige Temir-Málik alǵan Aq Mańǵyt Aıym-bıkeden Temir-Qutlyq týyp, ony sońynan óz qolymenen Altyn Ordaǵa han etetinin sezgen joq edi. Sol Temir-Qutlyq kezinde, búkil Dáshti Qypshaqty titiretken áıgili bıleýshisi boldy. Al qazir óshtesken kóńil, maza bermeı, ashý ústinde álgideı oryndalmaıtyn sert bergizdirdi.

— Kimniń kimdi shapqanyn kórermiz! — dedi Aqsaq Temir.

Ámirdiń bulaı deýge bul kúnde haqy bar edi. Maýarannahrǵa taıaý eń kúshti Aq Orda men Horezm bul handyqtyń osy aqyrǵy alty jylda qalaı ósip úlgirgenin bilmeı qalǵan. Búgingi kúni, Maýarannahr bul ekeýin jeńe alatyndaı kúıde edi. Eger Aqsaq Temir tiri tursa, eki-úsh jylda olardy da ózine baǵyndyryp qalýy múmkin kóringen. Óıtkeni Aqsaq Temirdiń eń qanisher jáne aılaker, qolyndaǵy kúshin kózin taýyp paıdalana alar jıhanger ekeni ańǵarylyp qalǵan.

Edige batyrdyń aıtqany shyn eken. Kóp keshikpeı Orys hannan Kepek-Mańǵyt pen Tulýjan batyr basqarǵan elshiler Buqarǵa keldi. Olar Orys hannyń sálemin aıtty. «Toqtamys meniń balamdy óltirip, saǵan baryp tyǵyldy. Sol jaýymdy ustap, qol-aıaǵyn baılap ózime jiber. Al eger buny istegiń kelmese, qan maıdanda kezdesetin jerindi aıt» — depti Aq Orda hany. Oǵan Aqsaq Temir: «Talǵa tyǵylǵan torǵaı da aman qalady. Toqtamys maǵan kelip panalady. Ony senderge ustap bermeımin. Al soǵysqyń kelse, oǵan men daıyn» — dedi.

Kepek-Mańǵyt pen Tuljan batyr, bir túnep syıly qonaǵasyn jep, jigitterin ertip, erteńine eline qaıtty. Endi Aq Orda men Maýarannahrdyń maıdanda bir kezdespeı tynbaıtyndary málim boldy.

Aqsaq Temir de, Orys han da soǵysqa daıyndala bastady.

Aqsaq Temir dereý Samarqantqa qaıtty.

Eki ásker Ulý, ıaǵnı 1377 jyly Qazan aıynyń aıaǵynda Otyrardyń jazyq dalasynda qarama-qarsy kep shepterin qurdy.

Aqsaq Temir Jaǵataı ulysynyń bar iske tatyr jaýyngerin jınady. Orys han Aq Ordaǵa jatatyn Joshy ulysynyń naıza ustaýǵa jaraıtyn erkek kindik-tisinen eshkim qaldyrǵan joq. Bul kúzgi sýyqtyń bastalar tusy edi. Otyrar shaharynyń eki jaǵy syńsyǵan áskerge toldy. Qarashanyń qara sýyǵy túspeı urys bastalmaq. Quryǵanda eki jaqtan júz myńdaı ásker bar. Orys han men Aqsaq Temir musylman ǵurpyn saqtap, ortaǵa juma kúnin salyp, arǵy kúni, senbiniń sátine jazyq dalada betpe-bet kelmek. Eki jaq osylaı kelisti.

Eń aldymen aldyńǵy shepke atty áskerler shyqpaq. Sosyn baryp jaıaý qosyńdar kirispek. Aq Ordanyń atty áskeriniń kúshi basym. Bul atam zamanynan soǵysqa atpenen shyqqan qypshaqtar ǵoı. Al Jaǵataı ulysynyń da bas kúshi atty jaýyngerler bolǵanmenen, Aqsaq Temirdiń arqasynda jańa tásilge úırengen, bularda jaıaý qoldar da bar. Jaǵataı ulysynyń kúshi bul jaǵynan moldaý. Eki jaqtyń áskeri de musylmandar. Olar juma kúni sońǵy namazdaryn oqyp, qudaıǵa sıynyp qurban aıtyp, tańerteń erte turmaq bop, ymyrt úıirile-aq jatyp qaldy.

Bular jatysymenen kenet jel turdy. Jel aıaǵy jańbyrly-qarly daýylǵa aınaldy. Tań sáriden oıanǵan ásker, aqpannyń qańtaryndaı bet qaratpas doly jeldi qara sýyqqa dýshar boldy. Azynaǵan jel aqyrynda boranǵa aınaldy. Kúzdiń maıda qońyr salqynynda yqshamdala kıingen jaýyngerler soǵyspaq túgil qar aralas, keıde qalyń jańbyrly ysqyrǵan jeldi qara sýyqqa shydaı almaı, shybyn jandaryn qoıarǵa jer tappaı búrseń qaqty.

Aqsaq Temir de, Orys han da mundaı jaǵdaıda, áskerlerin bastap maıdanǵa shyǵýdyń ornyna, endi ózderi oshaq basyn aınaldyrdy. Eki aǵaıyndy el, birimen-biri soǵyspasyn degendeı, jaýyndy-shashyndy, keıde qarly borandy, adamnyń óńmeninen ótetin qara sýyq jel aı boıy ýildeı turyp aldy. Aqyry qarashanyń sýyǵy kelip, úskirik budan da órshelene tústi. Qarasha bite yzǵary bet qaratpaıtyn qys tústi. Qazan, qarasha aılarynda dúrkin-dúrkin quıǵan jańbyrdan topan sý jınalyp, saı jyralardy bylaı qoıa turyp, úskirik aıazǵa urynyp, tipti jazyq dalanyń ózi muz bop jatqan kók aıdynǵa aınaldy. Taǵasyz sáıgúlikter taıǵanap, eki jaqtyń atty áskerleri dármensiz kúıge jetti. Onyń ústine tebinge úırengen jylqy maly, jaıyla almaı, kóterem bola bastady. Árıne, mundaı jaǵdaıda soǵysý tipti múmkin emes. Orys han eń birinshi bop óz áskerin keıin shegindirdi. Buny kórgen Aqsaq-Temir de qosyndaryna Otyrar dalasyn tastaýǵa buıryq berdi. Biraq sol áskeri sheginetin túni ol Qorasan kindigi Gerattan qashyp kelip, Aqsaq Temirge qosylǵan Jaryq Temir, Qytaı Bahadúr jáne Muhamed-Sultan degen áskerı basshylaryna, attarynyń aıaqtaryna kıgiz baıpaq kıgizdirilgen bes júz atty jasaqpen sheginip bara jatqan Orys áskerin shabýǵa ámir etti.

Mundaı jaǵdaıdyń bolatynyn boljaǵan Orys han da qannen qapersiz shegine bermegen. Aq Ordaǵa qaıtyp bara jatqan qalyń qosyndarǵa, sońynan jaý tımesin dep kishi balasy Temir-Málik-oǵlandy basshy etip úsh myń jaýyngerden turatyn qalqan qaldyrǵan.

Aqsaq Temirdiń bes júz atty áskerimenen Temir-Málik basqarǵan úsh myń jasaq túnde kezdesti. Taǵy da eki jaqtan kóp adam qyryldy. Osy túngi aıqasta Jaryq Temir men Qytaı-Bahadýr qaza tapty. Temir-Málik-oǵlan aıaǵynan qatty jaraqattandy. Eki ásker de kún jylynysymen, birimen biri qaıta kezdespek bop, alystan «bálem seni me!» dep qamshylaryn bileı, ýaqytsha bolsa da urystaryn toqtatty.

Aqsaq Temir qalyń jaýyngerlerimen Qashyǵa kelip ornyqty. Osy ýaqytta jasy kelip qalǵan Orys han kenet júregi birese túıilip, birese biz qadalǵandaı suqqylap qatty syrqattanyp qalǵan. Shegine bastaǵan áskerin Qarakesek batyrǵa tastap, ózi jedel Syǵanaqqa qaıtqan.

Ordasyna kelip, jyly tósekke jatsa da syrqatynyń beti beri qaramaǵan. Baqsy balgerlerdiń úshkirgenine, jyndaryn, arýaqtaryn shaqyrǵanyna boı bermeı, júreginiń qysylýy údeı túsken.

Úsh kún osylaı qınalyp jatyp bir sát júregi kenet qabynyp ketip, aqyrǵy ret yshqynyp baryp demin alyp, dúnıe salǵan. Aq Ordanyń shańyraǵy qulap jerge túsken.

Jeti qatyny, on ulynan taraǵan toǵyz aýyl úrim-butaǵy joqtaý aıtyp, cap dalany basyna kóterdi. Búkil Aq Orda dalasy qara jamylyp qaıǵyrdy. Mine osy kezde Aqsaq Temir kesse qan shyqpas temirdeı óziniń qatty ekenin kórsetti. Aq Orda hany ólip, bassyz qalǵan denedeı dármensizdenip jurty ne isterin bilmeı, Orystyń úlken balasy Toqtyqıany han saılamaq bop jantalasyp jatqanynda Ámir-Temir Qashydan qalyń qolmen shyǵyp, on bes kún degende kelip jetip, Seıhúndarıanyń boıyndaǵy qalyń qamysty Jaıranqamys degen jerdi qystamaq bop qonyp jatqan Aq Ordanyń kóshin shapty. Aqsaq Temir kele qoıady dep oılamaǵan qamsyz el, jaý áskerinen qatty soqqy jedi. Bar jylqylarynan aıyryldy. Ámir-Temir shapqynshylaryna qarsy joryq uıymdastyrmaq bop jantalasqan Aq Orda taǵyna jańa ǵana otyrǵan Toqtyqıa han da kenet ókpesine sýyq tıip eki-aq kún aýyryp dúnıe saldy.

Aq Orda ýaqytsha bolsa da taǵy bassyz qaldy. Jeńiske mastanǵan Aqsaq Temir, endi Jaǵataı ulysyna Joshy urpaqtarynyń qarsy shyǵar kúshi joq dep oılap, Toqtamysty búkil Dáshti-Qypshaqtyń hany etti. Aq kıgizge kótertip, toı jasap, oǵan óziniń astyndaǵy ataqty Qynyqóklen tulparyn tartty. «Qýsań jaýyńa jetesiń, qashsań jaýyńnan qutylasyń» — dedi. Ózi Jylan, ıaǵnı 1378 jyldyń basynda Samarqantyna qaıtty. Toqtamysqa tulpar berip jatqanda Aqsaq Temir aıtqan sózdi qudaı aýzyna salǵan eken. Kóp keshikpeı osy tulpar Toqtamysty jaý qolynan alyp shyqty. Aqsaq Temir ketisimenen búkil Aq Orda ıgi jaqsylary bop Orys hannyń eń kishi uly Temir-Málik-oǵlandy han kótergen. Temir-Málik-oǵlan Aq Ordanyń taǵyna otyrǵan kúnine bir jeti ótpeı Toqtamysty Dáshti Qypshaq jerinen qýyp shyǵamyn dep jar salǵan. Jáne ýádesinde de turǵan. Qalyń qolmen Jaıranqamys mańynda handyq quryp shep ustap turǵan Toqtamys qosyndaryn kep shapqan. Áskeriniń kóptigine qaramaı Toqtamys taǵy jeńilgen. Qynyqóklen tulpary buny tónip kelgen jaýdan alyp shyqqan. Betiniń aryn belge túıip, Toqtamys taǵy Aqsaq Temirge qaıtyp keldi. Ámir-Temir ony jeńispen oralǵandaı taǵy qurmetpen qarsy aldy.

Bul oqıǵa Aqsaq Temirdiń Dáshti Qypshaqtan ótip Altyn Ordany shabýdyń tipti múmkin emes, ekenine kózin jetkizdi. Endi Ámir-Temir Saraı-Berkege, túbi bóten tustan tıisý kerek ekenin uqty. Sondyqtan aldymenen, Qorasan men Horezmdi ózine qaratyp, sosyn Kavkaz ben Irandy baǵyndyrmaq boldy. Sol sebepten ol osy kezde Jaǵataı ulysyna jigitterin soǵysqa shaqyryp uran salǵan. Aldaǵy kúresteriniń oqaıǵa túspeıtinin túsinip, mol daıyndyqqa kirisken. Sóıtse de ol Aq Ordany da umytpaǵan. Aq Ordany Toqtamys bılese, Altyn Orda da esh jaqqa ketpeıdi dep oılaǵan. Túbi ózi jaýlap alǵansha Altyn Orda, Aq Orda jaǵynan ózine qaýip týmaǵanyn kózdegen. Árıne, osynshama járdem istep, Aq Ordadan san jeńilgenin jeńiske sanap, han kóterip qoshamettep otyrǵan Toqtamysty Aqsaq Temir esh ýaqytta da ózine qarsy shyǵady dep tıtteı de kúmándánbaǵan. Ol Toqtamysty ómirbaqı ózine boryshker, baǵynyshty bolyp ótedi dep sengen.

Biraq Toqtamys ondaı bolmaı shyqqan. Buǵan onyń tek ózimshil minez-qulqy ǵana kináli emes edi.

Adamnyń kóńili bir atym nasybaıdan da qalady, ózine san jaqsylyq istegen Aqsaq Temirge bolashaq Altyn Orda hany kenet ishteı qandy qanmen jýarlyqtaı bop sestene qalǵan.

Ýaqıǵa bylaı bolǵan. Ulý jyly Toqtamysqa shyqqan Qunaıym-Jupar-begim toǵyz aı, toǵyz kún degende aq sazandaı ul tapqan. Atyn Toqtamys ózi qalap Aqjeleń qoıǵan.

Osy Aqjeleń toı-toılap júre bastaǵan kezinde Toqtamys Temir-Málik hannan jeńilip, Aqsaq Temirge kelgen. Jaǵataı ulysynyń ámiri ony qansha jubatyp qoshemettegende, bul joly Toqtamystyń kóńili jadyraı qoımaǵan. Aq Orda hanynan jeńilýin tikeleı aıtpasa da, ishteı Aqsaq Temirden kórgen Toqtamystyń bulaı jorýynyń bir sebebi de bar edi. Aq Ordaǵa qarsy shyǵarynda, Aqsaq Temirdiń qansha ásker jınaǵanyn Toqtamys jaqsy biletin. Jaıranqamysqa da Ámir-Temir qyrýar qolymen attanǵan. Al Toqtamysty han kóterip, ózi keıin qaıtqanda, bunyń qaramaǵynda qansha ásker qaldyrdy? Aq Orda áskeri shabýyl jasar bolsa, oǵan qarsy turýǵa jetkiliksiz edi. Aq Ordanyń shyntýaıtqa kelgende, qansha ásker jıa alatynyn biletin Toqtamys, han kóterip turyp, ordasyn qorǵaýǵa Aqsaq Temirdiń shamaly kúsh tastap ketkenine ishteı renjýli edi. «Maǵan nege az ásker berdi? — dep oılaıdy ol, álde senbeıdi me, tym kúsheıip ketedi dep qorqa ma? Osylaı ustasam baǵynyshty bolady dep oılaı ma?.. Eger olaı oılaıtyn bolsań... Toqtamys óz oıynan ózi shoshynǵandaı, joq, joq dedi ol taǵy da, óziń kúshti bolmaı, esh ýaqytta da ońbaısyń. Qaıtkenmen de ózim kúshti bolýymdy oılaýym kerek...»

Toqtamys osyndaı kúıde júrgenińde, Aqsaq Temir bir kúni buny úzeńgiles serikterimen birge ań aýlaýǵa shaqyrǵan. Han, ámir ulys ıeleriniń ańǵa shyǵýy, kóne zamannan kele jatqan dástúr boıynsha bir keremet toı-dýmanǵa aınalatyn. Quralaıdy kózinen atatyn kileń mergen jigittermen kókjal qasqyrlardy tyrp etkizbeı alatyn arlan tazy ertken, qyran búrkit ustaǵan qum-bekteriniń ózderi bir top. As-sý daıyndaıtyn áıel-erkek, qyz-qyrqyn bir qaýym. Júgen-quıysqandaryn, er toqymdaryn, ómildirik-tartpalaryn altynmenen aptaǵan, kúmispen qaptaǵan taıpy elden aldyna júırik salmaǵan qara kók, kók ala sáıgúlik mingen ámir, bekzadalar óz aldaryna bir bólek... Tartylǵan kerneı, syrnaı, jol-jónekeı shyrqalǵan án, ázil syqaq...

Bular úsh kún ań aýlap, joldary bolyp, jıyrmaǵa jýyq qasqyr, elýden artyq túlki, qarsaq, júzden astam buǵy-maral atyp, aman-esen elderine qaıtyp kele jatqan. Kóńilderi kóterińki, dalany basyna kótergen syrnaı-kerneı. Ámir-Temirdiń qasynda osy joly erekshe kózge túsken Aqsaq Temirdiń áıgili Kóksemser atalǵan qasqyr jyndas arlan ıti kele jatyr. Ámirdiń ańǵa shyqqandaǵy bir sebebi osy ıtin jurtqa kórsetip, bir maqtaný edi.

Kóksemser ámirdiń oıynan shyqqan. Bir ózi tórt qasqyr alǵan. Bul jolǵy saıahatta taǵy bir kisi erekshe kózge túsken.

Bul Edige-Mańǵyt edi.

Bul kez onyń áli er Edige atalmaǵan kezi.

Sonda da, «qylyshty júzinen tanıdy» degendeı, batyr bolar er jigitti bolmashy qımylynan-aq ańǵarady synshyl jurt.

Asaq Temir de Edigeni osyndaı bir kózge túsken qımylynan ańǵaryp qalǵan.

Ámir-Temirdiń ózi basqarǵan on shaqty kisi, qalyń tobylǵy arasyna kirip ketken kókjal qasqyrdy soıylmen uryp almaq bolǵan. Qasqyr osy tusta-aý degen jerdi jan-jaǵynan qorshap endi bári antalap kele jatqan. Qasqyr alar ıt bitken basqa jaqta edi. Osy topta Edige de bolatyn, Tobylǵy túbindegi qasqyrdy bular qorshaı tústi. Qazir kórinip te qalar dep oılaǵan olar.

Aqsaq Temir shoqparyn basynan asyra kóterip yńǵaılana berdi.

Kenet Ámir-Temir arlan qasqyrdyń tikireıgen qara qylshyq jalyn kózi shalyp qaldy.

Sóıtkenshe bolǵan joq, taıynshadaı qasqyr quıryǵymenen jerdi bir uryp kenet atyldy.

Biraq Aqsaq Temirge emes, qatar kele jatqan Edige Mańǵytqa...

Azý tisteri aqsıyp, basy keýde tusyna dóp kelgen qasqyrdyń Edige tamaǵynan shap etip ustaı aldy.

Aldyńǵy eki aıaǵymen attyń jalyna jabysqan qasqyrdyń tamaǵynan qysa ustaǵan Edige, kókjaldy tyrp etkizbeı, qatty da qaldy.

Qasqyr bulqynǵan saıyn, Edige onyń tamaǵynan qysa tústi.

Iesiniń mundaı alystaryna úreılengen Edigeniń astyndaǵy qula qasqasy tek oqyrana shyr kóbelek aınala berdi.

«Qaısyń jeńer ekensiń» degendeı Aqsaq Temir ornynan qozǵalmady.

Jan-jaqtarynan attaryn bastyrmalatyp kelip qalǵan ózge ámirlerge de «tımeńder» degendeı qolymen ısharat berdi de, Ámir-Temir sol qozǵalmaǵan qalpynda alysyp jatqan kisi men qasqyrdan kózin almaı qarady da turdy.

Qasqyr álsiregen tárizdi, burynǵysyndaı bulqynbaıdy.

Kózi sharasynan shyǵa alaryp, qyp-qyzyl súıir tili ezýinen shyǵyp, salaqtaı tústi. Edige qasqyrdyń alqymynan taǵy sál qysa tústi de, kenet «Áý, pirim!» dep arǵy atasy baba Túkti shashty Ázızdiń arýaǵyna syıyna qasqyrdyń taıynshadaı óli denesin basynan asyra bylǵaı kóterip, anandaı jerge laqtyryp jiberdi.

Qasqyr, sol qulaǵan jerinen tyrp etken joq. Ólip qalǵan eken.

Edigeniń jalańash qolymen qasqyrdy alǵanyn kórgen Aqsaq Temir súısinip: «Jigit ekensiń!» dedi.

Sózge sarań Ámir-Temirdiń bylaı deýi úlken maqtaý edi.

Edige qasqyrdy ózi soıyp, terisin Aqsaq Temirdiń qanjyǵasyna baılamaq boldy. Biraq, qasqyr tym úlken eken. Ámirdiń eriniń aldyna saldy.

Aqsaq Temir Edigeniń endi jomarttyǵyna da rıza bolyp qaldy. Túbi «bul óte kerek adam bolar» dep oılady.

Osylaı joldary oń bolǵan ańshylar Samarqantqa qaıtyp kele jatqan. Shahardyń eteginde Toqtamys pen Edigeniń aýly turǵan.

Bular ózderiniń kóshpeli elderiniń ádetine salyp, jaz kele-aq astana qasyndaǵy osy bir ózendi jazyq dalaǵa jaılaýǵa shyqqan. Aq boz úıli shaǵyn aýyldy Ámir-Temir toby bókterleı Samarqantqa qaraı buryldy.

Toqtamys Muhamed hannan bólinip Aqsaq Temirdiń qasyna keldi.

— Aldıar,— dedi ol Ámir Temirge janasa bas ıip.— Biz de elmiz. Bul arada Aq Ordanyń altyn saraıy bolmaǵanmen, myna turǵan Edige men meniń aýylym. Sál kidirip qymyz ishe ketińiz.

Aqsaq Temir maquldady.

— Bolsyn,— dedi.

Saltanatty top búıirdegi aýylǵa buryldy. Mine osy arada Toqtamysty Aqsaq Temirge ómir-baqı qastastyrardaı bir sumdyq oqıǵa boldy.

Aqsaq Temir Kóksemserdi bir uıaly qasqyrdy óltirip, apanynan bes kúshiktiń ishinen tańdap alǵan. Ózgelerin tabanda óltirip tastaǵan. Qasqyr kúshiginde qasqyr bolmaıdy, óse kele qasqyr bolady. Al Ámir-Temir qasqyrdyń kózin jańa ashqan kishkentaı osy bóltirigin ordasyna alyp kelgen. Óz qolymen aýzyna sút quıyp, ettiń jumsaq jerin bergen.

Aqyry osy Kóksemser taıynshadaı úlken, naǵyz kókjal arlan bop ósti. Aqsaq Temir buny esh ýaqytta janynan tastamaıtyn boldy. Jurt ta, Aqsaq Temirdiń ózi de endi Kóksemserdi ámirdiń kúzetshisi, qorǵaýshysy sanady. Kóksemser turǵan jerde eshkim de batyp Aqsaq Temirge qastyq isteı almasa kerek-ti. Ámir-Temir ańǵa shyqpaǵan ýaqyttyń bárinde de Kóksemser ıesiniń qasynda júredi. Aqsaq Temir májilis quryp, ne bireýmen jeke sóıleser bolsa, ordanyń bosaǵasynda sozylyp Kóksemser jatady. Eki qandy kózi birdeı Aqsaq Temirmen sóılesip otyrǵan adamda bolady.

Al shynynda Kóksemser óziniń osyndaı syrtqy sustylyǵyna qaramaı, qasqyrdan týsa da, tanys kisilerine esh ýaqytta tıispeıtin aýyl ıtteri tárizdi jýas edi. Bir adamdy qaýyp, ne bir adamǵa yryldap qyr kórsetip, shoshytqan emes. Ámirge eshkim tımegennen keıin, bu da eshkimge tımeıtin. Tek bunyń bar qas kóreri Qunaıym-Jupar-begim edi. Kóksemserdiń bóltirik kezinde Qunaıym-Jupar-begim de sylańdaǵan jas qyz bolatyn. Al bóltirik, kúshik tárizdi óte oıyn qumar, bireýdiń aıaǵynan tisin batyrmaı tistep, ne úıge kelgen jolaýshynyń mańyna qoıǵan tymaǵyn, áıtpese teri bıalaıyn alyp qashyp, ustatpaı adamnyń ábden berekesin alyp oınaýdy jaqsy kóretin.

Jáne bóltirik kishkentaı kezinde kóbine Bıbi hanymnyń saraıynda júretin.

Bir kúni Qunaıym-Jupar-begim hanymnyń tapsyrmasymen bir jaqqa barǵaly, Bıbiniń ózimenen sóılesip otyrǵan-dy. Jolaýshysha kıingen, qolynda tobylǵy sapty qamshysy. Hanymnyń sózin tyńdap, bir tizerlep semser bóltirik birdemeni domalata qýyp, oınap júrgen. Kenet Qunaıym-Jupar-begim shar ete qaldy. Art jaǵyndaǵy Kóksemser álgi domalaq nársesin tastaı salyp, nóker qyzdyń jerge shubatylyp jatqan shashyna baılanǵan kúmis shashpaýyn, qyzyǵyp ketip, tistep alyp, tarta jónelgen. Shoshyp jáne shashynyń túbi qatty aýyryp ketken Qunaıym-Jupar-begimdi kenet ashý qysyp, ol jalt burylyp Kóksemserdi qolyndaǵy tobylǵy sapty qamshysymen tartyp-tartyp jibergen. Endi qamshy batyp ketken Kóksemser yzalana qalǵan. Ol jaı kúshikterdeı, qyńsylaǵan joq. Sholpyny tastaı, berip, jelke júnin kúdireıtip, azý tisterin aqsıtyp, naǵyz bir shabatyn qasqyrdaı Qunaıym-Jupar-begimge ashýly kózin qadap, jer baýyrlap jata qaldy.

— Iapyrmaı, kip-kishkentaı bola tura myna shirkinniń túri qandaı susty edi. Násili qasqyr ǵoı,— dedi Saraı-Toǵaı-begim.— Beker urdyń-aý.

— Shoshyp ketip, baıqamaı qaldym ǵoı,— dedi Qunaıym-Jupar-begim bóltirikti urǵanyna shyn ókinip. Sóıtti de qamshysyn beline ilip, ádettegisindeı qaltasynan irimshik alyp Kóksemserdiń aldyna tastady, «ká, ká, ká» dedi ol qolyn jaıyp «káne, tatýlasaıyq» degendeı. Buryn Kúnaıym-Jupar-begim sóıtkende Kóksemser, kádimgi kúshikterdeı arsalańdap, quıryǵyn bulǵańdatyp júgirip keletin.

Bul joly ol ornynan qozǵalmady. Ashýly, otty kózimen Kúnaıym-Jupar-begimdi atyp, «endi tıseń shabamyn» degendeı tyrp etpeı jata berdi.

Osy kúnnen bastap Kóksemser nóker qyzǵa ábden óshigip aldy. Ony kórgen jerde tap berip, bas salmaǵanmen, jelke júnin kúdireıtip, únemi sustana qalady. Kúnaıym-Jupar-begim endi bul qasqyr ıtten qorqaıyn dedi. Ámir saraıyna kelgen saıyn abaılap júretin bolǵan. Óziniń Kóksemserden kádimgideı seskenetinin Ámir-Temirge de aıtqan. «Sen qyzdarǵa tıýshi bolma» — dep Aqsaq Temir janynda jatqan Kóksemserdiń arqasynan sıpaǵan. Iti ámirdiń sózine túsingendeı jýası, nóker qyzdan kózin aýdaryp áketken.

Kúnaıym-Jupar-begim sonda da Kóksemserden qorqa beretin.

Áıteýir Toqtamysqa erge shyqqannan keıin, ámir ordasynan kelip, bul qaýipten qutylǵan.

Álde qalaı Orda saraıyna kele qalsa, almas qanjarly Toqtamystan bir eli aıyrylmaıtyn.

Osy Kóksemser qazir Aqsaq Temirdiń janynda kele jatyr...

Ańshy toby Toqtamys aýylyna burylǵan sátte-aq Kóksemser áldenege eleń ete qaldy.

Aýylǵa taıanǵan saıyn, tumsyǵymen aýany ıiskep birdeńeni sezgendeı, basyn joǵary kóterip, qulaǵy edireıe tústi. Itiniń bul ózgerisin kórgen Aqsaq Temir, sirá bul aýylda ózine qas ıtter baryn sezip kele jatyr-aý, «bireý-mireý talap tastap júrer» dep seskenip, qurshysyna «Kóksemserdi shynjyrlap al» demek boldy. Biraq ámir úlgirmedi, kenet Kóksemser atyla jóneldi. Aýylǵa ańshylar tym taıap qalǵan-dy. Kele jatqan qonaqtardy qarsy alýǵa Toqtamys ordasynan bir top qyz-kelinshektermen birge Kúnaıym-Jupar-begim sulýdyń ózi de shyqqan edi. Suńǵaq boıly, sáýkele kıgen aldyńǵy qatarda turǵan anaý áıel sol áıgili arýdyń ózi bolatyn. Qolynda bir jarym jasar Aqjeleńi...

Kóksemserdiń aýylǵa qaraı quıqyljyta jónelgenin Toqtamys sál keshirek kórdi. Aqsaq Temirdiń burylýǵa ruqsatyn alǵannan keıin qonaqtardy qalaı qabyldaý kerek ekenin óziniń bir qosshy jigitine aıtyp kele jatqan.

Aqsaq Temirdiń «ká, ká-laǵan!» daýsyn estip Toqtamys jalt buryldy. Sóıtkenshe bolǵan joq, Kóksemser aýylǵa jetip te qaldy. Ittiń bosqa shappaǵanyn sezip, Toqtamys ta Qynyqóklenge qamshyny basty. Átten ne kerek, sál keshigip jetti. Quıyndatqan Kóksemser sol qalpynda, top qyz-kelinshektiń aldynda turǵan Kúnaıym-Jupar-begimdi bas saldy. Áıeldiń qolyndaǵy balasy anandaı jerge ushyp ketti. Kóksemser jerge qulaǵan Kúnaıym-Jupar-begimdi apyr-topyr talaı bastady. Áıeldiń oıbaılap sharyldaǵan daýsy bir sát shyqty da tyna qaldy. Osy kezde Qynyqóklenin aryndata Toqtamys ta jetti. Ol sol shapqan boıy áli Kúnaıym-Jupar-begimdi qan-josa etip talap jatqan Kóksemserdi aıqara siltegen aldaspanymen tartyp ótti. Almastan ótkir aldaspan Kóksemserdiń dál jelke tusynan tıgen eken, laqtyrǵan doptaı etip, ıttiń basyn anandaı jerge ushyryp túsirdi. Toqtamys atynyń basyn ázer qaıyryp keıin buryldy. Áıeli men balasynyń jatqan jerine taıaı berip, atynan sekirip tústi. Sol sátte topyrlaı kelip qalǵan ańshylardyń aldyńǵy jaǵyndaǵy Aqsaq Temir oǵan aqyryp jiberdi.

— Toqta! — dedi ol buıyryp, sóıdedi de ózimen birge júretin, qazir qasynda turǵan Aqshash dárigerine: — Bul ne sumdyq, ne bop ketti, bilshi,— dedi.

Dáriger atynan túspegen qalpymen, oqıǵa bolǵan jerdi bir sholyp ótti de Kóksemserdiń basy jatqan jerge sál aıaldap, ámirdiń qasyna keldi:

— Aldıar, gýrgen,— dedi ol.— Sizdiń Kóksemserińiz qutyrǵan eken. Aýzynan qandy kóbigi burqyrap jatyr. Bassyz denesinen de jany ketpepti. Búıir júnderi áli búlk-búlk etedi. Bul ıttiń jyndanǵanynyń belgisi.

— Ózim de solaı dep oılap edim,— dedi Aqsaq Temir.— Áıtpese meniń Kóksemserimnen mundaı qylyq shyqpasa kerek edi.— Sosyn qaıtadan Aqshash dárigerge qarady.— Endi ne isteý kerek? Áıel men bala tiri me eken?

Aqshash Baǵdatta oqyǵan úlken ǵalym dáriger edi.

— Bárimizdiń janymyzdan sizdiń janyńyz qymbat,—dedi dáriger.— Bul aradan siz qazir ketýińiz kerek. Al bul ara, ıttiń tisi tıgen, silekeı túsken jer, qazir tegis órtelýi qajet!

Dál osy tusta Toqtamys alǵa qaraı umtyldy.

— Toqta! — dep Aqsaq Temir taǵy aqyrdy.— Ana ıttiń denesine tıgen qylyshyńdy laqtyr!

Toqtamys aldaspanyn alǵa qaraı laqtyryp jiberdi.

— Aldıar, Ámir-Temir,— dedi ol yzaly.— Eń bolmasa qatyn-balamnyń jaıyn bilýim kerek qoı!

Aqsaq Temir kenet surlana qaldy.

— Seniń qatyn-balańnyń jaıyn oılaımyn dep búkil Maýarannahrdy apatqa ushyratar hálim joq,— sóıdedi de, Toqtamysqa qaıta buıyrdy.— Atyńa min de óziń bylaı shyq!

Toqtamys basyn jerden kótermesten, anandaı jerde tyrp etpeı turǵan Qynyqóklenine baryp mindi.

Sonda ǵana Aqsaq Temir qasyndaǵy nókerlerine buıyrdy.

— Birde-bir adam bul araǵa jýymasyn. Bir tobyń ana saıdan baryp tobylǵy, qýraı ákep, osy araǵa tastańdar. Ózgeleriń tezirek aýyldy bul aradan kóshirińder. Sosyn bul jerdi tegis órteńder! Bir jaqsysy Kóksemser der kezinde óltirildi... Apat bul aradan esh jaqqa jaıylmaıdy. Tek tezirek órteńder!

— Ámir-Temir! — dedi Toqtamys.— Eń bolmasa ana náreste balamdy alýǵa ruqsat et!

— Joq! — dedi Aqsaq Temir — Jyndanǵan ıttiń tisi tıgen balany ustasań óziń jyndanasyń! Sen jyndansań ózgemiz de aman qalmaımyz! Bul sondaı apat. Amal joq, bastan qulaq sadaqa!

Sóıdedi de ózi atynyń basyn buryp alyp jańaǵy kelgen jaǵyndaǵy tóbege qaraı aıańdaı berdi. Buıryq alǵan nókerlerden ózgeleri sońynan erdi. Eki ıininen sý ketkendeı salbyrap qatyny men balasy jatqan jerge qaraı-qaraı Toqtamys ta tóbege bettedi. Aqsaq Temirdiń ámirin buzýǵa erligi jetpedi. Óz qylyǵynan ózi qorlandy. Jáne Aqsaq Temirdiń ózine aqyra buıyrǵanyn estip, kenet ústemdik kórsetken ámirdi ólerdeı jek kórip qaldy. Joq, óziniń álsizdigi úshin emes, ananyń budan kúshtiligi úshin ony jek kórdi.

Aqsaq Temir tóbe ústine kelip toqtady. Ózgeler de bunyń janyna shoǵyrlana tústi. Toqtamys ta ún-túnsiz jurttyń art jaǵynan kep toqtady.

Aqsaq Temirdiń nókerleri saıǵa qaraı ersili-qarsyly shaýyp, at ústinen oqıǵa bolǵan jerge qushaq-qushaq qýraı, qamys, tal ákep tastap jatty. Úreılene qalǵan aýyl da úılerin jyǵa bastady.

Bir sát lap etken ot ta kórindi. Áıgili sulý Kúnaıym-Jupar-begim, onyń sábı balasymen, ámirdiń Kóksemser bórisi jatqan jer kók jalyn órtke aınaldy. Tobylǵy men jas taldyń tútini qap-qara bop býdaqtaı, aspanǵa jetti. Tistenip alǵan Toqtamys eshkimge til qatpaı, qatty da qaldy. Bir mezet janyndaı jaqsy kórgen áıeliniń appaq denesin jáne «kóke, kóke» dep tili jańa shyǵyp byldyrlaı bastaǵan sábıiniń balbyraǵan tánin qyp-qyzyl ot shyjyldatyp kúıdirip jatqanyn kóz aldyna elestetip qalyp edi, júregi ýdaı ashyp tolyqsyp ketti. Biraq kózinen bir tamshy jas shyqpady.

Kún besindige taıaǵan ýaqytta ǵana órt sóndi. Sonda da Aqsaq Temir:

— Qandaı tamasha kókjal ıtten aıyryldym! — dedi shyn qaıǵyryp, besin namazyn oqyǵaly atynan túsip jatyp. Al Toqtamystyń qatyny men balasynyń órtengeni onyń tipti esinen shyǵyp ketkendeı.

Mine, sonda Toqtamys Aqsaq Temirge kenet kektene qaldy. «Toqtamys ishinen yzalana kúldi: «Tek han taǵyna qolymdy bir jetkiz,— dedi ol,— dál búgingi etkenińdi ózińniń aldyńa keltirermin». Sóıtse de Toqtamys áli de bolsa Aqsaq Temirdiń kóńilinen shyǵýǵa tyrysty. Óıtkeni Aq Orda, sońynan Altyn Orda taǵyna jetý úshin oǵan bóten jol joq edi.

Osylaı Aq Ordany qulatýǵa Aqsaq Temir Toqtamysty, al Toqtamys sol Aq Orda bıligine jetýge Aqsaq Temirdi paıdalanbaq bop júrgenderinde, Samarqanda Aq Ordadan qashyp Uryq-Temir ámir keldi. Aq Orda men Altyn Ordadan qashqan adamdardy ylǵı qushaǵyn jaıa qarsy alý Aqsaq Temirge ádetke aınalǵan. Jaǵataı ulysynyń ámiri buny da qurmetpen qarsy aldy. Uryq-Temir de tegin kelmegen eken, Aq Ordanyń qazirgi jaıyn, onyń hany Temir-Máliktiń ishimdikke berilgenin, Orda jumysymen shuǵyldanýdyń ornyna araq-sharaptan qoly bosamaıtynyn aıta keldi. «Eger Aq Ordany shapqyńyz kelse,— dedi ol Aqsaq Temirge,— qazir eń yńǵaıly kez!».

Aqsaq Temir men Toqtamys qalyń áskermen taǵy Aq Ordaǵa attandy. Bul jyly Temir-Málik Qaratalda qystap shyqqan. Aqsaq Temirdiń Syǵanaqqa jetip qalǵanyn estip, bu da el-jurtyna jar saldy. Biraq kesh qaldy.

Aqsaq Temir ózi Syǵanaqqa toqtady. Toqtamys pen Temir-Málik áskerleri Syǵanaqtyń kúngeı jaǵynda kezdesti. Jeti kún birdeı qan sasyǵan qyrǵyn boldy. Edige bul aıqasta erekshe kózge tústi. Aqyry únemi mas bolyp júrip, qosyndaryn kúni buryn soǵysqa durystap daıyndaı almaǵan Temir-Málik jaǵy jeńildi.

Aq Orda taǵyna endi Toqtamys otyrdy. Ol sol taqqa otyrǵan saǵatynan-aq Altyn Ordaǵa han bolýdy arman etti.

Biraq bul armannyń oryndalýy áli erte edi. Onyń jáne Aqsaq Temirsiz oryndalýy da múmkin emes-ti. Sondyqtan Toqtamys Aqsaq Temirdiń ıyǵyna shapanyn jaýyp, aldyna kep ıilip sálem berýmen boldy. Oǵan degen óshpendiligin syrtyna shyǵarmady.

Azý tisin kórsetýge erte sanady.

Jalaıyr jasaqtarymen Edigeni Toqtamysqa qaldyryp, kelesi jyly Horezmdi jaýlap almaq bolyp Aqsaq Temir Samarqantqa qaıtty.

Altyn Ordanyń shyǵys, shyǵys-kúngeı jaǵy shetinen ydyraýǵa yńǵaılandy.

Shyǵysy, shyǵys-kúngeıi qandaı qaýipti bolsa, onyń kúngeıi men batysy da sondaı qaýipti edi. Kúngeıinde Mamaı qylyshyn jalaqtatsa, batysynda Orusýt eliniń aıbyndy aıqaıy estile bastaǵan.

Endi Altyn Ordanyń eń qıyn kezeńderi, joq, kúıreý kezeńderi, taıap kele jatqandaı edi.

Al han taǵyna otyrǵan Toqtamystyń da ózge handardan qara halyqqa degen esh artyqshylyǵy bolmady. Qandy tyrnaqty búrkit balapany uıada neni kórse sony iledi. Aqsaq Temirdiń Ordasynda kórgen ozbyrlyq, jan aıamastyq bunyń da ózi qalap aq jolyna aınaldy. Shý degennen-aq, eshkimniń kóz jasyna qaramaı, Esil, Nura, Syr boıyn jaılap otyrǵan sharýanyń shuraıly jerlerin óziniń týǵan-týysyna, tóre tuqymyna, úzeńgiles serik-tilektesterine jaz jaılaý, qys qystaý etip tartyp alyp berdi. Áskerı kúshin kúsheıte túsý úshin baı, kedeı demeı bar halyqqa aýyr salyq saldy. Aýqattylardyń sál mal basy kemise, jarly sorlynyń jalǵyz atyn aldy.

Hannyń bul qylyǵynan búkil Dáshti Qypshaq dir etti.

Joq, qur seskenip qana qalǵan joq, dir etti de dúr etti. «Sen qaıdasyń?!» dep aıqaılasyp erkek kindiktileri soıylyn úıirip, atqa mindi. Top-top bop han ordasyna tóndi.

Ashyq aspanda jınala túsken qara bulttaı, ip-ilezde qozǵala kelgen halyq tý etip aldaryna el-jurtyna jany ashyr, qaradan shyqqan Alaý batyrdy aldy.

Alpamsadaı ala aıǵyr mingen Alaý batyr halyq qolynyń aldyna shyqty.

Bul, jaı adam kótere almaıtyn temir basty shoqparyn oń qolymen urshyqtaı úıiretin, kúsh ıesi, alyp deneli ańǵal batyr edi. Jasy otyzǵa taıap qalǵan. Jigittiń tepse temir úzetin kezi. On segiz jasynan el qorǵaǵan, jer qorǵaǵan talaı urysqa qatysyp halyqtyń raqmetine bólengen. Jeti jasar Toǵan atty balasy da ózi tárizdi alyp jaralǵan. Alpamys tárizdi oınap júrgen balalaryn shertse, olardyń shekesi bileýdeı bolyp isip shyǵa keletin.

Jastyń aty jas, kúres tájirıbesi az, ańǵal batyr qate istedi. Dál osy kúnderi burq-sarq qaınaǵan qazandaı erneýinen asyp tógilip jatqan halyqtyń ashýyn der kezinde paıdalanbaı, ol Toqtamysqa kisi saldy. «Handa qyryq kisiniń aılasy bar» degen máteldi eske almady.

— Han jurttyń tartyp alǵan jer-sýyn qaıtaryp bersin! — dedi ol óktem sóıleı jaýshy etip jiberip jatqan eki batyr jigitke,— Eger óıtpeıdi eken, daıyndala bersin, Ordasyn shabamyz!

Al Toqtamys kók jıekte shoǵyrlanyp jınala bastaǵan qap-qara jaýar bulttaı alysta alaburtyp toptalyp qalǵan halyqty kórip, seskenip qaldy. Halyq degen alaqanyna túkirip kúreske shyqsa, kimdi bolsa da alyp uratyn balýan ekenin ol burynnan da sezetin. Oǵan qarsy qoıatyn dál qazir ózinde de bálendeı kúshti áskeriniń joq ekenin de túsinetin. Taqqa da Aqsaq Temir qoldarynyń jebeýimen otyrdy. Al Orda tóńireginde jaqynda ǵana basy qosylǵan jas áskeri, deni osy «alaýlaǵan» jurttan alynǵan. Qıyn saǵatta qanyna tartyp ketip júrse ne isteıdi?..

Sondyqtan ol kóde qabaǵyn túksıtip sál oılandy da:

— Jaraıdy, menen bir aǵattyq ketken eken,— dedi.— Jańa qonǵan jurttyń tóskeıdegi malyn jınattyryp, tósektegi balasyn oıattyryp, burynǵy qonystaryna qaıtaraıyn, batyr maǵan mursha bersin.

Jerden jeti qoıan taýyp alǵandaı qýanyp, sabylyp shaýyp kelgen jaýshylarǵa:

— Bolsyn! — dedi Alaý batyr,— Qan tógispeı bitimge kelgenge ne jetsin!..

Tasyp baryp arnasyna túsken doly ózendeı qaharly halyqtyń aıbarly ekpini sál báseńdeı tústi. Soıylyn súıretip alystaǵy malyna ketkender de tabyldy. Toqtamystyń minez-qulqyn bilmeıtin keıbir aqsaqaldar:

— Bárekeldi, han halqynyń qamyn nege oılamaısyń, bizge qıyn tıerin bilmeı qalǵan ǵoı...— dedi.

Degenmen, ereýilge shyqqan jurt taramady. Attaryn shiderleı otqa jiberip, ózderi erlerin jastanyp, saı-salany toltyryp, hannyń aıtqan ýádesin kútip bir jeti jatty. Biraq olar kóship-qonǵan birde-bir aýyldy kórmedi. Kenet kúdiktene qalǵan Alaý batyr jan-jaǵyna at shaptyrdy.

Jerimizge jańa qonǵan tóre aýyldarynyń tipti kóshetin túri joq,— dep qaıtty olar,— Tóskeıde maly, tósekte qatyny...

Alaý batyr qaıtadan Toqtamysqa jaýshy jiberdi. Eki ıininen sýy ketip attaryn qara terge malyndyryp qaıtqan jaýshylar:

— Han «Alaý batyr bylshyldamasyn! Eger jan kerek bolsa ana soıyldy tobyrlaryn tez taratsyn dedi»,— deı keldi.

Alaý batyr, jas arystandaı ornynan atyp turdy.

— Handy han eken desem, sózinde turmaıtyn qatyn eken ǵoı! — dedi kárlenip.— Kórseteıik biz oǵan halyq degenniń kim ekenin!

Qaıtadan dabyl qaǵyldy. Halyq qoly lek-lek bop Ordaǵa qaraı attandy.

Biraq Orda jaǵynan ózderine qarsy kele jatqan kók naızaly, kók saýytty, attary aýyzdyǵymen alysqan Aqsaq Temirdiń qalyń áskeri men Aq Ordanyń shoıyn shoqparly sarbazdaryn kórdi.

Hannyń bulardy aldap urǵanyn endi batyr da, el de bildi.

Biraq jaý kórse jany kiretin Alaý batyr bastaǵan Dáshti Qypshaq jigitteri attarynyń basyn keıin burmady. «Ýa, arýaq!» dep jan-jaqtan lap qoıdy.

Urys sáskede bastaldy.

Soıyl-shoqparly Qypshaq-soıylgerleri qansha er júrekti bolǵanmen temir saýytty Aqsaq Temir men Aq Ordanyń ór sarbazdaryna eshteńe isteı almady. Qabyrǵaǵa urylǵan kıiz toptaı, myzǵymaı, ıin tiresip, kók naızalaryn aldaryna ustaı, qataryn buzbaı kele jatqan jaıaý áskerdiń shebine shaýyp kelip keıin qaıtty. Sol jerde bireýleri naıza ushyna iligip jer qapty. Osylaı birneshe shabýylǵa shyqqan qalyń top birte-birte sıreı bastady. Osy kezde jaıaý. áskeriniń artynda turǵan Aqsaq Temirdiń jeńil saýytty atty áskeri men temir qalqandy Aq Orda áskeri iske kiristi. Endi baǵanadan beri jaýdyń jaıaý áskeriniń shebin buza almaı taýy shatylyp qalǵan qypshaq jigitteri, attary aýyzdyǵymen alysyp, arandap shaýyp kele jatqan kók naızaly, temir qylyshty, soǵysa-soǵysa ábden dánikken Aqsaq Temirdiń atty áskeri men Aq Orda naızagerlerine tótep bere almady. Keıin sheginýge májbúr boldy.

Mine osy kezden bastap Uly qyrǵyn bastaldy.

Toqtamystyń ózi bastaǵan, qanypezer qalyń áskeri qypshaqtyń ádiletsizdikke qarsy bas kótergen er jigitterin-qoıdaı qyrdy, tipti qýyp júrip saýǵalaı qolyn kótergenin qylyshpen shapty, qashyp qutylamyn degenin naızamen túıreı jer qushtyrdy.

Kún besinge aınalǵanda dúnıe júzi qyp-qyzyl qanǵa boıanyp urys tyndy. «Qypshaq qyrylǵan» degen jer sodan qaldy.

— Kimde kim maǵan qarsy qol kóterse, osylaı qyrylady! — dedi Toqtamys.

Únsiz álem, kúnsiz álem. Dúnıe júzin tún basqan. Ala shabyr bult arasynan aı kórinse, áldekimder aǵarańdaıdy. Bular, bireý balasyn, bireý erin, bireý aǵasyn, bireý inisin, taýyp alyp kómýge izdep júrgen halyq. Anda-sanda balasynyń óligin tapqan ananyń ańyraı shyqqan joqtaýy estiledi. Áldekim kenet qaza tapqan búkil jurtty joqtaıdy. Onyń ashýǵa bólengen qarlyqqan daýsy úzilip-úzilip shyǵady.

Qor boldy sorly elim-aı,

Kór boldy sorly erim-aı...

Bir tóbeniń basynda, Alaý batyrdyń óliginiń qasynda, batyrdyń jeti jasar Toǵan balasyn jetektegen, osy qyrǵynǵa qatysqan, áldeqalaı aman qalǵan jas jyrshy tur. Onyń júzinde kek oınaıdy. Erni ashý sózin kúbirleıdi.

Kók naıza, qaptaǵan jaý seldi kórdim.

Aldanǵan han sózine eldi kórdim.

Jurtymnyń jeńilý bop bar úlesi

Qazylyp jatqan sansyz kórdi kórdim.

Basyna uldarynyń quran oqyp,—

Qaıǵyrǵan, qan jylaǵan, jegen opyq,

Ýa, halqym, kórip seni qaıǵy degen,

Janymdy quzǵyn bop kep tur ǵoı shoqyp,

Qurysyn búıtip meniń jer basqanym!

Astynda júrgenim de kek aspannyń!

Asyq pa, eı, myqtylar, saǵan áli

Salarmyn kektiń qaırap aldaspanyn!

Iá, búgingi qyrǵyn aýyr qyrǵyn boldy. Biraq bul qyrǵyn halyqqa Toqtamys ta baqyt ákelmeıtinin uqtyrdy.

Biraz ýaqyt ótti.

Shoshaıǵan taqyr tóbeniń basynda áıgili oıshy Asan Qaıǵy otyr. Taqyr júndi jelmaıasy etekte shógip jatyr. Qart jyraý qalyń oıda. Ne oılaıdy? El qamyn jegen dana kárıaǵa oı jiberer kúı az ba?

Ol jaqynda jeldeı jelgen jelmaıasymen Altyn Ordanyń alyp dalasyn taǵy bir aınalyp kelgen.

Kórgenine tań qalǵan.

Bul áıgili Altyn Orda edi de, emes te edi.

Dalasy da ózgergen.

Burynǵy dala, biraq halqy da, qabileti de basqa...

Ásirese ǵurpy, tili ádeti.

Altyn Ordanyń burynǵy, osydan júz elý jyl ári kezdegi jurty negizinde Qypshaq, Oǵuz, Qarluq quramdarynan bolatyn.

Qazir de alyp dalada solar.

Biraq solar deýge bolady da, bolmaıdy da.

Monǵoldyń júz elý jyldyq ústemdigi bulardy bóten el etken.

Dáshti Qypshaqqa kelgen monǵol shapqynshylary az edi. Shyńǵys hannyń or ulyna bólip bergen tórt myń jaýyngerlerine, ár attanystan osy aradan jer, aımaq alyp, aquryqtarymen jerlep qalǵan monǵol bekzadalaryn, noıandaryn, jaýyngerlerin qosqanda jıyrma myń úıden aspaıtyn.

Biraq bular az bolǵanmen, Dáshti Qypshaqqa óziniń tártibin, ústemdigin júrgize bilgen.

Al buryn, monǵoldar kelmesten buryn rýlyq tártippen rý-rý bop kóship júrgen kóshpeli el, endi monǵoldardyń ulystyq tártibine kóngen. Buryn ár rýdyń óz aqsaqaly, óz batyry bılese, endi bul rýlar ulysqa kirgendikten, olardy monǵol bekzadalary bılegen. Jáne jerdiń, ulystyń áýenine qaraı bir el, bir rý, birneshe ulystarǵa bólingen.

Monǵol ústemdigi alyp kelgen ulys tártibi Dáshti Qypshaq jerine jańa qoǵamdyq, feodaldyq, alpaýyttyq qarym-qatynastar týdyrǵan.

Monǵol ústemdigi burynǵy rý-rýǵa bólingen eldi endi ulys-ulysqa bólip, sol ulystar baryp bir hanǵa, Altyn Orda hanyna baǵynǵandyqtan, olarǵa memlekettik, eldik maǵyna bergen.

Dáshti Qypshaq jerinde rýlyq emes, endi ulystyq, eldik tártip ústemdik alǵan.

Osydan keshegi Dáshti Qypshaqta qazaq eli degen jańa uǵym paıda boldy.

Burynǵy qypshaq eli, endi Qypshaq rýyna aınaldy.

Biraq qazaq rýlary monǵol bekzadalarynyń ulys, aımaq qaramaǵyna kirip, qalaı bólshektense de, óziniń kóne atyn saqtady.

El bolýy rýlardyń joǵalýynan emes, solardyń ulys, orda bolyp birigýlerinen týdy.

Al Dáshti Qypshaqqa kelgen keshegi monǵoldyń shaǵyn bekzadalary, noıandary, jaýyngerleri, ózderin monǵol etip saqtaı almady. Olar tilderin de, ádet-ǵuryptaryn da joǵaltyp, qypshaq eline sińdi. Bir kúbi sýǵa bir qasyq tuz salǵandaı tárizdendi.

Keshegi Batý ornatqan Altyn Ordanyń, búgingi Toqtamys basqarǵan Altyn Ordanyń eń negizgi ózgerisi osyndaı qoǵam ózgerisine ákeldi.

«Elý jylda el jańa» degen. Altyn Orda birtindep Qazaq jerindegi Edil — Jaıyq Ordasyna aınaldy.

Al jańa qoǵam ózgerisi, Edil, Jaıyq dalasyna jańa ǵuryp, salt ózgerisin de ákeldi.

Saq kezinde ólgenderiniń ústine qorǵan salyp, taý ornatqan, qypshaq kezinde ólgenderiniń qurmetine oba tas, balbalalar turǵyzǵan bul aranyń kóshpendileri endi monǵoldarsha ólikterin burynǵydaı dástúrlemeı, sý barmaıtyn, órt almaıtyn qyr-qyrqa, tóbe basyna qoıdy.

Altyn Orda shý degennen-aq qıanattan týǵan memleket bolatyn. Ol ómir boıy sol qıanatyn ústemdik etip júrgizip kelgen. Al sol qıanatynyń oryndaýshysy atam zamannan áskeri bolǵan.

Shyńǵys han bul áskerin jan aıamas qatygezdikke, temir tártipke úıretken. Álemdi tek osyndaı eshkimdi aıaýdy bilmeıtin jaýyngerlermen jaýlap alam dep oılaǵan.

Sol sebepten de ol, eger bir ondyqtan, ne júzdikten, myńdyqtan, tipti bir túmeden, ekinshi túmege, myńdyqqa, júzdikke, ondyqqa ózi tilep bir jaýynger aýysar bolsa, ondaı jaýynger óltirilgen. Al oǵan aýysýǵa ruqsat etken basshy, meıli ol túme basshysy bolsa da, kisen salynyp, qatty jazaǵa buıyrylǵan.

Uly jıhangerdiń munysy «aǵash bir jerde turyp ósedi, jaýynger bir jasaqta júrip shynyǵady» degeni edi.

Sondaı-aq Shyńǵys han, soǵysqa qosyndaryn daıyndaǵanda, esh ýaqytta toıyndyryp as bermegen. «Toq júırik alysqa jaramas, toq tazy túlki almas. Ash jaýynger yzaly, ashýly keledi. Ashýly jaýynger jaýyńdy aıamaı, qyra beredi» degen.

Altyn Orda handary da, jańa jıhanger Aqsaq Temir de, áskerlerin sol Shyńǵys han tártibimen uıymdastyrǵan.

Eshkim eski saltty buzbaǵan. Biraq bul syrtqy kórinis edi. Al shynynda áskerlerge kóp ózgeris engen. Mysaly, Aqsaq Temir atty áskerlerin tek túrki tuqymdas kóshpeli elderden qurǵan. Al jaıaý áskerin tájik tárizdi otyryqshy jurttan jasaǵan. Jáne sol Shyńǵys hannan qalǵan ondyq, júzdik, myńdyq, tumalyq áskerı erejelerdi ustaı otyryp Shyńǵys jasysynan ózgeshe ketip otyrǵan.

Bir jaýyngerdiń bir jasaqtan bir jasaqqa aýysýy túgil, bir jasaqtyń óz ulysynan ekinshi ulysqa shyǵyp ketýin Aqsaq Temir de, Altyn Orda handary da aıyp kórmegen. Sol sebepten de Toqtamys, Edige, Mamaılardyń ózderi de bir Ordadan ekinshi ordaǵa álsin-álsin qashyp otyrǵan.

Al Shyńǵystyń temir tártibi boıynsha, soǵysqa jaýyngerlerdi ashyqtyryp salýdyń ornyna, Aqsaq Temir de, Altyn Orda qolbasshylary urys aldynda jaýyngerlerge syılyq úlestirgen, keıde sharap ta bergen.

Bul áskerdi temir tártipke emes, dúnıege satylýǵa, dúnıe qońyzdyqqa úıretken.

Áskerdiń aqkóz erligi, bóten elderdi aıamaı shabýy kóbine jaýyngerdiń óz basynyń paıdasyn oılaýdan týǵan.

Olar dúnıe úshin jaýlamaq elin aıamaı shapqan, dymyn qaldyrmaı tonaǵan.

Bul tásildi ásirese Aqsaq Temir qoldanǵan.

Sondyqtan da onyń áskeri naǵyz el tonaǵysh, eshkimdi aıaýdy bilmes qanisher kelgen.

Sondyqtan da onyń áskeri, qolbasshysy Aqsaq Temirge erip, bir elden keıin bir eldi tonaýǵa qulshynyp turǵan.

Synyqtan bótenniń bári juǵady, mundaı pıǵyl Altyn Orda áskerinde de qatty oryn alǵan.

Jalpy memlekettik emes, jeke bastyń qamynan shyqqan maqsat árqashanda buzyqtyqqa, opasyzdyqqa aparyp soqqan.

Osylaı Altyn Orda halqynyń da, áskeriniń de ózgergenin Asan qaıǵy óz kózimenen kórip kelgen.

Tóbe basynda jalǵyz qart, etekte jalǵyz jelmaıa, al jan-jaǵy, búkil dúnıe qulazyǵan qý dala... Tek saǵym ǵana oınaǵan. Horezmnen Azaq-Tana, Kaffa Hadjy-Tarhanǵa qaraı uly Jibek jolymen shubyrǵan qalyń kósh te kórinbeıdi, kúngeı men batysqa qaraı bort-bort jelgen kók naızaly qosyndar da joq.

Danyshpan qarıa Altyn Ordanyń álgi ózgerýleri berekesi ketip, ydyraı bastaǵany ekenin túsindi...

«Sonda halqym ne bolady? Halqym ne bolady!» — deıdi ol tolǵanyp.

Biraq saǵym oınaǵan uly dala jaýap bermeıdi.

Asan Qaıǵy endi ornynan turady. Ol eńkildeı basyp jelmaıasyna taıaıdy.

Taǵy kókjıekte teńiz tolqynyndaı týlaǵan saǵym. Sol saǵym arasynda halqymdy qalaı aman saqtap qalamyn dep Jeruıyqty izdep, buldyrlaı ketip bara jatqan qart jyraý.

Kókte de, jerde de eshteńe kórinbeıdi. Tek dúnıe júzin alyp ketken saǵym.

Altyn orda. I kitap

Altyn orda. III kitap

---