InfoHub Logo

I

Kógildir aspan aıasynda jasyl ormanǵa bólengen kógildir qala jatyr. Qala qaı jaǵynan qarasań da birdeı kóringen, san qyrly gaýhar tastaı jalt-jult etedi. Keremet kórikti. Shyǵys-kúngeıi men qubylasyna deıin tutasa sozylǵan, aspanmen tildesken aq sáldeli taýlary qandaı aıbarly, sándi deseńdershi! Kant bastary kún sáýlesimen oınap, kózdiń jaýyn alady. Bul kósheleri, kósheni qýalaı júgirgen aryqtary áli asfált pen betonǵa qundaqtalmaǵan soǵystan keıingi Almaty. Bunda áli alty qabat, jeti qabat úıler joq. Jıyrma bes qabatty «Qazaqstan» meımanhanasy turǵyndardyń qıalyna da kirmegen. Sonda da qala sandyqtan alyp shyqqan jannat ishikteı qulpyryp tur. Sonaý aspanmen tildesken alyp taýlardyń qoınaýlarynan, shatqal, arnalarynan qýalaı, qalanyń shyǵysy men batysyn ala úsh ózen aǵady. Shyǵysyndaǵyny - Kishi Almaty ózeni, batysyndaǵylaryn - Kóktem men Jaman ózen dep ataıdy. Shyǵysyndaǵy Kishi Almaty ózeni sonaý taý qoınaýynan sarqyraı shattana kúlip, tynbaı aǵyp, qalaǵa jetedi de, kire bere ekige bólinedi. Bir qoly tasty, qumdy Kishi Almaty ózeniniń arnasymen tómen qaraı qulaıdy da, sýdyń ekinshi jartysy Bas aryqty betteı júıtkıdi. Bas aryqtan ár kósheniń eki jaǵyn ala, taram-taram bop, qala boıyn qýalaı jóneledi. Kógal kómkergen, áli beton kımegen bul aryqtar, naǵyz bir taý etegindegi tas bulaqtar tárizdi kóbik atyp sekire, sylq-sylq kúledi. Sýlary kóz jasyndaı móp-móldir, urttap qalsań, tisińdi jarardaı sup-sýyq. Kúndiz-túni syńǵyrlap jatqan aǵysynyń jyldamdyǵy ushqan qusqa para-par bir keremetter.

Al osy kógildir qalanyń aqshyl, surǵylt úılerin aldyńǵy jaǵynan, búıirinen qorshaı, qatarlasa bitken suńǵaq boıly qaraǵaı, qaıyńdy, kóleńkeleri kósheniń teń jartysyn alǵan jýan-jýan emen, qaraǵashty aıtsańdarshy! Bekinisterin jaýǵa bergisi kelmeı kúzette turǵan jasyl shıneldi alyp soldattar tárizdi. Tek anda-sanda oqys soqqan jelmenen jasyl japyraqtaryn oınata sybdyr-sybdyr qaǵady.

Mine, osy qala meniń janym súıgen qalam! Jazǵyturymǵy búrin ashqan almurttyń, sál qyzǵylt tartqan almanyń, appaq gúlderi óziniń qyshqyltym, hosh ıisterimen janymdy rahatqa batyrǵan qalam!

Qala búgin de, kúndegisindeı, sándi-saltanatty edi. Kún Talǵar asýynan sál joǵary kóterilgen. Tańerteńgi saǵat toǵyzdan asyp bara jatqan shaq. Dál osy mezgilde qalanyń keń, ásem ortalyq kóshesimen orta boıly bir jigit kele jatyr. Aıaǵynda sarǵylt báteńke. Ústinde aq patsaıy kóılek pen aq joldy qońyrqaı shevıot kostúm. Ótkir kózdi, dóńgelek júz, qyr muryndy, qalyń qara shashty. Otyzdar shamasynda. Ol áldeneni yńyrsyp, anda-sanda jan-jaǵyna, jasyl aǵashtarǵa, kógildir úılerge qarap qoıady. Biraq kózin toqtatpaıdy. Oıy, kóńili, bári birdeı, janaǵy yńyrsyp aıtyp kele jatqan áninde tárizdi. Jigit ánniń ortasyna deıin aıtyp keledi de, kenet dybys tizbekterin joǵaltyp alǵandaı, sál toqtaıdy da, qaıtadan yńyrsı ándete bastaıdy. Bul sátte ol kútpegen kedergige kezdesip, sheginip baryp qaıta júrgen adam sekildi.

Sen álde maı aıynda shyqqan gúlsiń,

Janymdy órtendirgen álde kúnsiń?..

Jigit kenet «kúnsiń, kúnsiń» dep toqtaı qalady da, án áýeniniń keıbir notalaryn basqasha ózgertip, yńyrsyp qaıtadan bastaıdy.

Al bul jigit qazaqtyń belgili kompozıtory edi. Osydan eki jyl buryn qoıylǵan operasy tyńdaýshylardan óte joǵary baǵa alǵan. Ónerine jurt kóńil aýdarǵan, keshegi mol daryn...

Kompozıtordyń kóshede án shyǵaryp kele jatýynyń da sebebi bar. Jaqynda kórshi qaladan Almatyǵa Almagúl atty ánshi qyz aýysqan. Bul tus konsert uıymy men fılarmonıa jeke-jeke mekeme bop bólinbegen kez. Estradalyq ánshilerdiń ólenderin, ne mýzykalyq aspaptarda oryndalatyn repertýarlardy fılarmonıa daıyndaıtyn shaq. Jas ánshi Almagúl aıtýǵa tıis birneshe jańa óleńderdi jazýdy respýblıkalyq fılarmonıa basshylary osy áıgili bolyp qalǵan kompozıtor Erjan Esentaevqa tapsyrǵan-dy. Qazir jazyp úlgirgen bir-eki óleńin sol ánshi qyzǵa tyńdatýǵa kompozıtordyń kele jatqan beti edi. Ánshi qyzdyń daýsyn sahnadan estigeni bolmasa, Erjan onymen tipti tanys ta emes-ti. Almagúldiń mýzykalyq qabiletin de, tipti daýsynyń qanshalyq kúshti, álsizdigin de jóndi bilmeıtin. Qyzdy tek sahnadan kórgeni bar. Sondyqtan «ánim unar ma eken?» degen kompozıtordyń kóńilinde azdaǵan qaýpi de joq emes-ti.

Erjan Esentaev Pýshkın kóshesindegi Almatynyń Vernyı kezinde kýpester klýby bolǵan Jambyl atyndaǵy respýblıkalyq fılarmonıanyń úıine jetip, ekinshi qabattaǵy bul mekemeniń kórkemdik jaǵyn basqaratyn kisiniń kabınetine kóterildi.

Ol nemistiń qyzǵylt tústi «Blútner» atty shaǵyn roıali qoıylǵan tórt buryshty bólmeniń esigin ashyp, bosaǵada sál kidirdi.

— Amansyzdar ma? — dedi kompozıtor sol qozǵalmaı turǵan qalpynda.

Kabınette Almagúl, Hamze Syrnaev, Evgenıı Mıhaılov, Hanshaıym jáne Hamıt Tobyqov otyr eken.

— Ózińiz de amansyz ba? — dedi úıdegiler. — Joǵary shyǵyńyz...

Hamze Syrnaev. Aryqtaý kelgen, aqquba, orta jastan asyp bara jatqan, qysyq kózdeý sypaıy kisi. Osy konsert mekemesiniń dırektory. Minez-qulyqqa da baı. Joǵary oryndar jibergen.

Buǵan kórkemóner mekemesin basqarý qıynǵa tústi. Óıtkeni ol kórkemónerdi -ıskýsstvony tek jaqsy kórgeni bolmasa, bálendeı tereń bilmeıtin-di. Ásirese alǵashqy kúnnen-aq «dúnıe tetigi meniń ónerim» dep oılaıtyn keıbir daryn ıeleriniń tilin tabý jeńilge túspedi. Biraq Hamze Syrnaev shydamdylyq kórsetti. Partıa jibergennen keıin, onyń senimin aqtaýǵa tyrysty. Bilmegenin bilgisi keldi.

Evgenıı Mıhaılov. Orta boılydan bıikteý, ken, mańdaıly, dóńes muryn, kógildir kózdi, sary kisi, qazaq kórkemóneriniń bir aıaýly qaıratkeri bolatyn. Otyzynshy jyldary Lenıngrad konservatorıasynyń kompozıtorlyq bólimin bitirgennen beri, osy qazaq jerinde qyzmet istep kele jatqan. Qazaq mýzykasyn óte jaqsy kóretin. Negizi — halyq án-kúıinen qurastyrylǵan birneshe opera jazǵan. Sonysyna qaraı mýzykasynyń ereksheligin, tabıǵatyna tán ún qurylystaryn — kolorıtyn paıdalana alǵan bul kompozıtordy qazaq qaýymy baǵalaı bilip, únemi qoshamet kórsetip kelgen. Qazir bul konservatorıa profesory jáne jaqynda osy respýblıkalyq fılarmonıanyń kórkemdik jaǵyn basqarýshysy tip bekitilgen. Jáne durys bekitilgen. Óıtkeni qazaqtyń kórkemónerine, daryndy jastaryna jany óte ashıtyn kisi. Hamze Syrnaevtan Evgenıı Mıhaılovtyń bir artyqshylyǵy, bul kórkemóner adamy. Dırektordyń bilmegenin bul biledi. Jáne «men bilemin» dep keýdesin urmaıdy. Kishipeıil, sonysyna qaramaı, óziniń úlken sheberligi men bilgirligi arqasynda, qandaı tentek, ózimshil artısi bolsa da, óziniń aıtqanyna kóndire biledi. Mine osy eki kisi, Syrnaev pen Mıhaılov dombyranyń qos ishegindeı, birin-biri toltyra alǵan. Fılarmonıada qandaı ıgilikti jumys bastalmasyn, ekeýiniń daýsy bir jerden shyǵatyn. Bul ekeýiniń oıy osy jaqynda alynǵan ánshi Almagúl qyz jaıynda da bir jerden tabysty. Ekeýi de jas ánshiniń úlken daryn ekenin túsindi. Sondyqtan da jeke estradalyq ansámbl qurýdy durys kórdi. Árıne, ansámbldiń bas keıipkeri, ózge artıserdiń túp kindigi osy ánshi qyz bolýǵa tıisti. Sol sebepten de oǵan arnap jeke ánder jazý osy Erjan Esentaevqa tapsyryldy.

Hanshaıym Ásenova. Sazǵa bitken sary aǵash sekildi symbatty, burań bel, bıdaı óńdi, bilekteı-bilekteı qos burymy baltyryna tıip turǵan, sándi kıingen qaraqat kóz kerbez qyz. Hanshaıym Ásenova fılarmonıanyń bas ánshi - solısteriniń biri. Bıyl ǵana konservatorıany bitirgen. Kelmeı jatyp konsert mekemesiniń jastary buny komsomol uıymynyń sekretary etigi saılaǵan. Hanshaıym sahnadan óleń aıtýdy qanshalyq jaqsy kóretin bolsa, qoǵam jumysyna da sondaı janyn bere isteıtin qyz. Ásirese daryndy jastar degende, óte mereıli. Olardyń keleshegi degende qolynan kelgenin aıamaıdy. Bilimi jetpeıtinine ýchılıshege, ne konservatorıaǵa túsýge kómektesedi. Sondaı jomart janyn Hanshaıymnyń aıaǵysy kelmegen adamnyń biri Almagúl edi. Árıne, Almagúl buryn sahna kórmegen jas ánshi emes-ti. Ras, konservatorıa bitirmegen. Biraq ol ájeptáýir qalyptasyp qalǵan estrada ánshisi bolatyn. Sahnadan alǵashqy ret estigen keshinde-aq Hanshaıym eger buny durys tárbıelese alysqa baratynyn birden túsingen. Almagúldiń daýsynyń ádemiligi, tembri - dybys ereksheligi, eń joǵary notalarǵa bara almaǵanymen, tynysynyń keńdigi, án aıtý salty - mánerli, bári-bári buny tań qaldyrǵan. Endi osy tabıǵı óren ánshiniń tezirek ósýine kómektespek bolǵan.Hanshaıymnyń bir qasıeti, óner adamdarynyń keıbireýlerine tán qyzǵanshaqtyq, kóre almastyq munda tipti joq-ty. Elimizdiń halyq óleńin aıtatyn bir qyzynyń jańadan shyǵýy erekshe qýantqan. Sondyqtan osy Almagúlge birden estradalyq ansámbl quryp berip, jańadan repertýar daıyndaý kerek degen Dıreksıanyń oıyna túgeldeı qosylǵan.

Hamıt Tobyqov. Bul ana úsheýine qaraǵanda tipti basqa adam edi. Tabıǵaty da, talǵam, túsinigi de analardan ózgeshe. Oı, sana, sezimderi soǵys aldyndaǵy úsh-tórt jyl buryn ótken, bir jaǵynan patrıottyq, ekinshi jaǵynan tap tartysynyń eń sońǵy tynystary yshqyna shyqqan qara daýyldy mezgilderde qalyptasqan. Sol jyldary qyzmet babynda da esken. Sońynan Uly Otan soǵysyna da qatynasqan. Biraq jurttaı aldyńǵy shepte emes, maıdanǵa taıaý shtabtarda ıntendant jumysyn atqarǵan. Bir-eki orden de alǵan. Sol sebepten de ol ózin fashıserdi jeńgen shyn maıdanger sanaıtyn. Sondyqtan da bolýy kerek, soǵys kezinde, ózderinin ónerlerimen, kerektilikterimen Almaty sekildi tylda qalyp jumys istegen adamdarǵa, ásirese artıserge mensinbeı qaraıtyn. Artıserdiń ózinin án-kúıimen, halyqtyń rýhyn kóteretin ónerimen fashızmdi jeńýge sińirgen eńbekterimen sanasqysy da kelmeıtin. Soǵysqa barmaǵan jannyń bári tylda jasyrynyp qalǵan jaýyndaı kórinetin oǵan. Adamnyń bir qınalar jeri Tobyqovtyń sana-seziminiń soǵys aldyndaǵy aýyr jyldardyń óresinen óse almaǵany edi. Soǵys bitkennen keıin burynǵy qyzmetterinen tómendetip, fılarmonıadaǵy ult aspaptary orkestrine bas ákimshi - admınıstrator etip jibergen-di.

Hamıt Tobyqov uzyn boıly, eki urty sýalǵan, tar mańdaıly, uzyn muryn, qońyr kózdi adam edi. Sóılegen sózi, júrgen júrisi de birtúrli qyzyq bolatyn. Qara galıfe shalbarynyń eki jaq qaltasyna eki qolyn birden salyp, uzyn aıaqtaryn, kókqutan tárizdi alǵa qaraı laqtyra basatyn. Jáne Tobyqov óte sekemshil bolatyn. Ol ózgelerden góri Otan súıgish-patrıot bolyp kórinýge óte qumar edi. Ras, keıde onyń bul minezi adam kúlerlik soraqylyqqa da baryp soǵatyn.

Áldeqalaı «Mýzykalyq mezet» pen «Túrik marty» — rondony jazǵan Shýberttiń nemis, al Mosarttyń avstrıalyq ekenin estigen ol orkestrdiń repertýarynan bul eki áıgili eńbekti shyǵaryp tastaýdy talap etken. Sondaı-aq kúısandyqta oınaıtyn «Appassıonatanyń» avtory Bethovenniń de nemis ekenin bilgende tipti órship ketken. Tek «Appassıokataky» Vladımır Ilıch Lenın jaqsy kórgen degennen keıin ǵana azyraq saıabyrlady.

— Jaraıdy, — degen ol galıfesiniń qaltasynan qolyn almaǵan qalpynda shaljıa turyp,-Vladımır Ilıch jaqsy kórgen bolsa bul sharýashylyqqa tımeı-aq qoıaıyq. — Mýzykaly, ádebıettik shyǵarmalardy da «sharýashylyq» dep ataıtyn onyń ejelgi ádeti edi.- Biraq «Mýzykalyq mezet» pen «Túrik marshyn» nemisterdiki deýdiń qandaı qajeti bar? Odan da bul «sharýashylyqty» Shýberttiki demeı, Balabaevtiki degen anaǵurlym durys. Balabaev ósip kele jatqan jas kompozıtor. Onyń qadirin osylaı kótergen jón. Al «Túrik Marshyn» Esındiki deý kerek.

Jurt kúlerin de, jylaryn da bilmegen. Kórkemóner qyzmetkerleriniń soryna qaraı Tobyqov kórkemónerdi bilmeýmen birge keıbir oryndarǵa óziniń senimsiz degen adamdary jaıynda estigen, ne osylaı bolýy kerek qoı degen oılaryn da jetkizip turatyn. Budan ony prınsıpshil, sovet ıdeıasyna shyn berilgen adam dep túsinetinder de tabylǵan. Munyń ústine Tobyqov óziniń taıyzdyǵyna qaramaı, óte mansapqor jan edi. «Eger bul mekemeni men basqarsam, árıne, jumysty myna dırektordan anaǵurlym ońdy ister edim» degen uǵymy kúshti jatqan.

Osyndaı kúıde júrgende burynǵy dırektordyń ornyna úkimet Hamze Syrnaevty jibergen. «Endigi kezek meniki» dep dámelenip júrgen Tobyqov, kenet óńi qýqyldanyp, ishten tyna qalǵan.

Sol kúnnen bastap Hamze Syrnaev týraly estigen jaqsy, jaman qaýeset, ósekteriniń bárin jınaýǵa kirisken fılarmonıaǵa alynǵanyna bir aı jetpegen jas ánshige dıreksıa jańa estrada ansámbl quraıyn dep jatyr degendi estigende qulaǵy eleń ete qalǵan. «Bul qalaı? Bizdiń mekemede baıaǵydan beri jumys istep kele jatqan ánshiler az ba? Jeke ansámbl quryp kótergisi kelse, solardyń birin nege kótermeıdi? Joq, munda bir gáp bar... Anyǵyna jetý kerek. Múmkin, bul arada biz bilmeıtin jańa adamǵa qyzyǵý tárizdi bir qupıa syr bar shyǵar? Al Almagúl sekildi naǵyz qyp-qyzyl pisken alma tárizdi kórgen sátten-aq dámin tatqyń kelip tura adamǵa qyzyqpaý múmkin emes. Árıne, bireýdiń kelinshegine qyzyǵý úlken kúná, biraq moraldyq turaqsyz jandarǵa ondaı jeriktik qylmys emes...»

Sol kúnnen bastap Tobyqov Almagúl men Syrnaevtan kózin bir taıdyrǵan joq. Ana ekeýiniń áldeqalaı basy qosyla qalsa, Tobyqov sol arada tap bolady. Ana ekeýiniń osy arada kezdesetinin ıiskep bile me, qalaı, túsiný qıyn... Mine búgin de buny ádeıilep eshkim shaqyrmasa da, Mıhaılovtyń kabınetine ózi kelgen.

Almagúl Jaqanova. Bul Tobyqov aıtqandaı, pisken almadaı qyp-qyzyl kelinshek emes edi. Buǵan qazaqtyń «Ózi qaıyń, ózi tal. Ózi sheker, ózi bal» degen teńeýi dál keletin tárizdi... Ras, Tobyqovtyń sóziniń bir jeri durys. Almagúldi kórgen adam qyzyqpaı qalmasa kerek-ti. Qypsha bel, jaýdyraǵan bota kóz, piste muryn, oımaq aýyz, qazaq uǵymyndaǵy shyn sulý. Al minez, qylyǵyna kelseń - ishi-baýyryńa kirip ketýge bar, tiri janǵa qatty sóz aıtýdy bilmeıtin, «aǵataılap» turǵan bir perishte. Túr, kelbeti minez, qylyǵyna saı, tabıǵat buǵan ǵajap daýys bergenin aıtsańdarshy! Almagúl óleń aıtqanda, tyńdaǵan adam tyrp ete almaıtyn. Yqsham boıyna qaramaı, sonaý jez tańdaı, kúmis kómeıinde toqsan bulbul qosylyp, saırap turǵandaı. Daýsynyń keńdigi, ádemiligi sonshalyq, jumaqtaǵy qor qyzdarynyń únin estigendeı bolasyń. Ásirese, Almagúl elimizdiń halyq ánderin aıtqanda, ár ánniń yrǵaǵyn tolqyndata shyrqaǵanda, daýsy shymyrlatyp boıyńdy alyp, kóńilińdi týlatyp, bir rahat dúnıesine engizedi.

Osy úıdegi jurttyń búgingi bas qosýyna sebepker - Almagúl edi. Oǵan jeke ansámbl quryp, jańa repertýar jasaý qajet bolatyn.

Erjan Esentaev jurtpen amandasyp bolyp, tereze aldyndaǵy oryndyqqa otyrǵannan keıin ózine mólıe qaraı qalǵan Almagúlge kózin aýdardy. Dál osy bir sátte kelinshek kompozıtorǵa keremet sulý bolyp kórinip ketti. Buryn Almagúldi Erjan bir-aq ret sahnadan ǵana kórgen. Onda túrinen góri daýsyna tań qalýmen bolǵan. Al qazir... Betinde de, erninde de eshbir boıaý joq, appaq jumyrtqadaı, tostaǵandaı jaýdyraǵan bota kózinen ózine bir ystyq jaryq shashyp, qulpyra qarap, ýyzdaı uıyǵan sulý kelinshek otyr... Ánshi kelinshektiń kóz qarasynan kompozıtor ózin bireý ishine ot tastap jibergendeı sezindi. Sasqanynan ózine-ózi ishteı: «Jaraıdy, sulý ekensiń. Biraq ishińde ne jatyr, aldymenen sony kórset» dedi. Kompozıtor nege kenet tolqı qalǵanyn ózi de túsinbedi. «Eger ádemi bolsa, buǵan Almagúl aıypty ma? Erjannyń onyń ishki dúnıesin bilgisi keletindeı qandaı qaqysy bar? Almagúl kórgen jerdeı buǵan bir sezim bildirgeli otyrǵan joq qoı. Qarasa, kimge kim qaramaıdy? Onda ne tur?» Degenmen kóz qarastyń da kóz qarasy bar ǵoı, kompozıtor Almagúldiń sonaý bir beıkúná jaýdyraǵan kózinen ózine degen bir orasan jylylyqty sezdi. Biraq sol jylylyq ishtegi sezimmen, jan dúnıesimen ushtasyp jatyr ma, álde bul oqys, ózinen ózi tutqıyl týǵan tańsyq kóńil serpini me? Ony kim bilgen.

Osyndaı jaǵdaıda otyrǵan kompozıtordyń oıyn Evgenıı Petrovıch bólip jiberdi...

— Ýaqytty bosqa ótkizbeıik, Erjan. Káne jazǵandaryńdy oınashy endi...

— Eki án jazdym, — dedi Esentaev roıáldiń janyna otyryp jatyp. — Daýsym bálendeı jaqsy bolmasa da, túsinikti bolý úshin ózim aıtyp bereıin.

— Ánderińizdiń sózderi de jazylyp úlgerilgen be edi? — dedi Hanshaıym. — Kim jazdy?

— Joq, sózi áli jazylǵan joq,- dedi kompozıtor roıáldyń perneklavıshtaryn synaǵysy kelgendeı saýsaqtarymen bir-eki ret akord alyp basyp kórip, — mýzykama dál keletin ózime tanys bir aqynnyń óleńimenen aıtyp kóreıin...

Erjan shyǵarmasyn aldymenen kúısandyqta ózi bir ret oınap ótti. Almagúl kúısandyqtyń úni shyqqan sátten-aq mýzykaǵa bar yntasyn salyp tyńdaı qaldy.

Ekinshi ret Erjan kúısandyqqa qosylyp óleńin ózi aıtyp berdi. Kompozıtordyń daýsy da qońyrqaı ádemi eken. Kúısandyq perneleriniń qoshemetti dybystaryna qosylyp, úı ishi keremet bir ádemi saltanatty aıaýly únge toldy.

Sen kúlgende, men de máz bop kúlgenmin,

Sen jylasań, meni-daǵy qushty muń,

Aıaǵam joq, sáýlem, qoldan kelgenin,

Aıaǵam joq júregimniń ystyǵyn...

Kompozıtor budan ári oınaǵan joq. «Qalaı eken?» degendeı jurtqa qarady. Almagúldiń kózine kózi túsip ketip edi, onyń shattana qalǵan jaýdyr kózinde tunyp turǵan móldiregen jasty kórdi. Erjan ániniń jas sulýǵa unaǵanyn bildi.

— Jaqsy! — dedi Evgenıı Petrovıch.

— Óte jaqsy! — dedi eki betiniń ushy araılanyp, balbyrap ketken Hanshaıym. Barlyǵy endi Almagúlge qarady.

— Nege «júregimniń ystyǵy»delinedi bul óleńde? — dedi ánshi kelinshek, álde nege tolqyp ketip,- bul mýzykaǵa «júregimniń jylýy» degen kelisimdi,- kompozıtor kenet Almagúlge bir túrli súısine qarady.

— Bul óleńniń ekinshi túri bar, — dedi ol, — onda jylýy delingen.

— Sony aıtyp berińizshi.

Erjan aınalmaly oryndyqpen kúısandyqqa qaraı buryldy.

— Joq, joq,- dedi Almagúl, — mýzykasyn oınamaı-aq qoıyńyz, tek óleń sózin ǵana aıtyp berińizshi.

«Qyzyq eken» degendeı kompozıtor ıyǵyn bir kóterdi de, kelinshekke qaraı burylyp, daýsy sál qyryldaı, óleń sózin aqyryn taqpaqtaı bastady.

Sen kúlgende, men de máz bop kúlgenmin,

Sen jylasań men de ishkem qaıǵy ýyn.

Aıaǵam joq, sáýlem, qoldan kelgenin,

Aıaǵam joq júregimniń jylýyn.

— Mine sizdiń álgindeı ánińizge osyndaı sóz laıyqty, — dedi Almagúl eki kózi birdeı janyp. Ol aıaǵyn sándene basyp kúısandyqtyń qasyna bardy. — Al siz oınańyz, men qosylyp kóreıin...

Kompozıtor áldenege tań qalǵandaı, ánshi kelinshekke bir qarady da, kúısandyqta oınaı jóneldi. Sol sátte, pernelerdiń qońyrqaı únine qosyla, súıgen adamynan jan-tánin aıamaǵanyn qýana jetkizgendeı, shattana shyqqan kelinshektiń ǵajaıyp ádemi daýsy qosyla ketti. Úıdegilerdiń bári tyna qaldy. Tek Tobyqov qana qoıyn dápterine birdemelerdi jazyp jatty. Kelinshek daýsy shynynda da keremet sazdy, sulý eken. Onyń ústine án ózinshe bir aıaýly serigine arnalǵandaı, shyn júregimen aıtyp tur. Bir sát ol, ánniń bıik jeri tórtinshi joldyń bas kezine kelgende, daýsyn quz basyna qos qanatyp álsin-álsin sermep zymyrap kóterilgen lashyn qustan ekpindeı joǵarylatyp, kenet tómen qulap baryp, kók tolqynnyń ústinde jer baýyrlaı ushqan aq shaǵaladaı, keń tynyspen tómengi notalarda uzaq ustaı kelip, bir sát «júregimniń jylýyn» degen sózdi jurtqa ap-anyq jetkize, kilt tyna qaldy.

Mýzykasyn da, sózin de alǵashqy estigen adamnyń ándi mynandaı etip náshine jetkize aıtyp bergenine úıdegilerdiń bári de ań-tań. Jáne qandaı etip aıtyp berdi deseńdershi!

Azdan keıin ǵana baryp Hanshaıym:

— Tamasha! — dedi. — Án de ońdy, oryndaýy da tamasha shyqty.

— Ózderiń bizden buryn jattyǵysyp alǵansyńdar ma? — dedi kúlip Evgenıı Petrovıch.

— Joq,- dedi áli tańyrqap otyrǵan Erjan. Bul ándi ol ótken túnde shyǵarǵan. Tipti notaǵa da túsirip úlgirmegen edi. Sondaı ándi bir ret estigeninen ánshi kelinshektiń dál osylaı etip qaǵyp alǵanyna ol shyn tań qalyp otyrǵan. Jáne aıtýshy óz óleńiniń bul bilmeıtin jańa bir astarlarynyń da bar ekenin de buǵan ashyp bergen. Erjan Almagúldiń qur ǵana sulý jáne ánshi ǵana emes, jan sezimi de tereń, buryn-sondy kezdestirmegen erekshe týǵan jan ekenin túsingen.

— Ánime ózim oılamaǵan kórik berip aıttyńyz, — dedi tolqýyn basa almaı otyrǵan Erjan. — Sizge kóp rahmet!

— Mundaı tamasha án shyǵarǵan Sizge rahmet! — dedi kúlip Almagúl. — Bul ánińizdi men aldym. Jáne ár, konsertimde aıtyp júrýge ýáde beremin. Al endi ekinshi ánińizdi oınanyzshy...

— Joq, — dedi Erjan. — Ekinshi ánim sizdeı adamnyń aıtýyna áli jaramaıdy. Áli de óndeı túsýim kerek.

Almagúl jymıyp kúldi.

— Ánińiz meniń repertýaryma jazylǵan bolsa, onyń óńdelýine men qatyssam qaıtedi?..

Kompozıtor ne derin bilmeı sasyp qaldy. Erjannyń ornyna Evgenıı Petrovıch jaýap berdi.

— Durys,— dedi ol, — kompozıtor men ánshiniń birigip jumys isteýine ne jetsin. Solaı etińder. Tek senderge ánderińniń sózin jazatyn aqyndy qosyp alǵan jón...

— Jáne tańdaǵan aqyndaryńmen Almajannyń búkil jańa repertýarynyń sózderin jazdyrýǵa shartqa otyrýǵa biz daıyn,- dedi Syrnaev.

Baǵanadan beri «ne aıtar eken?» dep jurttyń aýzyna kezek-kezek qarap otyrǵan Tobyqov dereý qoıyn dápterin alyp birdemeni túrte bastady.

Bul kúni Erjan men Almagúl úılerine birge qaıtty. Ekeýi kózge kórinbeıtin shynjyrmen baılap qoıǵandaı birinen biri aıryla almaı, Almatynyń jasyl tókken sándi kóshelerinde uzaq júrdi. Biraq olar ekeýiniń de kúrekterin aq tıindeı oınatqan kenet paıda bolǵan tátti sezimderin sóz etken joq. Bar áńgimeleri Erjannyń Almagúlge dep shyǵarǵan ekinshi óleńi jóninde boldy. Bir sát osy ánniń kenet ekeýi qosyla aıtqan shýmaqtarynan ekeýiniń de júrekteriniń jaqyndaı túskenin sezgendeı edi olar...

Sol kúni túnde bozaryp tań atqansha Erjan uıyqtaı almaı shyqty. Daýyldyń kele jatqanyn ózge qustan qarlyǵash buryn biledi degen qazaqta uǵym bar. Sol qustaı kompozıtor Esentaev kele jatqan daýyldy sezdi me, jáne sol daýyl uıasyn - úı ishin buzatyndaı kenet ábigerlene qaldy. Álsin-álsin balalarynyń bólmesine baryp, typ-tynysh pysyldap uıyqtap jatqan eki ulynyń aı sáýlesi túsip turǵan múbárák betterinen kezek-kezek súıdi. Búgin súıin, meıirin qandyrmasa, erteń mundaı múmkinshilik bolmaıtyndaı. Sosyn kabınetine kelip jatady, biraq uzaq jata almaıdy. Qaıtadan balalarynyń bólmesine barady. Qaıtadan shyǵady. Al kórshi bólmedegi jubaıy Jámılanyń esigin ashpaıdy, tek esil-derti balalarynyń bólmesi, balalary...

Kompozıtor Erjan Esentaev nege osynshama ábigerlenedi? Rasymenen, búgin júreginde týǵan mahabbat samalyn sondaı qaýipti daýylǵa aınalady dep qorqa ma? Demek, mahabbat sondaı daýylǵa aınalǵan kúnde de, oǵan qarsy turý, úı-ishin buzdyrmaý, qulattyrmaý óziniń qolynda emes pe? Iá, óz qolynda.

Osy túnde Almagúl de uıyqtaı almaı shyqty. Asqarmen qosylǵanyna áli jyl tolǵan joq. Bul júrek qyzýy túgil, dene qyzýynyń da basylatyn mezgili emes. Soǵan qaramaı, búgin kúıeýinen teris burylyp jatty. Mine endi tań da saz bere bastady. Al Almagúldiń kózi iliner emes. Rasymen bunyń da tynyshtyǵyn alyp janyn jegideı jep bara jatqan báz-baıaǵy mahabbat pa? Solaı tárizdi. Ras, Almagúldiń balasy joq. «Al Erjannyń eki balasy bar emes pe? Baǵana áńgime arasynda ózi aıtqan. Ákelerin sol jas nárestelerden aıyrý obal bolmaı ma? Joq, joq, obal túgil qylmys. Biraq mahabbat ózin úshin ózgeni aıyptaıtyn tas baýyr kúsh qoı, ony qalaı jeńesiń?.. Joq, joq, meni ondaı sheshimge aparar júregimde shyn mahabbat áli týǵan joq qoı...» Ekeýiniń búgingi qydyrǵany esine túse beredi. Sol qydyrǵandary, sóılesken sózderi, aıtqan ánderi esine túsken saıyn júregin, boıyn bir ystyq sezim bıleı jóneledi.

II

Birlán konservatorıany jana ǵana bitirgen kezde onyń eki kishkentaı qyzy, qatardaǵy qyzmetker kúıeýi bolatyn. Jurttaı jıhaz-múlikteri de joq edi. Ras, qyzdarynyń úlkeni Bıbish qaıtys bolǵan dos kelinshekten qalǵan edi. Biraq nárestesinen baýyrlaryna salǵandyqtan ózine de, kúıeýine de ózderinen týǵandaı bolyp ketken. Ekeýi de Bıbishti jandaryndaı jaqsy kóretin.

Birlánniń alǵashqy artısik joly birden dańǵylǵa túsip ketken joq. Árıne, bunyń bári ýaqytsha dúnıe ǵoı. Daryn men eńbek bar jerde, adamnyń basyna altyn saraı da ornatylǵan. Aıanbaı oqyp, ánshilik ónerdi meńgerýge kúndiz-túni eńbek etken Birlánniń de aıy ońynan, juldyzy solynan týar kúni taıap kele jatqan-dy.

Birlán Bekejanova bir kezde Kókshe teńiz atalǵan, shynynda teńizge bergisiz ushy-qıyry joq Balqash kóliniń jaǵasynda týǵan. Suńǵaq boıly, qara tory kelgen, bulbul úndi ánshi áıel asqan sulý edi. Áıelge ádemi bolý abzal. Ásirese kópshiliktiń aldynda sahnaǵa shyǵatyn óner ıesi áıelderge ádemilik, súıkimdilik jurttyń kóńilin bazar eterlik úlken baılyq. Al Birlánniń toqpaqtaı etip jelkesine túıip qoıatyn,. qoıý qolań shashy únemi túrin ashyp turatyn. Shynyna kelsek óner adamyn sulý , etetin onyń óneri. Birlándi de jurtqa súıkimdi etken sonyń daýsy edi. Birlán - Almagúl, Hanshaıym tárizdi estrada ánshisi emes, opera ánshisi. Al, bul ánshilik ónerdiń eń joǵary satysy sanalady. Opera klasıkasyn aıtý, «Rıgoletto», «Chıo-CHıo-san», «Travıata», «Karmen», «Evgenıı Onegın», «Birjan-Sara» tárizdi operalarda bas rol oryndaý eń daryndy, eń opera ónerin ıgergen ánshilerdiń úlesi. Ondaı rolderdi oryndaý bul ánshilerdiń ózderine de úlken syn. Ondaı synnan ótý qandaı ánshi bolmasyn onyń dúnıedegi eń bas armanynyń biri. Al Birlán da bul synnan áli ótpegen ánshi edi. Sol synnan, sol bıikten ótemin dep qanatyn jana qaǵa bastaǵan. Biraq onyń sol talpynýyna áli de aıaǵyn shyrmaǵan, tilegin qum eter bógetter az emes edi. Sonyń biri, tipti bas bógeti - kúıeýi edi.

Saqan Shaǵaev. Bu da sol aspandaı kógildir, kóz jasyndaı ashshy sýly alyp Balqashtyń jaǵasynda ósken. Birlánmen bir mektepte oqyǵan. Bulardyń da mahabbaty sonaý tórtinshi-besinshi klasta oqyp júrgenderinde, balalyq oıyn,- birine biri qar laqtyrý, biriniń biri kitap salǵan sýmkalaryn alyp qashýdan bastalǵan. Jastyǵynan ba Birlán da Saqandy ózgelerden ózgeshe kórgen. Tek bertin kele, kámeletke jetip, ekeýi úılengennen keıin minezdi Birlán bul qyzǵanyshtyń qandaı qıapat ekenin túsindi.

Saqan án de salmaıtyn. Óleń de jazbaıtyn. Qolynan kelmeıtin nársege keı jigitter áýes keletin ádeti, bunda ondaı da minez bolmaıtyn. Óleń, ándi bálendeı jek kórmegenmen (bulardy jek kórý esi bar adamǵa tipti múmkin emes qoı) súıip qosylǵan Birlánin tek óziniki sanaǵandyǵy sonshalyq, ol endi áıelin án-kúıden, Birlánniń janyndaı jaqsy kórgen ónerinen de qyzǵana bastady. Qyzǵanshaqtyq - keń dúnıeni tar etkizetin kesel. Óz minezinen ózi qusa bolǵan qaıǵydan jaman qaıǵy joq. Ol adamdy ishteı jegideı jeıdi. Bir kezdegi deneli, salmaqty jas jigit, endi kújireıgen, qas-qabaǵy túnergen, ashýly kisige aınaldy. Qyzmet babynda qansha óskenmen, ol Birlánǵa óner adamy, ánshi, qoǵamǵa kerek daryn dep qaramady. Saqan oǵan meniń áıelim, menshikti múlkim dep qarady. Birlánniń keshke taman jumysta bolýyn, tek onyń jumysymen ǵana baılanystyrmady, al eger Birlán sahnada oınap júrgen roline sáıkes bireýmen súıise qalsa, bul yzadan jyndanyp kete jazdaıtyn. Saqandy osy bir jáıt Birlánǵa kórkemónermen shuǵyldanýǵa múmkindik bergizbeýim kerek degen qorytyndyǵa ákeldi. Biraq bul oıǵa, óziniń kesh kelgenin túsindi. Sóıtse de ol áıeliniń artıs bolýyna kóne almady. Osydan baryp ekeýiniń joly eki aıryldy. Birlán eki balasy bola tura, óz ómirinen, sahnadaǵy ómirin jaqsy kórse, al Saqan áıeliniń sahnadaǵy ómirinen óz ómirin jaqsy kórdi. Ol endi áıeline: «Sahnańdy tasta, ózge jurttaı myna eki balandy tárbıele, maǵan, qyzdaryna qara, eger búıte almasań úıden ket, qyzdarymdy ózime qaldyr» dedi. Sonda ǵana Birlán bar janyn, oıyn, júregin sahnaǵa arnaǵan adamǵa, eger baqytty semá qura almaıtynyńdy bilseń kúıeýge shyǵý kerek emes ekenin, ásirese seni túsinbeıtin, senin ónerińdi baǵalamaıtyn kisimen qosylý kúná ekenin uǵyndy. Árıne, Birlán sahnasyn tastaı almaıdy, óıtkeni oǵan án, sahna óz ómirinen qymbat edi. Jany, armany, qýanyshy, baqyty - bári tek kórkemónerde ǵana bolatyn. Mine osyndaı jaǵdaıda Birlán «kórkemóner qurbandyqsyz bolmaıdy» degen qaǵıdanyń qanshalyq durys ekenin uqty. Amal joq, endi semá qyzyǵyn qurbandyqqa shalyp, Saqannan aırylýǵa bel býdy. Biraq oǵan eki qyzyn qımady. Qandaı ana ishinen shyqqan balalaryn tastap kete alady, Birlán da tastaı almady. Ol endi Saqanǵa «tek qyzdarymdy ózime qaldyr» dep jalyndy, jalbaryndy. Biraq Saqan oǵan kónbedi. Áıeliniń osal jerin túsinip alyp, keı kúnderi balalar baqshasyndaǵy qyzdaryn qalanyń shetindegi bir jamaǵaıyn qaryndasynyń úıine aparyp tastaýdy shyǵardy. Mundaıda Birlán eki kózinen jasy sorǵalap jalynyp, jalbarynatyn. Erteńine kúıeýi qyzdaryn ákep beretin. Birlán qos nárestesin baýyryna qysyp, aınalyp-tolǵanyp, bir sát qýanysh qushaǵynda rahattanatyn. Biraq eki-úsh kúnnen keıin eski oqıǵa qaıtadan bastalatyn. Qysqasy, birinen biri rýhanı tym alystap ketken eki ıdam, aralarynda paıda bolǵan tuńǵıyqtan óte almady. Ásirese, Saqan lajyn taýyp ótkisi kelmedi. Aqyrynda ol Birlánniń balalaryn tastap kete almaıtynyna ábden kózi jetkennen keıin, túnde teatrdan qaıtqanda, eki kózderi tórt bolyp sheshelerin kútip otyrǵan eki qyzyn kórsetpek túgil, úıge kirgizbeı qoıdy. Janjal shyǵarýǵa namystanǵan Birlán birde dos áıelderiniń úılerine baryp qonyp, birde kórer tańdy kózimen atqyzyp túni boıy kóshede júrip shyǵatyn. Sóıtse de erteńine taǵy teatryna baratyn. Túnimen uıyqtamaǵanyna qaramaı, kózi kirtıe turyp Chıo-CHıo-Sannyń arıasyn aıtatyn. Baqytsyz kúıin kórkemóner qýanyshymen jeńbek boldy.

Mine, osyndaı, ózine óte qasiretti kúnderiniń birinde Birlán Syrym Imanovpen kezdesedi.

Bul «Rıgoletto» operasynyń repetısıasynyń alǵashqy bastalǵan kúni bolatyn.

Syrym Imanov. Aqquba, qyzyl shyraıly, qoıý qara shashty, úlken qońyr kóz, kógiljim tartqan boz qaıyń tárizdi symbatty kelgen jas jigit, ótken jyly Moskvadaǵy Gnesınder atyndaǵy kórkemóner ınstıtýtyn bitirip, sodan keıin Italıada jattyǵý merziminen ótip, jaqynda Almatyǵa kelgen. Áke, sheshesi Ortalyq Qazaqstannan shyqqanmen ózi qazaq jerinin kúngeıinde týyp-ósken. Minezge de baı, ónerine de sheber. Ol Italıada jattyqqandyqtan, qazaq ánderin aıtýda, án yrǵaǵyn ıtalánsha qubyltýda tamasha jańalyqtar kirgizýge tıisti edi. Lırıkalyq ádemi tenor daýsy birden jurtty ózine tartyp áketti. Opera teatry budan buryn da Manarbek, Baıǵalı, Músilim sekildi tamasha tenor ánshilerdi biletin. Al Syrym bulardan ózgeshe bolyp shyqty. Daýsynyń ádemiligi, kúshtiligine qaraı, ásirese belkanto dep atalatyn ándi ıtalándarsha oryndaý mánerimen oryndaýy qazaq kórkemónerinde jańalyq qana emes, jaqsy jańalyq, keń óris beretin jańalyq edi. Syrymnyń eń alǵashqy opera sahnasyna shyqqan kúni-aq jurt opera ónerinde jańa juldyzdyń týǵanyn túsindi. Buny opera artıseri de uqty. Buǵan bireýleri qýandy, al bireýleri... Joq, áńgimemizdiń bul arasyn keńirek túsindirerlik. Óıtkeni, solaı etý ete kerek-ti.

Jalpy adamǵa tán jaqsylyq ta, kemshilik te artıserge de tán. Tek bulardyń keıbireýleriniń kóńili, qulqy tar. Ózgelerdi kóre almaýshylyq basym. Ózge oı, óner adamdarynan góri, bulardyń kebiniń minez-qulqynda jeke darashylyq - ındıvıdýalıstik erekshe oryn alady. Al ondaı qasıet túbi ózin ózgeden, al óziniń ónerin ózgeniń ónerinen artyq sanaýǵa aparady, joldastarynyń daryn qasıetterine ádilettik kózben baǵalaýǵa múmkindik bermeıdi. Osydan baryp, ózinen asyp bara jatqan ózge joldastaryn kóre almastyq, qyzǵanshaqtyq sezimder týady.

Syrym qazaq sahnasyna kelgen jańa juldyz ekenin operanyń bar kollektıvi qoshamettep qarsy aldy. Biraq, tek bir-eki ánshi qabyldamady. Bular da jaqsy ánshiler edi. Buryn osy teatrdyń betke ustaǵan juldyzdary dese de bolady. Ásirese osy ánshilerdiń bireýi ózinen bóten basqa jaryq juldyzdyń kórkemóner tórinde paıda bolýyn unatpady. Ol osy kúnge deıin óziniń otyrǵan opera tórin eshkimge bergisi kelmedi. Biraq ol «tórimdi bermeımin» degeninen eshteńe shyqpaıtynyn ózi de jaqsy biletin. Jáne Syrymnyń budan ánshiliginiń artyq ekenine de daýlaspaǵan. Al ishti órtep bara jatqan qyzǵanshaqtyq taǵy qoımady. Joq, ol ánshiniń ózimen emes onyń daýsymen kúresýge shyqty. Endi osy ánshi - aty Jaqypjan edi, Syrymnyń jurt qoshemetine ilikken kúnnen bastap qasynan shyqpady. Jurt tárizdi bu da qolyn aıamaı shapalaqtap: «Sen naǵyz ánshisiń! Joq, asqan ánshisiń! Men seniń darynyńa, ánshilik ónerine bas ıemin!» dep sahnadan túsken Syrymnyń betinen súıdi. Sodan keıin qoltyqtap jas ánshini restoranǵa apardy. «Senin ánshilik qurmetine» dep álsin-álsin tost kóteredi. Jas ánshi bunyń qoshemetine de, dostyǵyna da sendi. Aldymenen jańadan paıda bolǵan aǵany syılaǵany úshin ishse, sońynan óziniń shyn uly ánshi ekeni úshin ishti. Ózin álsin-álsin restoranǵa ákep júrgen halyqqa áıgili mynandaı aǵa ánshiniń «keremetsiń!», «ulysyń!» degenine, halyq qurmetine ilige bastaǵan jas ánshiniń senbeske qaqy joq edi. Endi ol ózin «Shyn uly, shyn asqan ánshi ekenmin» dep oılady.

Mine, Syrym osylaı ishimdilikke salyna bastady. Al ishimdilik pen ánshilik, birine biri ejelden qarsy jaý ekenin jas daryn (rasynda da Syrym úlken daryn edi) bilmedi. Bul ekeýiniń birin-biri qurtpaı tynbaıtynyn túsinbedi. Araqqa áýestengen ánshi Syrym osylaı túbi ózin qurtatyn qýanyshtyń qushaǵyna ene berdi.

Biraq, bunyń bári sońynan boldy. Al Syrymnyń Birlánmen «Rıgoletto» operasynyń alǵashqy repetısıasynda kezdesetin kúni bul qorqynyshtyń ózi túgil, kóleńkesi de joq edi...

Birlán Verdıdiń «Rıgoletto» operasyndaǵy saraı kúldirgishiniń qyzy Djıldany oryssha oınaýǵa tıisti edi. Keshe gersog Mantýanskııdiń rolin Máskeýde oqý bitirip kelgen jas ánshi qazaq jigiti oınaıdy dep estigen. Syrymdy ol buryn kórmegen-di. Óziniń úı álegimen basy qatyp júrip, bul ánshiniń kim ekenin de suramaǵan. «Kórermiz kim bolsa da» degen de qoıǵan. Mine búgin «Rıgolettoǵa» qatysatyn artıserdiń alǵashqy jınalýynda otyrǵan-dy. Operany qoıýshy rejıser men bas dırıjerdiń opera qoıýda óz tártipteri bolatyn. Olar kúni buryn operaǵa qatynasýshylardyń aıtatyn partıalaryn ózderine bólip bergen. Eń alǵashqy repetısıaǵa artıser óz partıalaryn konsertmeıstermen jattap kelýge tıisti edi. Búgingi repetısıa artıserdiń orkestrge qosylyp aıtatyn jumysynan bastalmaqshy edi.

Birlán bas dırıjerdiń óz partıasyn orkestrmen aıtýǵa shaqyrýyn kútip zalda otyrǵan. Birinshi úlken partıasy, birinshi ret úlken sahnaǵa shyǵýy - Birlán óte qobaljýda edi. Sol sebepten de emtıhannan qoryqqan oqýshy kezindegideı ishteı kúbirlep, sahnaǵa birinshi etip basqa bireýdi shaqyrýlaryn tilep otyrǵan.

Birlánniń tilegi oryndalyp, dál osy shaqta sahnaǵa teatrdyń bas dırıjeri shyqty. Bul Sovet Odaǵynyń jaqsy dırıjerleriniń biri edi.

— Joldastar, — dedi ol daýystap qara kóleńke zalǵa otyrǵan artıserge qarap. - Bul joly operanyń bas keıipkeriniń biri gersog Mantýanskııdiń rolin teatrymyzǵa jaqynda ǵana kelgen. Gnesınder ınstıtýty baýlyǵan Syrym Imanov oryndaıdy. Repetısıamyzǵa kirispesten buryn, sizderge men ony tanystyryp ótýdi ózimshe borysh sanadym. Al opera artısimen tanysý degen sóz, tek onyń aty-jóni men túr-kelbetimen tanysý ǵana emes qoı. Biz eń aldymen bolashaq serigimizdiń daýsymen, oryndaý ereksheligimen tanysýǵa tıistimiz. Sondyqtan qazir jas ánshimiz Syrym sımfonıalyq orkestrimizdiń súıemeldeýimen bizdiń qoıaıyq dep otyrǵan «Rıgoletto» operasynyń úshinshi aktysyndaǵy gersogtyń arıasyn oryndap beredi,- dedi de, dırıjer púltiniń aldyna bardy. Ol orkestrge «Káne, bastańdar!» degendeı dırıjer shybyǵyn kótergende sahnaǵa symbatty kelgen qara kostúmdi jigit shyqty. Jigit zaldaǵylarǵa qarap sál basyn ıdi. Sol mınýtte orkestr oınaı jóneldi. Bes-alty sekýnd ótpeı, oǵan kúmis qońyraýdyń taza syldyryna bergisiz, móldiregen ashyq aspandaı taza ádemi daýys qosylyp ta ketti....

Serdse krasavısy

Sklonno k ızmene...

Ánshi sahnaǵa shyqqan sátte-aq Birlán odan kózin almaı qatqan da qalǵan. Jigit sahnadan qandaı súıkimdi kórinse, daýsy odan da súıkimdi eken. Verdıdiń qudiretti sulý mýzykasynan onsyz da boıy balqyp, júregi eljirep turǵan Birlánǵa, osynaý tamasha arıany sahnadaǵy jigit emes, aspannan túsken bir perishte aıtyp turǵandaı kórindi. Bul qazaq teatrynda qazaq artısiniń Italıa máneri - belkantomen eń alǵashqy án aıtýy edi. Birlánǵa kenet, jigittiń osynaý jibekteı jumsaq, kúmis qonyraý únindeı taza, janyńa saıa bolǵandaı mahabbat áni tek ózine ǵana arnalyp aıtylyp jatqandaı bop estildi. Jas sulýdyń júregin jigit endi ánimen ǵana emes, qushaǵymen de qytyqtap turǵan sekildendi...

Án áldeqashan bitken, jigit te sahnadan ketken, jurttyń ánshini qoshamettep urǵan shapalaq daýystary, da basylǵan. Tek zalda, joq búkil dúnıede, «osyndaı jigitpen bir operada oınaıtyn qandaı men baqyttymyn!» dep qýanyshty qıalymen tolqyǵan Birlán ǵana qalǵan.

Taǵy sahnaǵa bas dırıjer shyqty. Biraq bu da Birlánniń aspanǵa sharyqtap ketken qıalyn buza almady. Onyń sóılegeni, ánshi áıelge bireý túsinde sóılep turǵandaı bop estildi. Tek janyndaǵy operada birge oınaıtyn áıel Birlándi ıyǵynan sıpap:

— Dırıjer sahnaǵa seni shaqyryp tur ǵoı. Bar. Jalǵyz operadaǵy serigiń ǵana emes, bárimiz de seniń daýsyńdy estýge qumarmyz,- degende ǵana ol esin jıdy.

Dırıjer taǵy daýystady.

Gersogtyń daýsyn estidik qoı. Endi bas keıipker qyz Djıldanyń da únin estilik. Buny bizdiń bas keıipkerimiz Syrym da tilep tur.

Birlán kenet boıyn jınap aldy. Aıaǵyn tyq-tyq basyp sahnaǵa shyqty. Qalaı qanattana qalǵanyn ózi de bilmeıdi. «Kúlásh sahnaǵa shyqqanda bir túrli arqasy ustap ketedi» dep buryn talaı estigen. Múmkin, munyń da Uly Kúlásh tárizdi sahnaǵa shyqqanda ustaıtyn arqasy bar ma? Áıteýir, burynǵy bıazy Birlán emes, bireýmen básekege túsip jeńip shyqqysy kelgen adamdaı, túrinde de, qımylynda da úlken táýekelshildik baıqalady.

— Qaı arıany aıtqyń keledi?- dedi dırıjer qulpyra qalǵan Birlánniń óńine súısine kóz tastap:

— Djıldanyń ekinshi aktydaǵy arıasyn.

Taǵy da orkestr óziniń ǵajaıyp mýzykasyn tókti. Taǵy da oǵan orkestrdiń eshbir aspabynyń úni par kelmes keremet sulý daýys qosyldy.

— Súıer júrek súıe bilsin,

Kúıer júrek kúıe bilsin.

Topan sý alsa da bar álemdi,

Tek ǵashyqtar ómir súrsin...

Júreginiń qýanyshyn jasyrmaı, búkil zaldaǵy jurtqa bildirgisi kelgendeı. Birlánniń jińishke sazdy - koloratýrlyq soprano daýsy bul joly kúndegisinen anaǵurlym birkelki, barqyttaı jumsaq, shattana, erkeleı shyqty. Italıanyń uly kompozıtorynyń bul operada bas keıipkeri gersogtyń «Arýdyń júregi, ózgerimpaz keledi» arıasy qandaı tamasha áýendi, sándi kelse bas keıipker qyz Djıldanyń «Súıer bolsań - súıe bil» dep bastalatyn arıasy da ádemilik, jan terbeter sezimdik jaǵynan odan kem emes edi. Birinshi arıany Syrym qandaı qudiretti oryndasa, ekinshi arıany Birlán odan kem oryndamady.

Buny Birlánniń ózi de sezdi. Óleńniń alǵashqy shýmaǵyn bitire bergeninde, kenet Birlánniń kózi kórermender zalynyń aldyńǵy jaǵyna shyǵyp ózine qarap turǵan Syrymǵa túsip ketti. Áıel ánshi ózine tańyrqaı qarap qalǵan tún qarańǵysyndaı tunǵan kózden bir orasan qýanyshty kórdi. Júregi burynǵydan da shattana tústi. Birlán kompozıtordyń arıasyn alǵashqy ret ǵashyq bolǵan qyz emes, dál ózi ǵashyq bolyp qalǵandaı bir keremet shabytpen oryndap shyqty.

Qol shapalaqtaǵan artıser kópke deıin tynyshtala almady.

— Tek premera kúni sender arıalaryńdy dál búgingideı oryndaı kórińder!- dep rıza bolǵan jurttyń pikirin qorytqandaı bolyp dırıjer Birlán men Syrymǵa kezek-kezek kúle qarady.

Teatrdan Birlán men Syrym birge shyqty. Bul túnde aı sútteı jaryq kóshe qońyr salqyn múlgigen tynyshtyqta edi. Syrymnyń ázirge ornalasqan meımanhanasy opera teatrynyń dál qarsy aldynda edi. Biraq ol ortalyqtan shetteý turatyn Birlándi shyǵaryp salmaq boldy. Alǵashqy tutqıyl kezdesken adamdar ne sóılesedi, ekeýara máre-sáre áldenelerdi aıtyp, Birlánniń úıine de jetti. Endi qoshtasyp aırylysyp ketýleri kerek edi. Kóńildegi bir túıtkil sózderi aıtylmaı qalǵandaı, aırylysa almady. Keıin qaıtty. Osylaı olar uzaq júrdi. Osynshama júrgende bular ne sóılesti, ne aıtty? Buny olar sózderimen emes, tek júrekterimen ǵana túsiniskendeı...

Osylaı uzaq júrip, endi shyn aırylatyn kezderinde ǵana Syrym:

— Búgingi kezdesýimizdi atap ótýimiz kerek edi. Eger qarsy bolmasańyz, meniń jatqan jerime baraıyq, — dedi kenet táýekelge bel býyp, áıelge qıyla qarap.

Birlán qyzaryp ketti. Bir sát renjip qalǵysy da keldi. Biraq renjı almady. Júregi qurǵyr jibermedi.

— Joq, raqmet...- dep ol qysyla sóıledi de, jigit ókpelep qalmasyn degendeı, sál kúlimsiredi, — óziń qaıda turatyn ediń?

— Myna meımanhanada... Ekinshi qabat, 234 nomer.

— Á... á...

Bular endi birin-biri qımaı taǵy sál týrdy. Aqyrynda qoshtasyp, ekeýi eki jaqqa ketti.

Birlán qarsy kósheden ótip úıine keldi. Anadaıdan-aq balalarynyń bólmesiniń shamy sónip qalǵanyn, al kúıeýiniń bólmesiniń shamy áli janyp turǵanyn kórdi. Jana ǵana lepire qýanǵan kóńili, kenet sý sepkendeı basyldy. Búgin de úlken janjal shyǵatynyn júregi sezdi. Bir rette úıine barmaı keıin qaıtyp ketkisi de keldi. Biraq kesheden beri qyzdaryn kórmegeni esine tústi. Olardy óte saǵynyp qalǵan edi. Alǵa basqan aıaǵy keıin ketip, úıine ázer jetti.

Qoly barar-barmas bop, ázer degende elektr qońyraýyn basty.

Buny kútip turǵandaı dereý esik ashyldy. Ar jaǵynan keýde, bilekteri jup-jýan, ústinde sholaq torlama maıkesi bar kúıeýi kórindi. Ol esiktiń bosaǵasyna shombaldaı qolyn tirep, tura qaldy.

— Kim kerek saǵan? Bar! — dedi túnere.

Birlán alǵa qaraı sál attady.

— Eń bolmasa balalarymdy súıip shyǵaıyn.

Saqan shoqpardaı judyryǵyn áıeliniń tumsyǵyna taıady.

— Mynany súıgiń kelmeı me? — dedi, sóıtti de kúshti qolymen Birlánniń ıyǵynan ustap teris buryldyrdy. — Kelgen jaǵyńa bar! Búgin saǵan bul úıge kirýge bolmaıdy. Túnep shyǵýǵa maǵan bóten áıel kelip otyr!

Jurt jata bastaǵan kez edi. Birlán kórshileriniń mazasyn almaıyn degendeı, ún-túnsiz aıaǵyn ázer basyp baspaldaqtan tómen túse berdi.

Dalaǵa shyǵyp, kelesi kesheniń buryshyndaǵy shaǵyn baýǵa kelip, solqyldap jylap uzaq otyrdy... Óziniń tanystarynyń úıine barǵysy kelmedi. Tún bolsa salqyn. Onyń ústine baǵanaǵydaı emes, qazir aspandy qara bult jaýyp alǵan. Birlán «jańbyr jaýmas pa eken?» degendeı, basyn aqyryn kóterip, kókke qarady. Túnere qalǵan aspandy kórdi. «Myna sorlyny da men tárizdi qaıǵy basypty ǵoı» dedi ol aqyryn kúbirlep. Aıaǵyn asyǵa basyp júre berdi. Jańaǵy sharshaǵandyqtan, júdegendikten dym qalmaǵan. Aldynda bir qýanysh kútip turǵandaı tipti júgire túsedi. Bir jıyrma mınýtteı ótken kezde ol meımanhanaǵa jetti. Birlánniń kidirmeı, asyǵa kirgen túrine qarap, esik aldyndaǵy oqaly kıim kıgen qart shveısar oǵan esh bóget istemedi. Tek:

— Kesh qaıttyńyz ǵoı. Jaqsy jatyp, jaıly turyńyz, — dedi de qoıdy.

— Aıtqanyńyz kelsin, — dedi Birlán qart shveısardyń qasynan ótip bara jatyp, onyń sezip jaqsy yrym sanap.

Ol sol qalpymenen kelip ekinshi qabattaǵy 234 bólmeniń esigin qaqty. Eshkim jaýap bermedi. Ekinshi ret qaǵýǵa batyly barmady. Janaǵy jigeri kenet taýsylyp, eki ıyǵynan sý ketkendeı bosańsı qaldy. Endi burylyp, keıin ketýge yńǵaılanǵanynda ar jaqtan bireý kele jatqandaı boldy.

— Bul kim? - dedi Syrym uıqyly-oıaý daýyspen.

— Menmin ǵoı... — dedi Birlán daýsy ázer shyǵyp.

Bir sekýnd ótpeı esik ashyldy. Ústinde pıjamasy bar Syrym. Birlándi kórip sasyp qaldy.

— Iapyrym-aı, siz be?.. Birdeme bolyp qaldy ma, nege keldińiz? — dedi ol tańyrqaı.

Birlán basyn kóterip aldy. Aldynda ne isterin bilmeı abyrjyp turǵan súıkimdi jigitti kórip, kenet kózi qýanysh sáýlesimen jarq etti.

— Eshteńe de bolǵan joq, — dedi ol. — Ózińe keldim.

— Onda, kir, — dedi jigit te shattana.

Osy túni Birlánniń sońǵy bes jylynyń ishindegi eń shatty, baqytty túni boldy. Qumartqan deneni ańsaǵan sulý Birlán, osy túni qaıǵy, qasiretin umytty. Lázzat qýanyshyna mas bolyp, ol bir túnge kózinen tasa etýge shydamaıtyn eki qyzyn da esinen shyǵardy.

Bir jarym aıdan keıin «Rıgoletto» operasynyń premerasy boldy. Birlán men Syrymdy ár aktydan keıin kórermender uzaq qol shapalaqtap qarsy aldy. Opera bitkennen keıin qoshamettegen jurt olardy álsin-álsin shaqyryp, tipti sahnadan jibermeı qoıdy.

Shynynda da bul ekeýi qazaq kórkemóneriniń jańadan týǵan jaryq juldyzdary edi. Bundaı tabysqa jetý úshin bul ekeýi de aıanbaı eńbek etti. Ásirese Birlán. Úı ishindegi aýyrtpalyq janyn qandaı aýyrtsa da, al Syrymmen ekeýiniń arasynda kenet paıda bolǵan lázzát júdeý júregin qandaı shattandyrsa da, ózin qaıǵyǵa da, qýanyshqa da qul etpeýge onyń kúshi jetti. Jany súıgen ónerin ekeýinen de joǵary qoıa bildi. Úıinen jylap, meımanhanadan kúlip qaıtsa da teatrdyń esigin ashqan sátte óz basynyń áýreshiliginiń bárin umytty. Jan-tánin, aqyl, oı, jigerin - bárin jany súıgen kórkem ónerine berdi. Sonyń arqasynda jumysyna birde-bir keshigip, ne repetısıasyna kelmeı qalǵan ýaqyty bolmady. Aqyry úlken tabysqa jetti. Án salýyna, oınaýyna rıza bolǵan jurt: «Bizdiń kórkemónerimizde, án álemimizde jana Kúlásh týdy» dedi.

Biraq «Rıgoletto» premerasy Birlánniń «jańa Kúláshin» ǵana týdyrǵan joq, onyń jańa qaıǵysyn da týdyrdy.

Bir jarym aı boıy ólerdeı jaqsy kórip qalǵan Syrymmen kezdesip júrgen Birlán, budan ári eki ushty ómir súrgisi kelmedi. Ne bolsa da Saqannan aırylmaq boldy. Saqannan aırylyp, tezirek Syrymǵa qosylýdy ǵana tiledi. Mine, osy kezde kókten tilegeni jerden tabyldy. Saqan kenet oǵan: «Men bóten qalaǵa baratyn boldym. Qyzdaryńdy ózińe qaldyrdym» dedi.

Janyndaı jaqsy kórgen eki birdeı qyzynan aırylýǵa jylaı-jylaı lajsyz kóngen Birlán, endi tóbesi kókke jetkendeı qýandy. Kóp keshikpeı Saqan ekeýi sot arqyly ajyrasty. Biraq sol kúni Birlánniń úıine kelem degen Syrym kelmedi. Erteńinde de kelmedi. Úsh kúnnen keıin Birlán Syrymnyń mas bolyp Jaqypjannyń úıinde jatqanyn estidi.

Birlánge degen jańa qaıǵy, mine, osy kúnnen bastaldy.

Syrym jumysqa bir jetiden keıin keldi, kenet paıda bolǵan dańqty kótere almady ma, álde Jaqypjan men Ertaı (bu da Syrymdy kóre almaǵan ánshiniń biri edi) kezektesip ishkizgen araǵyn kótere almaı qaldy ma, áıteýir keskininde tákápparlyq pa, álde menmendik pe, eleýli ózgeris baıqalady. Ádettegisindeı jurtpen ákeı-úkeı bola ketetin minezin kórsetpeı, ózin jekeleý ustap, ózgelerge kirtińdeý syńaı kórsetti... Jumystyń aıaq kezinde Birlán oǵan kúıeýinen aırylǵanyn aıtty.

— Qoıshy? Quttyqtaımyn! — dedi ol qýanǵandaı syńaı ańǵartyp. — Búgin ózim kelermin, ózgesin sonda sóılesermiz.

— Jaqsy. Kútemin, — dedi Birlán.

Syrym sol kúni Birlánniń balalary uıyqtap qalǵan kezde keldi. Aýzynan araq ıisi burqyrap tur. Biraq ózi tańerteńgideı emes, kóńildi. Premeranyń qýanyshy áli basylmaı júr ǵoı, ishpegen kezinde sóılesermin dep Birlán oǵan bul túni eshteńe aıtpady.

Birlán túnde kesh uıyqtaǵanyna qaramaı, tańerteń erte turyp, qyzdaryn oıatty. Olardy balalar baqshasyna aparý kerek edi. Ózi jýynyp kelmek bolyp shomylatyn úıge shyqty.

Birlánniń eki qyzynyń ekeýi de ózinen aınymaǵan ádemi bıazy minezdi edi. Ásirese, es bilip qalǵan úlken Bıbish sheshesin óte jaqsy kóretin. Kishisi ákesine beıimdeý edi. Birlán jýynyp-taranyp kirgeninde, úlkeni ózi kıinip bolyp, kishisiniń kıinýine járdemdesip jatyr eken.

Ol úıge kirgen sheshesine bir túrli tomsara qarady da:

— Mama, papam qaıtyp kelgen be, anaý úıde jatqan sol ma?

Birlán Saqan ekeýiniń arasyn biletin qyzynan eshteńeni jasyrǵysy kelmedi.

— Joq, bóten adam,- dedi. Sosyn «bul bóten adamnyń munda nege jatqanyn túsine bersin» degendeı, Bıbishiniń mańdaıynan sıpap.- Papalaryń bizdi múldem tastap ketti ǵoı,- dedi sál kúmiljip.

Mine osy sátte, sholjań, erkeleý kelgen kishisi, Kúláıimi julyp alǵandaı Syrym jatqan bólmeniń esigin nusqap:

— Ol bizdiń jańa papamyz ba? - dedi.

Birlán ne derin bilmeı sasyp qaldy.

— Úni ázer-ázer shyǵyp:

— Joq, áli... - dep kele jatty da, kilt toqtaı qaldy.

— Onda sen, bizge jańa papa al,- dedi erke Kúláıim, — men papasyz tura almaımyn!..

Balaǵa ákeniń kerek ekenin jáne ákesiz bala ósirýdiń qıyn ekenin Birlán burynnan da biletin. Kishi qyzynyń sózi jarasynyń aýzyn tyrnap aldy. Ol balalar baqshasynan kelgen soń, ebin taýyp Syrymmen sóılespekshi boldy. Birin-biri qandaı jaqsy kórip, mahabbat qyzyǵyna berilgenmen, ekeýiniń arasynda buryn «qosylaıyn degen sóz bolmaǵan. Syrymnyń «sensiz meniń kúnim joq», «máńgilikpin» dep qýanyshty kezderinde aıtqan sózderine qarap, Birlán kúıeýinen aırylsa, ekeýiniń qosylý máselesi ózinen-ózi sheshiletin is dep uqqan. Biraq Birlán bul kúni Syrymmen sóılese almady. Balalar baqshasy birtalaı jerde edi, qaıtarynda avtobýs der kezinde bolmaı, úıine sál keshigińkirep kelse, Syrym ketip qalǵan eken. Tek stol ústinde jatqan «keshke kelem» degen bir japyraq qaǵazdy kórdi.

Bul kúni de Birlán balalaryn erterek uıyqtatýǵa tyrysty. Keshegisinen sál keshirek ýaqytta Syrym da keldi. Taǵy azyraq iship alǵan. Kelem degen ýaqytynan sál asqannan-aq «qashan keledi» dep typyrshyp otyrǵan Birlán qýanyp qaldy. Erteńine, Birlán qyzdaryn balalar baqshasyna aparyp kelgennen keıin, Syrym ekeýi erli-zaıypty adamdaı oınap-kúlip otyryp shaı ishti. «Qosylaıyq» degen sózdi ózi aıtýǵa arlandy. «Ózinen-ózi túsinikti ǵoı, biz qosylǵan jandar emespiz be» degendeı bul sózdi Syrym da aıtpady.

Osylaı lázzat, qýanysh qushaǵynda taǵy aıdan astam mezgil ótti. Sonda ǵana baryp Birlán, ózinin Syrymnan ekiqabat bolyp qalǵanyn bildi...

III

Fılarmonıanyń búgin kórkemdik keńesiniń májilisi edi. Májiliske qatynasýshylardyń eń sońǵysy bolyp Tobyqov kirgende keńes tóreaǵasy Syrnaev:

— Tegis jınaldyq qoı deımin. Májilisimizdi asha bersek te bolar? — dedi otyrǵandarǵa qarap.

— Zada kelgen joq, sál shydaıyq, — dedi Hanshaıym ústindegi aq jibek kóıleginiń jaǵasyn sál jóndep terezege taıaý kresloǵa otyryp jatyp.

—Zada ylǵı keshigip júredi, — dedi Tobyqov qabaǵyn túıe,- sońǵy kezde tártibimiz tym tómen túsip ketti. Jurt júgensiz ketip barady. Maǵan bul sharýashylyq unamaıdy.

Jurt dý kúldi. Tobyqov mýzykany da, poezıany da ákimshilik is dep biletin.

— Saǵan eshteńe unamaıdy. Tipti aspandaǵy kúnnen de min tabatyn shyǵarsyń? - dedi oǵan kúlki-syqaq artısi Ábilqaıyr Aıjanov kúle qarap.

Tobyqov artıs sózin jaratpaı kirjiń etti.

Nına Bagránseva Ábilqaıyrǵa qarap jymyń ete qaldy.

— Máz bolýyn myna ekeýiniń! — dedi sol túnergen qalpynda. Tobyqov.

Jurt taǵy dý ete qaldy.

Ábilqaıyr Aıjanov. Tórtpaq, tapaldaý kelgen qara tory jas jigit. Kúlki-syqaq artısi, tili ýdaı ashshy. Tek bunyń tili Nına Bagránsevany ǵana aıaıtyn. Óıtkeni oǵan ǵashyq bolatyn.

Nına Bagránseva. Kadrlar bóliminiń ınspektory edi. Taldyrmash deneli, kózi Kaspıı teńiziniń sýyndaı kókpeńbek, qoıý, qysqa shashy sary altyndaı sap-sary. Únemi kúlimsireıdi de júredi. Ábilqaıyrdyń ózin jaqsy kóretinin biledi. Biraq uıala ma, qorqa ma, áıteýir taqa jýı qoımaıdy.

— Jaraıdy, májilisti bastalyq, Zada kele jatyr, — dedi Mıhaılov.

— Durys. Ýaqytty bosqa ótkizbeıik, — dedi Hamze Syrnaev.

Osy kezde úıge áıgili balerına Zada da kirdi.

Zada Ábilova. Bul tolyǵa bastaǵan, symbatty dene bitisi túgel kelisimdi jan. Ushqyn atyp, únemi oınaqshyp turatyn úp-úlken qara kózderi adamǵa qaraǵanda ózine eriksiz tartyp turady. Balerına ádemi kıinip, altyn-kúmiske malynyp júredi. Sondyqtan onyń ústine kıgen kóılegi de, kostúmi de ylǵı ózgelerdikinen góri óz túrine sáıkes keledi.

— Ǵafý etińizder, sál keshigip qaldym bilem, — dedi Zada daýsyn soza, oınaqshyǵan úlken qaraqat kózderimen úıdegilerdi zamatta bir sholyp ótip.

— Pa, shirkin, osy bir kóz qarastar-aı! — dedi kúlip Ábilqaıyr, — Aınymaǵan eki pýlemet tárizdi, bir sátte eshteńe oılamaı beıqam otyrǵan eki myń erkek jurtyn atyp úlgiredi.

— Qoryqpaı-aq qoı, meniń kózim seni atpaıdy, — dedi kúlip Zada.

— Atqanmen maǵan eshteńe de isteı almaıdy, — dedi Ábilqaıyr. — Meniń júregim bolat bronmen qorshalǵan.

Zada kúldi.

— Solaı deısiń be? Ony myna Nına aıtsyn?

Ábilqaıyr úndeı almaı qaldy. Nına qyzaryp ketip tómen qarady. Jurt taǵy da kúldi. Kóbi Ábilqaıyrdyń Nınany jaqsy kóretinin biletin.

Zada kelisimenen Hamze kórkemdik keńestiń májilisin ashty. Ol qysqa túrde respýblıkalyq konsert mekemesiniń qazirgi jaǵdaıyn, tvorchestvolyq jáne qarajat qıyndyǵyn, aldaǵy ýaqytta dıreksıa jumysty qalaı jóndemekshi bolyp otyrǵanyn baıandap ótti de: — Taǵy ne isteýimiz kerek, kimniń qandaı oıy bar? — dep sózin bitirdi.

Birinshi bop Hanshaıym sóıledi.

— Eger úıge fýndament kerek bolsa, kollektıvke tártip kerek,- dedi ol.- Bizge, tártibimizdi myqtaı túsý qajet. Sondaı-aq, ózimizdiń tálim-tárbıe jumysymyzdy kúsheıtýmen qatar, halyqtyń arasynda mýzykalyq úgit-nasıhat isin júrgizbeı, biz eshteńe isteı almaımyz. Onsyz kórkemónerdi kóterý qıyn. Halyq túsinbegen, halyq qabyldamaǵan kórkemóner — ol qur áýre. Sol úshin fılarmonıa janynan mýzykalyq lektorıı uıymdastyrý qajet.

— Men Hanshaıym Ásenovanyń sózin túgeldeı qostaımyn,- dedi Mıhaılov,- mýzykalyq lektorıı bizdiń tabysymyzǵa járdem. Shynyn aıtsaq, biz, óz qazanymyzda ózimiz qaınap jatqan jurtpyz. Ózge halyqtyń, aldyńǵy qatardaǵy orys halqynyń kómeginsiz hordy, baletti órkendete almaısyń. Sondyqtan astanamyzǵa áıgili úlken kollektıvterdi konsertke jıi shaqyrýymyz kerek. Biz ondaı óskeleń, maıtalman kollektıvterden úırenýge mindettimiz. Sóıtip ózimizdiń tvorchestvolyq kúshimizdi nyǵaıtýǵa tıistimiz.

— Ondaı sharýashylyqtan eshteńe shyqpaıdy, — dedi kesip sóıleı túnere qalǵan Tobyqov. — Áıgili kollektıvterdi shaqyrsaq, bizdiń bar aqshamyz ketedi.

— Durys emes! — dedi Zada.

Ol altyn bilezikterin jarq etkizip qolyn kóterip sóz surady.

— Durys emes, — dedi Zada qaıtadan. — Burys aıtyp otyrsyń, Tobyqov joldas. Qarajat shyǵarmaı kórkemónerdi órkendetýge bolmaıdy. Eger bizdiń kollektıvterimiz aıta qalarlyqtaı jaqsy bolsa, aqshanyń bizge ózi quıylady. Bizdiń nege aqshamyz joq? Sebebi: kórkemdigi joǵary kollektıvimiz az. Nege kórermender zaly bos turady? Sebebi: halqymyzdyń kórkemdik talǵamynan keıin qalyp otyrmyz. Eger isimiz ońsyn deseńder, kollektıvimizdiń jumystaryn dereý qaıtadan qurýymyz kerek. Bul úshin bizdiń «ol solaı bolsyn» deýimiz jetkiliksiz. Ol járdemdi bizge Moskva men Lenıngradtyń aldynǵy qatarly kollektıvteri berýge tıisti. — Zada kenet tolqı qaldy. Onyń jaıshylyqtaǵy jumsaq daýsy dirildep ketti, — joq, tek kollektıvterdi ǵana emes, biz bilgir hormeısterdi, baletmeısterdi, mýzyka sheberlerin de shaqyrýlarymyz kerek. Tek orys ıskýsstvosy ǵana bizdiń kórkemónerimizdi kóterýge, ósirýge kómek isteı alady.

Tobyqov qabaǵyn qars japqan qalpynda:

— Ne edi?.. Álgi sharýa... Bylaısha aıtqanda mýzykalyq lektorııi bizge jaramaıdy, — dedi ol.

— Nege? - dep surady Mıhaılov tańdana.

— Birinshiden... Dáris-leksıany uıymdastyrý úshin, eń aldymen sol dáristi júrgizetin adam - lektor kerek. Ondaı adam bizde joq. Eger men qatelespesem, ondaı adamdy syrttan shaqyrar bolsaq, oǵan tóleý kerek. Bireýdi aqshasyz jumys istetkizetin biz kapıtalıs emespiz. Al ol lektorlarǵa tóleıtin bizde basy artyq aqsha taǵy joq. — Ol ushyp túregelip, galıfesiniń eki qaltasyn birdeı sýyryp syrtqa shyǵardy. — Fılarmonıanyń qaltasy da dál myna meniń qaltamdaı bos. Sonda sender qarajatty qaıdan alasyńdar? Taǵy úkimetten suraýǵa májbúr bolamyz. Al úkimetke, halyqqa ol aqshanyń qandaı qıyndyqpen túsetinin bilgimiz de kelmeıdi.

— Úkimetke ol qarajattyń qalaı túsetinin biz de bilemiz, — dedi onyń sózin bólip jiberip Hamze Syrnaev salmaqty únmen. — Al siz talqylap otyrǵan isimiz jaıynda toq eter pikirińizdi aıtyńyz.

— Qazir aıtam toq eter pikirimdi, — dedi Tobyqov sol miz baqpaı sazarǵan qalpynda. — Biz istemek bop otyrǵan sharýamyzǵa — uıymdastyrmaqshy dáris-leksıamyzǵa, shaqyrmaqshy kollektıvterimizge, hormeıster, baletmeısterimizge, bárine aqsha kerek. Al bizdiń esh artyq aqshamyz joq, aqsha tabatyn múmkinshiligimiz de joq. Neni alsań da búlingen! İsimizde eshbir tártip joq.- Ol kenet Syrnaevqa qarady. — Siz kelgeli isimiz kúnnen-kúnge tómen túsip barady. Shynyn aıtsaq, qurýǵa jaqynbyz? Sondyqtan álgi aıtyp otyrǵan sharýashylyqtaryńnan eshteńe de shyqpaıdy! — Tobyqov birdemeni bitirip tastaǵandaı, jurtqa «túsindińder me?» degendeı odyraıa bir qarap ornyna otyrdy.

Hamze Syrnaev kelgen kúnnen-aq Tobyqovtyń ózine ala kózimen qaraıtynyn sezip qalǵan. Biraq sebebin bilmegen. «Óziniń minezi sondaı shyǵar» degen de qoıǵan. Jalpy budan bylaı qaraı onyń ózine degen óreskel qylyqtaryna kóńil bólmeýdi uıǵarǵan. Al Tobyqovtyń búgingi sóıleýi jaı ala kózdikten emes, ar jaǵynda jatqan bóten bir sebepten sekildi.

Syrnaevtyń oıyn Ábilqaıyr bólip jiberdi.

— Ruqsat etińiz, men de birer aýyz pikir aıtaıyn,- dedi ornynan asyqpaı túregelip. — Jańaǵy Tobyqov joldastyń sózine jaýap berýge meniń kóńilim de soqpaı tur. Ondaı bostan-bos maltasyn ezgen sózge jaýap berýdiń qajeti joq bolar. Al meniń aıtaıyn degenim mynaý edi. Birinshiden, men jurttyń aıtqanynyń bárin qoshtaımyn,- ol kúlimsirep Tobyqovqa qarady, — árıne, Tobyqov joldastan bóteniniń, — Ábilqaıyr, Mıhaılov jaqqa buryldy,- buryn soǵys kezinde múmkinshiligimiz bolmady, bizdiń kollektıvterimizge jańadan shyqqan jas daryndar tipti az qosyldy, sony esterińe salǵym kelip edi. Al búgin bizdiń kórkemdik jaǵyn basqaratyn joldastar osyny da oılasa eken. Sóz joq, izdeı qalsaq, bizdiń halqymyz darynǵa baı halyq. Qaladan, aýyldan neler jas Ámire, Qurmanbek, Qanabekterdi tabýǵa bolady.

— Al Kúláshti she? — dedi áli jibimegen Tobyqov.

— Kúláshti de izdeýdiń aıyby joq, — edi Ábilqaıyr. — Ras, Kúlásh syndy erekshe týǵan ánshiler júz jylda bir kezdesedi.

— Tobyqov joldastyń áıteýir Kúlásh apaıdy biletinine de raqmet, — dedi Hanshaıym, nege ekeni belgisiz, Hamzege qarap kenet qyzaryp ketip.

— Báribir sen Kúlásh bola almaısyń! — dedi Tobyqov Hanshaıymnyń ózin mysqyldaǵany janyna batyp ketip, qabaǵyn tunjyrata túıe.

Májilis uzaqqa sozyldy. Fılarmonıany kóterý úshin isteletin sharalar belgilenip, keńes aıaqtalýǵa aınalǵan kezde Hamze Syrnaev:

— Eger qarsy bolmasańdar, bizdiń kórkemdik keńeske taǵy eki adamdy kirgizýdi kórkemóner isteriniń basqarmasynan suraıyq der edim... Keńes múshelerin solar bekitedi ǵoı,- dedi.

— Kimdi? Kimdi? dedi kenet Tobyqov sál alǵa qaraı umtyla qımyldap.

Tobyqov fılarmonıanyń eń úlken tvorchestvolyq kollektıviniń bas ákimshisi bolǵandyqtan jáne partbúronyń sekretary alty aılyq oqýǵa ketip, ýaqytsha sonyń ornyna qalǵandyqtan, fılarmonıa keńesiniń májilisine qatynasyp otyratyn. Sondyqtan ózin kadrlar máselesinde partıanyń kóz-qulaǵy sanaıtyn. Dırektor munsyz eshkimdi ósirip, ne kishireıtýge tıisti emes dep oılaıtyn. Qazirgi suraǵy da sodan týǵan edi.

Birinshi kirgizbekshi adamymyz — kompozıtor Erjan Esentaev. Onyń bizdiń repertýarymyzdy jańartýǵa qanshalyq kúsh salyp júrgenin ózderiń bilesińder. Bizdiń keńestiń múshesi bolýǵa laıyqty tárizdi.

— Jalpy Erjan Esentaev qaı kollektıvtiń keńesi bolsa da kerekti adam,- dedi Zada,- ol opera ǵana jazyp júrgen joq, sol teatrda jaqynda paıda bolǵan eki jas darynǵa, opera ánshileri Birlán men Syrymǵa konserttik repertýar daıyndaýǵa shartqa otyrypty.

— Durys, — dedi Mıhaılov.

Syrymnyń aty atalǵanda nege ekeni belgisiz Hanshaıym sál elegize qalǵandaı bolǵan. Kim biledi, jurt estimegen sebebi bar shyǵar. Ol Zadaǵa buryldy!

— Sonda Erjekeń Syrym men Birlánǵa qosylyp aıtatyn repertýar-jasamaq pa? — dedi.

— Opera teatry Erjanǵa da, maǵan da, Birlán men Syrymǵa eki bólek repertýar jasaýǵa shartqa otyrdy, — dedi Evgenıı Petrovıch, — Syrymmen qosylyp aıtatyn dýet kerek bolsa, oǵan laıyqty ózińsiń — Mıhaılov Hanshaıymǵa tikeleı qarady, — Eger qarsy bolmasań sondaı dýetti ekeýińe men jazsam ba dep edim.

— Ony Syrymnan surańyz, — dedi Hanshaıym kibirtikteı.

Mıhaılov sál kúlimsiredi.

— Jaraıdy, suraıyn. Al ózin qarsy emessiń ǵoı?!

Hanshaıym aqyryn kúlimsireı «men qarsy emespin» degendeı basyn ızedi.

«Osy aradan bir moraldyq áńgime shyǵyp qala ma» dep qoıyn dápterin alyp, árqaısysynyń aýzyna bir qarap jaltaqtap otyrǵan Tobyqov esh nársege túsingen joq. Amalsyz qoıyn dápterin qaltasyna salýǵa májbúr boldy. Biraq oǵan ony qaıtadan alýyna týra keldi.

— Ekinshi kórkemdik sovetke kirgizeıik degenimiz bizdiń jańadan ansámbl qurǵan jas ánshimiz Almagúl, — dedi Hamze Syrnaev jańaǵy oıyn jalǵap. — Daryndy ánshi. Bizdiń eń joǵarǵy keńesimizge qatynasyp, tvorchestvolyq qandaı sózder bolyp jatqanyn estip otyrǵany jaqsy bolar edi. Buǵan qalaı qaraısyzdar?

— Bu da durys, — dedi Evgenıı Petrovıch.

— Esh durystyǵy joq! — dedi ornynan túregelip Tobyqov, — Ne isteı qoıdy? Jalpy, men osy artıskaǵa fılarmonıanyń bastyqtarynyń shlápalaryn alyp bastaryn nege shulǵı qalǵanyn túsinbeımin. Sirá, men bilmeıtin bóten bir syrlary bolýy kerek. Áıtpese, Almagúl tárizdi bizde jas artıser tolyp jatyr. Onyń ústine bizdiń keńestiń músheleri moraldyq jaǵynan marjandaı taza bolýǵa tıisti. Al Almagúldiń bul jary da bizge áli belgisiz. Esterińizde bar ma, anadaǵy Esentaevtyń óleńin alatyn kúnimiz? Sońynan baryp bildim, sol kúni Almagúl men kompozıtor Erjan Esentaev joldas túngi birge deıin qydyrypty.

— Onda ne tur? — dedi ornynan ushyp túregelip Zada, — jalǵyz ol kúni emes, Almagúl men Erjan kúnde bizdiń úıdiń qasyndaǵy baýda qydyryp júredi. Tvorchestvo adamdary...

Tobyqov ony bólip jiberdi.

— Áıeliniń bóten adammen kúnde qydyryp júretinin kúıeýi bile me? — dedi ol daýsyn ózgertpeı.

Zada kúıip ketti.

— Siz nemene, endi bizdiń birimizben birimizdiń sóılesýimizge de ruqsat etkizbekshisiz be?

— Sizge ruqsat, — dedi daýsyn bir ózgertpeı Tobyqov. — Al erli-zaıypty áıeldiń kúıeýiniń bóten áıelmen kúnde kezdesip uzaq sóılesýi jaı dúnıe emes. — Endi ol kenet Zadaǵa túksıe qarady. — Siz sovet adamynyń moraldyq kodeksin bilmeısiz be? Álde artıserge bóten zań bar dep oılaısyz ba? Eger tokar áıel baıyn úıine tastap, tokar jigitpen jumystan tys kúnde baqshada kezdesetin bolsa, ony qalaı túsindirer edińiz?

Jurt kúlerin de, kúlmesin de bilmeı ańyryp otyryp qaldy.

Joq, jurt Tobyqovty aqymaq adam dep oılaǵanymen, ol ondaı aqymaq adam emes-ti. Ar jaǵynda tolyp jatqan esebi de barshylyq edi. Mine búgin de ol Erjan men Almagúldiń kúnde jolyǵyp júrgenin sóz etip otyr. Jáne,: ashyqtan-ashyq, eshteńeden qoryqpaı sóz etip otyr. Árıne, eki tvorchestvo adamynyń kezdesip júrgeninde bálendeı eshteńe de joq, buny o da jaqsy biledi. Biraq Tobyqov ádeıi istep otyr. Kórkemdik keńeste ashyq áńgime bolǵan sózdi, erteń Almagúldiń kúıeýine de ashyq jetkizýge haqy bar. Eshkim de buny ósek deı almaıdy. Sondyqtan túbi Erjan men Almagúldiń arasy shyn sóz bola qalsa, men kezinde eskertkenmin, al ýyzdaı uıyp otyrǵan sovet semásyn buzýǵa Syrnaev tikeleı jol ashty deýine de kerek. Árıne, budan Syrnaevqa bálendeı qylmys taǵý qıyn. Ony bu da biledi. Biraq osyndaı ýaq isterden qorytyndy jasaýǵa bolady ǵoı.

Degenmen jurt Erjan men Almagúldi keńeske kirgizýdi durys dep taýyp, aldaǵy ýaqytta jumysty jóndeý úshin qandaı sharalar qoldaný kerek ekenin kelisip, bir qorytyndyǵa kelip tarasty.

Dırektordyń kabınetinde tek Syrnaev pen Hanshaıym ǵana qaldy.

— Óz basyńnyń sharýasy qalaı, Hanshaıym? — dedi dırektor.

Hanshaıym sál kúmiljidi.

— Qalaı desem eken...

Hamze men Hanshaıym erteden tanys edi. Syrnaev ýnıversıtettiń fılologıalyq fakúltetin bitirip, mektepte sabaq bere bastaǵan kezde, Hanshaıym kórshi orys mektebiniń onynshy klasynda oqyp júrgen. Hamze áli úılenbegen-di. Mektepteri jaqyn bolǵan soń bular bir-eki ret ushyrasyp ta qalǵan. Kimniń kim ekenin bilip tanysyp ta úlgirgen.

Hamzeniń áli esinde kúzdiń sol bir túni. Japyraqtary sarǵaıa bastaǵan aq qaıyndar, kári emenderdiń qasynda sánderin joǵaltpaı, kúzdiń salqyn jelimen oınap, butaqtary sál teńselip sybdyr qaǵyp turǵan. Áli jasyl túrin ózgerte qoımaǵan jýan emenderden tas joldarǵa barmaqtaı-barmaqtaı dánderi tyrsyldap túsip jatqan. Asfált ústine tutas tóselgen qurǵaq aǵash japyraqtary júrgen adam aıaǵynyń astynda syldyr-syldyr etedi.

Osy tamasha kúzde Hamzeniń jan sezimi kenet mahabbat dep alas ura qalǵan. Hamze men Hanshaıym bir-birine ashyp aıtpaǵanmen, eń alǵashqy uıalshaq, shyq sýyndaı taza mahabbattary bulardyń júrek sezimderin oıatqanyn bilgen.

Aspanda byjynaǵan juldyzdar jymyń qaqqan, barqyttaı jumsaq, jyp-jyly tún edi Hamze men Hanshaıym taram-taram bop atqylaı. oınap, ándetip aǵyp jatqan ózenniń ortasyndaǵy úlken tastyń ústinde qatarlasa otyrǵan-dy. Ekeýi de dál osy bir tátti sátte ún-túnsiz ózenniń tynbaı aqqan únin tyńdaýda bolatyn. Kenet Hanshaıym qolyn Hamzeniń alaqanynan aqyryn sýyryp aldy da, túregelip, ózenniń arǵy betine sekirip ótti.

— Káne, maǵan qaraı sekir, Hamze! — dedi kúlip.

Hamze. de sekirdi. Biraq óz kúshin ózi durys eseptemedi me, ol qolyn sozyp kúlip turǵan Xanshaıymnyń qushaǵyna ker tústi. Odan ári bulardyń qushaqtary jazylǵan joq, aıqasa ketti. Hanshaıymnyń súıýin kútip — sál ashylǵan ernin Hamzeniń ańsaǵan erni ózi tapty.

Bulardyń osy bir beıkúná súıiskenderi, eń alǵashqy jáne eń sońǵy súıisýleri boldy, Kóp keshikpeı Hamzeni áskerge alyp ketti. Onyń ar jaǵynda Uly Otan soǵysy bastaldy. Birte-birte Hanshaıym Hamzeni umytýǵa aınaldy. Ózinin sondaǵy bir súıiskeni, endi oǵan tús sekildi kórindi. On jyldyqty bitirisimenen, ákesi soǵysqa ketip, qolynda jalǵyz qalǵan sheshesin asyraımyn dep horǵa jumysqa kirdi. Tabandylyq kórsetip mýzykalyq saýatyn ashty, daýsyn óńdeýge kiristi. Sóıtip júrgeninde sheshesi óldi. Sheshesiniń óliminiń artyn ala ákesi jaıynda da qaraqaǵaz keldi. Hanshaıym qansha jylasa da ólgen adamdar qaıtyp kelmedi. Endi ol ózin-ózi qaıtadan qolyna aldy. Sol tusta ashylǵan konservatorıaǵa Hanshaıym eń alǵashqy oqýshylardyń biri bolyp emtıhan berdi. Aqyry konservatorıany bitirip, osy fılarmonıaǵa jumysqa keldi. Munda kelgeli de eki jylǵa taıap qalǵan.

Osydan bir-eki aı buryn ózderiniń konserttik mekemelerine Hamze Syrnaev dırektor bop bekitildi degendi estigende Hanshaıym:

— Meni umytpady ma eken? — degen ózinen-ózi oıǵa qalyp. Al Hanshaıymnyń umytpaǵanyn Syrnaev fılarmonıaǵa kelgen kúni-aq bilgen. Biraq dál búginge deıin ekeýi ońasha kezdesip sóılespegen-di.

— Siz kelerde meni umytqan shyǵar dep kúmándanǵan edim,- dedi Hanshaıym dırektormen ońasha qalǵannan keıin..

Hamze jaýap qaıtarǵan joq, ornynan túregelip, terezeniń úlbiregen sháıi perdesin ashty. Ar jaǵynan kógildir aspan kórindi. Hamze aqyryn kúrsindi.

Hanshaıym kenet bárin túsindi. «Bul meni máńgilik umytqan eken» dedi ishteı. Biraq ókingen de, qynjylǵan da joq.

— Sizben ońasha qalǵanym, jan ashyr bóten adamym bolmaǵan soń aqyldasaıyn dep edim... Jolymyz eki bólinip ketkenimenen sizdiń maǵan jamandyq oılamaıtynyńyzdy bilemin.

— Oǵan ózińdeı sen. Ne jaıynda aqyldaspaq ediń? Aıt. Eger meniń aqylym kerek bolsa, aıamaımyn.

— Syrym ekeýmiz birazdan beri kezdesip júrmiz. Eki-úsh kún buryn ol maǵan tilek bildirdi.

— Daryndy, bolashaǵy mol jas jigit qoı,- dedi Hamze oılanyp, sosyn Hanshaıymǵa tikeleı qarady. — Ekeýmiz shyn syrlasa alamyz ǵoı deımin? Jáne óz oıymyzdy árqaısymyz ashyq aıtqanymyz jón bolar. Oǵan ókpelemessiń dep senemin.

— Árıne ǵoı.

— Onda... árıne, Syrym tamasha ánshi... Biraq sol jigitińniń adamgershiligi, bir sózdiligi qalaı? Ósek bolsa keshirersiń ony Birlándy alady dep júr edi ǵoı jurt?

— Eger olaı bolsa, men sizge Syrym týraly eshteńe demes edim ǵoı. Ol Birlándi almaımyn deıdi.

— Nege?. .

— Es bilip qalǵan bireýdiń eki balasyn maǵan bala etý qıyn deıdi.

— Ondaı sózdi Syrym buryn Birlánmen ýádelespesten buryn aıtqan bolsa jaqsy ǵoı... Jáne Birlánniń onyń ózinen bir qyzy bar dep estigen tárizdi edim.

— Iá, bir qyzy bar. Jáne ol qyz shala-jansar bolyp týypty. Sodan ba eken balanyń durys adam bolýy de ekitalaı kórinedi. Sirá, mıynda zaqymy bar sekildi.

— Iapyrym-aı, Birlánǵa qıyn eken...

— Sondyqtan da men sizbenen aqyldasqaly kelip otyrmyn.

— Ózin, jurt ishedi dep júr ǵoı.

— Iá, onysy da bar. Qyzynyń anandaı bolyp týýynyń ózi de sodan bolar.

— Osynyn bárin bile tura óziń qalaı oılaısyń?

— Ony menen emes, júregimnen nege suramaısyz?

— Júregimnen deısiń be? Joq, júrek mundaıda aqylshy emes, saǵan durys keńesti tek aqylyń berýge tıisti.

— Al, júregim aqylyma kónbese qaıtemin? Hamze Hanshaıymnyń Syrymdy shyn jaqsy kórip qalǵanyn túsindi. Biraq ony shamasy kelgenshe qorǵamaqshy boldy.

— Júregińdi aqylyńa kóndir,- dedi sál zildi daýyspen. — On jeti jasar baıaǵy jasóspirim keziń emes. Mundaıda eń durys sheshimdi ýaqyt aıtady. Birden qulap ketpeı, bárin aqylǵa sal. Qansha qıyn bolsa da aqylǵa sal. Óıtkeni dúnıede ókinishten qıyn eshteńe joq. Ókinbeıtin bol.

Hanshaıym úndegen joq. Hamzeniń aıtyp otyrǵanynyń bári durys. Ózi de ony biledi. Biraq mahabbattyń bar qıyndyǵy sonda emes pe, ol keıde tipti aqylǵa da syımaıdy, erik bermeıdi.

* * *

Almagúldiń kúıeýi Asqardy ádeıi izdep kelgen Tobyqov ony úıinen tapty. Ol keshe ǵana maıdanger retinde aýylsharýashylyq ınstıtýtynyń ekinshi kýrsyna alynǵan eken. Túnde sony «jýypty». Kóp ishpese de áıteýir ishken kórinedi. Ózi izdep kelgen qonaqqa qýanyp qaldy.

— Otyryńyz. Dám tatyńyz.

Tobyqov bir rúmkeden soń jan-jaǵyna qarady.

— Úıleriń typ-tynysh qoı. Balalaryń ıaslıde me, baqshada ma, qaıda? — dedi.

— Bizde bala joq. Maǵan balanyń dál qazir keregi shamaly, ınstıtýtty bitirýim shart. Almagúldiń qysy-jazy gastrólinde chemodanyn tasımyn dep ótken jyly onsyz da ınstıtýtqa túse almaı qaldym...

Tobyqov syrt qaraǵanda taıyz adam bolyp kóringenimen sóılesip otyrǵan kisiniń qandaı adam ekenin tez uǵatyn. Ol Asqardyń shý degennen bylaı sóz saptasynan Almagúl ekeýiniń arasy taqa berik emesin birden ańǵaryp qaldy. Endi ol alystan oraǵytty.

— Biz sekildi jaı adamǵa artıske úılený qıyn,- dedi Tobyqov júdeı sóılep,- kúndiz repetısıa, keshke spektákl deıdi. Áıteýir, senderdiń balalaryń joq eken. Onyń ústine Almagúl de qur ǵana ánshi emes, minez-qulyqqa baı áıel ǵoı, seni jalǵyzsyratpaıtyn shyǵar.

Sál qyzyńqyrap qalǵan Asqar, óziniń syr saqtamaıtyn aq kóńildiligine salyp:

— Oı, Almagúldiń de jetisip turǵany joq. Almatyǵa kelgeli tún ortasyna deıin úıde bir otyrmaıdy. Án úırendim deı me, repertýar daıyndadym deı me, qaıda júrerin bilmeısiń.

Tobyqov endi shabýylǵa shyǵatyn kez keldi dep oılady. Sóıtse de áli de alystan oraǵyta tústi.

— Almagúl tárizdi asqan ánshi áıelge úılengennen keıin, bárine de shydaý kerek. Aıtyp otyrǵanyn bári ras, ol kompozıtor Erjan ekeýi kúnde birazǵa deıin repertýar daıyndaıdy. Bunyń da ózi bizdiń kórkemdik keńeste de sóz boldy.

Asqar eki kózi ot shashyp Tobyqovqa qadala qaldy.

— «Sóz bolǵany» qalaı?

— Sovettik adamnyń morali bar ǵoı. Ekeýiniń repertýar jasaımyz dep baqshada qydyrýyn, ne ońasha úıde otyryp alýlaryn bir túrli yńǵaısyz kórdik. Árıne, munda eshteńe de turǵan joq, repertýar jasaıtyn bolsa repertýar jasaı bersin, biraq, buǵan kúıeýi qalaı qaraıdy?

Budan ári ekeýi de eshteńe ishken joq. Jáne jóndi sóılese almady. Tobyqov ketisimen Almagúl keshigip kelgende de Asqar bálendeı syr bermedi. Jaı sýyq sóılesti de, óz bólmesine kirip jatyp qaldy.

Osylaı taǵy bir on shaqty kún ótkennen keıin Asqardyń úıine ózimen birge oqyp júrgen joldastary qonaqqa kelmek bolǵan soń, ol Almagúlge:

— Seniń kúnde nege keshigip keletinińdi bilemin, onymen daıyndaısyń ba, álde bóten sharýamen shuǵyldanasyń ba, meniń sharýam joq,- dedi.- Al búgin úıde bol, meniń birge oqyp júrgen joldastarym keledi, senimen tanysqysy keledi.

Biraq Almagúl ol kúni úıine kele almady. Bul kezde Erjanmen ekeýiniń arasy ábden shıelenisip qalǵan edi, birin-biri kórmese tura almaıtyn kúıge jetken.

Al áıeliniń kelmegenine ishteı qatty renjigen Asqar, budan ári Almagúlmen tura almaıtynyn bilip, sol kúni kıim-keshegi salynǵan chemodanyn arqalap, joldastarymen birge ınstıtýt jataqhanasyna bir-aq tartty.

Kúndegi ýaqyttan sál keshigip kelgen Almagúl ádette ózin kútip otyratyn Asqarynyń joq ekenin kórip, biraz qońyltaqsyp otyrdy da, ornynan túregeldi. Stol ústinde «men senen birjolata kettim» degen kúıeýiniń jazyp ketken qaǵazyn kórdi. Qaǵazdy qolyna biraz ustap turdy da, kenet ústindegi kıimin shala sheship, tósegine sylq etip jatyp qaldy.

Almagúl, birin-biri shyn súıgenin bilmeı, aralaryndaǵy mahabbattaryna ábden kózderi jetpeı qosyla salýdyń osylaı bitetinin búgin ǵana oılady. Biraq qynjylǵan da joq, ókingen de joq. Al Erjan ekeýiniń arasy mundaı bolýǵa tıisti emes, óıtkeni bul ony, ol buny shyn jaqsy kóredi, oǵan sóz joq.

Almagúl Asqardy emes, Erjandy oılap jatyp uıyqtap ketti.

IV

Birlán men Syrymdy opera óneriniń úshinshi býyny deýge syıatyn. Al birinshi býynnyń bas qasıeti qazaqtyń ulttyq operasyn ǵana qurýda emes, ony búkil odaqtyq satyǵa kóterip asa bir tań qalarlyqtaı tabysqa jetkizgen bolsa, al ekinshi býynnyń eń bir úlken tabysy tek qana qazaqtyń ulttyq qana operasynyń oınaýshylary bolyp qalmaı, opera óneriniń evropalyq, ıaǵnı klasıkalyq túrin ıgere bastaýynda edi. Birinshi býynnyń ánshileri aýyldan kelgen, halyqtan shyqqan, colfedjıonyń ózin teatr sahnasynda meńgergen tabıǵı daryndar konservatorıany, sońǵylary eń bolmaǵanda mýzykalyq ýchılısheni, áıtpese mamandyqtaryn ósiretin bir jyldyq, eki jyldyq mýzykalyq kýrstardy bitirgen, qorytyp aıtqanda, oqyǵan, mýzykalyq saýatty adamdar edi. Al Birlán men Syrymnyń býynyna kelsek, bul qazaqtyń óńdelgen halyq ánderinen tárbıelengen, solardy qazaq halqyna jetkizýge daıyndalǵan, beıimdelgen, mýzykalyq bilimniń eń joǵarǵy satysynda turǵan adamdar deýge bolatyn-dy. Dúnıe júziniń operalyq standartynyń kólemindegi jandar edi.

Bul jas urpaqtardyń alǵashqy aǵalarynan góri ózderine tán operaǵa degen ózderiniń tilekteri, talǵamdary bar. Bular negizinen óńdelgen qazaqtyń halyq ánderine qurylǵan «Aıman-SHolpan», «Qyz Jibek», «Er Tarǵyn», tipti keıbireýleri «Birjan - Saranyń» ózinen góri «Travıata», «Sevıl shashtarazshysy», «Karmen», «Evgenıı Onegınderdi» sondaı-aq solardyń bıiktiginde jazylǵan qazaqtyń jańa operalaryn aıtqysy kelip turatyn. Bul olardyń ulttyq kórkemóner sheńberinen shyǵyp, klasıkalyq, dúnıe júzilik ıskýsstvonyń shyńyna kóterilýdi qalaǵan rýhanı tilekterinen týǵan armandary edi. Olarda mundaı armandardyń týýy árıne, qazaqtyń halyq mýzykasyn jek kórgendikterinen emes, ózderiniń dúnıe júzilik klasıkalyq mýzykany ıgerýge kúshteriniń, daryndarynyń jetip qalǵandyqtarynan bolatyn.

Sondaı jana býyn artıserdiń biri Birlán men Syrym edi. Bulardyń konsertterde aıtatyndary da kóbine qazaqtyń halyq ánderi emes, opera arıa, arıozolary. Ár býynnyń ózine tán, ózinin rýhanı tilegine sáıkes keletin talǵamy bar. Mundaı talǵam árıne, Birlán men Syrymda da jetkilikti edi. Opera teatrynyń basshylary osy ekeýine arnap jańa konserttik repertýar jasaýǵa Erjandy shaqyrǵanda, eń aldymen olardyń oılaǵandary Birlán men Syrymnyń osy rýhanı túlekterin, bylaısha aıtqanda rýhanı shólderin qandyratyn jańa zaman únine, yrǵaǵyna sáıkes, qazaqtyń jańa konserttik arıa, arıoza, dýetterin jazdyrý bolatyn.

Kompozıtor Esentaev teatrdyń bul tilekterin qabyldaǵan. Ol óziniń jazam degen shyǵarmalaryn, eń aldymen Birlán men Syrym qosylyp aıtatyn dýetten bastaýdy durys kórgen.

Sol dýetti Erjan jazǵan da edi.

Búgin Birlán men Syrym kelip, osy dýetti tyńdap, qosylyp aıtyp kórmekshi edi. Kompozıtor demalys kúni bolǵan soń, bulardy óziniń úıine shaqyrǵan.

Birlán sulyq júrip kıine bastady. Bul keıbir artıska áıelderdeı; kóshege shyqqanda ne qonaqqa, teatrǵa barǵanda boıaý, ne kózge túsý úshin erekshe ádemi kıinýdi bilmeıtin. Al altyn júzik salý, ne asyl tasty syrǵa taǵyný ádetinde bolmaıtyn. Sóıte turyp sulýlyqty, ádemilikti janyndaı jaqsy kóretin.

Ózi biletin erkekterdiń ishinde eń kórikti áıeli bar, áıgili kompozıtordyń úıine barǵaly tursa da, ol tek túrine laıyqty degen kıimderin ǵana kıdi. Endi shyǵaıyn dep turǵanynda kenet aınaǵa qarady. Túriniń budan bir jyl burynǵysyndaı emes, tym solǵyn ekenin kórdi. «Men barǵanmen, ol úıge Syrym kele me, joq pa? Kele qalǵan kúnde, onyń bunymen qosylyp óleń aıtýǵa kóńili soǵa ma, soqpaı ma? Al bul baryp, ol kelmese, jurt ne aıtady?».

Endi azdan keıin Erjannyń úıine Birlánniń barǵysy kelmeı qaldy. Ol aqyryn kúrsinip, tósegine otyra ketti. Birlán osylaı qozǵalmaı uzaq otyrdy. Bir barǵysy keldi, bir barǵysy kelmedi.

Ánshi áıeldiń búıtip ábigerlenýiniń úlken sebebi bar edi.

Birlán Saqannan aırylǵannan keıin Syrymmen jıi kezdesip júrse de, «qosylaıyq» degen sózdi ózi aıtar ma eken dep uzaq kútken. Biraq bul sózdi súıgen jigitinen estı almaǵan. Dál osy tusta Syrym bunyń úıine únemi qyzýlaý bop keletin. Birlán qansha ózin berik ustaıyn dese de, janyndaı jaqsy kórip qalǵan jigittiń kóńilin qaıtara almaǵan, qýanysh qushaǵyn sýyta almaǵan.

Sóıtip júrgeninde óziniń ekiqabat bolyp qalǵanyn bilgen. Onyń ústine Syrym da, burynǵydaı emes, qyzdarynyń uıqyǵa ketpegen kezderinde kelýdi shyǵarǵan. Endi Birlánǵa amal joq Syrymmen sóılesýge týra kelgen.

Ádettegideı Birlán ózin qumarta qushaqtaǵan Syrymǵa:

— Taqa qatty qyspa, bısharanyń bir jerin aýyrtyp alarsyń, — degen syńǵyrlaı kúlip.

Syrym qushaǵyn sál bosatqan.

— Bısharań kim?

Birlán endi Syrymdy ózi aımalaı qushaqtaǵan.

— Syrym, men saǵan aıta almaı júr edim... men ekiqabatpyn.

— Qoıshy?

Qýanǵandyqtan bolar, qyzýlyǵy áli taraı qoımaǵan Syrym, Birlándi qaıtadan ash belinen qumarlana qysyp, oımaq aýzynan uzaq súıgen.

Tek birazdan keıin:

— Shyn júrekten quttyqtaımyn, — degen. — Tek senen bir ǵana tilegim bar...

— Qandaı tilek?..

— Qyz tapsań Qadısha, ul tapsań Álim qoıaıyq atyn?

Qadısha - Syrymnyń mektepte júrgende eń alǵashqy jaqsy kórgen qyzy edi. Al Álim sol mektepte ózimen birge oqyǵan eń jan aıamas dosy bolatyn.

— Jaraıdy, — dedi Birlán, balalarynyń atyn nege olaı qoıasyń dep suramady odan. Tek endi Birlán Syrymǵa qaraı qyryndaı jatty. Bir qolymen onyń ıyǵynan sıpap. — Odan bóten eshteńe tilemeısiń be? — dedi.

— J... joq.

— Men bóten de ótinishi bolar dep oılap edim...

— Qandaı ótinish?

— Ákesiz bala ósirý qıyn ǵoı. Eń aldymenen ol balanyń ákesiniń aty bolýy kerek...

— Onyń nesi qıyn? Bala meniki emes pe? Meniń ákemniń atyn qoımaısyń ba.

— Ol úshin biz qosylýymyz kerek emes pe?

— Biz áldeqashan qosylǵan joq pa edik?

Endi Birlán kúldi.

— Ol solaı ǵoı... Men «qosylaıyq» degende jurt tárizdi zagske baryp, toı-dýman istep qosylýdy aıtamyn.

— Á... — dedi Syrym. Ol qaıtadan kúldi,- qosylý degen ol adamnyń shyn súıýi emes pe, ózgeniń bári jaı resmı formaldyq zattar ǵoı...

Birlánniń júregi kenet dir ete qaldy. Amal joq, endi máseleni oǵan tikeleı qoıýǵa týra keledi.

— Men sol formaldyq zattardy aıtamyn, — dedi.

Ol óz sózinen ózi jerge kirerdeı bolyp qorlana qaldy. Jany kirsiz taza, ary sútteı aq namysqoı, ishteı tákappar Birlán, ózin ózi synaǵandaı, mundaı sózdi bireýge aıtamyn dep oılap pa edi? Amal qansha, mahabbat ne istetpedi. Shyn júrekten súımese, ol Syrymǵa bul sózderdi aıtar ma edi?.. Árıne, aıtpas edi. Tipti áldeqalaı, boıyn bılep ketken lázzatqa shydaı almaı, eger ol basqa bireýden ekiqabat bola qalsa, dál qazirgideı oǵan tikeleı «qosylaıyq» deýge aýzy barmas edi. Joq, minezi jumsaq sózi maıda Birlán ondaı áıel bolmaıtyn. Birdemeni unatsa, shyn unatyp, bireýdi súıse, shyn súıetin. Bul bireýdi ýaqytsha unatý, men ýaqytsha ómir súrý degendi bilmeıtin. Ol Syrymdy da shyn súıgen. Bar jan-tánimen súıgen. Sondyqtan da onyń «qosylaıyq» degen sózin de shyn júrekten tilegen. Ol «qosylaıyq» dep aıtady dep myqty sengen. Syrym bolsa úndemedi. Syrym úndemegen saıyn Birlán ózinen-ózi qysyla tústi. Eger ol «joq» der bolsa, júregi dál qazir jarylyp keterdeı kórindi.

Áıtse de, birden jaýap bermeı, Syrym uzaq jatty. Joq, Syrym da Birlánǵa bir kórgennen ǵashyq bolǵan. Ólerdeı ǵashyq bolǵan. Alǵashqy kúnderde Birlándi kórgenshe, onymen ońasha kezdeskenshe jany shyǵyp kete jazdaıtyn. Bunysy «Rıgolettodaǵy» gersog Mantýanskııdikindeı opasyzdyqtan, kórse qyzarlyqtan, áıel qumarlyqtan týmaǵan. Bunyń bar aıyby tez ǵashyq bolyp, tez sýıtynynda edi. Jáne onyń bunysy da shyn júreginen shyǵatyn. Júreginiń qubylmalylyǵy, mineziniń jumsaqtyǵymen ulasyp, buǵan gúlden gúlge qonar kóbelekteı, turaqsyzdyq qasiret bergen. Dál qazir Birlánǵa birden jaýap bermeýine bir sebebi osy minezi edi. Jaqynda ol bir konsertte Hanshaıymmen tanysqan. Qur ǵana tanysqan. Biraq bireýdi unatsa, birden qulaı ketetin keńili mazasyn ala bastaǵan. Budan bóten Syrymnyń dál qazir úndemeı qalýynyń taǵy bir sebebi bar edi. Ol onyń áli de bolsa jastyǵy edi. Ómirdiń esh qıyndyǵyn kórmegen, eńbekterimen jalǵyz balalaryn mápelep ósirgen kolhozshy áke-shesheleriniń arqasynda bar yntasy tek ánshilikke aýǵan, daryndy jas jıyrmadan asyp ketse de áli de ózin jas sanaıtyn. Tipti áke bolamyn degen onyń oıyna da kirip shyqpaıtyn. Osyndaı, júrek sezimi erte oıanǵan jas jigit, Birlánmenen kezdeskeninde, odan bir basyna qıyndyq túser dep sekem almaǵan. Al Birlánmen, eki balasy bar áıelmen kezdesýi jeńil dúnıe emes ekenin osydan on kún buryn bilgen. Joq, ol kúni Syrym birinshi ret quryq kórgen dónendeı yrshyp túsken.

Úılerine únemi bular jatpaı, keshke taman kele bastaǵan bóten adamǵa Birlánniń eki qyzy birdeı úırenip qalǵan-dy. Syrym keıde ekeýine konfet ákelip beredi, Birlánmen áńgimelesip otyrǵandarynda keıde mańdaılarynan sıpaıdy, stol astyna kirip ketken oıynshyqtaryn kóteredi, keıde tipti súp-súıkimdi kishisi - Kúláıimniń betinen súıedi. Násili jumsaq Syrym olarǵa kádimgideı jyly qarady. Aqyly kirip qalǵan qyzdardyń úlkeni Bıbish, Syrymnyń ózderiniń ákesi emes, bóten adam ekenin júregimen sezip, býǵan taqa jýı qoımaǵanmen, al kishisi, áli aqyl kirmegen, Syrymnyń bunymen oınaǵanyna, keıde aldyna alǵanyna máz bolǵan Kúláıim Syrymǵa áldeqalaı:

— Papa! — dep qaldy.

Syrymnyń júregi kenet dir etti. Bul onyń «papa» degen sózdi birinshi ret estýi edi. Jáne qansha oınaǵanmen, bóten adamnyń balasynan estidi. Syrymdy bul sóz qýantýdyń ornyna qatty renjitip tastady. Eger Birlánmen qosylsa, onyń papa bolatynyn eskertken tárizdendi... Jáne bir balaǵa emes, eki balaǵa birdeı. Demek, jany sol kúni qandaı shoshynǵanmen ol Birlánǵa bálendeı syr bermedi. Kúláıimmen qaıtadan oınaı bastaǵan. Súıgen jigiti men qyzynyń bylaı oınap júrgenin syrttarynan qarap turǵan jáne Kúláıimniń «papa» degen sózine Syrymnyń «qyzym!» demeı úndemeı turyp qalǵanyn kórgen Birlánniń de kóńili kenet júdegendeı bolǵan. Sóıtken Syrym búgin Birlánniń ekiqabat ekenin estip ishteı abyrjı túsken. Áli ózin jas sanaǵan Syrymǵa birden úsh balanyń ákesi bolý jeńilge tımegen. Qazir onyń úndeı almaı jatqan sebebiniń de biri osynda edi.

Syrymǵa óziniń qoıǵan máselesin qazir sheshýge qıyn ekenin túsingen Birlán, jaqsy kórgen jigitin budan ári qınaǵysy kelmedi. «Meni qansha súıgenmen, múmkin bireýdiń balalaryn óz balasy etkisi kelmeıtin shyǵar», dedi ol ishinen, «tym jas qoı, birden áke bola qalý ońaı emes bolar buǵan. Meni shyn jaqsy kórse túbi alysqa ketpes. Al jaqsy kórmese, bizdiń aramyzdaǵy qýanysh qur mahabbatqa oınaý bop shyqsa, bunyń qazir maǵan «joq» degeni sońynan baryp aıtar sózinen anaǵurlym qıyn tıer, oılansyn, ábden qabyrǵasymen birjolata sheshsin».

Ózine qansha qıyn bolǵanymen, Birlánniń súıgen jigitine óz oıyn aıtýǵa qaıraty jetti.

— Qazir saǵan meniń suraǵyma jaýap berý qıyn bolsa, jaýap bermeı-aq qoı, — dedi aqyryn kúrsinip, — qabyrǵańmen keńes, men esh jaqqa ketip jatqan joqpyn ǵoı...

Jigit taǵy jaýap bergen joq. Tek Birlánniń ózin bir aýyr jaǵdaıdan qutqarǵanyna rıza bolǵandaı, ony qushaqtap eki betinen kezek-kezek súıdi.

Mine sol kúnnen bastap, ekeýiniń arasynda bir tereń saı paıda bolǵandaı edi. Sol tereń saı kúnnen-kúnge ulǵaıyp aqyr aıaǵynda kisi qulap keterdeı tuńǵıyqqa aınalǵan-dy. Al qaısysynyń sol tuńǵıyqtan sekirip ótýge kúshi jeter? Qaısysy sekirip etip, ekinshisiniń janyna kelip, ekeýiniń birge júrer jolyn tabary belgisiz edi. Áıtse de osy túngi sózden keıin de Syrym birazǵa deıin Birlánniń úıine kelip júrdi. Birlán de ekeýiniń osy bir kezdegi qýanyshy túbi uzaq bolmaıtynyn sezdi me, áıteýir ol kelgen saıyn eń aqyrǵy ret jarqyrap sóngen ot tárizdi, Syrymnan eshbir jomarttyǵyn aıamady. Biraq neǵurlym Birlánniń ishi shyǵa bastaǵan saıyn, neǵurlym Syrym kelýin sıretti. Al Birlánniń dekretke shyqqan kúninen bastap, tipti kelmeı qoıdy. Ol qur kelmeı ǵana qoıǵan joq, Birlándi sol kúnnen bastap úlken qaıǵyǵa dýshar etkizdi.

Sol óziniń dekrette júrgen kúnderiniń bireýinde, bir jaqtan kele jatyp Birlán kınoteatrdan birge shyqqan Syrymmen Hanshaıymdy kórgen. Ekeýiniń de kezderi kúlim-kúlim etedi, birine-biri birdemeni aıtyp aq jarqyn pishinmen kúledi. Baqytty adamdardyń júzderi Birlánǵa aıan. Ózi de baqytty bolyp kórgen. Syrym sol sátte teatrdan shyqqan jurttan shetteý kele jatqan Birlándi baıqamaǵan. Al bulardy kórgen Birlánniń ishine ot tastap jibergendeı, júrek, baýyr eti kenet órtene qalǵan. Azdan keıin buny kókti torlaǵan kúzgi bult tárizdi bir qalyń qaıǵy basqan. Joq, Birlán Syrym men Hanshaıymnyń baqyttylyǵyna qaıǵyrǵan joq, óziniń baqytsyzdyǵyna qaıǵyrǵan. Ol Syrym men Hanshaıymdy taǵy da bir-eki ret syrttarynan kórip qalǵan. Kórgen saıyn gúl-gúl janǵan eki jastyń birine-biri teń ekenin, birine-biriniń laıyqty ekenine kózi jete túsken. Jáne neǵurlym Syrym men Hanshaıymnyń bir-birine laıyq ekenin túsingen saıyn óziniń Syrymnyń janynda Hanshaıym tárizdi endi júre almaıtynyn uqqan. Oǵan eń aýyr qaıǵy, júregine eń aýyr jara osy Syrymdy múldem joǵaltý qaýpi boldy. Qandaı ózin berik ustaýǵa tyryssa da, osy bir qasiret janyn jegideı jedi. Óziniń ekiqabattyǵyn esine alyp, Syrymdy qansha oılamaıyn dese de bolmaıdy, endi Syrym oǵan shyn aýyr qaıǵyǵa aınalady.

Sóıtip júrgende Birlán aman-esen bosandy. Qyz tapty. Qyzynyń atyn ákesi Syrym suraǵandaı Qadısha qoıdy. Ýádeleri boıynsha oǵan Syrymnyń famılıasyn berdi. Biraq ákesiniń únemi iship júrgendiginen be, álde sońǵy aılardaǵy Birlándi basqa qasiret jeńdi me, qyzy shala-jansar bolyp týdy. Eki aıdan keıin balanyń shala-jansarlyǵy az bolǵandaı, anasy onyń talma aýrý ekenin bildi. Endi qaıǵynyń ústine qaıǵy qosyldy. Buryn óz basynyń baqytsyzdyqqa ushyraǵanyna, mahabbattyń opasyz bolǵanyna júdese, endi ishten shyqqan nárestesiniń týmaı jatyp mynandaı jazylmas dertke dýshar bolǵanyna qan qusty. Biraq qaıǵysy qandaı aýyr bolsa da, Birlán shydady. Joq, ony osy bir aýyr qasiretke shydattyrǵan sol qasiretten jol taýyp shyǵýǵa jetelegen jany súıgen óneri - áni edi, Birlán kórkemónerdi qur ǵana súıip qoımaıtyn, ony janynan da jaqsy kóretin, ol úshin bar ómirin de, tipti ózin de qurban etýge bar edi.

Birlánniń osy bir tuńǵıyqqa tirelgen, jany jaı taba almaı, dalada qalǵan jalǵyz qazdaı, azapty kezinde, kompozıtor Erjan onyń aıtýyna arnap jazǵan ánderin jibergen. Án bolǵanda qandaı! Birinen biri ótken sazdy, keıde qaıǵyly, keıde qýanyshty týyndylar. Árbir jaqsy án Birlánǵa buryn da naǵyz meıram bolatyn. Ómirden, opasyzdyqtan túnergen, ishten shyqqan balasynyń baqytsyzdyǵynan janyn qoıarǵa jer taba almaı júrgen qasiretti áıelge osy bir ánder qarańǵy úıge jaryq ákelgennen kem bolǵan joq. Eń alǵashqy óleńdi kúısandyqtyń janynda otyryp yńyrsyp aıtqanynan-aq Birlán kilt ózgerdi. Qudiretti ıskýsstvo! Baǵa jetpes án men kúı! Tastaı jaýyngerdiń júregin qorǵasyndaı balqytqan qudiretti kórkemóner! Qaıǵydan saz balshyqtaı ılengen ana júregin kók quryshtaı jigerge toltyrǵan baǵa jetpes án-kúıi Sen emes pe en otyz uldyń ortasyndaǵy jalǵyz Záýreshinen aırylǵan kári ákege, súıgen jarynan aırylǵan sulý qyzǵa, qustaı júırik tulparynan aırylǵan seri jigitke kıyn saǵattarynda demeý bergen! Súıenish bergen! Ómirdegi eń bir óte aýyr kezinde sol qudiretti án Birlánǵa da serik boldy. Qulaǵaly bara jatqan jas jandy qoltyǵynan ustap turǵyzdy! Qulatpady!

Erjannyń alǵashqy óleńi-aq onyń úmiti sónýge aınalǵan kóńiline kenet jiger berdi, kúsh berdi! Kompozıtordyń árbir óleńi, onyń ezilýge aınalǵan janyn qaıtadan tiriltti! Qaıtadan Birlándi sanǵa qosty! Oǵan men sekildi jany ashyr serigiń turǵanda ómirden túńilme, qaıtadan qatarǵa tur dedi.

Birlán kompozıtor jibergen árbir ánin, kúısandyǵyna qosylyp, ózi úırene bastady, aıta bastady. Ár óleńdi úırengen saıyn, aıtqan saıyn, kóńili sergip, ózin qorshaǵan qasiretten qutylýǵa jol izdedi. Sol qolyn tapty! Ol jol taǵy báz-baıaǵy jany súıgen kórkemóner, án-kúı bolyp shyqty.

Birlánniń mine osyndaı qaıtadan ózin-ózi taba bastaǵan kezinde, kenet kompozıtor Erjan jańadan jazǵan dýetiniń Birlán aıtatyn partıasyn jibergen. Kelesi jeksenbide Syrymmen qosyldyryp aıtqyzdyryp qundy-qunsyzdyǵyn bilý úshin óziniń úıine shaqyrǵan!

Kompozıtor jibergen qaǵazda «Syrymmen qosylyp aıtasyń» degen sózdi oqyǵanda Birlánniń júregi kenet dir ete qalǵan. Syrymmen qosylyp óleń aıtý — bul onyń dúnıedegi eń úlken armanynyń biri emes pe edi. Sol armany erteń oryndalmaq pa? Joq, joq mahabbat degen shyn qymbat asyl tas eken, ony op-ońaı laqtyryp tastaı almaıdy ekensiń. Birlán Syrymnyń aty shyǵyp edi, ony áli umytpaǵanyn, joq, tipti ony áli de jaqsy kóretinin bildi.

Birlánniń kıinip bolyp, kenet qobaljı qalýy da osydan edi.

Ánshi áıel uzaq otyrdy. Erjannyń úıine barýǵa áli de ýaqyt jetkilikti edi. Kenet buny taǵy da qaıǵyly oı basty. Ózi kúzde alty aıǵa jetip qalǵan Qadıshasyn, áıgili profesordyń aqyly boıynsha osyndaı kárip balalardy emdeıtin Lenıngradtaǵy aýrýhanaǵa berip qaıtqan. Onda barǵannan keıin balany tapsyrǵan kúni, Birlánda Qadıshasyn birjolata aýrýhanaǵa qaldyryp bara jatqandaı sezim paıda bolǵan. Árkimderden eptep surap kórgeninde, mundaı aýrýdan jazylýdyń tipti múmkinshiliginiń joqtyǵyn túsingen. Ol kezde balasyn qaıtyp alýdy da oılaǵan. Balany qabyldaǵan profesor oǵan «Ádeıilep alyp keldińiz ǵoı, shydamdyq isteńiz. Balańyzdy jazyp beremiz dep úzildi-kesildi ýáde berý qıyn, áıtkenmen, qyzyńyz tym jas qoı; múmkin em qonar, mundaı jasta jazylyp ketken biren-saran náresteler de bolǵan. Úmitsiz shaıtan degen úmittenińiz... Al balańyzdy tipti qımasańyz qaıtyp alatyn ýaqytyńyz áli bolar, ázirge tımeńiz» degennen keıin ázer-ázer kóngen. Biraq anasyn tanı bastaǵan kishkentaı bóbeginiń betinen aqyrǵy ret súıip, endi ketkeli esikke qaraı aıaǵyn basqanda, Qadıshasy anasynan múlde aırylatynyn sezgendeı kózinde paıda bolǵan bir orasan qaıǵymen telmire qarap, kenet shyr ete qalǵan. Balanyń sondaǵy kóz qarasy, sondaǵy daýsy Birlánniń júregine máńgi óshpes basylǵan tańbadaı, Qadıshasynyń shyr ete qalǵany esine túsip ketse, bul eńirep jylap qoıa beretin. Birlán osyndaı kúıde Almatyǵa jetkenshe jylaýmen bolǵan. Keshe de kúni boıy óziniń aıtatyn dýetin jattyqtap, ábden sharshap, tósegine endi jata bergen kezde kenet Qadıshasy esine túsken. Sodan túni boıy uıyqtaı almaı shyqqan. Búgin bunyń orasan júdep qalǵanynyń sebebi de osydan edi. Qadıshadan bóten Birlánniń qaıǵysy endi joq sekildi edi. Bıbishi bıyl mektepke barǵan, ol búgin kishkentaı sińlisi Kúláıimin ertip, týǵan kúnin merekeleýge shaqyrǵan kórshiles turatyn ózimen birge oqıtyn dos qyzy Natashanyń úıine ketkem. Shesheleri qaıtqansha sonda bolmaqshy edi.

Rasynda da Qadıshasynyń qaıǵysy ózge qaıǵysynyń bárin umyttyrǵandaı edi. Tipti Syrymǵa degen mahabbatyn da, ókpe, renjýin de bárin keıin shegindirgen. Ózi de ony endi burynǵydaı kóp oılamaýǵa tyrysqan. Mine osyndaı kúıinde Erjannyń myna bir japyraq qaǵazy tunyp jatqan kóldi daýyl uryp tolqyndatqandaı, kenet aqyl, oıyn, jan sezimin bulqan-talqan ete qaldy. Syrymdy kórse, onymen qosylyp, án aıta qalsa án sózderi de dál bir ekeýiniń júrek syrlaryna arnalyp jazylǵandaı edi, óziniń qaıtadan azapqa túsetinin uǵyp, Birlán bir ret kompozıtordyń úıine barǵysy da kelmedi. Biraq sol sátte, ol ornynan atyp turdy. Saǵatyna qarap edi ýaqyt taıap qalǵan eken. «Joq, baramyn! Baramyn!» dedi ol naǵyz bireý oǵan barma dep turǵandaı, ózine ózi jiger berip: Árıne, Birlán Erjannyń úıine barýǵa tıisti. Osydan úsh kún buryn teatrǵa kirip shyqqanda, kompozıtordyń jańa operasyn bitirgenin bilgen. Áıeldiń bas roline ózin belgilegenin de estigen. Al .jigittiń bas rolin kim oınaıtyny áli belgisiz, oǵan laıyqty Syrym osy kezde araqqa tym salynyp ketken kórinedi degen keıbireýler. Opera alǵashqy qoıylarda teatr basshylary kompozıtordyń oıymen qatty sanasady. Árıne, jigittiń bas rolin Syrymnyń oınaǵanyn Birlán jaqsy kóredi. Júregi sońy tileıdi. Eger retin tapsa, Syrym sol burynǵy Syrym bolsa, kompozıtorǵa operasynyń bas rolin Syrymǵa bergizýdi suraý da oıy bar edi Birlánniń. Biraq ol keshe «Syrym eger búıtip ishe berse daýsynan aırylýy múmkin» degen sózdi de estip qalǵan. Bul Birlándi taǵy shoshytyp tastaǵan. Demek, qaıtkenmen de Erjannyń úıine barý kerek, qıyn ba, ońaı ma, Syrymdy da kórgeni jón onyń.

Erjan alty bólmeli «osobnák» dep atalatyn, shaǵyn qoraly, baý-baqshaly, qyzyl shatyrly, ádemilep salynǵan bir qabatty úıde turatyn. Birlán kelip, qoraǵa kirip elektr qonyraýyn basqanda, kók kostúmdi, aq kóılekti Erjannyń ózi shyqty syrtqa.

— Joǵarylat, Birlán,- dedi kompozıtor amandasyp bolǵannan keıin. — Birden kabınetke kir...

Bul: úıde Birlán buryn da bolǵan. Úıge kirgen shaqta-aq Erjannyń egiz qozydaı Erǵazy, Nurǵazy degen alty jasar balalary esik aldynda shýlaı júgirip kep, qarsy alatyn. Moınynan asylǵan. egiz balanyń Birlán kezek-kezek betterinen súıip, ákelgen konfetterin beretin: Bul ýaqytta suńǵaq boıly, ashań óńdi, únemi kózinen muńy ketpeıtin Erjannyń áıeli Jámıla bularǵa kúlimsirep qarap turatyn. Búgin ondaı shýdyń biri de joq, úı ishi typ-tynysh.

— Jámıla balalarymen keshe dachaǵa ketip edi, áli kelgen joq, — dedi Erjan esigin jaýyp jatyp.- Kóp keshikpeı kelip te qalar. Oǵan deıin jumyspen shuǵyldana turaıyq...

Birlánǵa Erjannyń kabınetińde bireý bar sekildi kórindi. «Syrym, shyǵar, dedi ol ózine ózi, sol kelýge tıisti edi ǵoı». Syrymmen kezdesip júrgen burynǵy kezderindegideı kenet júregi oınap ketti. Ol aıaǵyn baıaý basyp Erjanmen birge onyń kabınetine kirdi. ...Joq, mundaǵy adam Syrym emes eken.

Tórt buryshty, keń edenderine kilem tóselgen úlken terezeli Erjannyń kabınetinde,-buryshtaǵy ashyq kúısandyqtyń pernesin bir saýsaǵymen aqyryn basyp orta boıly bireý tur. Bulardyń kirgenin sezip, álgi adam keıin buryldy. Birlán tanydy. Bul opera teatrynyń: tenory Júsip Erenov eken.

Júsip Erenov. Bul qalyń qabaqty, kóp kúlmeıtin qara tory reńdi, qyryqtan asyp bara jatqan kisi edi. Órisi keń, ájeptáýir daýsy bar, biraq artısigi jáne mýzykany qabyldaýy shamaly bolatyn. Sonyń arqasynda keıde orkestrge ere almaı, ne asyp ketip dırıjerlerdiń ábden zyqysyn shyǵaratyn. «Iapyrm-aı, mýzykaǵa kishkene qulaq qoısaıshy, arıańnyń tórtinshi taktynan bastap orkestr bir bólek, sen bir bólek kettiń ǵoı» dep keı dırıjer kúıip-pisip qalatyn. Biraq oǵan Júsip miz baqpaıtyn. Sol túıýli qabaǵyn ashpaǵan qalpynda dırıjerge qysqa ǵana «qaıtadan basta» deıtin. Bastamasqa dırıjerdiń amaly joq. Júsip teatrdyń bas artıseriniń biri, respýblıkalyq ataǵy bar. Júsiptiń tilegimen orkestr bir arıany on ret oınaıtyn, on bes ret oınaıtyn, áıteýir, jurtty ábden sharshatyp baryp Júsip te óziniń degenine jetetin. Orkestr men bunyń daýsy birden shyǵatyn bolatyn. Dırıjer demin alyp, mańdaı terin súrtetin. Al ábden jattyǵyp alǵan Júsip, endi orkestrden qalmaıtynyn, ony shatystyrmaıtynyn biletin. Biraq Júsip bunymenen toqtamaıtyn, endi ol ekinshi arıasyn jattyǵýǵa kirisetin. Orkestrdiń dırıjerdiń sharshadyq, ne ýaqytymyz bitti degenine qaramaıtyn. Óziniń nysanaǵa alǵan belesterinen ótkende ǵana, ábden qara ter bolǵan orkestr adamdaryn sonda ǵana bosatatyn. Erteń Erenovpen repetısıa bolady degen kúni orkestrde oınaýshylar birin-biri qaljyńdaı quttyqtap: «Erteń Óren Erenovpen repetısıa isteımiz, joldastar, tańerteńgi, túski, keshki tamaqtaryńdy ala kelińder» dep kúletin. Júsiptiń óziniń degenin isteı alatyn qaısarlyq minezine qaraı, basqalar ony Júsip demeıtin, Óren deıtin. Óren Erenov deıtin. Buǵan ol bálendeı mán bermeıtin. Qysqasy, Júsip Erenov, orkestr adamdarynyń aıtýynsha Óren Erenov, keıbir artıserdiń daryndarynyń arqasynda alatyn belesti, óziniń eńbegimen, qaısarlyǵymen alatyn.

Osy bir túksıgen, kóp sóılemeıtin, jurtpen ashynajaı bola qoımaıtyn ashýly qabaqty artısi Birlán de bálendeı unata qoımaıtyn.

— Búgin Syrym ekeýińniń dýetińdi tyńdamaıtyn boldyq, — dedi Erjan úsheýi de jumsaq kreslolarǵa jaıǵasyp otyryp bolǵan soń,- Syrym kele almaımyn dep hat jazyp jiberipti... Sodan keıin, seni bosqa áýrelemeıin dep myna Júsipti shaqyrdym...

Birlán muńaıa ezý tartty.

— Sonda bizdiń dýetimizdi men osy kisimen aıtady dep uıǵarǵanyńyz ba?

— Joq. Nege? Dýet Syrym ekeýińe arnalyp jazylǵan. Ekeýiń aıtasyń. Syrymnyń búgin qoly tımegenmen, bóten de kún bar ǵoı. Men Júsipti bóten sharýamen shaqyrdym. Estigen shyǵarsyń «Asaý Ertis» atty men jańa opera jazǵam. Teatr basshylary sonyń keıipkeri jas qurylysshy Dáribaıdy myna Júsip oınaıtyn etipti.

Birlán Erjandy bólip jiberdi.

— Syrym qaıda?

Erjan kenet júdeı sóıledi.

— Ol operadan shyǵyp, fılarmonıaǵa ketipti.

— Nege?

— Nege ekenin ázim de bilmeımin. Úsh kúnnen beri Syrym qolyma túspeı-aq qoıdy.

— Joq, Syrym operadan ózi ketken joq. Ony shyǵaryp jiberdi. Tym kóp ishetin bolyp ketti. Repetısıa túgil bir-eki spektáklge de kelmeı qaldy,- dedi kenet tunjyraı sóılep Júsip,- mundaı tártipsizdikke qansha shydaýǵa bolady? Jaqsy, áli ony ana fılarmonıa basshylary alypty. Kórkemóner basqarmasyna fılarmonıanyń ana bir dırektory «ózimiz tárbıeleımiz, araq ishýin qoıǵyzamyz» dep ýádesin beripti. Onyń aıtqany qolynan kelse jarady.

Syrymnyń opera teatrynan ketkeni, naǵyz bir osy Júsiptiń istegenindeı, burynǵydan da ony taqa unata qoımaıtyn Birlán, álgi sózderinen keıin Júsipti tipti jek kórip qaldy. Biraq Syrymnyń opera teatrynan ketkeni qabyrǵasyna qatty batyp tursa da syr bergisi kelmedi. Sóıtse de ar jaǵynan túıilip kelip qalǵan yzasyn Júsipten alǵysy kelgendeı:

— Sonda Syrymnyń ornyna, bas roldi myna kisi oınaıdy ǵoı, sirá? — dedi daýsyna Júsipti mensinbegendeı saz berip,- Syrym ketkenmen Jaqypjan bar emes ne edi?

— Iá, Jaqypjan bar... — dedi Erjan kenet sharshap ketkendeı samarqaý sóılep. — Teatr kórkemdigi jaǵyn basqaratyn jigitter eń aldymenen sony aıtyp edi, jaman tenor emes qoı. Men kónbedim. Syrymdy araqqa úıretip jaman jolǵa salǵandardyń biri sol qý kórinedi.

— Jáne ony Hanshaıymmen tanystyrǵan da sol Jaqypjan desip júr ǵoı jurt, — dedi Birlánǵa naǵyz bir jaqsy habar estirtkisi kelgendeı, sózin tasqa basqandaı etip ap-anyq etip sóılep Júsip.

Syrym men Birlánniń arasyndaǵy tragedıadan beıhabar, Erjan:

— Eger olardy Jaqypjan tanystyrǵan bolsa, ony aıypqa sanaýǵa bolmaıdy, — dedi Erjan, — Syrym tárizdi jeńiltek jigitke Hanshaıym tárizdi ustamdy adam kerek. Eger Syrymdy adam etý qajet bolsa, tek sol Hanshaıymnyń qolynan keledi.

Birlán ne esitip, ne qoıǵanyn túsiner emes. Júregi órtenip, ishi-baýyry ýdaı ashyp áketip barady.

Dál osy sátte elektr qońyraýy dybysy estildi, Erjan túregelip syrtqa qaraı bettedi. Álden ýaqytta kúlgen, júgirgen balalar daýsy shyqty. Jámılalar kelgen eken. Erjannyń egiz uldary úıge kire qushaqtaı Birlánǵa erkelep birdemeni aıtyp jatyr. Biraq Birlán eshteńe túsiner emes, oıyn, janyn endi Syrym men Hanshaıym degen sóz bılep áketip barady...

— Men senderdi shaqyrǵanda,- dedi álden ýaqytta Erjan, Birlánniń ózine qarap ún-túnsiz otyrǵanyn kórip,- operanyń bas keıipkerleriniń qandaı adamdar olardyń mýzykalyq sheshimderi kompozıtordyń oıynsha qandaı bolmaq, sony aıtpaq edim. Búgin oǵan endi múmkinshilik bolmas, Jámıla men balalaryń kelip qaldy, odan da shaı iship, et jep, jaı áńgimeleselik...

Kenet Júsip ornynan túregeldi, ol Birlánǵa dál sahnadaǵydaı basyn ıip:

— Siz meni bul roldi atqara almaıdy, sizge serik bola almaıdy dep qam jemeńiz,-dedi shyn oıymen — Bul roldi: meniń ómir boıy kútken rólim. Men qolym; nan kelgenimdi aıamaımyn, barymdy salamyn. Qarańyz da turyńyz bul rolde men Syrymnan da, Jaqypjannan da artyq soqpasam kem soqpaımyn!

Birlán sál ezý tartty.

— Oǵan sóz bar ma!

Júsip áıel únindegi kekesindi sezbedi. Múmkin sezgen de bolar, biraq renjigendeı, ne namystanǵandaı belgi kórsetpedi.

Birlán bul túni de uıyqtaı almaı uzaq jatty. Burynǵy qaıǵysyna taǵy qaıǵy qosyldy. Ózine endi Syrymnyń joq ekenin túsinse de, onyń araq iship operadan shyǵarylǵany oǵan qatty batty. Tek Birlán Syrymdy taǵdyr bul keselden qutqara gór dedi. Syrymnyń qaıtadan sanǵa qosylyp, Hanshaıymnyń shyn baqytty adam bolýyn tiledi, Birlán óziniń osyndaı tilekke kelýinen, kenet Syrymǵa degen mahabbatynyń sóne bastaǵanyn túsindi.

Tek tań atar aldynda ǵana uıyqtap ketti. Onda da ózin-ózi ázer kóndirdi, óıtkeni erteń qatynasatyn operasy bar edi. Ras, ondaǵy róli kishkentaı bolatyn. Biraq kishkentaı bolsa da sol rolde Birlán óte kóńildi, shattyqqa bólengen jas qyzdy oınaýy kerek. Akterdiń dańqy roldiń úlken-kishiligimen ǵana baıqalmaıdy.

V

Atyp kele jatqa tań sáýlesi shomyldyrǵan aq bas Alataý shyńdary kógildir aspan aıasynda bir oryndarynda tapjylmaı qalyp turǵan tárizdi. Taý keýdesinen tómen qaraı, jap-jasyl Tán-SHan shyrshasy, odan sál tómendeý qalyń terek, qaraǵaı, emen qulaǵan. Keı tustarynda kógiljim sándi aq qaıyńdar da kórinedi. Bulardan da tómende alma, órik, almurt aǵashtary uıysa kelip, jasyl dalamen jalǵasa ketedi. Jasyl dala, tolqyndy jasyl teńiz tárizdi. Tek ár jerde jelmen oınaı shaıqalyp turǵan oıdym-oıdym qyzǵaldaqtar, sarǵaldaqtar, lala gúlder ǵana jer betin japqan teńiz tolqyndary emes; ósimdikterdiń san boıaýly kilemderi ekenin ańǵartady. Al taý bókterindegi sonaý qarly quzdardyń qushaǵynan júıtkigen doly tasqyndy taý ózenderi kóbik atyp, bulqyna túsip tynbaı gúril qaǵady...

Osyndaı ózen-dekorasıanyń jaǵasyna orkestr quramy ornalasqan. Jaǵa, etek óńirlerine oqa ustaǵan qara kóne barqyt beshpet pen oıýly keń balaq shalbar, bastaryna ústi sondaı qara kók barqyt qundyz bórik kıgen jigitter men aq jibek qos etekti kóılekti, oqaly qyzyl barqyt kamzoldy, úkili taqıa, bórikti qyz-kelinshekter otyr.

Sahna perdesi joǵary kóterilip, osy bir keremet sýret kóringende, jurt dý qol shapalaqtady.

— Qymbatty joldastar, — dedi shý basylǵanda, qara kostúmdi, aq kóılekti konferanse Ábilqaıyr. Ol jaıshylyqtaǵy qaljyń qumar, tili ýdaı ashshy jigit emes, salmaqty, jurtqa oı salar kisi. - Búgingi bizdiń konsertimizge kelýlerine qaraǵanda, bul zalda kileń jaqsy adamdar, ózimizdiń dosymyz otyr dep uǵamyz, Sondyqtan búgingi bizdiń jańa programmamyzǵa, ózderińizdiń dostyq, adal pikirlerińizdi aıtatyndaryńyzǵa eshbir kúmánimiz joq. Endi konsertimizdi bastaımyz.

Sahnaǵa surǵylt óńdi, qoıý, uzyn shashty, ústine arty qarlyǵashtyń quıryǵyndaı uzynsha kelgen kómirdeı qara frak kıgen jas jigit shyqty. Bul orkestr dırıjeri edi. Ol lúpıtr ústinde jatqan uzynsha aq shybyqty qolyna aldy. Sál joǵary ustap turdy da, kenet tómen siltep qaldy.

Sol sátte kórermender zaly halyq aspaptarynyń jumsaq, ádemi dybysyna toldy. Kúńgirlegen dombyra únine kádimgi adamnyń daýsyndaı ap-anyq etip qobyz qosyla sóıledi. Zaldy dybys tasqyny alyp ketkendeı boldy. Osy ún-dybys qudireti birte-birte ósip, ekpindeı, qarqyndaı adamnyń búkil qıal, aqyl, oıyn bılep, kenet zaldyń áshekeıli qabyrǵalary, altyn boıaýly tóbesi, jurt otyrǵan barqyt kreslolar joǵalyp, tek jan sezimi únderinen qurylǵan qıaldyń kórkemdik dúnıesi ornaǵandaı boldy.

Kórermenderdiń kóz aldyna sonaý kóktorǵyn aspandy, qaý-jýsandary jelmen oınaǵan, ushy-qıyry joq qazaqtyń dalasy, Saryarqasy elestedi.

Al Syrym osy kúı arqyly Saryarqanyń kóz jetpes jasyl shalǵyndy alqaptaryn, kógildir belesterin, qalyń kók shóptiń arasynan sekire aqqan móp-móldir tas bulaqtaryn, saǵymdary júgirgen kókjıekterin kórdi. Syrym keremet kúı únderinen osy uly dalada ómir súrgen, qýanǵan, qaıǵyrǵan, aıqastarda jaýyn jeńgen, keıde ózi jeńilgen týǵan halqynyń teńizdeı yryq bermes kúshin, ana alaqanyndaı jumsaq jaqsylyǵyn, kún sáýlesindeı máńgi sónbes mahabbatyn uqty, shalqyp ketken qıalyna qanat etti.

Ábilqaıyr konsertti oıdaǵydaı júrgizdi. Ótkir til kerek kezinde, almastaı ótkir sóz taba aldy. Kórermenderdi kúldiretin jerinde kúldirdi, oıǵa salatyn jerde oıǵa saldy.

Ol endi bir mezet jurttyń tynyshtalýyn surap aldy da:

— Qurmetti kórermender, qazir sizderdiń aldaryńyzda orkestrdiń súıemeldeýimen bizdiń jas daryndarymyzdyń biri, tamasha ánshimiz Hanshaıym Ásenova qazaqtyń halyq áni «Dýdaraıdy» aıtyp beredi,— dedi.

Sirá, kórermenderge Hanshaıym onsha kóp tanys bolmaýy kerek, jurt samarqaýlaý qol soqty.

Sol sátte suńǵaq boıly, aq quba kelgen, jaýdyr kóz, malyna kıingen, úkili bórikti, sahnaǵa bir túrli jasqana Hanshaıym shyqty. Ol kórermenderge basyn sal ıe sálem berdi de dırıjerdiń sol jaq aldynan baryp turdy. Syrym kenet sál alǵa qaraı umtylyp, qyzdan kózin almaı tyna qaldy.

Bul óleń Qorǵaljyń kóliniń jaǵasynda, Aqmola dalasynda týǵan. Márıam degen orys qyzy qazaqtyń Dúısen degen jigitine ǵashyq bolyp aıtqan óleńi. Orys pen qazaq halqynyń dostyǵyn sýretteıtin bul óleńdi ekiniń biri biletin. Áni de, sózi de qansha jaqsy bolǵanmen de, jurtqa ábden etene tanys óleńdi aıtyp kórermenderdi taqa tolqyta qoıý da qıyn edi. Onyń ústine Hanshaıymnyń kókireginen shyqqandaı qońyrqaı jumsaq daýsy Birlán men Almagúldiń daýsyndaı erekshe bitpegen-di. Biraq Hanshaıym olardan kem ánshi emes edi. Ánniń ár notasyn júregimenen, shyn jan-tánimen seze biletin. Sol sezgishtigi arqyly ándi naqyshyna keltire, tyńdaýshyǵa jetkize aıta alatyn. Al bul joly qalaı bolmaq?

Degenmen Hanshaıym tyńdaýshylardyń júrek pernesin basa bildi. Ǵashyq qyzdyń ánin, naǵyz Dýdarǵa ǵashyq bolǵandaı, jurttyń janyn tebirentip bir orasań jumsaq, jigitti saǵynyp, óte qobaljyǵan únmenen aıtyp berdi.

Keıde adam daýsy júrekke elektr toǵyndaı áser etetin kezi bolady. Hanshaıymnyń áni Syrymǵa sondaı áser etti. Joq, jalǵyz ǵana Syrymǵa emes, barlyq tyńdaýshylardyń da Hanshaıym kóńilderinen shyǵa bildi.

Búkil zal uzaq qol shapalaqtady.

Kelesi antraktyda Hanshaıym ádettegi kıimin kıip, foıege shyqty. Mine osy arada Jaqypjan ony óziniń joldasymenen tanystyrdy.

— Hanshaıym, — dedi ol, óziniń ánshi qyzben burynnan tanystyǵyn paıdalanyp erkin sóılep. — Barlyq ókpe, baýyr, júregimmen seńi quttyqtaımyn! Dýdaraıdy tamasha aıttyń,- sóıdedi de, janyndaǵy joldasyn kórsetip. — Seni kórip, qolyńdy alǵansha janymdy shyǵaryp jibere jazdady. Tanys bolyp qoı, opera teatrynyń kóginde jańadan shyqqan juldyzymyz Syrym Imanov.

Syrymnyń Birlánmen birge gersog Mantýanskıı rólin oınaǵan «Rıgoletto» operasyna Hanshaıym da barǵan. Ánshiniń daýsyna, gersog arıalaryn oryndaýyna bu da shyn rıza bolǵan. Qazaqtan Evropa mýzykasyn mundaı tamasha uǵa biletin Syrym, Birlán sekildi jastardyń shyqqanyna shyń júrekten qýanǵan.

— Óte jaqsy, — dedi Hanshaıym uzyn saýsaqty appaq qolyn sozyp. — Hanshaıym Ásenova. Sizdi syrtyńyzdan men de tanımyn. Premerańyzda bolǵam. Ol appaq tisterin. kórsete ázildeı kúldi. — Biraq sizdi qazir kim tanymaıdy?

Jigit ázilge ázil qaıtardy.

— Kóptiń tanyǵanynan, sizdiń tanyǵanyńyzǵa men qýanyshtymyn.

— Qoıyńyzshy! Ondaı qadirim joq sekildi edi. — Ózińiz baıqamaı kelgensiz ǵoı.

—Siz baıqap qaldyńyz ba?

— Baıqamasqa qoımadyńyz ǵoı. «Dýdaraıdy» sizdeı etip adamnyń jan-tánin eljiretip oryndaǵandy birinshi ret estidim.

Hanshaıymnyń júregi jylyp ketti.

— Keketesiz ǵoı! Mundaı sózdi aıtpasańyz kerek-ti.

— Joq, shynym.

— Onda, raqmet! — Qyz ekeýine birdeı qolyn berdi. — Al ázirge qosh bolyp turyńyzdar.

— Hanshaıym, rasymenen bizdi tastap ketpeksiń be? — dedi naz etkendeı kúlip Jaqypjan.

— Ózim de qımaı turmyn, — dedi taǵy da kúlip Hanshaıym. — Amalym joq, tańerteń erte turyp baratyn sharýam bar edi.

— Onda ruqsat etińiz, men shyǵaryp salaıyn, — dedi kenet Syrym — Tanyspaı jatyp, qoshtasqanymyz durys bolmas.

Qyz jigittiń betine jalt qarady.

— Alysta turamyn, sharshap qalarsyz?

— Sizben qatar júrgende meni sharshaıdy dep oılamańyz.

Qyz Syrymnyń betine taǵy qarady. Kenet áldenege qýana qalǵandaı kúldi.

— Onda, júrińiz!

«Mynanyń bálesin-aı!» degen Hanshaıymmen qatarlasa ketip bara jatqan Syrymnyń sońynan qyzǵana qarap Jaqypjan qala berdi. Dál osy sátte ol shyn qyzǵanýda edi. «Bári buǵan ońaı, kórdiń be bul arada da menen asyp tústi».

Hanshaıym úıim alys dep jaı aıtqan. Taqa alys emes, bunyń da úıi qalanyń ortasynda bolatyn. Jáne tańerteń erte turyp qaıda baratynyn kim bilsin, teatrdan shyqqandaryna bir saǵattan asyp ketse de, Syrymmen áli qydyryp júr. Bular gúlder alańynyń janynan ótip bara jatqandarynda, Hanshaıym kenet toqtaı qaldy.

— Men osy arany jaqsy kóremin, — dedi ol. — Azyraq oryndyqta otyra turaıyq.

Olar gúl alańynyń shet jaǵyndaǵy oryndyqqa kep otyrdy. Sál kómeskileý janǵan elektr shamdar jaryǵymen áli tola qoımaǵan aı sáýlesi túsip turǵan kanna gúlderi naǵyz bir buta ústinde uıyp qalǵan kúńgirt tústi alaqandaı-alaqandaı qan tárizdi. Sonaý alystaǵy Úndistannan alyp kelgen osy bir gúl Almaty jerinde óz jerindeı jaınaı ósken. Erte túsken kúzgi shyq basqan Tán-SHan qyzǵaldaqtary, aýyrlap ketkendeı bastaryn kótere almaı tómen salbyraı qalǵan. Temeki týys gúli men petýnıanyń hosh ıisi muryndy jarady. Bular otyrǵan jerdiń dál oń jaǵynda, jazǵutyrym otyrǵyzylǵan gúlderden jasalǵan Lenınniń úlken sýreti kórinedi. Qala áli uıyqtamaǵan, jaqyn kóshelerden ótken tramvaıdyń tarsyly men avtobýstardyń syryldary tunshyǵa estiledi.

Syrym áldene esine túskendeı aqyryn jymıdy.

— Nege kúldińiz? — dedi Hanshaıym.

— Jaı, ásheıin, esime qaıdaǵy joq birdeme túsip ketti. — Sodan keıin jan-jaǵyna qarady. — Qandaı ádemi gúlder!

— Bizdiń gúl alańymyz sovet jeriniń eń baı gúl alańdarynyń biri sanalady.

— Bul qalanyń jalǵyz gúlderi ǵana emes, qyzdary da gúl sekildi ádemi keledi eken, — dedi Syrym. Sóıdedi de ábden jaýyr bolǵan óziniń sózinen ózi uıalǵandaı tómen qarady.

— Qyzdardy, ádette gúlderge aqyndar teńeıdi ǵoı, — dedi kúlip Hanshaıym. — Múmkin, Syrym, siz qur ánshi emes, aqyn da shyǵarsyz?

— Árkim ómirinde eń bolmasa bir ret aqyn bolýy kerek qoı. Búgin meniń kezegim kelgen sekildi.

Onda maǵan arnap bir óleń shyǵaryńyzshy.

— Joq, sizge arnap bir gúldi tabaıyn. Dál ózińizge uqsas at qoıaıyn.

— Jaraıdy, taýyp kórińiz.

— Roza? Joq, buny jurttyń bári biledi. Lalagúl? Bu da kóne at Narǵyzgúl?

— Joq, ol tym sulý jáne kerbez. Men jaı, ásheıin dala sarǵaldaǵymyn.

— Sarǵaldaq? Nege qyzǵaldaq emes?

Hanshaıym kúldi.

— Jıyrmadan asqannan keıin qandaı qyz ózin qyzǵaldaq sanar? — Ol kenet qol saǵatyna qarady. — Túý, tún ortasy bolyp qalypty, endi maǵan usat etińiz.

Hanshaıym turmaqshy boldy. Jigit «sál shydańyz» degendeı qolynan ustady. Qyz qolyn almady.

— Taǵy da kezdesemiz be? — dedi Syrym.

— Múmkin.

— Qashan?

— Bilmeımin.

— Erteń kezdessek qaıtedi?

— Sóıtsek, sóıteıik.

— Qaı jerde, qaı saǵatta?

— Osy arada, saǵat keshki onda.

Syrym Hanshaıym ýádesinen tanyp keterdeı odan artyq eshteńe suramady. Tek:

— Úıine deıin shyǵaryp salaıyn ba? — dep surady.

Hanshaıym kúldi.

— Men úıimniń janynda turmyn, — ol buryshtaǵy tórt qabat úıdi kórsetti.

Hanshaıym qolyn berip, qoshtasty da, kilt burylyp, aıaǵyn tyq-tyq basyp, artyna qaramastan úıine qaraı júre berdi.

Syrym, ketip bara jatqan Hanshaıymnyń sońynan kúlimsirep sál qarap turdy da, bu da ázi jatqan meımanhanasyna qaraı buryldy.

Erteńine de, odan keıin de Syrym men Hanshaıym san kezdesti, birimen biri jaqyndaı tústi. Tek Hanshaıym bir-aq nársege rıza emes edi. Syrym buǵan kelgende mas bolmasa da, únemi qyzý kúıde keletin. Bul jaǵdaı qyzǵa birden jigitke qulaı ketýine sebep boldy. Biraq budan, jaqsy kórip qalǵan Syrymnan Hanshaıymnyń kóńili sýymady. Sóıtip júrgende opera teatrynyń dırektory, Syrymdy kollektıv bolyp araq ishkizbes úshin kúresýdiń ornyna, bir-eki spektákldi ótkizýge bóget boldyń dep birden jumystan shyǵardy. «Araǵyńdy qoıǵan soń kelesiń, sonda ǵana men seni rólińdi oınaýǵa ruqsat etemin» dedi. Mundaı qataldyq dırektordyń opera kollektıvin tártipte ustaýdaǵy ádisi edi. Mine osy kezde Hanshaıymnyń ótinishi boıynsha Hamze Syrnaev Syrymdy fılarmonıaǵa aldy. «Araq ishýin qoıǵyzamyz» dep ýádesin berdi. Óıtkeni jaqsy kórgen jigitine ishimdikti qoıdyratynyna Hanshaıym da ete senimdi edi.

Syrym fılarmonıaǵa aýysqannan keıin sahnaǵa eń aldymen orkestrmen shyǵýdy tiledi. Mıhaılov pen Syrnaev ekeýi onyń bul ótinishin durys dep tapty.

Mine búgin, bir aıdan beri sol orkestrmen daıyndaǵan Syrymnyń alǵashqy konserti edi.

Jaýapty konsert bolatyn kúni dırektordan beta jurttyń bári sol konserti durys ótkizýmen ǵana shuǵyldanatyn. Búgin olaı bolmaı shyqty.

|

Syrnaev, Mıhaılov jáne konferanse Ábilqaıyr búgingi keshtiń tártibin taǵy bir qarap shyqpaqshy bolyp yńǵaılana bergenderinde ústerine qolyna dombyra ustaǵan Tobyqov kirip keldi. Bujyrlaý beti sup-sur bop ketken. Tobyqovtyń ashýly kirgenin kórgen Ábilqaıyr, ádeıi ony ashýlandyra túseıin degendeı kúldi.

— Synyqtan bótenniń bári juǵady degen, — dedi ol, — qarańdarshy, Tobyqov joldastyń ózi qolyna dombyra alypty. Dombyraǵa qosylyp án aıtatyn, álde kúı tartatyn artıs bolmaqsyń ba? Qaı tańdaǵanyń seniki. Tek mamandyq komısıasynan etýiń kerek.

— Seniń-aq jaǵyń talmaıdy eken! — dedi Tobyqov suqsyr kózimen Ábilqaıyrǵa bir qarap, qolyndaǵy dombyrasyn dırektorǵa sozdy.- Qarańyz, Syrnaev joldas, bizde ishek túgil perne de joq. Orkestrdiń búgingi kúshi quryǵaly tur.

— «Quryǵaly turyń» qalaı? Keshe ǵana repetısıa istep jatqan joq pa edińder? Perne joq bolsa, dombyrany qalaı tartyp keldińder?

— Eski ishekpen. Al búgin jaýapty konsert. Orkestrge jańa perne kerek.

— Jańa perne suraý ońaı,- dedi Syrnaev sabyrly únmen.

Dál osy ýaqytta orta boıly, kózinde kózildirigi bar, mosqaldaý taǵy bir kisi kirdi.

Bul oqýdan qaıtqan fılarmonıa partkominiń sekretary Qaıyrǵalı Jolamanov edi.

Úıdegiler qýanyp qaldy. Tek Tobyqov qana oǵan salqyn qol berdi de qoıdy.

— Áıteýir aman-esen keldiń be?

— Jumys degen bastan asyp jatyr.

— Qazir seniń járdemiń kerek-aq.

Dál osy sátte dırektordyń esigi tars ashyldy. Úıge qaratory, tolyq deneli symbatty áıel endi. Qolynda altyn syrmen boıalǵan áıel týflıi bar. Bul qazaq ánderiniń aıtýly sheberi, belgili ánshi Kúnjan Bolatova edi. Ashýdan kózi ot shashyp, túri kúreńdenip ketken.

— Mynaý ne? — dedi ol týflılerdi Syrnaevtyń stolynyń ústine qoıyp. — Dırektor joldas, múmkin siz túsindirersiz, bul ne?

— Bul týflı.

— Á, bul týflı eken ǵoı! Men buny eski balon ba dep oılap edim. Joq, siz jurtqa áıgili ánshi Kúnjan Bolatova osy eski balondarmen sahnaǵa shyǵa alady - dep oılaısyz ba?

Kúnjan bir-eki aıdan beri mashına júrgizýdi úırenip júrgen. Sondyqtan shoferlardan estigen mashına termınderin sóziniń arasyna qystyrýǵa áýes edi.

— Týflı ádemi, —dedi Ábilqaıyr stoldyń ústindegi týflıdiń bireýin qolyna alyp, aınaldyryp qarap, — tek buny kıetin aıaq ádemi bolsyn.

— Jetedi! — dedi Kúnjan daýsyn qatty shyǵaryp, — qystyrylmaıtyn jerge qystyrylmaı jaıyńa otyr sen! — dedi de Hamzege qarady.— Bilip qoıyńnyń, dırektor joldas, men mundaı balondarmen estradaǵa shyqpaımyn! Esitip tursyz ba?

Ol sol ashýly qalpymen esikke qaraı jóneldi.

— Sál toqtaı turyńyz, Kúneke! — dedi partorg:. Qaıyrǵalı Jolamanov kúlimsireı. — Búıtip tars-turs ashýlanýǵa bolmaıdy ǵoı. Biz de kóreıik bul týflıdi. — Ol stol ústińdegi týflılerdi aınaldyryp qarap shyqty da, Mıhaılovqa berdi, — árıne, mundaı týflımen sahnaǵa shyǵýǵa bolmaıdy.

— Ásirese Kúnekeń sekildi ádemi áıelge, — dedi Mıhaılov kúlimsirep.

— Sóz joq, jańa týflı alý kerek, — dedi Qaıyrǵalı taǵy kúlimsireı, — Kúnekeńniń talaby durys, tek sol talabyn ashýlanbaı aıtýdy Kúnekeń áli úırengen joq.

Kúnjan kenet qyzaryp ketti, partorgke qarady, týflılerdi stol ústinen ala qoıdy. Tobyqov saǵatyna qarady.

— Dırektor joldas, men turǵaly jıyrma mınýt boldy, ishekti ne isteımiz? — dedi.

— Eger orkestr ınspektorynda ishek joq bolsa dırektor sizge ony jıyrma mınýt túgil jıyrma saǵatta da taýyp bere almaıdy, — dedi Syrnaev ózin-ózi ázer ustap, — ınspektoryńyzdan suradyńyz ba?

— Joq, suraǵam joq.

— Suramasańyz, surańyz. Eger onda da joq bolsa, búgin birdeme etip eski ishektermen konsertti etkizý kerek.

— Ol tipti múmkin emes.

— Nege?

— Eskiniń aty eski, konsert júrip jatqanda dombyranyń bireýiniń bolmasa bireýiniń ishegi úzilip ketse...

— Qoryqpaı-aq qoıyńyz, — dedi Mıhaılov. — bir dombyranyń sheginiń úzilýinen konsert toqtatylmaıdy.

— Jaýapty konsert, jaýapty konsert dep júrgen ózderiń emessizder me, — dedi Tobyqov. — Eger dombyranyń ishegi úzilip jatsa, ne qylǵan jaýapty konsert!

— Dombyranyń ishegi úzilýi, ol áli dúnıeniń qurýy emes, — dedi,Syrnaev.

Dál osy kezde telefon shyldyr ete qaldy.

— Iá, Syrnaev tyńdap turǵan, — Hamze sylbyrlaý sóılep jaýap berdi, — sálemetsiz be, Mahmut joldas? Iá, ıá! Olaı qaraý tipti durys emes, — Syrnaevtyń daýsy sóılegen saıyn shıryǵa tústi, — ıgilikti jumysty bastamaı jatyp, toqtat deýlerińiz úlken qatelikke aparyp soǵady. Jaqsy, tıisti jerde sóılesersiz.

Hamze sál renjip qalǵan pishinmen telefonnyń tutqasyn ornyna qoıdy, sóıtti de Mıhaılovqa qarady, − Mahmut qoı.

— Ne qylmaısyń deıdi?

... — Sol áneýkúngi pikirin qaıtalaıdy. Bul joly basqarma kollegıasynyń atynan sóılep otyr. Men kónbeımiz dedim. Olaı bolsa joǵarǵy jaqta sóılesermiz deıdi.

Mıhaılov sál qozǵaldy.

— Sóılessek, sóıleseıik.

— Al joǵarǵy jaqsyz til tabýǵa bolmaıdy ma? — dedi Qaıyrǵalı.

— Bolmaǵany, ǵoı. — Hamze terezege qarady. Bul áńgime Mynadan shyqqan.

Halyq aspaptarynyń jumysy erte kezden, otyzynshy jyldardan bastalǵan. Tájirıbe alatyn ýaqyty jetkilikti bolǵandyqtan bul orkestr shyn sheber, jaqsy kollektıvke aınala alǵan. Al hor, qosylyp eleń aıtý iri-odan kóp tómen turǵan. Fılarmonıada hor kollektıvteri birneshe ret uıymdastyrylǵan-dy, biraq ustaǵan izdenis joldary, ne basqaratyn jaqsy maman adamdary bolmaı, únemi tarap kete bergen. Tarıhı dástúri joq qazaq horyn qurý, shynynda da qıynǵa túsken. Qaıtsek te hor kollektıvin týǵyzamyz degen keıbir belsendiler qur daýystaryn qosyp aıtatyn jaı hordan, kapelaǵa deıin baıqap kórgen. Tipti keı mamandar; qazaq ániniń ulttyq ereksheligin eske almaı Evropanyń kóp daýysty horyna jaıdaqy eliktegen. Bunymen qatar hordyń órkendeýine qazaq kompozıtorynyń ózderi de bálendeı mán bermeı kelgen. Budan bóten taǵy bir sebebi: qazaq ánderiniń aıtylý salty, áli kúnge kóp daýysty — polıfonıalyq órkendeý satysyna jetpegen edi. Al jurtty qur daýysqa bólip hor kollektıvin jasaýdy basqalardyń aldyńǵy qatardaǵy horlaryn kórgen jurt qabyldamaǵan, tipti keıde kúlki de etetin.

Al naǵyz hor uıymdastyrýǵa qazaqtyń qyz-jigitteriniń kúshi jetkilikti edi. Ánshi halyqta qandaı daýys kerek bolsa, sondaı daýys tabylatyn. Keń dalasynda án shyrqap úırengen qyzdary men jigitteri eshbir daýystaryn konservatorıalarda óńdemeı-aq eń joǵarǵy notalardy ala biletin.

Hamze fılarmonıaǵa kelgennen keıin, ózine mindettelgen jumysty, partıanyń senimin aqtaýǵa shyn kóńilmen kirisken. Sol jańa jumysynyń biri — qazaq horyn qurý bolatyn. Bul jóninde Mıhaılovpen jáne basqa mamandarmen aqyldasqanynda, Evgenıı Petrovıch:

— Hor kapelasyn qurý kerek,- degen,- hor mádenıetin órkendetetin san qyrly túrin tabý kerek. Bizge bul jaǵynan eń keleshegi mol da, tıimdisi de hor a-kapella.

Mıhaılovtyń sózin Zada, Kúnjan, Erjan, Ábilqaıyr, Hanshaıym bári tegis maquldaǵan.

Sóıtip qazaq horyn orys a-kapellasy tárizdi etip qurmaq bop kelisken bular.

Mıhaılovty óte qurmetteıtin, mundaıda ózine tán bir pikir aıtpaı qalmaıtyn Ábilqaıyr, álgideı sheshimge kelgennen keıin:

— Evgenıı Petrovıch, — degen Mıhaılovqa qarap, — osy horǵa arnap siz qazaqtyń bir-eki ánin polıfonıalyq turǵydan óńdep berýińiz kerek...

— Oǵan men qarsy emespin, — degen Mıhaılov, — sonda qandaı ánderdi?

— Mysaly «Qaratorǵaıdy», — Ábilqaıyr oılanbastan óziniń jaqsy kóretin ánin aıtqan.

— «Baıanjan da» jaman bolmas edi,— degen Hanshaıym, — polıfonıalyq óńdeýge ózi suranyp tur.

— «Horlan» qaısysynan kem? — dedi Erjan, — «Baıanjandy» qyzdar jaqsy kórse, «Horlandy» búkil halyq súıedi.

— «Horlandy» sen óziń óńdeýiń kerek, — dedi Mıhaılov Erjanǵa.

Erjan basyn ızedi.

— Jaqsy.

Hor fılarmonıada burynnan bolatyn. Kompozıtorlar ózderiniń óleńderin óńdep tapsyrysymen, bıyl ǵana konservatorıany bitirip kelgen hormeıster jas jigit Sadyqov birden repetısıaǵa kirisken.

Osydan úsh kún buryn, eń alǵashqy ret qaıtadan a-kapella etip qurylǵan osy hordyń konsertin kórkemóner isteri basqarmasy tyńdaǵan. Bul tyńdaýǵa birtalaı belgili kórkemóner qaıratkeri, ánshiler, kompozıtorlar, partıalyq, sovettik qyzmetkerler qatysqan. Mine osy konsertke kórkemóner basshylarynyń biri Mahmut Esenjolov kelgen.

Mahmut Esenjolov. Bul sóıleı biletin, qyryqtar shamasyndaǵy adam edi. Qoshqar muryn, úlken qoı kózdi, orta boıly, syrt adamǵa sypaıy kórine alatyn jáne ishindegisin óte jasyra biletin jan. Kórkemóner synshysy retinde ásirese, án-kúı jaıynda kóptegen maqalalar jazǵan. Bul maqalalary oı, aqyl jaǵynan bálendeı tereń bolmaǵanmen, kóp shyǵyp júrgendikten Mahmutty jurt úlken synshy sanaıtyn.

Onyń ústine Esenjolovtyń eki qasıeti bolatyn, biri áıelderge unaýǵa sheber edi (múmkin buǵan qyzmet baby da kómektesetin shyǵar). Ekinshiden, Mahmut kimmen qalaı sóılesýdi biletin. Ózinen qyzmeti tómengi, baǵynyshty adamdarǵa, shaınap tastaıtyn azý tisin kórsete alatyn, al ózinen joǵary, ózi baǵynyshty, ne óziniń taǵdyryna sebi tıetin myqtylardyń aldynda shlápasyn qolyna alyp, shulǵyp turýdy da umytpaıtyn.

Hordy tyńdaýǵa jáne onyń jańa repertýaryn qabyldaýǵa, kórkem ister basqarmasynan osy Mahmut kelgen.

A-kapella etilip jańadan jumys isteı bastaǵan hor árıne, jańa repertýaryn, kóp daýysty - polıfonıalyq repertýaryn oryndaýda kemshiliksiz bolǵan joq. Keıbir jerde áli de jaratylysyn túgel uǵa almaǵandyq, keı óleńderdi oryndaýda daýystardyń da birkelki shyqpaı, sál dybys únderiniń garmonıalyǵyn buzǵan shaqtary da kezdesken. Degenmen, baǵytynyń durys ekenin, túbi jaqsy a-kapella bola alatynyn kórsetken. Tipti keı óleńderdi sonshalyq sheber oryndaǵan. Ondaı jerde dybys úndestiginiń birdeı, san tynysty shyqqandyǵy sonshalyq tyńdaýshylarǵa hordyń ar jaǵynda kúısandyq qoıylyp, a-kapella ánin sonyń súıemeldeýimen oryndap turǵandaı kóringen. Al shynynda sahnada esh kúısandyq joq edi. Hormeıster Sadyqov shý degennen-aq a-kapellanyń eń bas qasıetin saqtaı, hordy endi kúısandyqsyz oryndaýdy talap etken. Azdaǵan kedir-budyry bolsa da a-kapella óz mindetin atqaryp shyqqandaı edi.

Hordy tyńdaýǵa kelgen adamdardan kópshiligi a-kapella degenniń ne ekenin túsinetin artıs, - kompozıtor tárizdi tvorchestvonyń ýákilderi bolǵańdyqtan, qazaqtyń alǵashqy a-kapellasynyń tabysyn dý qolshapalaqtap qarsy alǵan.

Tek Mahmut ondaı yqylas kórsetken joq. «Baıanjan» tárizdi jyldam oryndalatyn óleńdi tyńdaǵanda áldeneden qymsynǵandaı tómen qaraǵan. Al «Horlanǵa» kelgende, qynjylǵandaı pishin kórsetip, tipti qaltasynan qol dápterin alyp birdemelerdi túrtip te qoıǵan. Talqylaý bastalyp, bir-eki adam. hordyń búgingi tabysyn atap kórsetip, kemshilikterin de adam senerdeı etip taldap, minbeden túsken kezderinde kenet Mahmut minbege shyqqan.

— Júz adamnan turatyn hor jasaý — bul aıta qalarlyq tabys, — Mahmut qosý belgisin qoıǵandaı, qolyndaǵy bloknotymen aýany tikeleı jáne kóldeneńdete syzyp ótti, — ol úshin sizderge raqmet! Biraq biz sizderge hor uıymdastyryńdar degenimizde, qazaqtyń halyq ánderimen oılaryńa kelgenderińdi iste degen sıaqty emes edik. Sóz joq, jańa hor keı ánderdi oıdaǵydaı oryndap shyqty, hordy tabyssyz deýge bolmaıdy. Tipti keıbir oryndaýshylary maǵan da unady. Sóıtse de hor bizdiń kútkenimizden alys jatyr. Bizdiń senimimizdi aqtamadyńyzdar. Esterińizde bolsyn, shashtarazǵa basty alýdy emes, shashty alý tapsyrylady. Biz de sizderge hor jasaýdy tapsyrǵanbyz. Qazaqtyń halyq ánin búldirýdi tapsyrǵan joqpyz.

— Durys aıtasyz! — dedi jurttyń eń aldynda otyrǵan Tobyqov.

— Al endi sózimizdi dáleldeý úshin jeke óleńderdiń oryndalýyna keleıik,- dep Mahmut sózin jalǵap,- mysalǵa «Horlandy» alaıyq. Bul Saryarqanyń samalyndaı jumsaq, lırıkalyq, qıal úndes án, hordyń oryndaýynda, qasiretti, qaıǵyly bolyp shyqqan. Mundaı polıfonıalyq óńdeý, ol óleńniń tabıǵatyna qarsy dúnıe. Kerisinshe, jeńil, kóńildi sazdy «Baıanjandaǵy» áltter, barıtondar, bastar, bireýdi tómpeshtep jatqandaı bolsa, kontrapýnkttegi messo-soprandar olardyń ekpinderimen demderi taýsylýǵa jaqyn qalǵandaı,- óleń aıtpaıdy, yńqyldaıdy. Tipti adam kúlerlikteı óreskel... Ándi bulaı polıfonıalyq óńdeý qazaqtyń halyq ánderiniń rýhyna sáıkes kelmeıdi. Onyń tabıǵı tigisin buzady. Joq, bizge mundaı a-kapella keregi joq. Odan da tórt daýysty, jurtshylyǵymyzǵa túsinikti kádimgi jaı hordy jasaý kerek!

— Durys! — dedi Tobyqov taǵy da, — sondaı tártipke keltirý kerek bul sharýashylyqty.

— Bul durys emes! — dedi Mıhaılov sál qyzara daýystap.

— Sál shydańyz, Evgenıı Petrovıch,- dedi Hamze minbege bettep. Minbege shyqqannan keıin zalǵa qarap sál turdy da, sózin bastady.- Eski súrleýmen júrý qatań da bolsa jeńil. Jańadan jol salý, árıne, ońaıǵa túspeıdi. Ár daýystyń óziniń alatyn belesi, qamaly bolady. Meniń oıymsha biz qazaq horynyń jańa jolyn tapqan tárizdimiz. Bul jol bizdi orystyń hor a-kapellasyna aparady. Ol bizdi baqytty, keń jazyqqa shyǵarmaıdy dep kim aıta alady? Odan kim bizdiń ánimizdiń ulttyq rýhy buzyldy deı alady? Buny aıtatyn adamdar, qazaq mádenıetin burynǵy ulttyq sheńberinde ǵana qaldyrǵysy keletinder... Biz orys halqynyń dostyq qoltyǵynan ustaýymyz kerek. Jáne eshbir kúdiksiz myqtap ustaýymyz kerek. Sonda ǵana biz ózimizdiń mádenıetimizdi alǵa qaraı júrgize alamyz. Jańa Mahmut joldas bizden a-kapelladan bas tartýdy talap etti. Onyń bunysy qazaq mádenıetin eskige qaraı ıtermeleý.

— Siz solaı oılaısyz ba?! — dedi keketkendeı únmenen Mahmut.

— Solaı oılaımyn! — dedi Hamze, — jáne sizdiń pikirińizge qosylmaımyn!

Ábilqaıyr kúldi.

— Eki túıe súıkense shybyn óledi, — dedi ol. — Eki bastyq kelispese is toqtaıdy...

— Osy orynsyz qaljyńdy qashan qoıasyń? — dedi kenet qabaǵyn túıip Tobyqov. — Basshy adamdardy túıege teńeýge qalaı aýzyń barady? Kúletin jerińdi bilseıshi.

— Tobyqov qaljyńnan qorqady.

— Otyr, Tobyq-baı!

— Nesine shamdana qaldyń? Sen túıe emessiń ǵoı!

— Kúlki-syqaq artısi ózin estradada kórsetýi kerek. Al bul arada jańa hordyń isi talqylanyp jatyr. Mundaı sharýashylyqty komýnıser bar uıat, aryn ortaǵa sap talqylaýǵa kelisti.

Hamzeden keıin, birneshe tvorchestvo adamdary sóıleıdi. Bári jabylyp Mahmuttyń sózin durys emes ekenin, hor a-kapellasynyń qazaqsha túrin órkendetý kerek dep tapa. Talas osymen bitken tárizdi edi.

Endi mine Esenjolov óz pikirin búkil kollegıa qýattaǵanyn aıtyp telefon soǵyp otyr.

«Jaraıdy, dedi Hamze ishinen, bizdiń áńgimemiz joǵarǵy jaqta sóz bolatyn bolsa, onysyn da kóremiz. Al ázirshe búgingi konsertpen shuǵyldanǵan jón bolar».

Sóıtkenshe bolǵan joq telefon taǵy shyldyr etti.

— Jaqsy, — dedi Hamze telefonnyń tutqasyn ornyna qoıyp, sóıtti de Mıhaılovqa qarady. — Meni Eseshkolov joldas shaqyryp jatyr. Tez bosata qoımas. Keshki konserttiń daıyndyǵyn ózińiz taǵy bir tekserip shyǵarsyz.

—Jaraıdy.

Osy kezde qolynda bir top shaqyrý bıleti bar, úıge Nına Bagrándeva kirdi. Birdemege qýanyshtydaı kózi kúlim-kúlim etedi. Jurtpen amandasyp boldy da:

— Sizderdi erteńgi toıǵa shaqyramyz, — dedi qolyndaǵy bıletti taratyp berip jatyp.

— Qaıdaǵy toı? — dedi Hamze bıletti alyp jatyp.

— Hanshaıym men Syrymnyń qosylý toıy.

— Á-á,- dedi Mıhaılov, — óte jaqsy qosaq!.. Durys bolǵan. Toıǵa baramyz.

Hamze bıletti oqyp shyqty. Túrinde sál bir túsinbestik, álde tańyrqaǵandyq paıda bolǵandaı, ol Syrymnyń sóz aıtqanyn Hanshaıymnyń ózinen estigen, biraq dál mundaı tyǵyz toı bola qalady dep oılamaǵan. Hanshaıymnyń sabyrly, salmaqty, talǵampaz minezi oǵan aıan edi. Al Syrym bolsa ótken kúzde ǵana operadan shyǵarylǵan jáne ne úshin shyǵarylǵany da belgili ǵoı. Sondyqtan da ol sál abyrjyp:

— Bular shyn qosylmaqshy ma? — dedi kúdiktengen adamdaı, — qashan sheship júr.

— Osydan bir jeti buryn, — dedi Nına kúlimsirep. — Toıdy Syrymnyń konsertinen keıin ótkizbek bolǵanbyz.

Osydan bir jeti buryn Hanshaıym men Syrym orkestrmen ótkizgen repetısıalarynan keıin fılarmonıadan birge shyqqan. Kóktemniń, Almatynyń tamasha kókteminiń bir ádemi keshi edi. Qaraǵaı, emender ábden japyraqtanyp, alma, órik aǵashtary gúl atqan. Osy bir kezde Syrym araq ishýin múldem qoıyp, orkestrmen repetısıasyn óte jaqsy júrgizip júrgen. Buǵan Hanshaıym da, ózi de qýanyshty edi. Qazir ekeýi jupar ańqyǵan sıren baýynyń arasymen kele jatqan. Hanshaıym óziniń jastyq shaǵynyń ótip bara jatqanyn jaqsy biletin. Ózińdeı qyzdardyń bári úı bolyp, bala súıgeli áldeqashan. Al bul... Osy sezim be, álde adamnyń qanyn jańadan týlatatyn kóktem sebep boldy ma, bul búgin kúndegisinen bóten tilekte edi. Onyń ústine jumsaq minezdi, qyz qyzyǵarlyq pishindi Syrymdy shyn jaqsy kórip qalǵan. Osy ýaqytqa deıin onyń aıtqanyna kónbeı kelse, onysy jaqsy kórgen adamnyń ishimdikke áýesqoılyǵymen baılanysty edi. Eger Syrym bunysyn qoımasa, túbi ekeýiniń arasy qıyndalyp, mahabbattary opasyz bolatynyn, aqyldy Hanshaıym kópten beri túsinip júrgen. Sondyqtan, sol mahabbattyń qyzyǵyn ábden bazarlap almaı turyp, eń aldymenen Syrymnyń araǵyn qoıdyrýǵa bel býǵan. Oǵan da tikeleı: eger ishýińdi qoısań jáne oǵan kózim jetse, men máńgi sendik bolamyn» degen. Syrym da Hanshaıymdy óte súıip qalǵan, onyń tilegin shyn oryndaǵysy kelgen.

Sybaılas bolyp júrgen burynǵy operadaǵy joldastarymen de kezdesýin toqtatqan. Bunyń búıtýine basqa da sebebi bar edi. Eki aıdan beri Jaqypjan aýrýhanada jatqan.

Sóz bergennen keıin jigitiniń bylaı ózgergenine shyn qýanyshty Hanshaıym onyń araqty endi salynyp ishpeıtinine kózi jetkendeı edi. Sondyqtan da Hanshaıym, kóktem shyqqaly jóndi jolyqpaı júrgen Syrymmen búgingi keshteı ádemi bir sátte ońasha kezdesýge qarsy bolmaǵan.

Qatarlasa júrip kele jatqan Hanshaıym men Syrym, bir kezde appaq gúlge oranǵan tapaldaý kelgen bir alma aǵashynyń janyna kep sál kidirgen. Kún álgide ǵana batyp ketken, ymyrt túse bastaǵan. Osynaý bir qarakóleńkelenip bara jatqan tynyq keshte Syrymǵa, appaq gúldi alma aǵashynyń janynda turǵan aq jibek kóılekti aqquba qyzdyń ózi de bir hosh ıisti úlken appaq gúlge uqsap ketken. Syrym qyzǵa súısine qarady. Dál osy kezde Hanshaıym alma aǵashynyń bir butaǵyn ustap silkip qaldy. Butaqtyń gúlderi qyzdyń jaıǵan alaqanyna tógildi. Hanshaıym alaqanyn jumǵanda, qolyn joǵary kóterip gúlderdi shashyp jiberdi. Appaq gúlderdiń keıbireýleri Syrymnyń shashyna, ıyǵyna tústi.

Jigit qýana kúldi.

— Taǵy da shashshy! Meni gúlge oranǵan aıaz ataǵa aınaldyrshy, — dedi ol.

Qyz taǵy da shashty!

— Taǵy da shashty!

Taǵy da shashty. Endi gúldin keıbireýleri qyzdyń aq kóılegin kórip turǵan tósiniń ústine tústi.

— Mynaý gúl meniki, ózime bershi! — dedi jigit bir qolymen qyzdyń tósin gúlimen birge ustaı, ekinshi qolymen ash belinen qushaqtaı ózine tarta.

Qyzdyń búkil tula boıy balqyp ketti.

— Alsań al, — deýge ǵana shamasy keldi.

Qarakóleńke keshte, erinderin erinderimen taýyp, olar uzaq súıisti.

Sodan keıin ǵana jigit:

— Júrshi, seniń úıińe baraıyq, — dedi.

— Joq, — dedi qyz kóıleginiń keýdesin túzep jatyp. — Eń aldymenen ekeýmiz qosylaıyq, toıymyzdy isteıik. Sodan keıin.

Birine biri qumartqan, ekeýi eki úıde turǵan qyz ben jigit, budan ári shydaı almady. Úsh kúnnen keıin qaıta kezdesip bir jeti etken soń qosylý toılaryn istemek boldy. Nına Bagránsevanyń aıtqany ótken osy jeti edi.

Syrnaev daǵaradaı kabınettegi jumsaq kresloǵa otyrysymen, Mahmut Esenjolov, zildeı stolynyń ar jaǵynan Hamzege qaraı sál eńkeıdi de, sózin birden bastap ketti.

— Syrnaev joldas, — dedi ol, — men sizdi ótken joldaǵy maǵan qarsy sóılegen sózińiz úshin urysqaly shaqyryp otyrǵam joq. Árkimniń qalaı sóıleýi óz erkinde. Tilin uzyn bolǵan soń ony op-ońaı aýzyna syıǵyzyp otyra almaısyń? — Mahmut óz sózinen ózi kóńildenip sál kúldi. — Joq, ol úshin emes. Men sizben ońashada betpe-bet kezdesip, komýnıs retinde óz pikirimdi ǵana emes, jalpy kórkemóner isteri basqarmasynyń pikirin ashyq aıtaıyn dep edim. Aıtsam... Toq eteri, Syrnaev joldas, sizdiń qazaq kórkemónerin órkendetýge alǵan betińiz bizge tipti unamaıdy.

— Nege?

— Sizdiń áli tájirıbeńiz joq, sondyqtan kóp nárseni bilmeısiz. Sizden buryn da biz a-kapella horyn uıymdastyrmaq bolǵanbyz. Biraq odan eshteńe shyqpaǵan. Óıtkeni a-kapella bizge jat dúnıe. Ol bizdiń mádenıetimizge sýdaı sińip, tastaı batyp kete almaıdy. Sebebi: ǵasyrlar boıy qanymyzǵa sińbegen mádenıet, tarıhı dástúrimizge qaıshy jatyr. Bizge kórkemónerimizdiń anaıylyq, ulttyq qadirin saqtaıtyn tórt daýysty kádimgi bárimizge tanys hor kerek.

— Eger biz orys mýzykasynyń eń úlgili, keleshegi bar túrin alsaq, odan tek bizdiń án-kúıimiz jaqsara túsedi,- dedi Hamze. — Al...

Biraq Mahmut ony bólip jiberdi.

— Onda bizdiń án-kúıimiz orys mýzykasyna aınalady, qazaq án-kúıi degen qur aty qalady, aıtylý máneri, qulaqqa estilýi bári oryssha bolady. Eger saý denege kerek emes dári ekseń, ol dári tipti qymbat, jaqsy-aq bolsyn, odan báribir sol saý dene buzylady, álsizdenedi. Bizge ondaı em keregi joq. Siz ǵoı ózińizdiń halqyńyzǵa, onyń talǵamyna, atamzamannan jany súıgen kórkemónerine qarsy emessiz ǵoı, solaı emes pe? Eger solaı bolsa, hordy orys horynyń a-kapella túrinde quram deýińiz durys emes. Al orys halqynyń ózi de bul a-kapellany Evropa elinen alǵan. Biraq uly orys halqy búkil hor ónerin tek osy a-kapellaǵa aýdaryp jibergen joq qoı. Onyń a-kapella dástúrindegi profesor Sveshnıkov hory bolsa, halyq dástúrindegi Pátnıskıı atyndaǵy, taǵy sol sekildi tolyp jatqan hor kollektıvi bar. Al siz bizdiń jalǵyz horymyzdy a-kapellaǵa aýdarmaqsyz.

— Onda, bizdiń a-kapella horymyzdan bólek, basqa halyq dástúrindegi horlardy da uıymdastyrý kerek.

— Oǵan bizdiń qazir kúshimiz joq. Jáne kúshimiz bolǵan kúnde de dál qazir a-kapella bizge keregi joq. Oǵan uıymdastyra qalsańyz, ózińizdiń de kózińiz jetedi. A-kapellańyzǵa, qarańyz da turyńyz, áli eshkim de kelmeıdi.

— Ol múmkin. Jańa nárseniń birden jurtqa unaı qalýy qıyn. Biraq onyń keleshegi baryn umytpańyz. Jáne a-kapellany tyńdaýdy biz jurtqa úıretýimiz kerek. Sondyqtan tyńdaýshylardy uıymdastyra bilý bizdiń mindetimiz.

— Qysqasy, siz óz pikirińizde qalasyz ǵoı. Meniń mindetim sizdi eskertý. Kónbeıdi ekensiz, óz obalyńyz ózińizge.

— Bul nemene, qorqytý ma?

Mahmut qansha qatty sóılegenimen Hamzemen taqa urysqysy jáne alysqa barǵysy kelmedi. «Kim biledi bunyń qandaı adam ekenin» dedi ol ishinen, «orynsyz qyzyǵamyn dep júrip qolyńdy kúıdirip alyp júrmesin kim bilsin». Ol endi daýsyn sál báseńdetti.

— Qoryqpaıtynyńdy ózim de kórip otyrmyn,- dedi bul kidirip, kúlimsiregen bop... -— Biraq, biz, mazmuny sosıalısik, úlgisi ulttyq kórkemóner jasaıtynymyzdy umytpańyz. A-kapellaǵa kóshýmen biz horymyzdyń durysyn aıtsaq, ánimizdiń ulttyq beınesin joǵaltamyz.

— Al eger ol ulttyq beıne bizdi búgingi kúni qanaǵattandyrmaıtyn bolsa qaıtemiz?

— Onda da ony laqtyryp tastaý durys emes, kórkeıtý, óńdeý kerek.

— Men sizdi túsinbeımin, — dedi Hamze.

Mahmut kenet Hamzeniń sózin bólip jiberdi.

— Rahmet! — dedi ol renjip qalǵanyn jasyrman. — Osymen áńgimemizdi bitireıik.

Hamze dalaǵa shyǵyp sál kidirdi. Kún besinnen asyp bara jatyr eken. Kenet onyń esine búgingi konsert tústi. Úıge barý kerek, kıiný kerek jáne konsertke jurttan buryn kelý kerek. Hamze úıine qaraı asyǵa aıańdady.

Fılarmonıanyń tórt júz adamdyq zaly lyq toldy. Bılet jetpeı, dalada qalǵandardyń ózi bir taıpa. Jurttyń munshama jınalýyna qur ǵana konsert, mekemesiniń kórikti jarnama, qulaqtandyrýlary ǵana sebep bolǵan joq, «Rıgoletto» operasynda jarq etip kórinip, bir maýsymnan keıin joǵalyp ketken tamasha ánshiniń sahnaǵa qaıta shyǵýynyń ózi de úlken áser etti. Syrymnyń ánin osy jańa jyldyń maýsymynda tyńdaýǵa kóp jurt qumar edi. Ótken maýsymda gersog Mantýanskıı rólin oınap shyqqan jas ánshiniń daýsy týraly san túrli maqtaǵan, madaqtaǵan laqap tarap ketken. El qulaǵy elý degendeı, onymen qatar «iship ketipti» degen sýyq habar taraýly edi. Sóıtken ánshi kenet konsert beredi degende jurttyń qulaǵy eleń ete qaldy. Opera teatrynyń sahnasynda daýsyn estip jaqsy kórip qalǵan kórermender, ánshini qaıtadan tyńdaýǵa asyqty. Dosy da, qasy da keldi. Solardyń ishinde osydan úsh kún buryn aýrýhanadan shyqqan Jaqypjan da bar edi.

Perde kóterilgende-aq sáldeli Alataýdyń eteginde otyrǵan orkestrdiń quramyn kórgende, kórermender ádettegisindeı uzaq qol shapalaqtaýmen qarsy aldy. Konsertti bul joly da Ábilqaıyr basqarady eken, ol sahnaǵa shyǵyp:

— Qurmetti kórermeńder, — dedi, — dırıjer Sadyqovtyń basqarýymen orkestrdiń konsertin bastaımyz. Búgingi konsertimizdiń bir ereksheligi osy konsertke, orkestr qostaýymen jas, daryndy, bolashaǵynan úlken úmit kútip otyrǵan Syrym Imanov qatynasady.

Jurt taǵy rol shapalaqtady.

— Syrym Imanov! — dedi Ábilqaıyr bir túrli qýanyshty únmenen.

Sahnaǵa ústinde aq kóılegi, qara kostúmi, qara banty bar, bórikteı qoıý qara shashyn sál tolqyndata taraǵan, úlken qońyr kózderi sál kúlimdeı Syrym shyqty. Jurtqa basyn ızep amandasty. Jurt taǵy qol shapalaqtady. Jurt sál saıabyrlanǵan kezinde Ábilqaıyr qaıtadan sózin jalǵady. — Aqan seriniń áni «Maqpal». Súıemeldeıtin orkestr, — dedi de, orkestrdiń arasymen sahnadan shyǵyp ketti.

Dırıjer sákisindegi Sadyqov qolyndaǵy kishkentaı shybyǵyn kóterip turdy da, bir sát siltep qaldy. Sol kezde az ýaqyt zaldy orkestrdiń qońyrqaı, maıda daýsy toltyra tústi de, kenet oǵan jibekteı jumsaq, syldyraǵan kúmis únindeı taza, birden adamnyń jan sezimin bılep áketetin Syrymnyń ádemi daýsy qosyla ketti.

Úıiri qysyraqtyń maqpal qara,

Shashyńdy kúndiz jý da, túnde tara.

Alystan at terletip kelgenimde

Eı, Maqpal, qyryndamaı bermen qara.

Aqan seriniń bul áni, jibek jippen toqylǵan torǵyn tárizdi jumsaq, erekshe ádemi edi. Bul án kimniń oryndaýynda bolsa da, adamnyń jan sezimin bar ǵajaıyp sulýlyqpen oıatyp, kóńilin jaı tapqyzbaı qoımaıtyn. Al Syrymnyń sulý daýsynyń oryndaýynda, zalda otyrǵan jurtqa osy bir «Maqpal» dep atalǵan án tek Syrym úshin ǵana shyǵarylǵandaı kórindi. Syrymnyń oryndaýyndaǵy bul ándi endi Syrymnan bóten eshkim oryndamasa eken, buny únemi tek Syrymnyń aıtýynda ǵana estisek eken degen arman ózinen ózi týdy. Syrym tyńdaýshylarynyń jan júıesin bosata bildi. «Úıiri qysyraqtyń maqpal qara» deıtin jol bastalyp, jerden kóterilgen aqqý tárizdi joǵary órleıtin kezinde, adamnyń júregin keýdesinen sýyryp, kelesi joldyń tómendeıtin «bermen qara» deıtin tusyna jetkende sol júrekti qaıtadan ornyna qoıǵan tárizdendi. Syrym bul óńdi ózi qolań shashyn on kún órip, bir kún taraıtyn Arqanyń sonaý bir sulý qyzyna ǵashyq bolǵandaı, qıaldana, qanattana, kóńili kók aspandy súıgendeı árbir únimenen sulýlyq kestesin toqyǵandaı, keremet bir tátti úmitpen bitirdi.

Jurt Syrymdy sahnadan jibermeı qoıdy. Amal joq ol «Maqpaldy» úsh ret qaıtalady. Sóıtse de osy bir barqyttaı jumsaq ándi, sol barqyttaı janǵa maıda tıgen Syrymnyń ádemi daýsynyń oryndaýynda tyńdaǵan jurt, tyńdaǵan ústine tyńdaı bergisi keledi. Zalda otyrǵan kórermenderge dúnıeden tek osy bir ánnen bóten eshbir qýanysh, adamdy tebirentetin basqa qudiretti ún joq tárizdi.

Kórermender Syrymdy taǵy da sahnaǵa shaqyrmaqshy edi, biraq Ábilqaıyr jurtqa qolyn kóterdi de:

— Birjan sal, «Jambas sıpar»,- dedi.

Degenge biz qartaıdyq, biz qartaıdyq,

Belgisi qartaıǵannyń sertten taıdyq,

Kánikı sonymenen shyqqan múıiz,

Qasynda sulýlardyń kóp jantaıdyq.

Arqanyń án alyby - Birjan! Aqan seri ekeýi óner dúnıesinde, basyna bult qonar qatar turǵan qos teregi tárizdi. Eger baǵalaıtyn el bolsa, bul ekeýiniń basyna emes, árbir óleńderiniń shyqqan jerine mármár tastan eskertkish qoıar edi.

Syrym bul óleńdi tipti basqasha, ózinshe aıtty. Ol sol «Jambas sıpardaǵy» sal Birjannyń, ánshi Birjannyń, aqyn Birjannyń etip ketken ómiriniń ókinishin, jurtqa dál ózindeı etip jetkize aldy. Zalda otyrǵan kórermenderdiń ishinde «alty qyrdyń astynan daýsy estilgen» sal Birjandy kórgen, onyń daýsyn estigen bir de bir adam joq-ty. Biraq Syrymnyń oryndaýynda, olar sol Birjannyń ózin kórgendeı, janynda otyryp dál ózin estigendeı sezindi. Aqyn men ánshiniń sheberligi, sol dúnıege keltirgen jyr-óleńimen, aıtqan ánimen tyńdaýshyny sendire bilýinde, tyńdaýshynyń júregin tebirente bilýinde. Syrym óziniń «Jambas sıparymen», sal Birjannyń sol qartaımastan burynǵy ómiriniń qyzyqty bolǵanyn, sol qyzyqty ómirdiń ótip ketkenine ókingen uly ánshiniń ókinishiniń qara sýdaı túnergen qaıǵyly emes, áli de qus qanatty qıaldy, jaryq sáýleli ekenine sendirdi, tyńdaýshylarynyń janyn ún shyndyǵymen, shyndyqtyń sulý dybystarymen júrekterdi tolqytyp, terbetti, tebirentti.

Bul joly da jurt Syrymdy sahnadan shyǵarmaı qoıdy. Mine osy tusta Syrymnyń taǵdyryn kilt ózgertken, ánshilik ónerine orasan qatty yqpaly tıgen bir oqıǵa boldy. Shaqyrýmen shyqqan saıyn, ol ózin jurttyń shyn jaqsy kóretinin, ánderiniń qatty unaǵanyn ábden túsingen. Oǵan shyn júregimen qýanǵan. Jáne búgingi keshke Jaqypjannyń kelgenin de biletin. Ol úshinshi qatarda otyrǵan. Al Syrymnyń búgingi tabysyna bir adam qýanbasa tek Jaqypjan qýanbasa kerek-ti. Syrym opera teatrynan ketkenmenen, ol áli de Syrymnyń ózinen kósh artyq ekenin túsingen. Sondyqtan Jaqypjan jurttaı dúrlige qol shapalaqtamaǵan. Aldynda otyrǵan úlken deneli kisiniń qalqasyn tasalanyp, sahnadaǵy Syrymnyń kózine túspeýge tyrysqan. Al Syrym bolsa, «meniń búgingi jeńisime ol qalaı qaraıdy eken?» degendeı kórermender zalynan kózimen Jaqypjandy izdeı bastaǵan. Úshinshi shaqyrýǵa shyqqan Syrym Jaqypjandy kóre almaǵanmen bir sát kózi birinshi qatarda Mıhaılovpen qatar otyrǵan Hanshaıymdy kórdi. Kózine kózi túsip ketip edi, Hanshaıymnyń shyn baqytty ekenin túsindi. Kózinde sonshalyq qýanysh, maqtanysh, Syrym shydaı almaı basqa jaqqa kózin aýdaryp áketti. Sol sátte onyń júregi bulqan-talqan bola qaldy. Syrym ekinshi qatarda otyrǵan Birlándi kórdi. Ózine qarap qatyp qalǵan. Tostaǵandaı jaýdyr kózinde móltildep tógilip ketýge taıap turǵan móldir jas. Túri adam aıamaı qaraı almas, muńǵa toly...

Syrymnyń Birlánniń ózine qaraǵan qaıǵyly kózindegi móltildegen jasty budan ári kórýge dáti jetpedi, kilt burylyp sahnadan shyǵyp ketti. Óziniń antraktyda dem alatyn bólmesine keldi de, esigin jaýyp aldy. Kim qaqsa da ashpady. Oıyn, júregin ókinish pe, bireýdi aıaý ma, álde yza, ókpe me, ne bılep ketkenin ózi de bilmedi, áıteýir janyn jegideı jep bara jatqan bir aýyr sezim júregin órtep áketip barady. Ol osylaı on mınýtteı otyrdy. Kenet bireý esikti óte qattyraq qaqty. Buryn da qaqqan, biraq Syrym kóńil bólmegen. Syrym ún-túnsiz baryp esikti ashty. Jaqypjan eken. Ol sulyq turǵan Syrymdy aıqara qushaqtady.

— Búgingi tabysyńdy shyn júrekten quttyqtaımyn! — dedi, onyń eki betinen kezek-kezek súıip, — keremet qýanysh! — Sóıdedi de, qaltasynan bir shyny araǵyn shyǵaryp, anadaı jerge grafınniń qasynda turǵan eki stakanǵa — ózine jartylaı, Syrymǵa toltyra quıdy. — Mynany seniń uly ákimshilik qurmetine alyp qoıalyq! Mundaı tabystan keıin ishpeseń bolmaıdy! Júregińdi ornyqtyrýyń kerek!

Jurttyń ózin osynshama qurmettep, qarsy alýynan, Hanshaıymnyń baqytty júzinen, jańa ǵana darynyn sala aıtyp shyqqan ániniń janyn tolqytqan áserinen týlap ketken júregin, al Birlánniń jasqa tolǵan muńly kezinen órtenip bara jatqan janyp qoıarǵa jer tappaı ózinen ózi ábigerlenip turǵan Syrym, sózge de kelgen joq, aldyndaǵy stakandy aldy da, birden túbine sheıin qaǵyp saldy. Sodan keıin ǵana baryp:

— Túý, mynaýyń muzdaı ǵoı, — dedi.

— Oqasy joq, araq óz sýyǵyn ózi jylyta alady, — dedi Jaqypjan: — qazir bir jıyrma mınýttaı orkestr oınaıdy. Kezek sodan keıin seniki. Ázirge dem al. Men kettim, konsertten keıin kezdesermiz. — Jaqypjan asyǵa shyǵyp ketti.

Syrym úndegen joq. Sál qaqyryndy. Tamaǵyna birdeme turyp qalǵandaı sezindi. «Tym qyzýly turǵanymda beker ishtim-aý» degendeı oıyna bir ókinish keldi de, dereý tarap ketti.

Orkestr Glınkanyń «Váls-fantazıasyn» oryndaǵannan keıin sahnaǵa Syrym shyqty. Jurt taǵy da qol shapalaqtady. Syrym óziniń ekinshi bólimin halyq áninen bastap, sodan keıin búgingi qazaq kompozıtorlarynyń óleńderine kóshýge tıisti edi.

— Halyq áni «Jamanǵa joldas bolma», — dedi konferanse. — Oryndaýshy ánshi Syrym Imanov.

Syrym ádeıi sál ǵana shyǵyp zalǵa qarady. Hanshaıym óziniń ornynda otyr. Birlándi kóre almady. İshken araqtiki me, álde Birlánniń ornynda bolmaǵandyǵynan ba, Syrymnyń júregi ornyǵa bastady.

Orkestr oınap, Syrym qosylyp ta ketti.

Jabyny jaýǵa minbe jaldy eken dep,

Jamanǵa joldas bolma maldy eken dep,

Balasyn qazanattyń baqpaı qoıma,

Jem túsip aıaǵynan qaldy eken dep.

Bu da qazaq ánderiniń eski marjandarynyń biri edi. Kóp aıtylmaıtyn. Syrym bul ándi jaqsy kóretin. Osy óleńniń alǵashqy shýmaǵynyń ekinshi jolyndaǵy «Jamanǵa joldas bolma» degen sózdiń «bolma» degen jerin aıta bergende, ol ortadaǵy esikten zalǵa kirip kele jatqan Birlándi kórdi. Araq boıyna jańa taraı tústi me, óleńdi alǵashqy bastaǵan shaǵyndaı emes, bir túrli daýsy keńip, óziniń ádettegi qalpyna taıaı berdi. Al osydan bir mınýt buryn, eń alǵashqy notany alǵanda, daýsynyń kibirtiktep sál qybyrlap shyqqanyn Syrym ózi de sezgen. Joq, qazir ondaı emes, daýsy kókke kóterilgen saıyn, qanatyn keńinen jaıyp erkindeı ushqan qońyr qazdaı, birtindep joǵary kóterile tústi. Osy kezde zalǵa Birlán kirdi. Syrym qýanyp qaldy. Óıtýiniń sebebi bar edi. Birlán osy ándi óte jaqsy kóretin. Ózi de ony jaqsy aıtatyn. Ásirese, Syrym teatrdan shyǵarylǵan kezde Birlán osy ánniń sózi úlgili sóz dep álsin-álsin aıtatyn. Biraq Syrymnyń aıtqanyn óte súıetin. Ánniń yrǵaǵyn Syrym sekildi keltirýge tyrysatyn. Birlánniń osy minezi oıyna keldi me, Syrym daýsyn burynǵysynan da kótere tústi. Ándi baǵalaı biletin adamnyń tyńdaǵany ánshige qandaı ǵanıbet dúnıe, jigit óleńdi barynsha ońdy aıtyp, bir kezde jaqsy kórgen Birlánin taǵy bir qýantqysy keldi. Biraq osynaý bir aq nıet, maqtannyń qandaı qasiretke aparyp soǵatynyn bilmedi. Ol ánniń qaıyrmasynyń birtindep tolqyndaı túsip, eń joǵarǵy notaǵa jetetin jerine kelgende birden joǵary aldy. Birlán «budan ári án áýenin qalaı kótere alady» degendeı áldeneden seskenip týra qaldy. Syrym daýsy sol joǵarǵy notadan kóterile berip, odan bıik notaǵa jetken kezde, ony alýǵa daýsy jetpeı, qyryldady da qaldy. Joq, tipti úni shyqpaı qaldy. Kúre tamyry bileýdeı bop isinip, qansha yshqynsa da, úni shyqpady. Orkestr óz betimen ándi soza túsip, bir kezde bu da kilt toqtady. Jurt ta demin ishine tartyp tyna qaldy. Syrym aýzyn bir ashyp, bir jumyp, sál turdy da, óziniń daýsynyń joǵarǵy nota alamyn dep úzilgenin bildi. Hanshaıym ne aıtaryn bilmeı bop-boz bop, ornynan tura almady.

Al zaldaǵy jurt úrpıise túregelgen kezde, qasynda otyrǵan Jaqypjannan Tobyqov:

— Syrymǵa ne boldy? - dep surady.

— Oryssha bunyń atyn «golos osel», qazaqsha «daýsy joǵaldy» deıdi,- dedi Jaqypjan bir túrli kóńildi únmenen. — Daýsy onyń birjolata joǵaldy ma, álde joǵalmady ma ony keleshek kórsetedi...

Tobyqov Syrymnyń halin taqa tereń túsinbese de, onyń bir pálege ushyraǵanyn bildi...

— Qalaı, sonda Hanshaıym ekeýiniń erteń toıy bolmaıdy ma? — dep surady taǵy zaldan shyqqaly esikke qaraı aıańdaı bergen Jaqypjannan.

Hanshaıym men Syrymnyń qosylý toıynyń bolatynyn Jaqypjan estimegen edi. Sóıtse de ol Tobyqovtyń suraǵynan jaǵdaıdy birden túsindi. Biraq:

— Qaıdaǵy toı! — dep qolyn sermeı saldy da, zaldan shyǵa jóneldi.

VI

Erjannyń «Asaý Ertis» operasy búgingi kún ómirine, jańa zaman adamdarynyń eńbektegi erlikterine, óndiris tóńiregindegi maqsattarynan týǵan erekshelikterine, minez-qulyqtarynan órbigen rýhanı talastaryna arnalǵan-dy. Kompozıtor jańa adam beınesin jasaý úshin qazaqtyń halyq ániniń sarynynan ketip, zamanymyzǵa sáıkes jańa mýzyka, jańa yrǵaqtar tabýǵa tyrysqandy. Sondyqtan da bolar, opera mýzykasynyń kóp jeri, burynǵy qulaq úırengen mýzyka rıtmi, sazy, áýenindeı emes, tosyn, keıde tipti jat bop estiletin.

Erlikti, tabysty, qýanyshty arqaý etken jańa mýzyka, óziniń jańa túrimenen ǵana emes, jańa yrǵaqtarymen de, jańa rıtmıkalyq jelisterimen de oryndaýǵa qıyn edi.

Ásirese mundaı mýzykany ózine etene jaqyn etý klasıkalyq mýzyka rýhynda tárbıelengen Birlánge óte qıynǵa tústi.

Sóz joq, bul da jańa opera, ánshiniń shabytyn, az degende artısiń kóńil-kúıiniń tynysh bolýyn tileıtin edi.

Al qara basynyń qaıǵysy janyna qara tastaı batqan Birlánǵa, kóńili renjýde, qasirette júrgeninde, erlik, ne qýanysh arıalaryn oryndaý tipti qıynǵa túsken. Degenmen Birlán bir repetısıadan qalyp kórgen joq. Kúıingen janyna bir mezet osy repetısıadan tynyshtyq izdedi. Óıtkeni ol mýzykany jaqsy kóretin, odan sharshaǵan mıyna qýat, qasiretti júregine qýanysh ala biletin. Tek kórkemónerge degen osyndaı mahabbatynyń arqasynda Birlán ózin ózi kúıreýden saqtaı alǵan. Áıtpese onyń basyna túsken aýyrtpalyq, ómir, mahabbat qıanaty kimdi bolsa jermen-jeksen etip jiberer aýyr júk edi.

Ásirese Birlánǵa, aýrý balasyn alystaǵy qalaǵa aparyp tastap, jany kúızelip júrgen shaǵynda, ómirinde shyn jaqsy kórgen jigitiniń opasyzdyǵy erekshe batqan. Biraq Birlán buǵan qarap, Syrymnyń daýsynan aırylǵanyna qýanbady. «Meni tastap Hanshaıymdy tapqan ekensiń ǵoı, saǵan sol kerek» dep tabalamady. Syrymnyń daýsynyń burynǵy qalpyna kelýi eki talaı ekenin bilgende, shyn qusa boldy, ózi sondaı baqytsyzdyqqa ushyraǵandaı kúıindi. Endi óz basynyn Syrymdy joǵaltqanyna ǵana qapalanǵan joq, kórkemónerdiń sondaı ánshini joǵaltqanyna qapalandy. Halqynyń bir keremet ánshisin joǵaltqanyna qabyrǵasy qaıysty, jany aýyrdy.

Birlán osyndaı kúıde júrgeninde, «Asaý Ertistiń» premerasy boldy.

Opera mýzykasynyń halyq úırenbegen jańalyǵynan ba, álde lıbretto oqıǵalarynyń birkelki jasandylyǵynan ba, kórermender áıgili kompozıtordyń bul shyǵarmasyn ortasha qabyldady.

Kompozıtordyń ózi de, bas roldiń birin oınaǵan Birlán da, operanyń osylaı bitetinin bilgendeı, bálendeı qaıǵyrǵan joq, sátsizdikke shydaı bildi.

Tek ekinshi bas roldi oınaǵan Júsip qana qýanyshty edi. Bul onyń úlken artıs atanǵanymen de, oınaǵan eń alǵashqy kúshti róli edi. Jáne osy roldi budan artyq oryndaımyn degen onda úlken qıal da bolmaǵan-dy. Bul operadaǵy Dáribaı, ózi sekildi qanatsyz jan edi. Ol roldi oryndaýǵa Júsipten bóten adam kerek te emes-ti. Dáribaı -Júsip edi. Sondyqtan da Júsip Dáribaıdy birkelki durys oryndap shyqty. Adam ózinen ózi qandaı asa almasa, Júsip te Dáribaıdan asa almaǵan. Sondyqtan da ózin ózi oınaǵan Júsiptiń shyqqan bıigi, jetken jaǵasy osy róli edi.

Ataqty kim jaqsy kórmegen. Adamzatqa tán qasıet kompozıtor Erjanovqa da tán edi. Biraq ol óziniń ustamdylyǵymen, salmaqty minezimen dańqqa degen osaldyǵyn ishteı jasyra biletin. Shynynda da, bireýlerdiń tabıǵı osaldyǵy mahabbat, dáreje, ne sándik, baılyq bolsa, Erjannyń osaldyǵy óziniń shyǵarǵany ózgelerdikinen artyq turýynda bolatyn. Bul onyń menmendiginen emes, týyndyǵa degen ishki seziminen, ony shyǵarýdy jaqsy kórýinen týǵan osaldyq edi. Jáne jaman osaldyq deýge jatpaıtyn. Basy jumyr pendeniń, ásirese óner adamynyń mundaı osaldyǵyn kinálaýǵa bolmaıtyn, óıtkeni onyń óneri kópshilikke, qaýymǵa arnalǵan. Óner adamy eńbeginiń jaqsylyq, jamandyq krıterıi sol kópshiliktiń qabyldaý, qabyldamaýynda jatsa, sol kópshilik, sol qaýym, onyń ónerin joǵary baǵalap, qol shapalaqtap, basyna kóterip madaqtasa, oǵan kim qýanbas, Erjan da qýanatyn. Sondyqtan da mundaı adamnyń dańq, ataq qumar bolýyn sóket qylyq dep qaraý kúná bolar edi. Tek adam sol ataqqa jetýge qalaı tyrysady, qandaı jolmen jetkisi keledi, mine máseleniń shyn túıini. Al Erjan bolsa, mýzykany ólerdeı jaqsy kóretin. Sol jaqsy kórgen mýzykasy úshin ómir súrip júrmin dep oılaıtyn. Shynynda da solaı edi. Jáne Erjan ataq, dańqtyń ońaı kelmeıtinin de jaqsy biledi. Tek eńbegi arqyly, jurt súısiner eńbegi arqyly ǵana, bul shyń basyndaǵy qazynaǵa - ataq, dańqqa qoly jetetini «Aıanbaı jumysyńdy isteı ber. Ózgesiniń bári ózi keledi» degen qaǵıdaǵa bas ıgen-di. Aıanbaı eńbek etetin.

Al Erjan Almagúlmen «Asaý Ertis» operasyn bitirgen tusta tanysqan. Qandaı adam óziniń uzaq ýaqyt janyn salyp istegen eńbegi bitken shaqta qýanbaıdy. Erjan da qýanǵan jáne operasynyń ózine dańq ákeletinine kúni buryn sengen. Bul Erjanǵa jańa shabyt bergen. Ol taǵy jańa opera jazbaq bolǵan. Onyń lıbrettosyn oılaı bastaǵan. Osyndaı kezde Erjan Almagúldiń konsertin kórgen. Az kún ótkennen keıin osy ánshi qyzdyń aıtýyna arnap jańa ánder jazýǵa shaqyrý alǵan. Konsertte kórgen qyzy, onyń daýsy, án salý máneri Erjanǵa birden unaǵan. Qıaly kókte qalyqtap shabyttanyp júrgen kompozıtordyń bul ánshi qyzǵa degen ánderiniń, birden sátti shyǵýy da osydan edi.

Kórkemóner - kompozıtordyń án, kúıi, sýretshi, músinshiniń sýret, skýlptýralary ózinen ózi bostan-bos týmaıdy. Bulardyń da negizinde kózi kórgen, ne qulaǵy estigen shyndyq jatady. Sol shyndyqty daryn ıesi qalaı qabyldady, qaıǵyrdy ma, súısindi me, álde qýandy ma, mine osydan kórkemóner dúnıesi týady. Sol týyndynyń qandaı bolyp shyǵýy - ol tek sýretkerdiń daryny ǵana sheshedi. Al ol shyndyq sýretkerdi tolqytpasa, renjitpese, qýandyrmasa, onda sýretker eshteńe týdyra almaıdy, ózin ózi qınap birdeme istegen kúnde de, onysy adamdy oıǵa salar, tolqytar dúnıe bop shyqpaıdy. Óıtkeni kórkemóner adamnyń tek jan seziminiń tolqýynan, sýretkerdiń júreginiń urýynan týady.

Erjan osyndaı qanattanyp júrgen kezinde Almagúldiń aıtýyna arnap eń alǵashqy eki ánin jazǵan. Ol ánshi kelinshekti sonaý óleńin aıtqyzǵan kúni kórgende, Almagúldiń súp-súıkimdi túrine, ásirese ándi birden qaǵyp áketetin keremet ánshilik qabiletine tań qalǵan. Jas baladaı qýanǵan. Osy tań qalý, osy qýanysh, ony sol kúni-aq Almagúlge qyzyǵýǵa, súısinýge aparyp soqqan. Osy sezim ánshi jas áıelmen kezdesken saıyn kúsheıe túsken. Aqyry aparyp ony mahabbatqa, Almagúlsiz ómir súre almaıtyn kúıge jetkizgen. Naǵyz sulý mahabbat, opaly mahabbat tek eki adam birin-biri shyn súıse ǵana týady. Al Almagúldiń de buny shyn súıetini daýsyz edi. Biraq ol nar táýekel sheshim ala almaı júrgeninde, áıeline esh kinárat taqpaı, kúıeýi Asqar úıinen ketip qaldy. Onyń bul qylyǵy Almagúldiń júregin aýyrtyp, kóńil otyn bálendeı óshirgen joq. Kerisinshe, kompozıtorǵa degen oıyn demiktire tústi. Endi ol Erjandy saǵynyp kútetin boldy. Osy saǵyný ári-beriden keıin ǵashyqtyq qusaǵa aınaldy. Egerde jumys babymen, ne bóten bir jaǵdaımen Erjan kezdesetin jerine keshigip qalsa, Almagúl janyn qoıarǵa jer tappady. Súıgenimen jolyqqansha asyqty. Asyǵatyny sonshalyq, ýádelesken jerine Almagúl mezgilinen buryn baratyn boldy. Muny kórgen Erjan, otyz besten asyp ketkenine de, sabyrly minezine de qaramaı ózi de erte keldi. Sóıtse de bular ekeýine de birdeı qymbat, qosylý máselesin qozǵamady. Qýana jolyǵyp, shattana sóılesýden ári barmady. Degenmen áńgimeni Erjan bastaýy kerek edi. Almagúl bolsa basy bos, ol Erjannyń ne derin kútýde edi. Al Esentaev Almagúldi qansha jaqsy kórgenmen on jyl otasa, túrge de, minezge de eshkimnen kem emes, kóńilin qosylǵaly qaldyryp kórmegen, meıizdeı tátti egiz ul taýyp bergen jubaıy Jámılany qımady, tastap ketpek túgil, onyń kózine shóp salýǵa áli jetpedi. Osylaı Erjan eki ottyń arasynda qaldy. Sóıtse de, kúnnen-kúnge Almagúl ony ózine tarta tústi. Bul endi Almagúldi kórmegen kúni, dúnıe ózinen ózi tarylyp ketkendeı, jaýar bulttaı túnerip, qabaǵyn ashpaıtyn boldy. Mine osyndaı halde júrgen Erjanǵa bir tutqıyl oqıǵa, Almagúl ekeýiniń arasyndaǵy óte almaı júrgen ordy kenet sekirip etýge jol ashty.

Osy bıylǵy kóktemniń basy edi. Aǵashtar jańa búrin jaryp, kógere bastaǵan. Aryq boıy men úı irgelerinde kógal shóp qyltıyp shyǵyp qalǵan Almatynyń qalyń baý-baqshasyna qustar kelip, bulbul, qaratorǵaılardyń saıraǵandary da aýqyn-aýqyn estilip turǵan.

Búgingi kesh bir túrli tymyrsyq edi. Aspandy qalyń bult qaptap alǵan. Sirá, jańbyr jaýatyn tárizdi. Erjan men Almagúl áńgimelese júrip bir qalyń aǵashtyń aleıasymen kele jatty. Kóktemgi qoıý bult ústinen túnergen qalyń aǵash ishinde qarańǵylyq qoıýlana túsken. Erjan men Almagúl osy baýdyń ortasyndaǵy aleıanyń biter jerindegi kóshege shyǵyp úlgirgenshe, kenet jerdi jara kún kúrkiredi. Bul jazdyń habarshysy, kóktem kelgeli kúnniń alǵashqy kúrkireýi edi. Aǵash bitken qorqyp ketkendeı, japyraqtary sybdyrlap shaıqalyp, selk-selk etkendeı boldy. Sol sátte kenet jańbyr shelektep quıa jóneldi.

Almagúl Erjandy qolynan ustaı alyp, anandaı jerdegi qalyń japyraqty kári emenniń janyna qaraı júgirdi.

— Kúnniń kúrkiregeninen jaman qorqamyn, — dedi ol shyn shoshyp ketken pishinmen. — Azyraq tasalaı turaıyq...

Al jańbyr áli quıyp tur. Onyń sýyq tamshylary qalyń japyraqtardan ótip, astynda turǵan kelinshek pen jigitke túse bastady. Erjan penjegin sheship Almagúldiń ústine japty.

— Jamyl, Almash, áıtpese tipti sý bolasyń.

— Eger birge jamylmasańyz, penjegińizdi ózińiz alyńyz!

Erjan amalsyz jas áıelmen qatarlasa, oǵan tym jaqyn turyp penjektiń bir óńirimen basyn japty. Bir qolymen penjektiń ózi jaq shetin ustady da, ekinshi qolymen Almagúldiń ıyǵynan asyra penjektiń arǵy etegin qymtaı ustady. Ánshi áıel endi onyń qushaǵynda qaldy. Etine eti tıip turǵan Almagúldiń ystyq denesi kenet Erjannyń boıyn balqytyp jiberdi. Budan ári ekeýi de shydaı almaı bir-birine jabysa qaldy.

Sol bir jaýyndy tún, bulardyń syrtta kezdesýiniń eń aqyrǵy túni boldy. Erteńine Erjan Almagúldiń úıine keldi. Sol kúnnen bastap bularǵa mahabbattyń baldaı tátti, ottaı ystyq kezderi bastaldy.

Kúıeýiniń ózine, balalaryna múldem ózgergenin Jámıla da uqty. Biraq sabyrly minezine salyp, tek ishten tynyp, ýaqıǵanyń aıaǵyn kútti.

Jámılany dál osy kezde kórgen adam, ony tanymaı qalýy da múmkin edi. Bıdaı óńdi ashań júzi qýqyldanyp, burynnan da muńly kózi seriginen aırylǵan aqqýdaı qasirettene qalǵan. Sóıtse de ol tis jaryp Erjanǵa eshteńe degen joq, basqalarǵa da syryn ashpady.

Jámıla Bekova. Bıdaı óńdi, muńly kózdi, tarta bilseń ǵana sóıleıtin dombyranyń ishegindeı tuıyq minezdi oıǵa jomart qyz Jámıla, aýyldan kelip ýnıversıtetke túskende on segizde edi. Kózi onyń nege muńly? Ózge qyzdardaı emes, kúlkige nege sarań? Jámılanyń júregine tereń uıalaǵan muńnyń da syry bar edi. Jámıla alty balaly áke-sheshesiniń eń úlkeni edi. Ásirese eń kenje inisi Erejepti qolynan tastamaıtyn. Bul on ekige shyqqanǵa Erejep ekide edi. Sheshesi qatty syrqattanyp aýrýhanaǵa túskende, Erejep óz qolynda ólgen. Bir aı ótpeı, Erejepten eki jas úlken sińlisi, taǵy bir aıdan keıin alty jasar ortanshy inisi óldi. Úsheýi de jegiden qaıtys bolǵan.

Uly Otan soǵysy júrip jatqan aýyr kezeń. Ákesi de, jany ashyr týystary da maıdanǵa ketken. Ólim men joqshylyq qatar kelip, aqyly erte kirgen Jámılanyń kózinde únemi tunyp turatyn aýyr muń taby paıda bolǵan.

Jámıla ýnıversıtettiń ekinshi kýrsynda oqyp júrgende teatrda Erjanmen kezdesken. Ekeýiniń orny qatar kelgen eken. Konservatorıany jańa bitirgen Erjannyń osy kezdiń ózinde-aq aty shyǵa bastaǵan. Janynda otyrǵan osy bir ashań óńdi, muńly oıly kózdi qyz Erjanǵa óte unaǵan. Qyzben ózi tanysqan. Olar sol kúni taǵy kezdespek bolǵan. Taǵy da kezdesken, taǵy da. Bir kórgennen bular bir-birine ǵashyq bolyp qalmaǵanmen, osy jıi kezdesý aqyrynda úlken mahabbatqa aınalǵan.

Olar sol jyly qosylǵan. Kelesi jyly Jámıla egiz ul tapqan. Eki bólmeli úı alyp Erjan men Jámıla baqytty ómir súre bastaǵan. Áne-mine degenshe kózderi sheshelerine uqsaǵan úlken kóz, súp-súıkimdi Erǵazy men Nurǵazy da apyl-tapyl júrip qaldy. Taǵy birer jylda Jámıla da ýnıversıtetin bitirip, orta mektepke muǵalim bolyp bardy. Al Erjan bul kezde áıgili kompozıtorǵa aınaldy. Bularǵa úkimet baý-baqshaly jeke úı berdi. Sóıtkenshe bolǵan joq, egiz uldarynyń da mektepke baratyn ýaqyttary taıap qaldy. Erǵazy men Nurǵazy sheshelerindeı emes, óte shat kóńildi bolyp ósti. Endi Erjannyń alty bólmeli baý-baqshaly úıi ý-shýǵa, mýzykaǵa, qýanyshqa bólendi. Tek Jámılanyń sabyrly, tuıyq, uıań minezi ózgermedi, áli de aldynan shyǵatyn bir qaıǵyny kútkendeı, onyń kózindegi qasiret taramady.

Jámıla Erjandy semá basy dep tanyp, ózin oǵan baǵynyshty sanady. Kúıeýin únemi syılap, kıimin der kezinde ótektep, asyn der kezinde daıyndap, árqashanda Erjannyń qas-qabaǵyna qaraýmen boldy. Ras, aqyrǵy jyldary Erjan óziniń túnde jumys isteıtinin syltaý etip, Jámıladan bólek, kabınetinde jatatyn bolǵan. Árıne, Jámıla oǵan bálendeı mán bergen joq. Ol súıip qosylǵan kúıeýiniń bólek jatýy - ózinen sýyna bastaǵannyń belgisi ekenin bilmedi. Jámıla keıde Erjanǵa qarsy shyǵyp ta qalatyn. Biraq bunysy kóbine egizdiń kishisi Nurǵazy jaıynda týatyn. Nurǵazy Erǵazydan alty saǵat kishi bolatyn. Úlkeni Erǵazy Jámıla tárizdi salmaqty, uıań edi. Al kishisi Nurǵazy ákesi tárizdi, sál ózimshildeý, óziniń degeni bolmasa ońaı kóne qoımaıtyn erkeshoralaý edi. Bul sheshesinen góri ákesine jaqyn-dy. Osylaı ósken Erǵazy men Nurǵazy, balanyń aty bala ǵoı, keıde birdemege kelispeı, janjaldasyp ta qalatyn. Mundaıda Erjan men Jámıla ekeýi de ózderiniń jaqsy kóretin balalarynyń jaǵyna shyǵa keletin. Onda da jáı ásheıin qaljyńdasa:

— Nurǵazy, sen ákeńe arqa súıep, ózińnen úlken aǵańa tıispe, — dep kúlimsireıtin Jámıla. — Baıqa, biz ekeýmiz ákeń joqta jabylyp, seni sabap alarmyz.

— Olaryń bola qoıar ma eken? — dep kúletin Erjan,- sender ekeý bolsańdar da, Nurǵazyǵa kúshteriń jete qoıar ma eken?

Ákesiniń ózin maqtaǵanǵa máz bolyp, Nurǵazy kúshin kórsetkisi kelgendeı, sheshesi men aǵasyna tap-tap beretin.

Balanyń bul qylyǵyn bári qyzyq kórip kúletin. Jámılanyń kúıeýine qarsy kelgendegisiniń bary osy.

Al Erjan Almagúlmen tanysqannan keıin kilt ózgerdi. Bunyń aldynda áıelimen jaı ǵana úı-ishiniń sharýasy, balalary týraly sóılesip, kóbine kúısandyqtyń qasynan shyqpaıtyn. Endi kenet keshke taman uzaq ýaqyt úıge kelmeı serýendep júrýdi shyǵardy. Al úıge kelse, kózi kúlimdep tipti bólek, shattanǵan, qýanyshqa tolǵan tek mahabbat ánderin shyǵaratyn boldy. Burynǵydaı Nurǵazymen de kóp oınamaıdy, áldenege ózinen ózi máz. Shynynda da Erjan osy bir tusta óte qýanyshty edi. Erjan tek lázzatyna ǵana shıfa tapqan joq, ózin biletin, rýhanı ómirine serik tapqan. Al Jámıla bolsa, buǵan tek erim dep qana qaraıtyn. Onyń jaqsy kompozıtor, jaqsy adam ekenin bilgenmenen, bunyń jazǵanyna jany qurban bolarlyqtaı tebirenip, Erjannyń tvorchestvosy úshin ómir súrýge bolady demeıtin. Birinshi qatarda oǵan uly daryn ıesi Erjan emes, jaqsy kúıeý, jaqsy adam Erjan turatyn. Meniń janymdy, tvorchestvomdy túsinbeıdi dep oılaǵan Erjannyń Jámıladan sýyna bastaýyna sebep bolǵan kádiktiń biri osy. Erjan maǵan tek tósekte, úıde ǵana serik bolatyn jar emes, darynymdy túsinetin, ony baǵalaı biletin, tipti kerek bolsa sol darynyma qanat beretin, qıalymdy tebirente alatyn, ózim sıaqty daryn ıesi adam kerek degen. Mine osyndaı adamdy Almagúlden taptym dep oılaǵan. Almagúlmen bir bolsa, Erjanǵa odan artyq, tilek joq tárizdengen. Biraq Jámılamen aıyrylýyna taǵy bir qaıshylyq, taǵy bir bóget týǵan. Ol - Jámıla qur jary ǵana emes qoı, ol eki balasynyń anasy ekendiginde edi. Al bala baýyr etten. Ony tastap ketý -óziniń baýyrynyń bir bóligin julyp alyp, laqtyryp jiberýmen teń emes pe? Árıne ǵoı. Ásirese Nurǵazy tárizdi ózin kórse eki qolyn joǵary kóterip, meni qushaqta dep elpildep turǵan balany qıyp kete alar ma? Árıne, qıyp kete almasa kerek-ti. Onda, múmkin Almagúldi qıar? Úıli, kúıli adamǵa bul ekeýiniń jaǵdaıynda, anda-sanda kezdesip júrgenderi jón emes pe? Biraq mundaı opasyzdyq Almagúl ekeýiniń mahabbatyna da, Jámıla ekeýiniń erli-zaıyptylyq boryshtaryna jaǵylǵan kir ǵoı jáne Erjan da óıtip júre almaıdy ǵoı, óz uıatyn ózinen urlaýǵa bunyń ary shydamaıtyny haq. Qaıtkenmen bir jaǵyna shyǵýy kerek. Erjanǵa bir qıyny Almagúlden aıyryla almaıtynyn taǵy biledi. Shyn mahabbat árqashanda osylaı kelse kerek-ti. Basy áńki-táńki bolǵan Erjan aqyrynda, eger Almagúl kónse kishisi Nurǵazyny ózine almaq bop sheshti.

Al Jámıla bolsa, kúıeýiniń burynǵy Erjany emes ekenin álde qashan uqqan. Mundaıda jan ashyrlardyń aıaq astynan tabylatyn ádeti ǵoı. Osyndaı jan ashyrlardyń keıbireýleri Erjannyń Almagúlmen jaqyn ekenin jetkizip te úlgergen. Al Jámıla bolsa, bir sát kúıeýiniń ózindeı óner adamymen qosylǵany jón shyǵar dep te oılaǵan. «Men bolsam ýnıversıtet bitirsem de, aýyl áıelimin (ýnıversıtet bitirip te aýyl áıeli qatarynda qalýǵa bolatynyn ol biletin). Erjannyń rýhanı jáne daryn talǵamdaryna jaýap bere almaıtynym da shyn ǵoı» degen ol, sóıtse de qyzdaıynan qosylǵan jaryn qımaǵan. Kúresetin jolyn taǵy taba almaǵan. Sóıtip, júrgende ol áldeqalaı birdeme izdep júrip bir kúni, kúıeýiniń tartpasynan jaqynda Chehoslovakıa kýrorty - «Karlovı Varıǵa» baratyn eki joldama qaǵazdy kórgen. Abyrjyp turyp qalǵan. Kenet óziniń esine bir oqıǵa túsken. Osydan alty jyl buryn Erǵazy men Nurǵazylary úshke shyqqan kezderinde, ekeýi aqyldasyp «balalarymyz ózderiniń ana tilin úırensin» dep, egiz uldaryn Jámılanyń tórkinine bir jazǵa aparyp tastaǵan. Ózderi Kókshetaýǵa kýrortqa ketken. On kún ótpeı Erjan balalarymdy saǵyndym, Almatyǵa qaıtaıyq deı bastaǵan. Býrabaıdyń móldir kóli de, Oqjetpestiń shyrshaly bıigi de ony ustap tura almaǵan. Demalys kúnderiniń jartysy da bitpeı bular Almatyǵa qaıtyp kelgen. Sóıtken Erjan mine, qaıdaǵy joq ánshi áıelmen bir aıǵa ketip barady. Jámılany qoıshy, budan da sulý, jas, ónerli áıel tabylyp turǵanda oǵan «ketpe» deý qıyn shyǵar. Al bir kún kórmese tura almaıtyn balalaryn qalaı bir aıǵa tastap ketpek? Almagúl ekeýiniń mahabbattary sondaı kúshti bolǵany ma? Iá, kúshti bolǵany ǵoı, áıtpese Erjandy Jámıla bilmeıdi me, biledi ǵoı, ol Nurǵazysyn bir áıelge erip op-ońaı tastap ketpese kerek edi.

Erjan men Almagúldiń ekeýiniń arasynyń tym jaqyn ekenin Jámıla endi túsindi. Túsinip edi, kúıeýin budan ári ustaýdyń kerek emes ekenin uqty. Bunda kúıeýine degen ókpe, naz, yza, ashý bári de bar edi. Sóıtse de, kúıeýinen aıyrylatynyn túsingende, ózin bireý ashyq jarasyna tuz quıyp jibergendeı sezindi. Ońasha úıde daýsyn shyǵaryp jylap ta aldy. Biraq Jámıla qaıǵysyn da, ókpesin de aqylǵa jeńgize aldy. Bolar iske bolattaı bolýǵa bel býdy. Ne istese de, Erjan ózi sheshsin dedi. Jámıla joldama qaǵazdaǵy kúıeýiniń Almagúlmen «Karlovı Varıǵa» Erjan operasynyń premerasy etisimenen júrýge tıisti ekenin óz kózimen kórgen, endi ún-túnsiz sol kúndi kútti. Sol kezde Erjan da bir belgi berip qalar dep oılady. Óıtkeni kúıeýiniń minezi ózine belgili, qandaı is istese de ashyq isteıdi, al mundaı opasyzdyqty ol jasyryp, adal jaryn azapqa salyp qoımaıdy.

Mine sol kútken Erjan operasynyń premerasy da boldy. Jámıla bul operaǵa barǵan joq. Ne betimenen barady? Jáne sol kúni Nurǵazysy sýyq ustap qalyp, ony Erǵazynyń jalǵyz ózine qaldyryp ketýge júreksindi. Al premeradan keıin Erjan úıge qaıtpady.

Erteńine Jámıla Erǵazyny mektepke jiberip, syrqattanyp qalǵan Nurǵazysyna dári berip, janynda otyrǵanda, sonda ǵana Erjan úıine keldi. Aýyryp jatqan Nurǵazynyń janyna kelip otyrdy.

— Qaı jeri aýyrady? — dep surady ol.

— Jaı, ásheıin azyraq sýyq tıip qalǵan ǵoı. Erteń-aq turyp keter.

Erjan balasynyń shashynan sıpap sál únsiz otyrdy.

— Men kýrortqa júrip bara jatyrmyn, — dedi ol azdan keıin.

— Bilemin.

— Jáne, jalǵyz emespin.

— Ony da bilemin.

— Bilseń — Erjan taǵy sál kidirdi. — Bilseń, meniń óz kıimderimdi tegis shamadanǵa salyp ber. Múmkin bul úıge qaıtyp oralmaspyn.

— Bári de salynǵan. Eki chemodanyń áne tur.

Bala bárin de estip jatyr. Ákesi men sheshesine «osy sender ne sóılep kettińder» degendeı kezek-kezek qaraýda.

— Onda qosh, ózge máselelerdi kelgen soń sóılesermiz. — Erjan eńkeıip balasynyń betinen súıdi de, qabyrǵaǵa súıelip qoıylǵan eki úlken chemodandardy alyp esikke qaraı júre berdi. Sirá, mashınasy dalada kútip turǵan bolýy kerek.

Dál osy kezde Nurǵazy ornynan atyp turdy da, baqyryp jylap ákesiniń janyna jetip bardy.

— Papa, papa, qaıda barasyń? Meni de ala ket! — dedi ákesine jabysyp.

Erjan chemodanyn jerge qoıyp, balasynyń mańdaıynan sıpady.

— Alysqa baramyn, qalqam, — dedi. — Saǵan barýǵa bolmaıdy. — Sodan keıin Jámılaǵa qarady,- qaıtyp kelgen soń múmkin Nurǵazyny ózime alarmyn.

— Qudaı aıyrmaǵan egizdi, sen aıyryp ne qylasyń, ózim de ósire alamyn, — dedi muńaıa, balasyn ózine tartyp qushaqtap. Kenet Jámılanyń daýsy dir ete qaldy. — Odan da ózińdi kút, qaıda júrseń de balalaryńa qorǵansyń ǵoı.

Erjan tolqyp ketti. Jámıla ylǵı osylaı. Ózgelerdiń jalynyp, jalbarynyp, ne kúsh kórsetip isteı almaıtyn isin bul únemi osylaı, ózinin bıazy minezimen, aqyldy jáne jumsaq sózimenen op-ońaı jónge keltire alady. Boıyn bir jylylyq bılep ketken Erjan, dál osy mınýtta chemodandaryn oryndaryna qoıyp, tipti esh jaqqa ketkisi de kelmeı qaldy. Biraq bir sekýnd ótpeı, ózin kútip, jas baladaı terezeden telmirip qarap otyrǵan Almagúl kóz aldyna elestep ketip edi, bul oıynan tez qaıtty. Jámıla jibermeı qoıatyndaı áıelimen qur basyn ızep qoshtasty da tez shyǵyp ketti.

Al Jámıla qansha qınalyp tursa da, qazaqtyń ejelgi qaıǵyǵa da, qasiretke de kónimpaz áıelderiniń sabyrly ádetine salyp úndemeı qala berdi. Ol kúıeýine shyn júrekten oń sapar tiledi. Óıtkeni, Jámıla Erjandy óte jaqsy kóredi.

Almagúl men Erjannyń birge «Karlovı Varııǵa» júrip ketkenderi jurtqa erteńinde-aq estilgen. Bireýler sengen, bireýler senbegen.

Tegi Erjan men Almagúldiń birge júrip ketkenine bir adam qýansa ol - Tobyqov edi. Tobyqov eń aldymemen kásipshiler odaǵyna baryp, ekeýine bir kýrortqa joldamany alǵan Erjan Esentaev ekenin bildi. Oǵan endi aıqyn boldy. Sodan keıin Mahmut Esenjolovqa keldi.

— Mundaı sharýany bosqa tastamaý kerek, — dedi.

— Qandaı sharýany? — dedi Mahmut túsinbeı.

— Jaqanova men Esentaevtyń erli-zaıypty adamdaı kýrortqa birge ketip qalǵanyn aıtamyn.

— Á-á. Múmkin ekeýi qosylǵaly júrgen shyǵar? Birin-biri jaqsy kóretin bolar?

— Jaqsy kóretin bolar? Ondaı sharýa — tek osy artıserge ǵana jazylyp qoıylǵan ba? Múmkin, men de bireýdi jaqsy kóretin shyǵarmyn. Sonda men de semámdy tastaýym kerek pe? Sovettik moral degen qaıda! Joq, bul sharýany tyıý kerek!

— Tyıǵanyń qalaı? Jurt birin-biri jaqsy kórmesin deısiń be? Ol tipti múmkin emes qoı!

— Múmkin emesińiz qalaı! Ekeýin birdeı jumystan shyǵaryńyz da jiberińiz, kóreıin olar birin-biri qalaı jaqsy kórgenderin!

— Sonda Almagúldiń ornyna óleńdi sen aıtyp, Erjannyń ornyna mýzykany men jazamyn ba? Olardyń óz basynyń bostandyǵy ózderine jatady, al daryndary halyqtiki.

— Artıspin, kompozıtormyn dep sonda olar oılaryna kelgenderin isteı berýleri kerek pe! Anaý bytshyt bolǵan semáǵa, Erjannyń jylap qalǵan áıeli men balalarynyń kóz jasyna kim jaýap beredi.

— Oǵan, árıne, Erjan jaýap beredi.

— Mine, mine, men sony aıtam!

— Jáne jaýap bergende, árkim eń aldymenen óziniń arynyń, sanasynyń, uıatynyń aldynda jaýap beredi. Sodan keıin qoǵamnyń moralyna jatpaıtyn kúnálary bolsa, qoǵam aldynda jaýap beredi. Bul isti aqyrynda sovet soty qaraıdy. Erjan men áıeliniń aıyrylýy zańdy dep tapsa aıyrady. Balalaryna er jetkenshe alıment tóletedi.

— Joq, men ondaı jazany aıtyp otyrǵam joq.

— Endi qandaı jazany aıtasyń?

— Men osy sharýashylyqtyń bárine jaýapty adamǵa qoldanatyn sharýany aıtyp otyrmyn.

— Ondaı adam kim?

— Hamze Syrnaev.

— Ol qalaı jaýapty bolady?

— Qalaı jaýapty bolmaıdy? Ózimizde sondaı ánshi joqtaı, basqa qalada júrgen Almagúldi alyp kelip, úkimettiń qyrýar aqshasyn shyǵaryp ansámbl quryp, jurttyń bárinen artyq etip kórsetken kim? Árıne Hamze Syrnaev! Almagúlge óleń jazady dep ádeıi Erjan Esentaevty tanystyrǵan kim? Taǵy sol Hamze Syrnaev! Aqyrynda ne shyqty? Hamze Syrnaev Almagúl men Erjannyń jaqyndasýlaryna tikeleı múmkindik jasaǵannan keıin olar qosylady. Osylaı Hamze Syrnaev sovet semásyn buzady. Bul da aıyp pa?

Óziniń aıtqanyna kóne qoımaıtyn Hamze Syrnaevty Mahmuttyń da jaqsy kórmeıtinin Tobyqov biletin. Sondyqtan da Syrnaevty aıyptap otyr. Biraq Hamze men Mahmuttyń arasyndaǵy talas kórkemónerge degen kózqarastan týǵan talas ekenine onyń dál qazir sharýasy joq. Bar páleni Hamzege aýdaryp, osy jerden ony súrindirmek. Jáne qatty súrindirmek. Al Mahmut Tobyqovtyń bul aıtyp otyrǵandary Hamzege jala jabý ekenin birden túsingen. Sondyqtan:

— Seniń bul sózderińnen eshteńe de shyqpaıdy,- dedi Mahmut. − Aqyldary bar, denderi saý eki adamnyń birin-biri jaqsy kórýinde dırektordyń esh jazyǵy joq.

— Sonda fılarmonıanyń ánshi áıelderi Almagúl tárizdi búline bersin deısiz be? -dedi Tobyqov. − Baıdan shyqsyn, bótenniń semásyn buzsyn - oǵan eshkim jaýapty bolmasyn. Mundaı jaǵdaıda fılarmonıaǵa dırektor, basshy ustap ne kerek? Onyń tárbıeshi róli qaıda?

— Bir oqıǵadan búrkýi kollektıvke tán derlik qorytyndy isteýge bolmaıdy.

— Bir ǵana oqıǵa dep kim aıtty sizge?

— Taǵy birdemeler bar ma?

— Nege bolmasyn. İzdeseń tabylady. Tek izdeı bilý kerek.

Budan artyq bul ekeýi sóılesken joq. Áldeneni oılanyp Mahmut óz kabınetinde qaldy. Artıserdiń moraldyq tazalyǵy úshin kúresýdi syltaý etip, fılarmonıadan Hamzege sóz keler kúnálardy izdep tappaq bop Tobyqov ketti. Sol kúni ol Jámılanyń úıine keldi.

Erjan men Almagúl Chehoslovakıaǵa júrip ketkenniń erteńine qyzdaryn ertip Jámılanyń úıine (endi bul úıdi osylaı ataǵan jón bolar) Birlán kelgen.

Keshe ol Lenıngradtan habar alǵan. Emdeýshi dáriger aýrý qyzy jaıynda hat jazǵan eken. «Birinshi qoldanǵan emimiz jóndi nátıje bermedi, basqa em qoldanyp jatyrmyz» depti. Týmaı jatyp bıshara balanyń mundaı jazylmaıtyn syrqatqa ilikkeni anasyna burynǵysynan da qatty batyp ketken. Sodan ne isterin bilmeı qyzdaryn ertip Jámılanyń úıine baryp qaıtpaqshy boldy. Birlán Jámılamen kópten tanys bolatyn. Ekeýiniń minezi de uqsas, ekeýi de kishkentaılarynan qıyndyqpen ósken. Tek búginge deıin taǵdyrlary ǵana ózgeshe edi. Birlán bolsa, mahabbaty sátsizdikke ushyrap, qalyń qaıǵyǵa kezdesken. Al Jámıla, sol alǵashqy erge shyqqan kúnnen bastap osy ýaqytqa deıin eshbir jamandyqqa ushyramaı, erimen tatý-tátti ómir súrip kele jatqan.

Qyzdarymen Birlán kelgende Jámılanyń balalary da sabaǵynan qaıtyp, úıde úsheýi bop, túski astaryn ishkeli otyr eken. Birlánniń kelgenine qýanyp qaldy. Tórt balany tamaqtaryn berip «oınańdar» dep ekinshi bólmege shyǵaryp jiberdi de, Jámıla shaı qoıyp bolyp, dıvan ústinde otyrǵan Birlánniń janyna keldi. Jámılanyń ózine birdeme aıtqysy kelip, aıta almaı otyrǵanyn Birlán birden sezdi. Endi sózdi ózi bastady.

— Búgin, Jámıla, tym júdeýsiń ǵoı, birdeńege renjýlisiń be, qalaı, — dedi jaıshylyqtaǵy daýsyn kótermeı sóıleıtin ádetimen,- álde kúıeýińniń operasyn kórermenderdiń salqyn qabyldaǵanyna júdep otyrsyń ba? Seniń kúıeýińnen únemi asyl dúnıe kútýge eshkimniń de qaqy joq. Onyń jazǵany búgingi kúnge arnalǵan jańa mýzyka. — Kenet Birlán jan-jaǵyna qarady. — Ózi qaıda? Qydyryp ketti me?- dedi.

Jámıla aqyryn ǵana kúrsindi.

— Júrip ketti...

— Qaıda?

— Chehoslovakıaǵa...

— O jaqqa nege ketti? Tvorchestvolyq komandırovkamen be?

— Joq, kýrortqa ketti. Jáne jalǵyz ketken joq...

— «Jalǵyz ketpegenin» qalaı? Kimmen ketti?

— Almagúlmen...

Odan artyq Birlán eshteńe suraǵan joq. Almagúl men Erjannyń arasy jaqyn degendi buryn da estigen. Artıserdiń arasyndaǵy kóp ósekterdiń biri shyǵar degen de qoıǵan. Senbegen. Sóıtse... Endi oǵan bári de aıqyn boldy.

— Jáne, — dedi Jámıla taǵy kúrsinip - múldem ketti.

Birlán taǵy úndemedi. Qabaǵy kenet jabylyp ketti. Ol osylaı uzaq otyrdy. Álden ýaqytta baryp:

— Mundaıda aqyl berý de qıyn,- dedi Birlán. — Qaısymyz jetisip júrmiz. Aıtatyn jalǵyz aqylym — ózińe óziń berik bol. Opasyzdyq istegen kúıeýiń! Iá, jaqsy kórgen adamyńnyń búıtýi... — Birlán sál kidirip qaldy da, qaıtadan sóıledi, — bir qıyny, ondaı adamnyń qatesin qısań da, opasyzdyǵyn qıa almaısyń.

Jámıla taǵy aýyr kúrsindi.

— Meni qoıshy... Qaıǵyrarmyn, qorlanarmyn, jylarmyn, áıteýir shydarmyn. Qasymda balalarym bar ǵoı. Ózine qıyn bolyp júrmese...

Jámılanyń «ózine qıyn bolyp júrmese» degen sózdi Erjandy aıaǵandaı, qıa almaǵandaı bop aıtqanynan, Birlán ony áli de jaqsy kóretinin bildi. Kenet Birlán ashýlana qaldy.

—Ózine qıyn bolaryn bilse, ol nege tastap ketti? Eń bolmasa balalaryn aıaýy kerek edi ǵoı.

—  Bar áńgime sonda bolyp tur ǵoı. Ol balalaryn tym jaqsy kóretin edi. Ásirese kishisin...

— Onda balalaryn qalaı qıdy?

— Erkek — áıel emes qoı. Olar mahabbatymen kúrese almaıdy.

Birlán taǵy úndemeı uzaq otyrdy. Taǵy álden ýaqytta baryp:

— Onda Erjandy ózińe qaıtyp keledi deı ber, — dedi ol. — Óz basymyzdan ótti ǵoı. Ásire qyzyl tez ońar. Almagúlmen ekeýi tym tez tabysqan eken. Uzaqqa barmas.

— Joq,— dedi Jámıla Bul joly daýsy bekemdeý shyqty. — Jańa aıttyń ǵoı, qatesin qısań da, opasyzdyǵyn qımaısyń dep. Men de Almagúlge úılengen qatesin qıarmyn, al ózime istegen opasyzdyǵyn qıa almaspyn!

— Tegi, Almagúlge úılenýi men saǵan ózgerýi bir opasyzdyq emes pe?

— Joq bir emes, — dedi Jámıla taǵy bekemdeý sóılep. — Eger men de Almagúldeı áıel bolsam, onda bir sári... Al men Almagúl emespin ǵoı. Ras, men Almagúldeı asqan ánshi jáne sulý emespin. Biraq meniń júregim sulý edi ǵoı. Ol bıshara ómir boıy sol Erjan dep soqqan. Oǵan, Erjanǵa opasyzdyq istemek túgil, ondaı qıanat túsime de kirip shyqqan emes. Sóıtken adamǵa, ózine baǵynyshty, ózin táńiri sanaǵan aq nıet adamǵa, opasyzdyq isteý, ol qatelesý emes, keshirilmes kúná. Ondaı kúnáni men keshpeımin. Kir matany búldirý bar da, kirsiz taza matany búldirý bar. Ekeýi eki dúnıe. Meniń júregim oǵan, sol kirsiz aq matadan taza edi. Ol sol taza júregime qara boıaý jaqty. Buny keshý meniń qolymnan kelmeıdi. Ol qosylam dese de, endi men qosyla almaımyn.

Birlán osynaý synyq óńdi, muńly kózdi áıeldiń júreginiń qandaı myqty ekenin endi bildi. Oǵan Birlán bir sát súısine qarady. Jáne ol ózine ishteı: «Maǵan da osy Jámıladaı bolý kerek qoı» dedi.

Birlán men Jámılanyń osy áńgimelerinen úsh kún ótkennen keıin, bul úıge Tobyqov keldi. Buryndy-sońǵy tanys emes adamnyń úıine kelip áldenelerdi ospaqtap suraı bastaǵany Jámılaǵa birden unamady. Shý degennen Tobyqov:

— Maǵan bizdiń partıa uıymy anyǵyn bilip kel dep tapsyryp edi, — dedi. — Erjan men bizdiń artıskamyz Almagúl Jaqanova, erli-zaıypty adamdaı Chehoslovakıaǵa birge ketken sıaqty. Aryz sózderine qaraǵanda, Erjan úı-ishin, sizderdi renjitip tastap ketken kórinedi. Sol ras pa?

— Aryzdy kim jazdy eken?

— Bir jany ashyr adam bolar.

— Sol jany ashyr adamnan surańyz, — dedi Jámıla. — Bizdi eshkim de renjitken joq. Meniń kúıeýim sizderdiń ánshi áıelderińizben ketse, bıletteri bir reıske sáıkes kelgen shyǵar.

— Joq, men tekserdim, bir reıske ádeıi kestiripti. Jáne joldamany da Erjan ekeýine birge ózi tólep alypty.

— Teksergen bolsańyz, onda menen nesin surap otyrsyz, — dedi Jámıla qabaǵyn sál shytyp. — Álde ózińizge senbeısiz be? Ózińizge ózińiz senbeıtin bolsańyz maǵan qalaı senbeksiz?

Jámıladan esh nárse bile almaı Tobyqov dalaǵa shyqty.

— Bul jurt ne bolyp ketken? — dedi ol ózine-ózi renjı, — erkegine áıeliń bóten bireýmen qydyrady deseń áıelin tártipke shaqyrýdyń ornyna, chemodanyn alyp úıinen tura qashady. (Ol Almagúldiń kúıeýi Asqar týraly aıtqandaǵysy). Al áıeline erkegiń basqa áıelmen kýrortqa ketip qalypty deseń, kúıeýiniń ústinen aryz berýdiń ornyna, oǵan shań juqtyrǵysy kelmeıdi. Jurt búıte berse, ábden buzylyp bitedi ǵoı. Joq, bir sharasyn qoldaný kerek. Jáne ol sharany myqtap qoldaný kerek.

VII

Kishkentaı kezinde Hanshaıym úıine kelgen bir qonaqtyń aıtqan qaǵıdasyn estigen:

— Bul jalǵanda ne qymbat? — degen ol áńgimesin tyńdap otyrǵan aǵa-jeńgelerine. — Úsh nárse qymbat: mahabbat, dostyq, senim. Ásirese senim...

— Nege? — degen jas jeńgeleriniń biri.

— Mahabbat qymbat, — degen bilgir qonaǵy, — biraq bireýdi sen jaqsy kóresiń be, ol seni jaqsy kóre me — ony aıyrýǵa bolady. Óıtkeni, mahabbat árqashanda ózin tez ashady. Dostyq ta sondaı, kimniń dos ekenin, qas ekenin aıyrý ońaı, al bireýdiń saǵan sengenin, seniń bireýge sengenińdi anyqtaý úshin ýaqyt kerek. Onyń qymbattylyǵy ásirese adamnyń ózine ózi senýinde Ózine ózi: sengen adam qıyndyqty da, ýaqytty da jeńe alady.

Al óziniń qart ájesi Hanshaıym boı jete bastaǵan kezinde:

— Qalqam, sen bireýdi jaqsy kórýiń de múmkin, bireýdi dos sanaýyń da ǵajap emes, al báz-baıaǵy bireýge qatty senýiń de oryndy. Biraq, osynyń bárine adamǵa eń aldymen sabyrlylyq pen turaqtylyq kerek. Bireýdi jaqsy kóredi ekensiń, zamatta kúıip-janba, otqa qyzyqqan kóbelek qanatyn kúıdiredi. Lázzatyńdy da, ózińdi óziń ustaı bil. Al shyn jaqsy kóredi, ekensiń — turaqty bol. Mahabbatta turaqsyz bolý — ol úlken kúná. Dosty da tańdaı bil. Shyn dos bolady ekensiń - ustamdy bol, onyń qatesin, kemshiligin keshire bil. Bireýdiń bilmestigin bilmegen adam shyn dos bola almaıdy. Al bireýge senedi ekensiń, artyn kút. Senimdi aqtaý — óte qıyn syn, bul ekiniń biriniń qolynan kelmeıdi. Ásirese seniń ózine sengen adamnyń senimin aqtaý — bul adamnyń eń uly qasıeti, — degen.

Osylaı kishkentaıynan sabyrlylyqqa tárbıelengen Hanshaıym, ózin shyn jaqsy kórgen, ózine máńgilik jar bolady dep sengen Syrymnyń mahabbatyn da, senimin de aqtaýdy ózine ant etken. Sondyqtan da ol, Syrymnyń boıyna bitken eń uly qasıeti daýsy desek, sol daýsynan aıyrylyp bir mezette músápir bolyp qalǵanyna qaramaı, qosylmaq toılarynyń belgilengen kúniń ózgertken joq-ty.

Syrym daýyssyz qalǵan kúni, bular Hanshaıymnyń jalǵyz bólmeli jeke úıine alǵashqy ret birge kelgen.

Daýsynyń shyqpaı qalǵanyna, zamatta únjyrǵasy túsip ketken Syrym sóılep kóreıin dep edi, tamaǵynan shyqqan qur qyryldy estip, ol bir japyraq qaǵazǵa óziniń oıyn jazyp Hanshaıymǵa usyndy. «Óziń kórip tursyń ǵoı, meniń qandaı kúıge ushyraǵanymdy? Múmkin ómir boıy daýsym shyqpaı qalar, seni baqytsyz etkim kelmeıdi. Erteńgi qosylý toıymyzdy istemegenimiz jón bolar» degen ol qaǵazda.

— Meniń seniń daýsyńa emes, ózine shyqtym ǵoı, — degen Hanshaıym ádettegisindeı Syrymnyń moınynan qushaqtap, kózderine kózderin qadaı, erinderine erinderin taqap, — máńgilikpin degen ýádeme sen. Toıymyzdy ótkizemiz. Al daýsyń týraly qoryqpa, áli-aq jóndelip ketedi.

Toı erteńine İle ózeniniń jaǵasynda bolǵan. Kóktem kelgen kezde Almaty kollektıvteriniń qalanyń syrtyna birlesip shyǵyp, kóktemniń shyqqanyn meıramdap qaıtatyn ádetteri bolatyn. Konsert mekemesi de jylda osy «maevkaǵa» baratyn. Hanshaıymnyń jalǵyz bólmeli páterine jurt jóndi syımaıtyn bolǵan soń ol toı ótkizýge restoran, kafeni alý kóp qarajat kerek etkennen keıin, Nına bul toıdy qalanyń syrtynda ótkizýdi usynǵan. Jurt rahattanyp taza aýada dem alyp qaıtsyn. Al toıǵa kerek taǵamdy, araq-sharapty, dúkenderden, bazardan arzan baǵamen alyp, ózimiz daıyndaımyz. Sóıtsek toı taqa qymbatqa túspeıdi degen. Buǵan kásipshiler odaǵynyń jergilikti komıtetiniń predsedateli Ábilqaıyr da qosylǵan.

Toıǵa baramyz degender, tapqandary jeke jeńil mashınalarmen al qalǵandary, konsert uıymynyń, ózge teatrlardan surap alǵan avtobýstarymen tórt úlken mashına bop tańerteńgi saǵat jetide İle ózenine qaraı bet aldy.

Hamze Hanshaıym men Syrymdy dırektordyń kógildir tústi jap-jańa «Mersedes» jeńil mashınasymen alyp júrdi.

Mashınalar qaladan shyǵa bergen kezde, sonaý shyǵystaǵy alys kók jıekten qyzǵylt shapaǵyn shasha kún de kóringen. Hamzeniń «Mersedesi» kóshti bastap İle shosesimen aǵyzyp kele jatty. Kóktemgi dala kók shópke oranǵan. Kóz jetpeıtin jasyl muhıt. Sál jel soqsa, mashınaǵa jýsan men jańa kóterile bastaǵan jońyshqa ıisi keledi. Búrkit pe, qara qus pa, belgisiz, áıteýir bir úlken qus kerege qanattaryn jaıyp, kógildir aspanda, kóz ushynda qalyqtaıdy.

Mashına alǵa qaraı aǵyzǵan saıyn, dala da ózgere túsedi. Mine, bastary jańa sabaqtanyp kele jatqan kóz jetpeıtin eginjaı. Kóterilip qalǵan balaýsa kók shalǵyn men jońyshqa. Júzim butalary tartylǵan symmen qaz-qatar tizilgen baý-baqsha. Bulardy bir sát, joldyń eki jaǵyn birdeı alǵan, soldattardaı qaz-qatar tizilgen qaraǵaı, terek, qaraǵashtar kórsetpeı jiberedi.

Tek beıneleri qansha ózgergenmen dala sol dala qalpynda qalǵan.

— Ózim Arqada týyp, óskendikten be, dalany janymdaı jaqsy kóremin! — dedi Hamze artyna burylyp, mashına kók shalǵyndy bir jazyqqa shyqqanda, qandaı kóz jetpeıtin keńdik! Qanshama ómir sulýlyq bar bul keń dalada, Hanshaıym, Syrym?!

Hanshaıym sál kúldi.

— Sizge dırektor emes, aqyn bolyp týý kerek edi!

Hamze aqyn bolmaǵanymen, aqyn jandy adam edi. Ol kórkemdikti tanı da, baǵalaı da biletin. Jáne oǵan qýana da alatyn. Buny respýblıkalyq konsert mekemesine dırektor etip bekitkende partıa uıymdary Hamzeniń osy qasıetin de eske alǵan tárizdi.

Al dala bir kórinisten ekinshi kóriniske enip, toıǵa jaıylǵan kilemdeı álsin-álsin ózgere tústi. Qalany shyǵys kúngeı jaǵynan alyp taǵadaı bop qorshaǵan aq basty bıik taýlar birtindep keıin qala berdi. Neǵurlym alystaǵan saıyn bul taýlar, aıqyndana túsip, burynǵydan da bıiktene, qudiretti bir alyp táńirlerdeı kórinedi. Shubatylǵan mashınalar İleniń jaǵasyna taıady.

— Áne, ana tusta, jıde toǵaıy bar. Solaı qaraı júr,- dedi Hamze mashına aıdaýshyǵa İleniń oń qol jaǵasyn nusqap, sol sózdi aıtty da, taǵy keıin buryldy. — Sender jıde aǵashynyń toǵaıyn kórgenderiń bar ma? — dedi.

Syrymmen ekeýi úshin Hanshaıym jaýap qaıyrdy...

— Joq...

— Kórmeseńder, qazir kóresińder, — dedi Hamze, — bul bir tamasha dúnıe! Ásirese kúzdi kúni, jıdeleri pisken kezde...

Mashına aıdaýshy Hamze kórsetken tusqa kep toqtady. Birtindep ózge mashınalar da toqtap jatyr. Jurt tegis tústi. İle ózenin jaǵalaı qalyń jıde toǵaıy kórindi.

Hamze aıtqan kúzsiz de, bul keremet sulý dúnıe eken. Aǵashtary tapal, jıde ormany, aqshyl japyraqtary, naǵyz bir kúmisten, jibekten toqylǵan qalyń perdedeı tutasyp, kún kózimen oınap, tunyp tur. Jańa ǵana búrshiktene bastaǵan jıde dániniń ıisi, áli pispeı-aq jatyp, eshbir ıiske uqsamaıtyn, sál qyshqyltymdaý sekildi. Jupar ańqyp tur.

Jastar júk mashınalarmen alyp kelgen qazan, oshaq, otyn, dastarqan, ydys-aıaq, qoı, bóten taǵam, araq-sharaptaryn túsirip, retke keltirgenshe, qoly bostary jıde toǵaıyn aralap ketti.

Ústinde maı aıyna arnalyp tigilgen ádemi kógildir kostúmi, moınynda qyzyl galstýgy, aıaǵynda qara lakty báteńkesi bar Ábilqaıyr, altyn shashty, sondaı sarǵylt jibek kóılekti Nına ekeýi toǵaıdyń sol jaǵyna qaraı bettedi.

Bular sol araǵa taıaı bergenderinde dál aıaqtarynyń astynan, úlken butanyń túbinen bir qyrǵaýyl pyr etip usha jóneldi. Onyń qyzǵylt, qońyrqaı, jasyldaý quıryq qanattarynyń júnderi sáskege taıaý kóterilip qalǵan kún nurymen shaǵylysyp jalt-jult etti.

Alǵashqyda qorqyp ketip, Ábilqaıyrdyń qolynan ustaı alǵan Nına ushyp bara jatqan qusqa qarap turyp:

— Qarashy, qandaı sulý qus, —dedi.

— Dál óziń sekildi! — dedi Ábilqaıyr kenet tutana qalǵan kózin Nınadan almaı.

Nına sál qyzaryp ketti.

— Men sondaı ádemimin be? — dedi Nına kúlimsireı.

— Qıaldaı ádemisiń!

Bular birine-biri qarap, qarsy turǵan. Betinen ottaı janǵan kózin almaı ózine qadala qalǵan Ábilqaıyrdan Nına taǵy qysylyp ketti. Eki beti dýyldap tómen qarady.

— Qıaldaı ádemisiń! — dedi Ábilqaıyr sózin qaıtalap. — Ózgeni bilmeımin, ózime sý perisindeı sulý kórinesiń.

Nınanyń daýsy ázer shyqty.

— Nege olaı kórinemin?..

— Nına, — dedi kenet Ábilqaıyr, onyń qolyn ustap,- ózensiz taý bolmaıdy, qaıǵysyz adam bolmaıdy deıdi bizdiń jurt. Meniń qaıǵym ózińsiń. Men seni kópten beri jaqsy kóremin.

Nına qolyn tartyp alǵan joq. Eki beti burynǵysynan da dýyldaı qyzaryp, Ábilqaıyrdy áli de sóıleı tússin degendeı qozǵalmaı kútip tur.

— Kópten seni súıemin, Nına, jaýabyn ber, — dedi Ábilqaıyr. Qyz sóıleı tús degendeı taǵy da úndemedi. Tek Ábilqaıyrdyń alaqanynan aqyryn qolyn syrǵytyp sýyryp alyp, qulap ketpeıin degendeı qasyndaǵy jıde aǵashynyń butaǵynan ustady. Nına úndemegen saıyn, Ábilqaıyr ábigerlene tústi, jaýabyn ber, — dedi ol taǵy da jalynǵandaı. — Seniń jalǵyz ǵana sózin, maǵan qanat beredi. Keleshegime sendiredi. Sen ne deseń de, saǵan degen meniń mahabbatym júregimde máńgi qalady. Seni jaqsy kórý maǵan baqyt. Janyma qaıǵy salsa da baqyt.

Álden ýaqytta Nına basyn kóterdi.

— Qandaı qyzǵa bolsa da, sendeı jaqsy jigittiń ózin súıgeni qýanysh shyǵar, — dedi ol da qyzaryp ketip, — meni jaqsy kórgenińe raqmet. Budan artyq saǵan, Ábilqaıyr, eshteńe aıta almaımyn. Júrekke buıryq bere almaısyń ǵoı.

— Álde basqa bireýdi súıesiń be? — dedi Ábilqaıyr bóten sóz taba almaı.

— Joq, eshkimdi de jaqsy kórip qalǵan joqpyn, — dedi Nına, — sirá, áli kezegim kelmegen sekildi. Búgingi sózdi umytaıyq. Burynǵy dos qalpymyzda qalaıyq.

— Bul eń aqyrǵy jaýabyń ba?

— Iá, eń aqyrǵy.

Nına ustap turǵan butaǵyn qoıa berdi. Butaq japyraqtaryn oınata, sál selkildeı baryp tynyshtaldy. Kún sáske bolyp qalǵan edi. Búkil álem kún sáýlesine bólenip jarqyraı tústi.

Úsh qazanǵa asylǵan eki qoıdyń eti túsirilip, dastarqanǵa kelgen kezde, toı ábden qyzyp, tús aýa bastaǵan-dy. Hanshaıym men Syrymdy quttyqtap Hamze, Evgenıı Petrovıch, Zada, Qaıyrǵalı, Kúnjan, taǵy basqalar da sóılep ótken de edi. Jurt syılyq tartý-taralǵysyn da berip bolǵan. Dastarqan ústi tolǵan taǵam, uzyndy-qysqaly shynyly araq, sharaptar. Qyzyp alǵan jurt gý-gý etedi. Sóılegen jurttyń báriniń jańa qosylǵan eki ánshige baqyt, qýanysh tileıtinderi, olardyń shyn júrekten aıtqan sózderinen belgili bolyp jatyr. Áriptes serikteriniń yqylastaryna rıza bolǵan Hanshaıym men Syrym, ár tost aıtylǵan kezde túregelip, tost sózi bitkenshe oryndaryna otyrmaı sóılep turǵan kisige qurmet kórsetedi. Hanshaıym tost sózi bitken kezde sóılegen kisige «raqmet» dep basyn ızeıdi de qolyndaǵy rúmkesimen soǵystyryp aldyna qoıady. Al Syrym bolsa, sóılegen kisige «raqmet» dep sybyrlaı sóılep, basyn ızeıdi de, Hanshaıymmen soǵystyrǵan rúmkesin birden iship qoıady. Alǵashqy birer rúmkeni Syrym ishkende óziniń toıy ǵoı, qýanyshy úshin iship otyr ǵoı dep eshteńe demep edi, al ol kóbirek ishken saıyn Hanshaıym qysyla tústi. Jurt kózinshe toı ústinde búgin ǵana qosylǵan kúıeýine «ishpe» deı almady. Al Syrym, jas qosaǵynyń qandaı kúıde otyrǵanyn túsinbedi. Araq boıyn alyp, tamaǵynyń aýyrǵany basylǵan saıyn Syrym qyza tústi. Bir sát ol óleń de aıtpaq boldy. Biraq daýsy bolar-bolmas shyqty. Qansha yshqynsa da, qur úni qyr-qyr etti. Al Syrym qazir mas edi. Muny kórgen Hamze erteń Almagúldiń ansambliniń eń birinshi konserti bolatynyn syltaý etip, toıdy tezirek taratty.

Daýsy shyqpaı qalǵan kúıeýiniń dál búgin mynadaı masqara etkenine Hanshaıym jylardaı bop qorlandy. Óz toıyna ózi jer ústimenen kelip, jer astymenen qaıtqandaı boldy.

Jurttyń bári Hanshaıymnyń halin túsindi, biraq olar Syrymnyń mas bolyp qalǵanyn bilmegen syńaı kórsetip, oıyn-kúlkilerin, Hanshaıymǵa degen jyly sózderin tyımady.

Tek Tobyqov qana:

— Mundaı sharýashylyqta araq ishpeý kerek qoı,- dedi kózi kirtıip mas bolyp otyrǵan Syrymǵa qarap, ádettegisindeı aqyl aıtyp.

Úsh kúnen keıin Hanshaıym Syrymdy qulaq, muryn, tamaqty qaraıtyn dárigerge alyp bardy. Tájirıbeli, belgili dáriger ánshiniń kómeıin tolyp jatqan aspaptarymen uzaq tekserdi.

— Shamadan tys qatty daýystaımyn dep bir tynys tamyry úzilip ketken be, qalaı? — dedi ol Hanshaıymdy ońasha shyǵaryp alyp. — Daýsy óleń aıtýǵa jaramaıtyn bop qaldy ma degen qaýipim bar. Emdep kórermiz, múmkin ádettegideı jazylyp ta keter. Tek ázirge tym ystyq, sýyq as ishpesin. Jáne araq-sharaptan saqtansyn.

«Daýsynan aırylyp, qor bolyp júrmese jarar edi». Qatar kele jatqan kúıeýine Hanshaıym bir úlken mahabbatpen móldireı qarady. Biraq ol qaýiptiń Syrymǵa bóten jaqtan keletinin bilmegen.

Al úsh kúnnen keıin Almagúldiń eń alǵashqy jeke konserti boldy.

Óz ansambli. Óz atyndaǵy ansámbl. Mundaı dárejege jetem dep oılap pa edi Almagúl? Ol ózin sahnaǵa qaıta shyǵýyn talap etken dý qol shapalaqtaýdyń arasynda, qara kók maqpaldyń aıasynda otyrǵan, qazaqtyń jasyl barqyttan tigilgen ulttyq kıimindegi ansambliniń tórt jigiti men (dombyrashy, syrnaıshy, sybyzǵyshy, daýylpazshy) jasyl kamzoldy, aq jibek kóılekti, jasyl sáýkeleli qobyzshy kelinshekke súısine qarady, Almagúl jańa ǵana osy orkestrdiń súıemeldeýimen Aqan seriniń tamasha ániniń biri «Qara torǵaıdy» aıtyp shyqqan. Bul ándi Almagúldiń jaqsy aıtqandyǵy sonshalyq, kórermender ony sahnadan jibermeı qoıǵan. Án men ánshiniń úılese qalǵandyǵy sonshalyq, uly kompozıtor Aqan seri osy ánin tek Almagúlge arnap shyǵarǵandaı edi.

Ánniń alǵashqy shýmaǵyn naǵyz bir qara torǵaı qanatyn qaǵyp aspanda qalyqtap kele jatqandaı keń, dybysy sulý, erekshe daýsymen tolqyta shyrqaı kelip, qaıyrmasynda jerge qona almaǵan qara torǵaıdaı shyryldap turyp alǵan. Daýsynyń sulýlyǵy, óleń sózderin tyńdaýshyǵa jetkize aıtý máneri jáne ánniń dybys shýmaqtaryn ózinshe, qulaqqa áserli, júrekke jyly etip, shyrqaýy tyńdaýshylardyń júrekterin tolqytyp, kóńilderin ulan-asyr keńitken. Olardyń Almagúldi álsin-álsin shaqyrýlarynyń da sebebi osynda edi.

Almagúldiń oryndaǵan ár ánin jurt úlken qoshametpen qarsy alǵan. Álsin-álsin qaıtadan oryndaýyn tilegen. Al ánshi kelinshek «Qara torǵaıǵa» kelgende tipti qanattanyp ketken. Ájesi, anasy aıtqan án. Yrǵaǵy da, tynys, dybys erekshelikteri de ana sútimen, besikte jatqanda sol ananyń yńyldaǵan áldıimen kelgen. Aıaǵyn apyl-tapyl baspaı jatyp qanyna sińgen. Bul ándi jurttyń janyn tebirentip, qıalyn qanattandyryp, óte sheber aıtýynyń da sebebi osydan edi.

Tyńdaýshylar «Qara torǵaıdy» taǵy surap, alaqandaryn qyzǵansha uryp jatqandarynda, taldyrmash kelgen qazaq qyzy — konferanse sahnaǵa shyqty da:

— Qazir Almagúl Jaqanova qazaqtyń áıgili kompozıtory Erjan Esentaevtyń «Alataýdaǵy qyz» atty jańa ánin oryndaıdy, — dedi.

Jurt «bul qandaı án?» degendeı sál tańyrqaı eleń ete qaldy.

Sol sátte orkestr oınady. Azdan keıin orkestrge qosyla, kúmisteı syldyrlaǵan Almagúldiń daýsy shyqty.

Almagúl bul ándi bir erekshe sezimmen oryndady. Daýsy da saltanatty, sándi shyqty. Ánniń ózi de ádemi edi. Sirá, kompozıtor bul ánge óziniń júrek otynyń bárin aıamaǵan tárizdi. Ánniń sulýlyǵy, tazalyǵy, ońaı bola týra, janyńa saıa berer jylylyǵy sondaı edi, óleńniń úshinshi shýmaǵy bastalǵanda zaldaǵy keıbir án qumar tyńdaýshylar yńyrsyp Almagúlge qosylyp ta ketti.

Bul ándi Almagúl keremet bir oıyn, qıalyn, janyn tolqytqan shabytpen bitirdi.

Ándi de, ánshi jas áıeldi de jurt túregelip uzaq qol shapalaqtap, qoshemetpen qarsy aldy. Jurt sahnaǵa ánshi halyqtyń, taǵy bir asqan ánshi qyzy kelgenin bildi.

Almagúldiń bul joly tabysy orasan edi. Almagúldiń jurtqa unaǵandyǵy sonshalyq, Evgenıı Petrovıch, Hanshaıym, Syrymdarmen qatar otyrǵan Tobyqovtyń ózi zaldan shyǵyp bara jatyp:

— Mendaı daýysty, álgi ne sımfonıalyq orkestr tárizdi sharýashylyqpen shyǵarý kerek, — dedi.

Hanshaıym kúldi.

— Almagúldiń daýsynyń sazy óte ádemi jáne estrada aktrısasyna laıyqty kúshti, — dedi Tobyqovqa emes, Mıhaılovka burylyp. − Al sımfonıalyq orkestrmen birge shyǵarýǵa jaramaıdy. Joǵarǵy notalarda orkestr onyń daýsyn jaýyp ketedi ǵoı.

— Durys aıtasyń, Hanshaıym, — dedi Mıhaılov. —Men de saǵan qosylamyn. Degenmen Almagúl keremet ánshi. Kórdiń be, «Qara torǵaı» men «Alataý qyzyn» qalaı oryndaǵanyn?

— Oǵan sóz bar ma!- dedi Hanshaıym shyn júrekten. — Bizdiń sahnamyzǵa bir tamasha ánshi keldi!

Almagúldiń jeńisine Hamze de jurtpen birdeı qýanǵan. Tek ózgelerden góri onyń jeńildeý, tym tez ózgere qalatyn minezimen tanys bolǵandyqtan Hamze: «Ataq birden keldi jáne tym jas keldi ǵoı. Ony kótere alsa jarar edi» dedi ishinen.

«Almagúl!», «Almagúl» dep jurttyń bári shýlap júrgennen keıin, Almagúldiń konsertine Jámıla da kelgen.

Hanshaıymdaı mýzykalyq bilimi bolmaǵandyqtan, daýsynyń qandaı satysynyń kúshti, kúshsiz ekenin talǵap jatpaı, ánshiniń daýsy da, túri de buǵan qatty unaǵan. Tek sol konsertten bir túrli qobaljı qaıtqan. «Alataý qyzyn» Almagúl ekinshi ret oryndaǵannan keıin jurt taǵy da dý qol shapalaqtaǵan. Biraq bul joly qur ǵana oryndaýshy emes, sahnaǵa ándi shyǵarǵan kompozıtordy da shaqyrǵan. Jurt: «Avtoryn!», «Ánniń avtoryn!» dep otyryp alǵan. Qasynda otyrǵan kúıeýi sahnaǵa kóterilýge májbúr bolǵan. Erjan sahnaǵa shyqqan sátten-aq Jámıla kúıeýiniń raqmetin aıtyp Almagúldiń qolyn alyp súıgenin, oǵan qýana qaraǵanyn, bárin kórgen. Sońynan Almagúl men kúıeýi qatar turyp zaldaǵy jurtqa bas ıip qoshamet kórsetkende, kenet «ıapyr-aı, bir-birine qalaı jarasymdy edi!» dep tańdana qalǵan. Sońynan úıge jalǵyz qaıtyp kele jatyp, amalsyz ol ózin Almagúlmen salystyrǵan. Túr, kelbeti Almagúlden tómen bolmasa da, ánimenen, jas túrimen juldyzdaı bop sahnada jarqyrap turǵan Almagúlge jete almaıtynyn túsingen. Sol sátten-aq kóńilindegi qobaljý óse túsken. Sondyqtan da óziniń baqyty, qýanyshy úshin kúresýden góri, Almagúlden jeńilýge kúni buryn moıyn usynǵan-dy. Jáne Erjandy óte jaqsy kórgen Jámıla, ony eki ottyń ortasyna salyp, janyn aýyrtqysy kelmegen. Mine, sol sebepten de eshbir janjal shyǵarmaı qur jylap qala bergen.

Degenmen Jámıla Erjan kýrorttan qaıtqanda chemodandaryn kóterip úıine keledi dep te oılaǵan (árıne Jámıla ony úıge kirgizbeıdi - ol basqa sharýa). Biraq Erjan kýrorttan qaıtqanmen, úıine kelmedi. Almagúldikine baryp tústi.

Áıtkenmen Erjan elemegendi, jurt kórmegendi, Tobyqov kórdi. Jáne Hamzege sóz keletin jaǵynan kórdi. Kollektıvinde moraldyq tártipsizdik bar, soǵan shara qoldanbaı otyr demekshi boldy. Erjan men Almagúldiń qylyqtaryna Syrnaevtyń tikeleı jaýapkershiligi bolmasa da, áıteýir dırektordyń tóńireginde sóz júre beretin dedi. Biz eskertip edik, aıtyp edik, esh shara qoldanbaı otyr demekshi boldy. Sondyqtan áńgimeni Hamzeniń ózi bastaýdy uıǵardy. Ol Syrnaevtyń kabınetine keldi. Amandasyp, jumys jaıynda anany-mynany aıtyp boldy da, Tobyqov, birden óziniń oılap kelgen áńgimesine kiristi.

— Sumdyq! — dedi ol, — kollektıven moraldyq tártibi buzylyp barady. Jer-kókke syıǵyzbaı báriń maqtaǵan Almagúldiń túri anaý. Eki balasy men meıizdeı áıelin tastatyp, Erjanǵa shyǵyp aldy. Esh nárse kórmegendeı bop biz otyrmyz. Erjan sekildilerdi aýyzdyqtaý kerek qoı.

— Aýyzdyqtaǵanda oǵan ne isteısiń? — dedi Hamze, — ol ózi solaı sheshipti ǵoı. Jáne... — dırektor «ol bizdiń kollektıvtiń múshesi emes» demekshi bolyp kele jatyr edi, Tobyqov sózin bólip jiberdi.

— «Ne isteısiń? Ol ózi solaı sheshipti ǵoı» degenińiz qandaı sóz? Jurtqa oıyna ne kelse sony istetip otyrýymyz kerek pe? Múmkin meniń de on qatyn alǵym keletin shyǵar, biraq sovettik moral, tártip degen bar ǵoı. — Hamze Tobyqovtyń «men de on qatyn alǵym keletin shyǵar» degen sózine kúlip jiberdi. Biraq sol mınýtte: «Múmkin, Tobyqovtyń bul ózi shyny bolar? Sózi men isi qabyspaı jatatyn adamdar az ba?»

Almagúl Erjanǵa eki balasy men, Tobyqov aıtqandaı «meıizdeı» áıelin tastatyp, kúıeýge shyqpaqshy bolyp júr degendi Hamze osydan bir aı buryn estigen-di. Al keshe Erjannyń Almagúldiń úıinde ekenin de buǵan Qaıyrǵalı aıtqan. Hamze buǵan ne isteı alady? Erjan men Jámılániń aıyrylýy, aıyrylmaýy, ne Erjan men Almagúldiń qosylýy, qosylmaýy qorytyp kelgende olardyń óz sharýasy, sot sharýasy. Biraq Hamze bul máseleniń qaı jaǵynda bolady? Erjan men Almagúlge «bul qylyqtaryn durys emes» dep óziniń qarsylyǵyn bildire me? Álde birińdi-biriń jaqsy kóredi ekensińder, júrekterin qosylýdy qalaıdy eken, ózderińdi ózderiń aldamańdar, qınamańdar, qosylyńdar» dep Erjan men Almagúldi jaqtap shyǵa kele me? Árıne, Erjan men Almagúl budan aqyl surap jatqan joq. Ondaı aqyldy Hamze de bere almaıdy. Al Hamzeniń beretin jaýaby óziniń ar-uıatynyń aldynda. İshteı qaı jaǵynda bolady? Biraq bunyń ózi de oǵan qıynǵa túsken.

Hamze de adam, «Barlyq adamǵa tán qylyq — maǵan da tán» dep Karl Marks aıtqandaı, ózge adamdarda kezdesetin jaqsy, jaman qasıetter bunda da bolatyn. Bul da keıde bireýdi jaqsy, bireýdi jek kóretin. Tipti keıbir áıelder buǵan da erekshe unaıtyn, biraq ol óziniń ómirlik joldasy - áıeli men eki ul, bir qyzyn tastap ketýdi tipti oılamaıtyn. Óz basynyń semályq ómirin, partıalyq ómirim dep qarap, oǵan kir keltirmeýge, sózge qaldyrmaýǵa tyrysatyn.

Hamze óz basyna túsken osyndaı synnan jaqynda ǵana aman ótkendeı edi. Jas kezinde shyn jaqsy kórgen Hanshaıymdy ol múldem umytpaǵan-dy. Biraq basynan ótken soǵys jyldary onyń kún shyqqandaǵy altyn araıdaı ashyq beınesin kómeskilendirip, alystatyp úlgergen edi.

Kerýen sıaqty jyldar toqtamaı kóshedi,

Arqalap aýyr júkterin ólgenderdiń,

Aldymen attary, sonan ózderi óshedi,

Bir kezde seniń jaqsy kórgenderiń,-

dep aqyn aıtqandaı, Hamze de Hanshaıymdy umytýǵa aınalǵan-dy.

Erjan men Almagúldiń qylyqtaryn birden aqtap, ne qaralap shyǵa kelmeýiniń de bir sebebi osy mahabbat máselesiniń óz basynda bar osyndaı qıyndyqtarynan edi. Áıtse de, eki balasyn, eshkimnen kem emes áıelin tastatyp ýyzdaı uıyp otyrǵan semány buzyp, Almagúldiń Erjanǵa shyqpaqshy bolyp júrgenin Hamze qoshtamaǵan. Daryndy ánshi áıeldiń bul qylyǵyn shyntýaıtqa kelgende, bireýdiń baqytsyzdyǵynan óziniń baqytyn qurý dep túsingen. Jáne mundaı ózin-ózi ustaı almaýshylyq ózgelerge úlgi bolmaýyn da esepten tastamaǵan. Sondyqtan ol Tobyqovqa:

— Jaı joldastyq aǵalyq retinde sóılespesek, Erjanǵa biz resmı yqpal júrgize almaımyz, — dedi. — Ol bizdiń kollektıvtiń múshesi emes. Al Almagúl bizdiń adam, onymen sóılesý kerek bolar... — Hamze Almagúlmen sóılesýdi burynnan da oılap júrgen. — Aqylymyzdy aıtyp kórelik, múmkin, oılanar.

— Men túsinbeımin, — dedi Tobyqov kirjıip. — Kúıeýin tastap, basqanyń semásyn buzǵaly turǵan adammen sonshama máımóńkelesýdiń qandaı qajeti bar? Bizdiń kollektıvke úlgi bolmas úshin Almagúldi jumystan shyǵarý kerek, birjolata qýý kerek.

— Óıtýge bolmaıdy, —  dedi Hamze, — Almagúldiń asqan daryny, ásem daýsy — bizdiki, halyqtiki, bárimizdiki.

— Tek meniki emes! — dedi Tobyqov.

— Jaraıdy, — dedi Hamze, — Almagúlmen sóılesip kóreıin.

— Tezirek sóılesińiz! — dedi Tobyqov, — Bótenderge qyrsyǵy tımeı turǵanda sóılesińiz!

Aqylǵa salatyn isti osynshama elpildetip bara jatqan Tobyqovqa Hamze renjı qarady. Biraq eshteńe degen joq. «Aqymaq adamǵa aıtqan sóz, aıdalaǵa atqan oqpen teń. Biraq Tobyqov aqymaq dep kim aıtar? — Negizinde tileginiń bári durys. Eshteńe deı almaısyń...» Hamze elektr qońyraýynyń tetigin basty. Bólmege orta jasqa kelip qalǵan, kógildir kóz sypaıy áıel — hatshysy kirdi.

— Osy Almagúl jumysqa shyqty ma? — dep surady ol hatshysynan.

— Joq áli, — dedi anaý. — Shyǵatyn ýaqyty ótip ketti, biraq áli shyqqan joq. Evgenıı Petrovıch «qashan shyǵady eken, bil» degennen keıin telefon soǵyp edim, «qashan shyqqym keledi sonda shyǵamyn» dep jaýap berdi. Al, onyń konsertin suraǵan kollektıvter óte kóp, tipti oblystardan da telegrammalar kelip jatyr.

Hamze áldeneni oılanyp qaldy.

— Jaqsy, — dedi ol azdan keıin, — Almagúldi erteńgi saǵat onǵa maǵan shaqyryńyzshy.

— Sizdiń qabyldaýyńyzdy kútip aýyz úıde opera teatrynyń ánshisi Birlán men Erjan Esentaevıchtiń áıeli Jámıla otyr,- dedi.

— Bastaldy! — dedi Tobyqov.

— Ne bastaldy? — dedi ol Tobyqovqa qarap.

— Ony, qazir ózińiz de kóresiz. Aryz aıtý bastaldy.

Hamze, Birlán men Syrymnyń arasyndaǵy oqıǵadan da habardar edi. Erjannyń áıeliniń nege kelgeni aıtpaı-aq belgili. «Iá, konsert mekemesiniń belgili eki ánshisi, eki áıeldi burynǵy adamdarynan aıyryp otyr, Bul kollektıvke jaqsy ataq ápermeıdi» sóıtse de Hamze hatshysynan:

— Ne jaıynda kelip otyr eken olar? — dep surady.

— Olaryn suraǵam joq, ózderi de jańa keldi. Jáne bizdiń bas ákimshi jigitke (admınıstratorǵa) baryp shyqqan tárizdi...

Hamze Tobyqovqa qarady:

— Múmkin olardyń mende qupıa áńgimesi bar shyǵar?

Tobyqov ketkisi kelmedi.

— Partıadan jasyratyn qandaı áńgime bolýy kerek? Qaıyrǵalı qalalyq komıtettiń májilisine ketken. Olardyń aryzymen báribir partbúro da tanys bolý kerek qoı, meniń qalǵanym durys.

— Jaraıdy, — Hamze hatshysyna qarady, — kirsin.

Hatshy áıel shyǵyp ketti. Azdan keıin úıge Birlán men Jámıla kirdi. Ekeýiniń de óńderiniń solǵyndyǵy bolmasa, aryz aıtýǵa kelgen bálendeı ashýly, ne renjýli adamdar tárizdi emes. Suńǵaq boıly kelgen eki áıel, bir rette Hamzege, bir-birine uqsastaý kórindi. «Bular bir jaqtyń qyzdary boldy ma eken, álde taǵdyr, qaıǵy-qasiretteri ekeýin birine-birin jaqyn kórsetip tur ma eken?» dedi ol ishinen eki áıeldiń ózine Almagúl men Hanshaıymnyń ústinen aryzdaryn aıtýǵa keldi dep sengen Hamze.

Biraq olaı bolmaı shyqty.

— Ǵafý etińiz, Hamze Syrnaevıch,- dedi Birlán dırektormen amandasyp bolǵannan keıin, onyń aldyndaǵy kresloǵa Jámıla ekeýi otyryp jatyp. Bularmen amandasýǵa ornynan túregelip qarsy júrgenderinde, eki terezeniń ortasyndaǵy kóleńkede turyp qalǵan Tobyqovty olar baıqamady.

— Búrsigúni bizdiń teatrda Obrazsovtyń qýyrshaq tarynyń gastroli bastalady eken,-dedi Birlán. — Qala kasalarynda bir de bir bılet joq. Bári satylyp ketipti. Al myna Jámıla ekeýmizde tórt bala bar. Sol qýyrshaq teatrynyń naǵyz kórermenderi. Jańa sizdiń bas ákimshińizge kirip shyǵyp edik, ol «eshteńe joq» dep aýzyn qý shóppen súrtip otyr. Sodan keıin amalsyz sizge kelip otyrmyz.

Bulardyń aıtyp otyrǵandary, áıteýir jaýaby qıyn júrek máselesi bolmaǵanyna Hamze qýanyp ketti.

— Qansha bılet kerek edi? Ózderiń kelmeı-aq telefon soǵa salǵandaryńda bolatyn edi ǵoı,- dedi Hamze dereý telefonnyń tutqasyn alyp jatyp.

— Tórt bılet. Jáne teatrdyń barlyq spektáklderine, — dedi Birlán, — Jámıla ekeýmiz kók bazardan kele jatyr edik. Telefon soǵyp áýre bolyp jatqansha, keńseńiz jolymyzda bolǵan soń ózimizdiń kirip shyqqanymyzdy jón kórdik.

Telefon sanyn aıtyp Hamze bas ákimshisimen baılanysty da, oǵan Birlán men Jámılaǵa dırektordyń saqtatyp qaldyrǵan bıletterinen suraǵanyn berýdi buıyrdy.

Dál osy sátte óziniń kózge túspeı turǵan qara kóleńkeleý jerinen qońyr kostúmdi Tobyqov sál alǵa attady.

— Osyndaı ýaq máselege ózderiń júrmeı-aq balalaryńnyń ákelerine buıyrmaısyńdar ma? — dedi ol. — Erekeńniń qolynan tórt bılet emes, júz bılet alý keledi ǵoı.

Hamze Tobyqovtyń bul suraqty áıelderden ádeıi sóz tartpaq bop bergenin túsindi.

— Oıbaı-aý, bul úıde taǵy bireý bar ma edi? — dedi kútpegen jerden daýys shyqqan jaqqa qarap, sál sasyp qalǵan Birlán.

Eki áıel endi Tobyqovty kórdi.

— Túý, qur bireý ǵana emes, pildeı bireý ǵoı, — dedi taǵy Birlán, aqyryn kúlip jiberip.

Jámıla Tobyqovty tanydy. Biraq sol sátte, onymen sóıleskisi kelmeıtinin kórsetip, teris burylyp ketti. Áıelder Hamzege «raqmetterin» aıtyp shyǵyp ketti. Tobyqov olardyń izderinen qarap ańyraıyp sál turdy da:

— Baılarynan aırylyp jatqanda, balalaryna bılet izdep júrgen mundaı erikken qatyndardy kórsem, kózim shyqsyn! — dedi shyn renjip.

Hamze aqyryn ezý tartty.

— Iá, sizdiń kórmeı júrgen, jáne kóre almaı júrgen zattaryńyz kóp bolýy kerek,-dedi ol «kóre almaı júrgen» degen sózge basqa da maǵyna berip.

Tobyqov Hamzeniń astarlap aıtqan sózin túsindi. Biraq ádetine salyp eshteńe demedi. Astarly sózdi uqpaǵan pishin kórsetti de qoıdy. Tek teatr dálizine shyqqannan keıin tós qaltasynan qoıyn dápterin aldy da, «Bálen kúni bálen saǵatta dırektorǵa Almagúldiń moraldyq qylyqtaryn joıdyrýdy eskerttim» dep jazdy da, eki qolyn galıfesiniń qaltasyna salyp, kókqutan tárizdi uzyn aıaqtaryn alǵa qaraı soza laqtyryp, orkestrdiń repetısıa isteıtin bólmesine qaraı júrdi.

Almagúl konsert mekemesiniń bastyǵy erteń kelsin degenine qaramaı, úsh kúnnen keıin keldi. Kýrorttan qaıtqany kórinip tur, aqshyl júzi kúnge kúıip qyzara kúreń tartyp, júris-turysy da dem alyp qalǵanyn ańǵartady. Kýrort kúnderin rahattana ótkizgenin bildirip, tanadaı úlken kózder qýanysh otyn shashyp, jalt-jult etedi.

Hamze amandasyp bolǵannan keıin ánshi áıeldiń úsh kúnnen beri nege kelmegenin surady.

— Aýyrǵam da joq, sharshaǵam da joq, — dedi Almagúl aıaǵynyń ústine aıaǵyn qoıyp. — Sizderge ókpeledim, sosyn úıreteıin dep kelmedim.

— Túsinbedim, — dedi Hamze.

— Kele jatqanymdy habarlap, sizderge Adlerden telegramma bergem. Ana domalaq Iashadan bóten eshkim qarsy alýǵa shyqpady.

Hamze kenet jas áıelge urysqysy da, ne oǵan aqyl aıtqysy da kelmeı, kóńilsizdene qaldy. «Jas qoı, áneýgi maqtaýdy, aıqaı-shýdy kótere almaı da qalǵan tárizdi. Dańq degen de bir aýyr júk, ony kóteretin de bar, kótere almaıtyn da bar. Sóıtse de buǵan menmendik tym erte kelgen eken».

Hamze sózdiń betin basqa jaqqa burǵysy keldi.

— Jaraıdy, bizdiń jibergen qatemiz ekinshi joly este bolar, — dedi ol birden kelgen jeńiske máz bolyp lepire qalǵan jas ánshi áıeldi, ústinen sýyq sý quıyp jibergendeı qatty sóıleýden qashyp. — Al seni men basqa is týraly shaqyrtyp em...

Almaý seziktene qaldy.

— Ne jaıynda?

Hamze sózin bastaı almaı sál kidirdi.

— Osynda jurt ár túrli ósek aıtyp júr,- dedi álden ýaqytta. — Árıne, kimge kim qosylady, qalaı qosylady — ol ár adamnyń óz isi. Biraq biz kollektıvtik qoǵambyz ǵoı, bizdiń kollektıv múshesiniń óz baqytyn izdegende basqalardyń baqytyn da umytpaǵany Kerek. Erjan bolsa, sóz joq, jaqsy kompozıtor, halyq syılaıdy. Ol kimge bolsa da jar bola alatyn kisi. Biraq onyń áıeli, eki balasy bar ǵoı. Jaraıdy, áıelin bylaı qoıa turaıyq, odan nege aıyrylmaqshy - ol Erjannyń tikeleı óz sharýasy. Al eki balanyń qandaı jazyǵy bar?.. Osyny sender oıladyńdar ma? Joq, óziń oıladyń ba?

— Neni?

— Anaý áli qanattanyp úlgirmegen eki balaǵa obal bolar dep, mysaly?

— Bul suraqty siz maǵan emes, Erjanǵa berýińiz kerek sekildi. Balalar sonyki emes pe, obal dese maǵan qosylmaı-aq qoısyn!..

— Erjanǵa bul suraqty beretin adam tabylar. Al óziń qalaı oılaısyń? Sonaý ákesiz qalyp bara jatqan balalardyń aldynda ózińdi jaýapty emespin dep sanaısyń ba?

Almagúl bozǵylttana tústi.

— Árkim óz baqyty úshin kúresedi. Bizdiń bar aıybymyz — birimizdi birimiz jaqsy kórgendigimiz.

— Al Erjan balalaryn jaqsy kórmeıdi dep oılaısyń ba?

— Nege? Balalaryn jaqsy kóretinin men de bilem.

— Onda, oǵan nege oılan demeısiń?

— Siz bunymenen ne aıtpaqshysyz?

— Men bizdiń kollektıvtiń múshesi, keremet ánshi qyzymyz Almagúl Jaqanova tek óz basynyń ǵana qyzyǵyn emes, basqalardyń da qyzyǵyn, baqytyn oılaǵany jaqsy bolar edi demekpin.

— Sonda siz maǵan Erjanmen qosylma demeksiz be?

— Joq, úıdemek emespin. Erjan ekeýiń birińdi biriń shyn súıgen bolsańdar, ondaı sózdi aıtýǵa meniń haqym joq. Al oılanyńdar, ásirese ózińe oılan deýge haqym bar.

— Óıtkeni men, jańa ózińiz aıtqandaı osy sizdiń kollektıvińizdiń múshesimin ǵoı? Jáne sizge baǵynyshty adammyn ǵoı, solaı emes pe?

— Keı jaǵdaıda solaı desek te bolady.

Almagúl túregeldi. Ol ózin-ózi ázer ustaı sóıledi.

— Dırektor joldas, endi siz meniń sózimdi tyńdańyz,- dedi ol, shıedeı qyp-qyzyl erinderi dir-dir etip, kenet bozara túsip,- siz dırektor bolsańyz meniń jumysyma, sizderge baǵynyshty ýaqytyma dırektorsyz. Al meniń júregime, mahabbatyma dırektor emessiz ǵoı. Sondyqtan bul jaǵyn qalaı sheshýdi meniń ózime berińiz!

Almagúl Hamzemen qol berip qoshtaspaı, aıaǵyn tyq-tyq basyp shyǵyp ketti.

Hamze ne derin bilmeı, ún-túnsiz otyryp qaldy. Ol jańaǵy ashýlanyp shyǵyp ketken jas áıel keshegi kishipeıil, jurttyń bárin «aǵataılap» júretin jumsaq minezdi asqan ánshi Almagúl emes, basyna qurt qonǵan dańqty, asyl mahabbatty kótere almaı qalǵan basqa Almagúl ekenin endi anyq uqty.

Hamze osyndaı kúıde otyrǵanynda ánshi áıel men dırektordyń sóziniń nátıjesin syrtta kútip turǵan Tobyqov kirdi.

— Ne dedi? — dedi ol Hamzege taıaı berip.

Hamze kenet atyp túregeldi. Ashý qysyp ketti.

— Atańnyń basy dedi! — dedi ol, sóıdedi de, stolyn pármeninshe uryp qaldy. — Osyndaı jumysqa kelgen men aqymaq!

Tobyqov bylq etken joq. Ol yrjıyp kúldi.

— Ony men baıaǵyda bilgem.

VIII

Arada taǵy da bes-alty jyl ótti. Opera teatrynda burynǵy «Qyz Jibek», «Er Tarǵyn», «Amangeldiniń» ózin bylaı qoıǵanda, sońǵy ýaqytta qoıylǵan «Abaı», «Birjan sal», «Dýdaraı», «Daısı», «Chıo-CHıo-san», «Evgenıı Onegınniń» ózderi teatrdyń ótken kúnine aınaldy. Qazaq kórkemónerine jańa kompozıtorlar, jańa ánshiler, bóten saladaǵy jańa attar keldi. Jańa baletter quryldy. Qazaq konsert kóleminde áıgili Qurmanǵazy orkestrin bylaı qoıǵanda, a-kapella hory da maıtalman kollektıvke aınalyp, jańa mýzykalyq, bı ansámblderi quryldy. Respýblıkanyń ekonomıkasynyń ósýimen baılanysty, qazaqtyń ádebıet, kórkemóner, kıno, dıdar kórinisti óneri de órkendeı tústi. Osy tusta jańa operalar teatr sahnasyna qoıyldy. Demek, aıta qalarlyqtaı sáttisi bola qoımady. Kórkemóner jazǵyturym egip, kúzdi kúni oryp alatyn bıdaı, arpa emes. Keıde jaqsy nárseniń paıda bolýyna ondaǵan jyldar ótedi. Negizinde qandaı óner bolmasyn, adamnyń atymenen baılanysty. Daryn týmaı kórkemóner týmaıdy. Al bul kez aýzyńdy toltyryp aıtatyn halyqtyń altyn qazynasyna jatqyzatyn týyndy bergen kórkemóner qaıratkerleriniń shyqpaǵan kezi edi. Daryndy degen kompozıtor Erjan Esentaevtyń ózi de bul tusta maqtarlyq eshteńe bere almaǵan. Ol «Asaý Ertis» operasynan keıin eshteńe jazbaǵan. Áıgili kompozıtordyń búıtip tvorchestvolyq toqyraýynyń eń negizgi sebebi taǵy kompozıtordyń rýhanı ómirimen baılanysty edi.

Ol kýrorttan kelgennen keıin Jámılamen birjolata aıyrylǵan. Úıin, dúnıe-múlkin bir sabaq jibin almaı, Jámıla men balalaryna qaldyrǵan. Al ózi Almagúl repertýaryna arnalǵan estrada ánderin jazýǵa kirisken. Onyń bul ánderi birkelki sátti shyqqan. Árıne, bul opera emes. Sóıtse de «Asaý Ertistiń» qulaýyn az da bolsa osy jańa ánderimen japqan. Ánderi Almagúlge de abyroı bergen. Birden juldyzdaı jarqyrap shyqqan Almagúldiń ataǵyn burynǵysynan da asyra túsken.

Osyndaı kúıde júrgen Erjan bir kúni balalaryn kórýge burynǵy úıine kelgen. Balalaryn tilegen ýaqytta kórip turýǵa Jámıla ruqsat etken. Bul kelgende egiz uly birdeı sabaq daıyndap otyr eken. Jámıla bir sharýamen kórshi úıge ketip qapty. Úıge kirip kele jatqan ákelerin kórdi de, ekeýi birdeı oryndarynan turyp, esik aldyna taıap Erjanǵa:

— Assalaýmaǵaleıkom,- dep qoldaryn berip amandasqan. Naǵyz bir úlken kisi tárizdi ekeýi de amandasyp bolǵannan keıin qaıtadan oryndaryna baryp otyryp, sabaqtaryna kirisken. Odan ári ákelerine esh kóńil aýdarmaǵan. Tek kishkentaıy Nurǵazysy ǵana anda-sanda urlanyp, «ne istep otyrsyń» degendeı kóziniń astymen qarap qoıyp, qaıtadan sabaǵyn oqı berdi. Erjan ań-tań. Buryn, osydan eki aı buryn, osy Nurǵazysy ákesin anadaı jerden kórgennen-aq shashy jalbyrap, kishkentaı tanaýy elpildep, júgirip kep moınyna asyla ketetin. Ákesi kóterip eki betinen kezek-kezek súıip jerge túsiretin. Sodan keıin Nurǵazy joǵalyp tabylǵan kúshikteı, birese oń jaǵynan, birese sol jaǵynan shyǵyp, búgingi kórgen-bilgenin aıtyp ábden máz bolatyn. Sodan, Erjan úıge kirgenshe, qasynan qalmaıtyn. Ákesi bunymen biraz oınap, tamaqqa otyrǵanda ǵana kóshege shyǵyp ketetin. Sóıtetin Nurǵazysynyń túri mynaý. Burynǵy qylyǵynyń biri de joq. Erjan buǵan áke emes, bir tanys adam tárizdi. Ákesi shydaı almady.

— Qalqam-aý, men senimen oınaýǵa keldim ǵoı, — dedi Erjan Nurǵazyǵa.

Bala úndemedi, burtıyp, qabaǵy salbyrap ketti. Erjan qasyna kep balany oryndyǵynan kóterip ap qushaqtap, dál burynǵysyndaı eki betinen kezek-kezek súıdi. Erjannyń bir kezde osylaı súıetini balanyń esine túsip ketti me, kenet Nurǵazy ákesiniń moınynan qushaqtap ap jylap qoıa berdi. Erjannyń da kóńili bosap ketti. Kózine móldirep kelip qalǵan jasyn ázer toqtatty. Bala ákesin shyn saǵynyp qalǵan eken, jylaýyn toqtatqanymen, onyń moınyn qushaǵynan bosatpady.

Ekeýiniń osylaı júrgen qalyptarynda kórshi úıden Jámıla keldi. Ákesi men balasynyń qushaqtasa qalǵanyn kórip, Erjanmen júdeý amandasty da:

— Beker balanyń kóńilin buzasyń, — dedi. — Endi túni boıy jóndep uıyqtaı almaı shyǵady.

Azdan keıin Nurǵazy Erjannyń qushaǵynan bosanyp, qaıtadan sabaǵyna otyrdy. Taǵy da jat adamdaı. Al Erǵazy sol tomsyraıǵan qalpynan ózgermedi, eń bolmasa bir ret ákesine qaraǵan joq. Sabaǵynan basyn alar emes.

Keshegi erli-zaıyptylar, búgin beıtanys adamdardaı, ár nárseni bir áńgime etip otyrdy da, ári-beriden keıin Erjan ornynan túregeldi. Ol ketip bara jatqanda ǵana Jámıla:

— Qaıtesiń balalardyń kóńilin bólip, sabaqtaryn bitirgenshe kelmeı-aq qoıǵanyń durys bolar... — dedi.

— Saǵynyp qalǵan soń keldim ǵoı,- dedi Erjan bóten sóz aýzyna túspeı, shynyn aıtyp.

— Oqasy joq, úırenesiń.

...Almagúldiń bala kótermeıtinin dárigerden bilgennen bastap Erjannyń qylyǵy da ózgere bastaǵan. Burynǵydaı emes, Erǵazy men Nurǵazysyn kóbirek oılaıtyn bolǵan. Buryn aqylsyzdaý boldy ma, álde mahabbat júreginen eshkimge oryn qaldyrmady ma, egiz balasyn da búgingideı saǵynbaıtyn. Jáne saǵynatyn bos ýaqyty da kóp bolmaıtyn. Darynynyń shabyttanyp turǵan kezi, estradaǵa án jazýdan qoly bosamaıtyn. Al Almagúldiń bala taba almaıtynyna ábden kózi jetken saıyn, ony «osy men balalarymnan beker aıyryldym-aý» degen ókinish bıleı bastaǵan. Endi ol óziniń balajan ekenin de bilgen. Al balajan adamǵa ózi tastap ketken balalaryn oılaýdan úlken azap joq. Erjan da qazir osyndaı kúıde edi. Jáne balalaryn oılaǵan saıyn olardy saǵyna tústi. Saǵynýdyń aıaǵy kúızelý, sharshaýǵa aparyp soǵyp, aqyrynda Erjan tvorchestvolyq daǵdarysqa ushyrady.

Óner adamynyń tvorchestvosy - onyń ekinshi «meni» jáne jaı «meni» emes, onyń ishtegi mazmuny. Bul «meniń» joǵaltqan adam, bar mazmunynan aıyrylǵan, qur syrtqy pishini ǵana qalǵan qýys qýraı. Al óziniń barlyq mazmunynan aıyrylǵan óner adamy, ol kúni jetpeı qaýsaǵan adammen, joq, ólgen adammen birdeı.

Erjannyń mundaı tvorchestvolyq daǵdarysqa urynýyna taǵy bir sebep bar. Ol - Almagúl. Birden jarqyrap shyqqan Almagúl óziniń darynyna sengen. Bir shyqqan shyńynan túspesteı kórgen. Al «daryn bes prosent, qalǵany eńbek» dep Edıson aıtqandaı, qandaı daryn bolmasyn, eńbeksiz, ásirese kúndelik eńbeksiz, qajymaı jumys isteýsiz, eńbekpen óziniń darynyn órkendete túsýsiz, ol bir aqpaı jatqan sýǵa teń. Qansha móldir bolmasyn, qansha tereń bolmasyn, báribir ony shylaý basady, borsıdy. Birden kelgen dańqqa mastanǵan, «boldym, jettim» degen Almagúl izdený, jańa satyǵa kóteretin joldar tabý, tipti ár ánshige kerek kúndeliktegi jumys degendi umytty. Erjannyń jasaǵan repertýary onyń alǵashqy sharyqtaǵan úsh jylyna ǵana jetti. Al tvorchestvolyq daǵdarysqa ushyraı bastaǵan Erjannyń buǵan arnap jazǵan jańa óleńderi kompozıtordyń ózin ózi qaıtalaýy bolyp shyqty. Demek, estrada artısin jurt aldyndaǵy bıikte ustap turatyn eki qudaıy bar. Biri - onyń sheberligi, ekinshisi - ózgerip otyratyn jańa repertýary. Halyq ánin qansha jóndep, óńdep aıtqanymen ol halyq áni bolyp qala beredi. Al tyńdaýshylar Almagúlden jańa óleńder, jańa ánder talap etti. Ol Almagúlde bolmaı shyqty. Amal joq, endi áıgili ánshi áıel, ózge ánshilerdiń aıtyp júrgen jaqsy ánderin óziniń repertýaryna engizdi. Budan ánshi óziniń stılin, óleńdi qansha mánerlep aıtqanymenen, Almagúl óziniń tvorchestvolyq «meniń» joıýǵa aınaldy. Bul jaǵdaıda buryn ánshi áıeldiń shyń basyna qalaı jyldam shyǵýyna kómektesse, endi ol sol Almagúlge shyqqan shyńynan tómen qaraı quldyraýyna demeý boldy.

Biraq Almagúldi shyn jaqsy kórip qosylǵan kompozıtor odan sýýdan aýlaq edi. Múmkin, tipti sýymas ta edi, oǵan Almagúldiń ózi dáneker boldy.

Erjan Almagúlge án jazýdy qoıǵanmen, onyń kókke bir shyǵyp alǵan ataǵy áli jerge túse qoımaǵan. Gazet betterinde Almagúldiń tóńiregindegi ý-shý kóp báseńdemegen. «Qazaq halqynyń bulbuly», «Uly dalanyń daryndy qyzy», «Alataýdyń gaýhary» tárizdi shashpaý etip taǵylǵan sózder áli de gazet-jýrnal betterinde kezdesip turatyn. Jýrnaldar Almagúldiń boıaýly sýretterin ózderiniń eń birinshi betterine basyp, radıo kúnde tań atqannan kún batqanǵa deıin Almagúldiń oryndaýynda sovet halyqtarynyń ánin birneshe ret beretin. Bul jas ánshi áıeldiń gastrólge kelýin Lenıngrad, Kıev, Baký, Habarovskiler surap, telegrammalardy áli de jaýdyrýda edi. Mine, osy kezde, Moskvanyń bir pysyq kompozıtory orystyń bir eki eski halyq óleńin Almagúldiń oryndaýyna arnap, fokstrotsha jyldam aıtatyn etip, jańa túrge aınaldyryp óńdegen-di. Nazdy, ádemi orys óleńi endi mazmunsyz, oınaqy joldarǵa aınaldy.

Almagúl bul óleńniń óz daýsyna sáıkes kelmeıtinin bile tursa da, dańq qumarlyǵy jeńip, osy tusta osyndaı ánge bas ura bastaǵan jastardyń madaqtaýyn tilep, óziniń oryndaýyna aldy.

Almagúl bóten qalaǵa barǵan bir konsertinde osy óleńdi mıkrofon aldynda aıtyp bergen. Erteńine osy bir mazmunsyz, biraq oınaqy, oryndaýǵa jeńil ándi tramvaıdaǵy, kafedegi jurt aıtyp shyqty. Keshke restorandardaǵy jazdardyń bas nómeri boldy. Endi bul mýzykanyń fakstrot jelisti únine berilip, uzyn penjak kıgen, uzyn shashty jigitter men qysqa «mını» ıýbkaly, kınoaktrısa bolamyn dep bola almaı qalǵan qyzdar qıqań-qıqań bıledi.

Osy óleńdi Almagúl eń alǵashqy ret radıodan aıtqanynda, Syrnaev, Mıhaılov, Esentaev dırektordyń kabınetinde otyr edi.

Mıhaılovtyń túri qýqyldana qaldy.

— Bul ne? Túsinbeımin, bizdiń Almagúlge ne bop ketken?- dep ol Erjanǵa qarady, sóıtti de bir jeri jaman aýyryp turǵandaı. − Almajandy qalaı mundaı haltýraǵa jiberip aldyq?- dedi renjı, qabaǵy túıilip ketip.

Erjan aqyryn kúrsindi.

— Maǵan aıtqan joq edi. Sirá Moskvaǵa barǵanda úırenip kelgen ǵoı, — dedi Erjan. Ózi tvorchestvolyq daǵdarysta júrgenimen áli de jaqsy men jamandy aıyra alatyn kúıde edi bul. — Sóz joq, mynaý naǵyz haltýra! Barǵan soń sóılesemin!

— Sóıles! — dedi Syrnaev. — Tezirek sóıles! Myna óleńi Almagúldiń jaman jolǵa túsýiniń basy tárizdi. Qazir toqtatpasaq, jaqsy ánshimizden aıyrylyp qalýymyz sózsiz.

Sol kúni keshke taman Erjan Almagúlmen sóılesti. Sózdi Almagúldiń ózi bastady.

— Búgin radıodan meni tyńdadyń ba? - dedi ol ekeýi shaı ishkeli otyrǵandarynda.

— Tyńdadym.

— Qalaı eken?

— Jaman! Óte jaman! Sen mundaı ándi aıtýǵa tıisti emessiń! Ózińniń daýysyńdy da, atyńdy da joǵaltyp alasyń!

— Beker! Beker! — dedi kenet ashýlana qalyp Almagúl. — Bul óleń jaman bolsa, jurt birden qaǵyp almas edi. Rasymenen, estimediń be, men tańerteń aıtqan óleńdi jurt keshke úırenip úlgirdi. Jańa avtobýsta kele jatyp, artymda otyrǵan qyz ben jigit, birine-biri aıtyp otyrǵanyn óz qulaǵymmen estidim. Jaman óleńdi jurt birden qaǵyp almaıdy. Mundaı tez, halyq birden aıtyp ketken óleń meniń ánshilik ómirimde eki-aq ret boldy. Biri seniń «Alataý qyzyń», ony da osy búgingideı túnde konsertte oryndaǵanymda, tańerteń búkil Almaty aıtyp shyqqan. Esińde me? Sodan keıin, mine osy óleń... Áli kórersiń bul óleń meniń atymdy burynǵymnan da artyq shyǵarady.

— Joq, bul óleń seniń atyndy qurtady.

Almagúl ashýdan kenet qıqarlana qaldy.

— Óziń mundaı óleń shyǵara almaıtyn bolǵan soń, qyzǵanǵanyńnan aıtyp otyrsyń!

Erjan óte aqyryn sóıledi.

— Men seni shyn ánshi eken dep júrsem, óziń qońyraýdyń shyldyrlaǵanyna máz bolyp júrgen qur qýys qýyrshaq ekensiń ǵoı...

Erjan ashýlanyp, esikti tars jaýyp shyǵyp ketken. Almagúl ne derin bilmeı, sál seltıip turyp qalǵan da, kúıeýiniń qatty aıtqan sózine shydaı almaı bólmedegi tósegine baryp solqyldap jylap, etpetinen túsken.

Bul qosylǵaly ekeýiniń alǵashqy ursysýy edi. Erteńine álgi ándi radıo taǵy berdi. Úshinshi kúni bul ándi basqa ánshi aıtty. Endi án búkil qalanyń ásirese jastardyń qyzyǵyp aıtatyn ánine aınaldy. Biraq qandaı mýzyka moda bolyp kóp aıtylmasyn, tegi halyqtyń, kompozıtordyń shyn júreginen, tolǵaýynan shyqpasa, uzaq ómir súre almaıdy, bir aıǵa jetpeı bul án de óldi. Biraq Almagúl basqa bir kompozıtorǵa taǵy da osyndaı mazmunsyz, jelókpe bir án shyǵartyp alyp, taǵy da radıodan óziniń oryndaýynda bergizdirdi. Sóz joq, Almagúldiń daýsynyń ádemiligi, mundaı bir kúndik ánderdi aıtqanda ózine tán ándi quıtyrqylandyra biletin jeńil ádisterimen jurtty bir eleń etkizip tastaıtyn. Al Almagúl bunyń jeńil tabys ekenin túsinbedi, jurt qol shapalaqtasa bolǵany, ándi jaqsy eken dep túsindi. Al jurt ánge emes. Almagúlge qol shapalaqtaıtynyn uqpady.

Keshegi «Maqpaldy», «Aqbaqaıdy», «Qara torǵaıdy» tamyljytyp aıtatyn Almagúldiń, búgin mynandaı jeńil, qur dybys erekshelikterinen qurylǵan, qur quıturqy, bir kúndik ánderge bas ıgeni toqyrap júrgen Erjandy tań qaldyrdy. Ol endi «qudaı buǵan daýys pen ózgege qandaı óleńdi bolsa da tyńdata alatyn daryn bergen eken, al ánniń jaqsy, jamanyn aıyra bildiretin, tereń ánshildik talǵam bermegen eken» dep shyn oılandy. Ondaılardyń tabylatyny kompozıtorlarǵa belgili edi. Ózi tvorchestvo adamy bolǵandyqtan, osy bir tvorchestvolyq talaptan týǵan sezim áıeline degen kóz qarasyn ózgerte bastaǵan. Bul áli Almagúldi jek kórý emes-ti. Qar astynan qyltıyp shyǵyp kele jatqan shópterdiń bastary tárizdi kóńilde paıda bolǵan renjýdiń, ókpeleýdiń eń alǵashqy salqyny edi. Qaıtkenmen áıelin bul teris joldan qutqarmaq boldy.

— Túsinseıshi, — dedi ol Almagúlge jalynǵandaı bop taǵy bir kúni, — seniń bul aıtyp júrgenderiń restoran jazdarynyń, ne batys eliniń shoý-mýzykasyna eliktegen, anaý skverde oryndyqtarda toptalyp otyryp alyp qyryldap-baryldap aıtatyn jastar óleńderiniń bir túri, tipti týysy. Saǵan mundaı óleńderden qashý kerek.

— Nesine qashamyn? — dedi Almagúl, — qazir jurt burynǵydaı sozylǵan, ne qaıǵy, muńǵa bólengen ánderdi súımeıdi. Al jastar qazaqtyń halyq ánderin tipti aıtpaıdy. Olar osy kúngi men oryndap júrgendeı, meıli shoý de, meıli moý de, yrǵaǵy jeńil, rıtmıkasy shapshań, tyńdaı qalsań, búkil deneńdi qozǵaltyp, júregińdi tyrnap jatqan jańa ánderdi jaqsy kóredi. Solardy aıtýǵa qumar. Al meniń jańa ánderim sol jastardyń tilegimen ushtasyp jatyr. Jáne mundaı jeńil óleńderdi aıtýdy ózim de jaqsy kóremin. Sondyqtan sen maǵan ondaı ánderdi qoı deme. Onyń ornyna óziń maǵan járdemdes, repertýaryma sondaı ánder jazyp ber.

— Meıliń, — degen Erjan, — kórip turmyn, bekire balyq basyn jarǵa urmaı toqtamaıdy degen. Sen de sondaı kúıge jetkenińdi túsinersiń!

Erjan qansha sóılese de ekeýi tvorchestvolyq til taba almaǵan. Buryn Almagúldiń ánin, daýsyn tyńdaýǵa qumar Erjan, endi áıeli ekinshi bólmede jańa ánderine jattyǵa bastasa, dereý qulaǵyn qos qolymen jaba qoıatyn boldy. Osy birin-biri túsinbestik endi aralaryn sýyttyra bastady. Óıtkeni ekeýi de tvorchestvonyń, kórkemónerdiń adamy edi. Al ondaı adamdarǵa, názik sezim adamdaryna, mundaı ózara túsinbestik árqashanda jan sezimi men tán seziminiń arasyn alystata túsetin-di.

Erjan osyndaı kúıde, burynǵy kúnderin ańsap, egiz balasyn saǵynyp, tvorchestvolyq daǵdarysta júrgeninde bir kúni ol «Jámıla kúıeýge shyǵatyn bolypty» degen habardy estidi. Bul habar oǵan bireý tóbesinen qos qoldap uryp jibergendeı, óte qatty tıdi. Bir sát óziniń eki balasynyń basqa bireýdi «ákelep» júrgenin kóz aldyna elestetkeninde, júregi qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdady. Ol dereý bul habardyń anyǵyn bilgisi keldi. Qandaı sheshimge toqtasa da, sosyn baryp qımyldamaq boldy. Árıne, shynyn Jámılanyń ózinen suraýǵa betiniń ary barmady, uıaldy. Ol ári oılap, beri oılap, Birlándi tapty, «Bir adam bilse, muny Birlán biledi. Jámıla ekeýi syrlas, dos edi».

Ánshi Birlánniń, aqyldy Birlánniń, bar qyzyǵy óneri men qyzdary edi. Birlán sekildi úlken darynnyń óz basynyń qýanyshynan qaıǵysynyń asyp jatýy ókinishti-aq dúnıe bolatyn. Túrge de baı, ónerge de baı, minezge de baı, kimge bolsa da serik bola alatyn áıeldiń otyzǵa jetpeı jatyp eki birdeı jaqsy kórgen kisisinen aıyrylyp qalýy árıne, úlken tragedıa. Ras, mundaı kúıge ushyraǵan áıelderdiń keıbireýleri ózderiniń tán sezimin, nápsi sezimin tunshyqtyra biledi. Biraq Birlán tárizdi jan seziminiń, óner seziminiń adamyna sen de ózge áıelderdeı ón boıyńdy, júregińdi sharpyǵan mahabbat otyn sóndire bil deý qıyn edi. Joq óıdeý tipti obal bolar edi. Mundaı adamǵa tabıǵatyń tilep turǵan qýanyshty umyt deý shyn qıanat ekeni sózsiz. Al Birlán bolsa, mahabbat qýanyshyn, lázzat qýanyshyn tek jaı ómirinde ǵana emes, ekinshi ómiri - sahnada da pash etken adam. Jáne onyń tabıǵatynyń ózi de, basyna qandaı qaıǵy tónse de, jas áıel ekenin, áli de lázzat qyzyǵyn kútetin áıel ekenin Birlánǵa umyttyrmaǵan. Biraq tabıǵaty ony qansha kúıip-jandyrǵanmen, Birlán ózin-ózi tejeı bildi. Birlán aqqý qusqa uqsaıtyn. Dúnıeden serik izdese, ol óziniń aqqýyn izdeıtin. Jáne máńgilik bolsyn deıtin. Mine, Birlán sondaı adamyn tapqan. Biraq bul Birlán izdegen aqqýy emes edi. Amal qansha, júrek shirkin adaspasa, baqytsyzdyq qaıdan keler edi. Birlán de qatelesken. Osydan úsh jyl buryn jaqyn respýblıkanyń bireýine Mahmut opera teatrynyń jazǵy maýsymdaǵy gastrolin basqaryp barǵan. Teatrdyń spektáklden bir bos kúni keshke taman ol Birlánniń meımanhanadaǵy nómerine kelgen. Deneli, symbatty Mahmut bul kezde qyryqqa jańa kelgen shaǵy. Erkek qyryqta qylyshtyń júzindeı deıdi qazaq bunyń da qylshyldap turǵan tusy. Birlán bunyń áıeliniń baryn biledi. Biraq adam adasaıyn dese, aqylyn sezimge bıletedi. Jaıshylyqta berik Birlán bul joly baqyrdy altynnan aıyra almady. Onyń Syrymnan aıyrylǵanyna úsh jyldan asyp ketken. Sodan beri jumystan, mektepke baryp qalǵan eki qyzy men Lenıngradtaǵy aýrý sábıiniń qamdarynan muqalýǵa aınalǵan jas áıeldiń gastrólde qaıǵy, qasiret, júdeýden bóten ómir bar ekeni esine túsken. Sol kúni ol Mahmuttyń degenine kóngen. Ánshi áıel biraq Mahmutty Syrymdaı súıe almady. Biraq budan ári ekeýiniń arasyndaǵy baılanystyń uzaqqa sozylýyna Birlánniń turaqty minezi sebep boldy. Osylaı bulardyń arasyndaǵy baılanys uzaqqa sozyla berdi. Jáne bul baılanys sozylǵan saıyn ekeýi de bir-birine ábden úırendi. Eger uzaq jolyǵa almaıtyndaı jaǵdaı týsa, birin-biri ańsap qalatyn boldy. Jasyryn kezdesýdiń ózine tán ystyǵy jáne anda-sanda kezdesip júrgendikten bulardy etene, úırenshikti etpeı, únemi birin-biri saǵyndyryp turatyn júrek sezimderi aqyrynda Birlán men Mahmutty ózderin shyn baqytty sanattyrdy. Al, Saqan men Syrymnan aýyr qaıǵyǵa urynǵan Birlánǵa, osynaý janyn jylytqan baılanys endi shyn mahabbatqa aınaldy.

Mine, Birlánniń osyndaı kóńili ábden ornyǵyp, bar tilegi endi tek jumysy men on úsh-on tórtke kelip qalǵan eki qyzyn qalaı adam etemin dep júrgende kenet Lenıngradtan altyǵa shyqqan Qadıshasynyń qaıtys bolǵanyn habarlaǵan telegramma alǵan. Ótken jyly Birlán ózi Lenıngradqa baryp qaıtqan (jylda bir ret qyzyn kórip qaıtý buǵan ádetke aınalǵan-dy). Bálendeı jazylmaǵanymen, Qadıshasy buǵan burynǵysynan táýir kóringen. Buryn ol Birlándi kórgende tosyraıyp, tez jýymaı, turyp alatyn. Jáne ári-beriden keıin, qushaqtap, betinen súıip, baýyryna qysqan anasynyń kenet bulqan-talqan bop bulqynyp, qushaǵynan shyǵa qasha jóneletin. Al bul joly tipti olaı bolmaǵan. Bala Birlándi kórgen jerden sál badyraıa qarap turyp, kenet «mama!» dep aıqaılap jiberip, sheshesine qarsy júgirgen. Birlán kózinen jasy atyp ketip, kele moınyna asyla túsken Qadıshasyn baýryna qysyp, eki betinen kezek-kezek súıip, máz bolyp qalǵan. Osylaı qushaqtaryn jazbaı, betterin jas jýyp ekeýi biraz turǵan. Qyzynyń týǵannan beri buny «mama» degen jáne alǵashqy tanyǵany. Aýrýynan jazylmas dep kúderin úze bastaǵan ana Qadıshasynyń saý baladaı mynadaı qylyq kórsetkenine qalaı qýanbasyn. Birlán júregi jarylardaı bop qýanǵan.

Sóıtken Qadıshasy óldi degen habar aldy. Kelesi kúni Birlán Lenıngradqa samoletpen ushyp ketti. Biraq Moskvaǵa jetken jerde kenet aspandy bult torlap, qalyń jaýyn bastaldy. Samolet usha almaı Birlán bul arada taǵy eki kún kidirdi.

Lenıngradka jetkenshe Qadıshany jerlep te qoıǵan eken. Qaıǵyly ana tompıǵan, kishkentaı jas qabirdiń qasynda solq-solq jylap uzaq otyrǵan. Qoldan keler ne amal bar, Birlán qyzynyń jas qabiriniń basyna qushaq-qushaq gúl qoıyp, kelesi kúni samoletke mingen. Eger bala jazylmaı, ómir boıy azapta ótetin bolsa, onyń tirideı kózge kúıik bolyp júrgeninen osylaı dúnıe salǵanyn bir jaǵdaıda tabıǵattyń durys sheshimi deýge de bolar edi, biraq ananyń aty ana, ol Qadıshasyn ólimge qımady. Almatyǵa kelgennen keıin de kóp ýaqyt qaıǵydan aıyryla almaı júrdi. Biraq ólgenniń artynan ólý joq, ánshi áıel basynan ótken burynǵy aýyr kúnderinde de ózine serik bolǵan, janyndaı jaqsy kórgen sahnasyna qaıtadan oralǵan. Endi kóńilin torlaǵan qasiretten tez qutylmaqshy bop, kúndiz-túni kúısandyǵynyń qasynan shyqpaǵan. Aldyndaǵy maýsymda oınaıtyn rolderiniń repetısıasyna kirisken. Ol kezde Mahmut ta eki aıǵa sozylǵan demalysynan qaıtty.

Qandaı daýsy ádemi keremet opera ánshisi bolmasyn, halyq oıdaǵydaı qabyldaý úshin ánshi oınaǵan rolindegi opera keıipkeriniń shyn beınesin jasaı alýy kerek. Eger sol beıne sátti shyqpasa, bul ánshi kórermenderdiń qoshametine bólenbeıdi. Al sátti shyǵý operada negizinde daýyspen baılanysty bolǵanmen de, odan bóten qasıetter kerek. Ánshiniń sol oınap júrgen roline sáıkes keletin jasy, túr kelbeti, beıneni asha biletin artısik sheberligi, jurtty tarta alatyn, tek ózine ǵana tán tolyp jatqan erekshe qasıetteri bolýǵa tıisti. Osynyń bárin ánshi boıyna jınaı alǵa, ony kórermenderge jetkize bilse, sonda ǵana artıs óziniń Evgenıı Onegınin, Tatánasyn, Qyz Jibegin, Tarǵynyn jasaı alady. Ol úshin kompozıtorlar jańa Álıalar, jańa Mánshúkter, jańa Qyz Jibekter dúnıege keletin tamasha operalar jazýlary qajet. Sonda ǵana Birlán tárizdi daryndy ánshi-artıstkalar buryn-sońdy qazaq sahnasynda bolmaǵan óziniń keıipkerlerin týdyrady. Sóıtip, halyqtyń súıispenshiligine, qurmetine iligedi. Tyńnan mýzykalyq beıne jasamaı, daýsyń qansha jaqsy bolsa da uly aktrısa bola almaıtynyn Birlán de biletin.

Mine, Birlán osyndaı arman sheńberinde júrgen kúnderdiń birinde «Bizdiń úıge kelip ket» degen Erjan Esentaevtan shaqyrý qaǵaz aldy.

Birlán kelgende Erjan da, Almagúl de úılerinde eken. Birlán osydan bir jeti buryn Mádenıet saraıynda shetel qonaqtaryna arnalǵan konsertte bolǵan. Osy konsertke Birlánniń ózi de qatynasýǵa tıisti edi, biraq sýyq tıip tamaǵy aýyryp, bara almaı qalǵan.

Birlán sol kúni tyńdalǵan konserttiń óte jaqsy ótetinine senetin. Tek, átteń, bul konsertke ózi men Syrym qatyspaıdy, sol jaǵy ǵana azdap kóńilin júdetkendeı edi. Óziniki belgili, al Syrym she? Birlán qabaǵyn shytyp kenet júdeı qalǵan. «Rasymen sahnadan múldem ketkeni me? Qandaı daýys, qandaı keremet ánshi edi? Osyndaıda óziniń quıqyljı tógiletin sulý daýsymenen halqymyzdyń qandaı ánshi el ekenin bir tanytar edi». Syrymnyń búgin nege esine túsip otyrǵanyn ózi de bilmeıdi. Mynandaı qadirli meımandarǵa kórsetetin Syrymdaı dál búgingi qazaqta ánshi joqtyǵynan ba? Álde álde... baǵana Hanshaıymǵa jolyqqanda Syrymnyń jaǵdaıynyń qıyn ekenin bilgeninen be?

Konsert shynynda da jaqsy ótti. Birlán men Syrym bolmasa da qazaqtyń jańa shyqqan ánshileri, hor, orkestr kollektıvteri, ózderiniń sheberlikterimen jurtty tań qaldyrdy.

Birlánǵa jalǵyz-aq Almagúldiń óleńderi unamady. Ras, onyń daýsy sekire aqqan kúmis bulaqtaı syńǵyrlap tur, biraq aıtqan ánderi ne qazaqtiki, ne orystiki bolmaı, sheteldiń pop-mýzykasyna eliktegen rıtm-jelisterimenen qulaqqa jat tıip, tyńdap otyrǵan jurttyń kóńilin aýdara almaıdy. Qoshametteý de taqa kúshti bolmady. Al budan bes-alty jyl buryn Almagúl sahnaǵa shyqqanda, qurmettegen kórermenderdiń qol shapalaqtaýynan teatrdyń qabyrǵasy qulap ketetindeı bolatyn.

Birlán osy konsertten Almagúldi oılap júdep qaıtqan. «Eger Almagúl óziniń qalaı tómendep bara jatqanyn oılamasa, Syrymnan aırylǵandaı, qazaq kórkemóneri taǵy bir jaqsy ánshisin joǵaltady-aý degen sheshimge kelgen ol. Kórer kózge áıelin mundaı kúıge qalaı jetkizip aldy dep Erjanǵa da qatty renjigen. «Meıli, án fransýzdiki, qazaqtiki bolsyn, eń aldymenen ol ulttyq án bolýy kerek. Óıtkeni án, jyr, óleń halyqtyń rýhanı ómiriniń nátıjesi ǵoı. Án jyr, óleń halyqtyń júregin, janyn kórsetýge tıisti. Buny kórsete almaǵan án-kúı, jyr — ol eshkimdi tolqytpaıdy, qyzyqtyra almaıdy. Rasymenen balaǵa da aıan osy qaǵıdany Erjan men Almagúl túsinbeıdi me, kakafonıaǵa jaqyn, qur dybystardyń aıqaı, shýyna qurylǵan ánderdi jurt qabyldamaıtyny haq emes pe» dep ol ózinen-ózi kúıip-janǵan. Reti kelse erli-zaıypty ekeýimen de sóılespek bolǵan.

Almagúl Birlándi qýana qarsy aldy. Ústinde badana gúldi kımono, shashyn japon áıelderinshe jyltyrata tarap, toqpaqtaı etip jelkesine túıip tastaǵan, aıaǵynda fransýzdyń ókshesi bizdeı súıir qara lak týflıi. Almagúl baıaǵy jarqyn minezine salyp, Birlánniń asty-ústine túsip barady. Ataq-dańq qonǵaly mundaı kishipeıildilikten Almagúl kópten múldem arylǵan-dy. Birlán onyń qylyǵyn túsine almady.

— Áneýkúngi konsertte boldyń ba, Birlán? — dedi Almagúl sózdi ózi bastap.

— Boldym.

— Qalaı, unady ma? Meniń «Boz torǵaıym» qandaı eken?

— Qandaı eken desem eken? Shynymdy aıtaıyn ba, álde...

— Shynyńdy aıt, shynyńdy aıt! Ondaı án sendeı talǵamdy ánshige unamaýy múmkin emes. Men qolymnan kelgenimdi aıaǵam joq...

Birlán Almagúldiń betine qarady. Onyń ózin nege sonshama qurmetpen qarsy alǵanyn endi túsingendeı. Otyzǵa taıap qalsa da áli, jas baladaı. Maqtaýdy kútip eki kózi jaýdyraı Birlánǵa qarap, tynyp qalǵan. «Bala, bala, kim aldaı bilse, sonyń degenine kóne ketetin naǵyz bala» dedi ishinen Birlán, oǵan kúlimsireı kóz tastap, «batystyń pop-mýzykasyna eliktegen, al klasıkalyq jaqsy mýzykaǵa aýyzdarynyń dámin joǵaltyp alǵan jastardyń qol shapalaqtaǵanyna máz bolǵan bala»... Kenet Birlán Almagúldi aıap ketti. «Mine, ataqqa, danqqa tabyný» dedi ol taǵy da ishinen, buryn «Maqpaldy», «Alataý qyzyn» aıtyp júrgen kezderinde, Almagúlde mundaı qylyq tipti joq-ty. Bar tilegi tek óleńdi jaqsy aıtý bolatyn. Ózgesiniń bári ózi keletinin biletin. Al qazir bir kezde shyqqan bıiginen túskisi kelmeı, óziniń eńbeginen ózi qorqyp bıshara bolyp qalǵany mynaý. Árıne, birden dańqqa ilikken Almagúlge, búgingi kúni ózin jamandaǵan sóz estý - ólimmen teń. Óıtkeni bul tek maqtaýǵa ǵana úırengen. Tek maqtaýdy ǵana tileıdi. Óz tvorchestvosyn syn kózimen qaraýdy umytqan. Osynyń bárin kóre tura Erjan qalaı kónip júr?»

Kórkemónerdi shyn súıgen adam árqashanda onyń aldynda óziniń ar-uıatyn taza ustaýǵa tyrysady. Birlán da sondaı adamnyń biri edi, Almagúldi qansha aıasa da shyndyqty aıtýdy uıǵardy.

— Qolymnan kelgendi aıaǵan joqpyn deısiń ǵoı, Almagúljan,- dedi ol ózi budan azǵantaı ǵana úlken bolsa da, kishkentaı balasyn ókpeletip almaıyn degen anadaı barynsha jumsaq sóılep,- seniń qolyńnan keletin bir zat bar. Ol — áneýgúngi konsertte aıtqan ánderdeı ánderdi tipti aıtpaý.

— Nege? — Almagúldiń renjı qalǵan daýsy qatty shyǵyp ketti.

— Birinshiden, mundaı ánder seniń ári sazdy, ári jumsaq, ári kúmis qonyraýdaı syldyrlaǵan taza daýsyńa tipti kelmeıdi. Búıte berseń eń aldymen daýysyńnan, sosyn abyroıyńnan aıyrylasyń. Ekinshiden, talǵamyn joǵaltqan keıbir kóshe jastaryn qyzyqtyrmasa, shyn mýzykany súıetin, klasıkalyq jáne halyq mýzykasyn ardaqtaıtyn jurtqa tipti unamaıdy. Qulaqqa da jat, rıtmıkasy da jandy tebirentýden góri, úrkitetin jeksuryn. Bul ne isteýge bilmeı erikken, ómirden ábden jerigen batys jastarynyń ıdeıasyn pash etetin mýzyka, ol bizge jat, kóshe, restoran, kafedegi mýzyka. Onda da batysta. Ondaı mýzykaǵa sen sekildi halyq ánderin tamyljytyp aıtatyn ánshige tipti bas urýǵa bolmaıdy.

— Aıtpadym ba saǵan,- dedi kúısandyǵynyń qasynda baǵanadan beri bir túrli solǵyn otyrǵan Erjan, — kimnen surasań da jurt saǵan osylaı deıdi dep, al sen...

— Beker! Beker!- dedi kenet shatynaı qalyp Almagúl, — mundaı mýzykany ózderiń jaza almaǵan soń, ózderiń aıta almaǵan soń, qyzǵanshaqtyq isteısińder! Ótken jyly Anglıada bolǵanymda meniń bar ánimnen jurt osyndaı ánderimdi erekshe qarsy alǵan.

— Sonda... keshe ǵana seniń ánine qol shapalaqtaǵan halqyń búgin seniń jańa óleńderińdi nege qabyldamaıdy? Buny sen neden deısiń? - dedi Birlán.

— Túsinbeıdi! — dedi Almagúl.

Birlán Almagúldiń ájesine ókpelegen jas baladaı torsıa qalǵanyn kórip, kúlip jibere jazdady. «Degenmen bala! Bala! Eseıip ketken bala!» Joq, Almagúldiń bul qulaı bastaýy pop-mýzykany sonshalyq jaqsy kórgeninen emes, ánshi áıeldiń izdenýdi, ózin ózi úlken maqsattarǵa meńzeýdi umytyp, ataq-baqqa bos eliktegen tvorchestvolyq daǵdarysynan týǵan kúıreýdiń basy edi. Almagúlge oılaný kerek edi, ne bolyp bara jatqanyna qaraýy kerek edi, biraq oǵan menmendigi jol bermedi.

Kórkemónerde kim de kim óziniń ósý jolyn - izdenýin, aıanbaı eńbek etýin umytsa, osyndaı kúıge ushyraıtyny sózsiz jáıt. Almagúl de sondaı kúıde bolatyn. Al Birlán men Erjan Almagúldiń bul qulaýynyń bastalýy batystyń pop-mýzyka tárizdi modasyna elikteýden týǵan dep oılaǵan. Sondyqtan onyń «halyq túsinbeıdi» degen sózine shyn shamdanǵan.

— Bızeni, Verdıdi, Chaıkovskııdi, Aqan seri, Birjan saldy, Tólebaevtardy túsingen halyq, seniń kúshiktershe qyńsylap, qanshyq ıtshe sháýildegen ánińdi túsinbeıdi degen sózińe kim sener? Halyq túsinedi, bárine de túsinedi. Biraq tyńdaǵysy kelmeıdi!

— Tyńdaý kerek! Tyńdatam!

Birlán endi Almagúlge tańdana qarady. Onyń aýrýyn túsingendeı boldy.

— Baıqa! — dedi Birlán áli de sabyrly únmen. — Teńizdi órteımin degen kishkentaı sary shymshyqtaı bolyp júrme! Krylovtyń sondaı mysalyn oqyǵanyń bar ma edi?

Almagúlge kópten beri mundaı aýyr sózdi eshkim de aıtqan emes. Keremet ánshi atalǵaly, bul ne istese de, bári durys bola beretin. Endi mine! Eger dál osyndaı sózdi Birlánnan bóten bireý aıtsa, Almagúl ony qorlar jaýap tabar edi. Al Birlán Almagúlden kem ánshi emes, ataǵy da, abyroıy da bar. Jáne tez qyzbalyǵy bolmasa, násili jumsaq minezdi Almagúl, ózindeı úlken ánshi áıelmen sóz talastyryp jatqysy kelmedi. Kenet ol kıine bastady. Almagúldiń radıoda jedel repetısıasy bar bolyp shyqty.

— Jaraıdy, basqa kezde talasarmyz, — dep ol úıden shyǵyp ketti.

Erjan men Birlán ońasha qaldy. Bularǵa ekeýden-ekeýi qalýy bálendeı yńǵaıly kórinbegenmen, amal qansha, syr bermeýge tyrysty.

— Únemi osylaı, —dedi Erjan áıeli shyǵyp ketkennen keıin,- jumys istegisi kelmeıdi. Óz atyn ózi joıǵaly júr...

Almagúl men Erjan tvorchestvo isinde tatý emes ekenin Birlán endi túsindi. Biraq endi ol Almagúl jaıynda sóıleskisi kelmedi.

— Jalǵyz Almagúl me óz atyn joǵarylatqysy kelip júrgen? Ózińdi qaıda qoıasyń,-dedi. — «Asaý Ertisten» keıin bir de bir opera jazǵan joqsyń... Jurt seni tvorchestvolyq múmkindigi sarqyldy dep júr.

— Olaı deýge olardyń qaqysy bar. Ras «Asaý Ertisten» keıin men esh opera jazǵam joq, biraq estradaǵa otyzǵa jýyq jańa án berdim. Keıbireýlerin tyńdaýshylar jaqsy qabyldady.

— Iá, ondaı ánderdi sen Almagúlge úılengen alǵashqy jyldaryńda jazdyń. Shynyn aıtsaq áıeliń úshin jazdyń. Al qazir ne istep júrsiń? «Alataý qyzy» avtorynyń osy aqyrǵy eki-úsh jylda opera túgil jurttyń aıtýyna jaraıtyn jaqsy bir án, ne bolmasa basqa bir shyǵarma berdi degenin estigem joq. Al sendeı daryndy kompozıtordyń úndemeı qalýy halyqtyń sory, ásirese biz sekildi seniń darynyńa ǵashyq ánshilerdiń sory...

Ózin shyn baǵalaı bilgen Birlánǵa Erjan ishteı óte rıza bolyp qaldy. Endi ol júdeı sóıledi.

— Ras, sońǵy eki-úsh jylda men jóndi eshteńe bere almaı júrmin. Oǵan tolyp jatqan sebep bar. Jańa óziń estidiń ǵoı Almagúldiń sózin. Birimizdi birimiz túsinbestik jaǵdaı maǵan da ońaı tıip júrgen joq... Onyń ústine anaý eki bala kúnnen-kúnge meniń oıymdy ala beredi. Keıde solardy beker tastap kettim be degen oıǵa da kelemin. Al eger men estigen ósek ras bolsa, qaıǵydan birjolata jerge kiretin shyǵarmyn.

— Ol qandaı ósek?- dedi Birlán degenmen Erjannyń nege qobaljyp otyrǵanyn bilgisi kelip.

Erjan shyn qınala sóıledi.

— Búgin estidim. Jámıla kúıeýge shyqqaly jatyr degendi. Al bul habar ras bolsa... — Erjan sózin aıaqtaı almaı toqtaı qaldy.

Birlán bir rette oǵan: «Kúıeýge shyqsa nesi bar? Jas adam jáne oǵan sen nesine kúıinesiń? Kúıineriń bar, nege tastap kettiń?..» demekshi boldy. Erjannyń Jámılany tastaǵanyna bu da qarsy edi. Biraq onyń júdeý túrin kórip, raıynan birden qaıtty.

— Beker qınalasyń, — dedi Birlán Erjanǵa. — Er jete bastaǵan eki balasy turǵanda, olarǵa ógeı áke taýyp beretin Jámıla ondaı jeńil áıel emes. Ony óziń de bilesiń... Sen estigen ósekti men de estigem, keshe Jámılanyń ózinen suraǵam, sóz aıtyp júrgen áıeli ólgen bir boıdaq kisi bar eken. Jaman da kisi kórinbeıdi. Biraq Jámıla oǵan: «Kúıeýge shyqpaımyn. Qazaqta mendeı jasynan jesir, óz bosaǵasyn ózi baǵyp qalatyn áıelder az bolǵan ba, qudaıǵa shúkir egiz ulym esip keledi, bireýge olardy kiriptar etkenshe, baısyz-aq ótemin» depti.

Erjan kúlimsireı qaldy.

— Báse, men biletin Jámıla solaı dese kerek-ti!

Erjannyń qýanǵany kózinen kórinip tur. Ol budan keıin úndemeı sál otyrdy da, jańaǵy úzilip qalǵan áńgimesin qaıtadan bastady.

— Áıtkenmen opera jazýǵa qaıta otyrmaqpyn,- dedi ol,- jaqynda bir aqyn-dramatýrg óziniń lıbrettosyn ákep berdi. Maǵan óte unady. Lıbretto adamnyń qaıǵy-qasiretine, qýanyshyna, ishki sezimine qurylǵan. Naǵyz operaǵa laıyq dúnıe. Tek bir jeri ǵana ázir maǵan jat kórindi...

—Ol qandaı jeri?

— Operanyń bas keıipkeri, otyz besten asyp ketken jesir, sulý áıeldiń jaqsy kórgen kisisi, opasyzdyq istep, óziniń tájirıbeliligin paıdalanyp, onyń on jetidegi qyzynyń basyn aınaldyryp alady. Soǵan úılenedi.

Birlán birden qarsy shyqty.

— Bul ómirde bolmaıtyn oqıǵa.

— Ómirde bolmaǵanmen, kórkem ónerde bolady. Ómir shyndyǵy bar da, kórkemdik shyndyq bar emes pe.

— Biraq sol kórkemdik shyndyqty oınaıtyn biz emespiz be? Al, bizge ómirde bolmaıtyn shyndyqty oınaý qıyn. Óıtkeni kórkemdik shyndyq kóbine keıipkerdiń qıalynan, aqylynan týady. Sahna adamyna qıal, aqyl jasaǵan kórkemdik shyndyqtyń keıipkerin oınaýdan kóri, ómir shyndyǵy týdyrǵan keıipkerdi oınaý jeńil tıedi. Jáne sondaı keıipkerler onyń armany. Sahna adamdary sondaı jaǵdaıda ǵana ózin kórermenderge kórsete alady. Ózi jasaǵan beınege jurtty nandyra alady. Al kompozıtorǵa ómir shyndyǵynan týǵan keıipkerdi jasaý, menimshe, jeńil tıedi. Jáne ondaı keıipkerler senderdi shabyttandyrýǵa tıisti. Joq, Erjan, shamań kelse, lıbrettonyń bul jerin basqa bir nanymdy oqıǵamen aýystyr.

— Jaraıdy, lıbrettony jazǵan aqyn-dramatýrgpen aqyldasyp kórermiz. Al endi senen bir ótinishim bar. Osy operanyń bas áıel keıipkerin óziń oınasań deımin. Seniń múmkinshiligińdi, daýsyńnyń da, mýzykalyq qasıetterińniń erekshelikterin de jaqsy bilemin ǵoı. Operamdy jazýǵa kóp kómegiń tıer edi. Buǵan qalaı qaraısyń?

Birlán shyn qýanyp ketti.

— Qalaı qaraısyń deısiń be? Men buǵan qalaı qaraýǵa tıistimin? — Ol kúldi, — árıne, jan-tánimmen unata qaraımyn, — ol taǵy qýana kúldi. − Qandaı artıs ózine arnap rol jazylsa, oınamaımyn deıdi? Oınaımyn! Meniń de ózimniń Qyz Jibegimdi, Tatánamdy jasaıtyn kezim jetti. Tek, Erjan, senen bir úlken ótinishim bar.

— Ol qandaı ótinish?

— Eger qarsy bolmasań, operańdaǵy erkektiń bas rólin Syrymǵa arnap jazsań qaıtedi?..

— Ol múmkin emes, — dedi Erjan azdan keıin tunjyrap, — ras, onyń daýsy keremet daýys edi... Biraq jurt ony kórkemónerde ólgen adam dep júr ǵoı.

— Joq ólgen emes, — dedi Birlán kenet qyzara túsip,- kórkemóner ólgen adamdy tirilte almaıdy, biraq adasqan jandy qaıta ákelýge qudiretiniń jetetinin óziń de bilesiń... Jańa óziń aıttyń ǵoı onyń daýsy keremet daýys edi dep. Eger ózine arnap mýzyka jazylyp jatqanyn bilse, Syrym múmkin ólmeske tyrysar. Keselin jeńip shyǵýǵa kúshi jeter!

Erjan úndemeı ersili-qarsyly júre bastady. Al Birlán oıynda joq jerden Syrymdy taǵy esine túsirýimen, ony áli de umyta almaǵanyn, áli de jaqsy kóretinin ashyp aldy.

IX

Lor profesorynyń aıtqanyn oryndap, emdelip Syrym bir aıdaı júrgen. Tamaǵynyń qyryly basylyp, aqyryn sóıleýge de jarap qalǵan. Qart profesor «osylaı taǵy bir-eki aı emdesem, sóıleýge de, óleń aıtýǵa da jarap qalarsyń. Al ishimdiktiń arqasynda, mólsherden tys aıqaılaýdan, tynys tamyrynyń úzilýi daýysyńnyń, Regıstrine zıany tıdi, álde tımedi me, buny kem degende bir jyldan keıin bilýge bolady» degen. Ol bir jylǵa deıin Syrymǵa óleń aıtýǵa ruqsat etpegen. Úzilgen tamyryń ábden saýyqpaı, qatty daýystap óleń aıtatyn bolsań, qaıtadan úzilip ketýi múmkin» degen.

— Meniń bar baılyǵym daýsym, eger oǵan qaýipti bolsa bir jylǵa shydaımyn ǵoı, amal qansha? — degen Syrym. — Biraq men qalaı kún kórem?

— Oǵan sen bálendeı qynjylma. Bir jylǵa seni biz ýaqytsha pensıaǵa shyǵaramyz. Bilemin, sen sekildi ónerli jas adamǵa bunyń ózi de aýyr, biraq amal qansha, shydaý kerek. Sen oınaǵan operada men de bolǵam. Daýsyń sırek kezdesetin daýys. Ony jalǵyz óziń úshin emes, biz úshin de saqtaýǵa boryshtysyń. Bir jyl degen ne? Bir kúngideı bolmaıdy, ótedi de ketedi. Al sen kútinseń daýysyńdy joǵaltpaısyń.

Syrym aýyr kúrsingen.

— Amal qansha, jaraıdy, — degen. Dál osy sátte profesordy bóten bir aýyr jaǵdaıdaǵy aýrý janynda aqyldaspaq bop kórshi dáriger shaqyryp, Syrym sol kúni profesormen qalaı kútiný kerek ekenin durystap sóılese almaǵan.

— Maǵan úsh kúnnen keıin kelersiń, — degen dáriger shyǵyp bara jatyp.

Emdese daýsynyń burynǵy kúshine keletinine qýanyp, qorqyp qalǵan Syrym úıine kele jatqanda, ádeıi ańdyp turǵandaı, oılamaǵan jerden Jaqypjan kezdesip qalǵan.

Amandasyp bolǵannan keıin:

— Sen de qyzyq ekensiń, — degen ol, — ánshige daýsy shyqpaı qalý degen qasiret pe eken? Ózimiz búleten alyp, az kún úıde jatý úshin, keıde daýysymyzdy ádeıi aýyrtyp alatynbyz... Artynan bir-eki rúmka iship jiberip qaıtadan ornyna keltire qoıatynbyz.

— Al meniń daýsym sol kúngi ishken araqtan joıyldy.

— Sóz bolǵanyńa bolaıyn. Meniń daýsym nege joıylmaıdy? Qudaıǵa shúkir, bir adamnan kem ishpeımin... Araq, kerisinshe, adamnyń daýsyn ashady. Bul jaǵynan maǵan sen. Seniń daýsyn ol kúni araqtan emes, ózińniń jaıshylyqtaǵy kóteretin notańnan joǵary alyp, sodan boldy.

— Daýysymnyń jeter jerin baıqaı almaı qalǵanymnyń ózi sol araqtan emes pe...

— Ol múmkin. Onyń jarasy jeńil. «Synany synamen shyǵar» degen orystyń maqaly dál osyndaı jaǵdaıda aıtylǵan. Al eger birer rúmka...

Qysqasy ekeýi sol kúni Panfılov parkinde biraz syrlasyp júrip, aqyrynda sol parktegi restoranǵa kipgen. Araqtan adamnyń daýsy ashylady degen Jaqypjannyń sózi Syrymnyń esinde qalǵan. Jáne bunyń solaı ekenine de kúdiktenbegen. Buryn, stýdent kezinde áldeqalaı birer rúmke ishse, daýsynyń qulpyryp shyǵa keletini ózine de málim edi.

Sóıtip Jaqypjan ekeýi sol kúni úsh rúmkeden konák ishken. Budan árige joldasynyń ózi de barmaǵan.

— Jetedi, — degen ol, — ár nárseniń reti bar.

Budan ári Syrymǵa ishkizýge Jaqypjannyń qaltasynda aqshasy joq edi.

Bir ǵajaby, Syrym erteńine tamaǵynyń keshegisinen jaman emes ekenin baıqady. Daýsy da sál jóndele túskendeı me, qalaı... «Sirá, bul konáktan bolýy kerek. Endi budan bylaı, aq araq emes, konák ishken durys shyǵar...».

Profesorǵa kórinip emdelip júrgen tıisti úsh aıynyń ishinde Syrym bir jaǵy profesordan seskendi me, álde shyn jazylǵysy keldi me, áıteýir ishýden shamasy kelgenshe ózin ustap júrdi. İshe qalsa, sol úsh rúmka konáktan aspady. Al em bitip bir jylǵa ýaqytsha pensıaǵa shyqqannan keıin de, aldyńǵy kezde, sol úsh rúmkadan artyq ishpedi. Tek bertin kele, bul araqtyń zıany joq eken dep, burynǵy ádetine salyp, ishý mólsherin kúnnen-kúnge kóbeıtip aldy. Kúıeýiniń ishe bastaǵanynan shoshyǵan Hanshaıym, qoıdyram dep Syrymǵa jalynyp-jalbarynyp ta baqty, biraq onyń bárinen de Syrym seskenbedi, óıtkeni, onyń boıyn, aqylyn, sana-sezimin bárin ishimdik jeńip ózine baǵyndyryp alǵan edi. Syrym ishýin toqtatpady. Aqyrynda Hanshaıym endi jurttyń betine qaraı almaıtyn kúıge jetti. Qorlanýdan ólip kete jazdady. Al ajyrasyp ketýge taǵy qımady: Syrymdy qýyp jibersem, budan da artyq iship keter, ne aǵashtyń túbinde mas bolyp ólip qalar dedi. Joq, Hanshaıym, ony qur ǵana qımaıtyn, shyn súıip qosylǵandyqtan, Syrymdy áli de jaqsy kóretin. Onyń araqqa salynýyn - bul bir kesel dep tapqan. Jáne sol keselmen kúrespek bolǵan. Qaıtkenmen de ony jazýdy ózine borysh sanaǵan.

Erteńine kúıeýiniń nege kenet tynyshtala qalǵanynan seziktenip, Hanshaıym qasyna barǵan. Kórgennen shoshyp ketken. Bireý taqymyna qyl buraýmen burap jatqandaı, tistenip alyp, beti kógildir tartyp, siresip qalypty. Ústine jabylǵan prostynányń bir shetin tistep-tistep ábden jyrtyp tastapty.

— Ne boldy saǵan? — dep úreılengen Hanshaıym, kúıeýine aıaq jaǵynan jaqyndaı berip, kúp-kúreń bop isinip, jalańash jatqan aıaǵyna áldeqalaı qoly tıip ketti. Syrym bireý qanjar suǵyp alǵandaı baqyryp qoıa berdi.

Hanshaıym sasyp qaldy.

Kózinen jasy parlap aǵyp Syrym ázer sóıleıdi.

— Eki aıaǵym, bireý súıeginen etin aıyryp jatqandaı aýyryp áketip barady. Qara sanymnan tómengi jerime tıtteı birdeme tıip ketse, pyshaq suǵyp alǵandaı aýyrady... Aıaǵymdy basa almaımyn. Aýyrǵandyǵy sonshalyq, esimnen tanyp qulap tústim. Qalaı jerge basymmen túspegenimdi ózim de bilmeımin...

Hanshaıym dereý «Jedel járdemge» telefon soqty. Eki saǵattan keıin ony qalanyń syrtyndaǵy respýblıkalyq klınıkalyq aýrýhanaǵa alyp ketti.

Basqanyń aýyrǵanyn ózi aýyrǵandaı kóretin emhananyń bas dárigeri, aq peıil, bilgir Eráliden bastap, maman dárigerler jandaryn sala qarap, Syrymnyń keselin, araq-sharaptan adamnyń qan tamyrlary qabynyp ketetin, orys tilinde «polınevrıt» dep atalatyn kesel dep tapty. Bul derttiń eń qıyndyǵy aýyrǵan adamnyń aıaq-qolynyn qan tamyrlary, bireý ádeıi denesinen arshyp alyp, jalańashtap qoıǵandaı, zar qaqsata aýyrtady. Kishkentaı birdeńe tıip ketse, tipti aýrý músheleriniń ústine shybyn qonsa bolǵany, sol jeriń bireý pyshaqpen osyp jibergendeı aýyrady. Eger bul aýrýdy der kezinde emdetpese, asqynyp ketse, qan júrmeı óle bastaǵan aıaq-qol etterin emdeýdiń jalǵyz joly ǵana qalady. Ol jol - aýrýdyń aıaq-qolyn der kezinde kesip tastaý. Óıtpese, dene qur ǵana ólip qoımaıdy, búkil qabynǵan qan tamyrlardyń, júıelerdiń zardaby buǵanadaǵy julynǵa shyǵyp, adam aqylynan aırylady, máńgi esalań bolyp qalady.

Syrymnyń keseli osyndaı qaýipti kesel bolyp shyqty. Áıteýir, bilgir dárigerler ony bir kádikten aman alyp qaldy. Áli keselmen kúresýge dármeni bar jas denege berilgen dári-dármek qonyp, istegen sharalardyń arqasynda Syrym aıyǵa bastady.

Alpys kúnnen keıin dárigerler Syrymdy emhanadan shyǵarmaqshy boldy.

— Budan artyq bizde isteıtin em joq,- dedi bas dáriger Syrymmen qoshtasqaly, korıdorda qaǵazdaryn kútip otyrǵan ánshi jigit penen onyń áıeli Hanshaıymǵa kelip. - Al mundaı keselden qulan-taza jazylyp ketýiń endi seniń óz qolyńda. Eń aldymen araq-sharap ishýdi toqtatýyń kerek. Eger taǵy ishetin bolsań, aýrýyń burynǵy qalpyna keledi. Bul keselden eń sátti qutyldym degen kúnniń ózinde, aıaq-qolyńdy berip qutylasyń.

Syrym úıge kelgen soń eki aıdaı ishken joq, ájeptáýir jóndelip qaldy. Endi aqyryndap óleń aıtyp kórip edi, daýsy áli jóndelmegen eken. Dárigerge barýǵa qaımyqty. Qart dáriger taǵy ursady eken dep júregi daýalamady.

Hanshaıym shamasy kelgenshe Syrymdy jalǵyz qaldyrmaıtyn boldy. Sonyń arqasynda ol araq, sharap ishpeı, ózin ózi kútip, kúndiz kitap oqyp, keshke taman qydyryp, birkelki tynysh ómir súre bastady. Syrym endi keselinen múldem aıyǵyp kele jatqanyn sezdi. Al adamnyń bir jaman ádeti (keıde bul jaqsy da qasıet) basynan ótken qıyndyqty tez umytýy ǵoı. Syrym da osydan tórt-bes aı buryn qandaı jaǵdaıda bolǵanyn esinen shyǵaryp aldy. Bir kúni, parkte qydyryp júrip, eski bir joldasymen kezdesip taǵy bir-eki rúmka araq ishti. Biraq úıge kóńilsiz qaıtty. Álgi joldasynan ózinen ánshiligi de, jalpy artısik daryny da, daýysy da kóp tómen birge oqyǵan bir jigittiń qazir úlken qalada, úlken teatrdyń birinde bas rolde oınap júrgenin estidi. Al bul bolsa...

Kúıeýiniń bir-eki rúmka bolsa da, konák iship kelgenin Hanshaıym birden sezdi. Onyń ylǵı osylaı bir-eki rúmkadan bastap, sońynan ózin toqtata almaı qalatynyna tánti áıeli taǵy qatty ashýlandy.

— Áneýgúni bas dárigerdiń ne aıtqany esińde joq pa? — dedi ol, jylardaı bop, — bar pále saǵan ylǵı osy bir-eki rúmkadan bastalatynyn bilmeısiń be, nege ishtiń?

Syrym aýyr kúrsindi.

— Araq ishpegende maǵan endi ne qaldy?

— «Ne qalǵanyń» qalaı? — dedi Hanshaıym sál báseńdeý sóılep,- ishpeseń jazylasyń. Áli teatrda óleń aıtasyń... — Hanshaıym sózin bitirip úlgirgen joq, osy kezde úılerine Erjan men Birlán kirdi. Eski dostaryn kórip Syrym shyn qýandy. Bular uzaq áńgimelesti. Erjan óziniń jańa opera jazýǵa kiriskenin, onyń bas rolin Syrym oınaýǵa tıisti ekenin aıtty. Ózin endi máńgi bittim dep júrgen Syrym eski dostary Erjan men Birlánniń osynshama senim kórsetkenine dán rıza bop tolqyp ketti:

— Iapyrym-aı, ol múmkin be?! — deı berdi.

— Múmkin! Múmkin! — dedi úıdegiler.

Syrymnyń kózinen jas shyǵyp ketti.

— Mine antym, mine qolym! — dedi ol Erjanǵa qolyn berip. — Daýsym qaıta kelip, seniń operańnyń bas keıipkeriniń rólin oryndasam, dúnıede armanym joq! Sol úshin ómir boıy araq ishpeýge sertimdi beremin! Qolymnan kelgenshe, senderdiń maǵan kórsetken senimderińdi aqtaýǵa ant etemin!

Osy kúnnen bastap Syrym shyn ózgerdi.

Dúnıede ómirden tátti eshteńe de joq. Ataq, baq ta, mahabbat, lázzat ta, dáreje, eńbek te bári de sol ómirdi ómir etý úshin jaralǵan. Hanshaıym da solaı oılaıtyn. Ol ómirdi shyn jaqsy kóretin. Syrymǵa da sol ómirdi burynǵysynan da qýanyshty etemin dep qosylǵan. Sóıtken ómir ne bop shyqty? Mine birneshe jylǵa aınaldy, qýanyshtyń ornyna, mahabbattyń ornyna, taǵy da ógeı anadaı túksıgen jalǵyzdyq. Syrymnyń tek jar degen aty. Árıne, Hanshaıym basqa áıel bolsa, odan baıaǵyda at quıryǵyn úzer edi. Al Hanshaıym óıte almady. Keshegi súıip qosylǵan jary mynadaı hálge jetkeninde ony tastap ketetin áıel bul emes-ti. Osyndaı kúıdegi Hanshaıym eki ottyń ortasynda edi. Bir jaǵynda - ótip bara jatqan ómir. Ekinshi jaǵynda - ózine ózi tilep alǵan syrqatty eri. Túbi Hanshaıym qaısysyn qalamaq? Ómirdiń dıalektıkalyq, shyndyq zańy boıynsha qansha turaqty bolsa da, adamdy ómir qyzyǵy, óz basynyń qýanyshy jeńý kerek. Hanshaıymnyń erligi, sol ómir zańyna ózimdi jeńgizbeımin dep qarsy kúresýinde edi. Degenmen o da adam ǵoı, onyń da án qumar janynyń tolyp jatqan tilegi bar ǵoı. Sol tilektiń eń bastysy, sonaý balǵyn jasóspirim kezinde, eń alǵashqy Lázzattyń shymyldyǵyn ashqan, jan súımegen aq betin ystyq ernimnen ópken Hamzege degen qaıtadan oıanǵan mahabbaty edi. Bul sezimde Hanshaıymnyń qýanyshy da, azaby da jatqan. Súıe turyp, súımegen bolý, kúıe turyp, kúımedim deý - budan artyq adamǵa azap bar ma? Qandaı adam bul azapqa shydaı alar? Hanshaıym shydady. Shydaýyna bas sebep taǵy sol Hamzeniń ózi edi. Hamzeniń ózine degen júreginiń qalaı soǵatynyn Hanshaıym kópten sezgen. Soǵan qaramaı, Hamze óz sezimin ózi jasyra bildi, janyna batqan ińkár syryn Hanshaıymǵa ashpady. Al Hamzeniń búıtýine, biteý jara bop júre berýine tek óziniń bala-shaǵasy ǵana emes, báz-baıaǵy Syrym, baqytsyz Syrym sebep bolǵan. Buny da Hanshaıym biletin. Sol úshin de ol Hamze týraly kóp oılaıdy. Ózi sekildi, onyń da ustamdylyǵyna tań qalady...

Hamze men Hanshaıymnyń bir-birine degen yqylasyn kópten ańdyǵan Tobyqov aqyry sezip qalǵan edi.

«Báse, osylaı bolýy kerek edi ǵoı,- degen ol ózine-ózi,- Hamzeniń Syrymǵa nege jany ashyp júr desem, áıeli úshin eken ǵoı. Bunyńdy da bilip qoıdyq. Endi tek qolǵa túsýleri qaldy».

Ol sol kúnnen-aq Hamze men Hanshaıymdy ańdı bastaǵan. Biraq bireýge or qazba, óziń túsesiń degendeı, jurtqa jappaq bop júrgen mahabbat bálesinen, kóp keshikpeı ózi qulap túsken.

Osydan bir jyl buryn dırektordyń kabınetinde konsert mekemesiniń kúrdeli máselesi qaralmaqshy bop kórkemdik keńes jınalǵan. Kabınette Hamze, Mıhaılov, Zada, Kúnjan, Erjan, Almagúl, Hanshaıym, Tobyqov, Ábilqaıyr taǵy basqa keńes músheleri otyrǵan.

Dırektor májilisti jańa ǵana asha bergen kezde, esikti shalqasynan tastap, úıge qaratory dembelshe, eki jasar balany qolynan jetektegen bir áıel kirip kelgen.

Bul buryn osy fılarmonıada syrtqa shyǵatyn artıser brıgadasynyń ákimshisi bolyp jumys istegen Jaltanova degen áıel sıdi. Osydan eki jarym jyl buryn bir oblystyq fılarmonıaǵa aýysqan-dy. Órkókirek, minezi shálkesteý, adýyndy áıel bolatyn. Qazaqtyń halyq óleńderin aıtatyn daýysy da bar edi. Ózine tańdana qaraǵan úıde otyrǵandarǵa amandasty da Hamzege buryldy:

— Dırektor joldas, aryz ákeldim, — dedi.

— Ne jaıynda? — dedi Hamze, áıeldiń májilis bolǵaly jatqanda, ruqsat suramaı kirip kelgenine renjise de, syr bermeı.

Jaltanova aryzyn berdi de, janyndaǵy kip-kishkentaı balany kórsetip:

— Myna bala anaý otyrǵan Hamıt Tobyqovtyń balasy, — dedi.

Abaıdyń 25 jyldyǵy

İlıas Esenberlın, Muqamedjan Qarataev,

Hamza Esenjanov jazýshylar bas qosýynda

— Aınymaıdy-eı, — dedi Ábilqaıyr. — Mórleri de, túrleri de bir, tek biri — úlken, biri — kishi.

Bala shynynda da Tobyqovtyń aýzynan túskendeı edi.

— Iá, sonda bizden ne tilemeksiz? — dedi Hamze tosyn aıtylǵan áıel sózine ne derin bilmeı.

— Tobyqov meni alsyn, ne myna balasyna alıment tólep turatyn bolsyn.

Tobyqovta ún joq. Uzyn murny burynǵysynan da uzaryp salbyrap ketken, kózin jerden almaıdy.

— Jaraıdy, aryzyńyzdy qaldyryńyz, — dedi Hamze, — myna májilisti ótkizgen soń qararmyz.

Áıel shyǵyp ketken.

Sońynan tekserilgende másele bylaı bop shyqqan. Jaltanova bala tappaǵan, kúıeýden shyqqan áıel eken. Osydan úsh jyl buryn Tobyqov osy áıelmen kezdesedi. Jaltanova bala tappaıtyn bolǵan soń budan ózime zıan kele qoımas dep oılaıdy Tobyqov. Biraq qudaı qyryna alsa, qyrqynda da taz bolasyń degendeı, Jaltanova júkti bolyp, is nasyrǵa shabady. «Ekeýmizge bul arada birge jumys isteý yńǵaısyz, bireý bolmasa bireý bilip qalar, ekeýmizdi de jumystan qýyp jiberýleri múmkin. Sen ázirge oblystyń bireýine bara tur. Sońynan bir sharasyn istermin. Ne senimen qosylarmyn. Ne balamdy ósirip turýyńa járdemdesermin» deıdi Tobyqov áıelge. Áıel buǵan kónedi. Oblysqa ketedi. Tobyqovtyń habaryn eki jyl kútedi. Biraq Tobyqov balany «meniki» dep qalaı dáleldeıdi? Jabysa qalsa, «oblysta júrip tapqan balasy, maǵan qur jala jappaq» dep toıtarys berermin dep oılaıdy da, áıelmen tipti habarlaspaı qoıady. Jazǵan hattaryna da jaýap bermeıdi. Endi Tobyqovtyń qýlyǵyn túsingen adýyndy Jaltanova balany alady da, salyp uryp Almatyǵa jetip keledi. Sodan dırektorǵa aryz jazyp, onyń kabınetine kirgen beti osy. Jáne qur ǵana balasynyń Tobyqovqa uqsastyǵyn ǵana dálel etip kelip otyrǵan joq. Buryn ózi turǵan úıdiń kempir, shalynan bul ekeýiniń arasyn biletin kýálik qaǵazdaryn qosyp ákep otyr. Qysqasy, Tobyqovty tyrp etkizbeıtin dálelderi mol.

Al Jaltanova dırektorǵa kelmesten buryn qaǵazyn sotqa da aparyp bergen. Sot Tobyqovqa alıment tóletetin etip sheshti. Biraq ol kollektıvten tek alıment tólep qana qutyla almaıtynyn bildi. Jáne jurttyń moraldyq tazalyǵyn saqtaımyn dep kúresip júrip, óziniń mynandaı bolyp shyqqanynan, qansha arsyz bolsa da uıaldy. Ásirese Ábilqaıyrdyń ýdaı tiliniń nysanasy bolatynyna shek keltirmedi. Osyny uqqan Tobyqov endi ózi dırektorǵa aryzyn berip, jumystan birjolata shyǵyp, qaǵaz, konsert mekemesinen múldem ketti.

Senim!

Bul bir uly kúsh! Ásirese jany taza adamǵa ózgeniń kórsetken senimi boıyna qaırat, qıalyna qanat beredi. Sol senimdi aqtaımyn dep qandaı qıyndyq bolsa da qarsy tura alady, aqtap shyǵýǵa janyn aıamaıdy. Syrym, maskúnem bolsa da, jany taza jigit edi. Kúnnen-kúnge óziniń quryp bara jatqanyn ózi de biletin. Eń aldymenen buǵan sebep -ýqalaýǵa kóne beretin, shala tońazyǵan qaraǵaıdyń shaıyry sekildi jumsaq minezi edi. Biraq ózinde teatr sahnasynan án shyrqap, sharyqtaımyn degen seniminiń joǵalǵandyǵy edi. Qalǵan ómirim osylaı qor bolyp ótedi dep, ol janyn aýyrtqan, biraq, ózi tapqan sol dertke tek ishýdi ǵana em kórgen. Araqsyz ómir súrý - oǵan shyn azapqa aınalǵan.

Syrym mine osyndaı kúıge jetken kezde qazaqtyń áıgili kompozıtory men keremet ánshi áıeli ózine orasan senim kórsetti. Ol endi osy bir ózine sozylǵan qolǵa jarmasa ketti. Bul eń aqyrǵy múmkinshilik ekenin Syrym jaqsy túsindi. Erjan men Birlánniń senimin aqtaý óziniń ajaldan, qorlyqtan qutylý joly ekenin uqty.

Syrymdy taǵy bir kútpegen jomart jannyń qylyǵy óte tebirentti. Ol - keshe Syrymnan aýrý bala taýyp, óte qıyn jaǵdaıda kezdesken kezinde ózi tastap ketken Birlánniń bunyń eń sáýlesiz jaman kúninde jany ashyp izdep kelýi edi. Jáne jaı ǵana izdep kelgen joq Syrymdy máńgi joǵalyp ketýden qutqarmaq bop dostyq, adamgershilik qolyn soza keldi. Bul ne? Áli senip bitpegen mahabbattyń qaldyǵy ma? Álde Syrymnyń kórkemónerge kerek adam ekenin esine alyp, taǵy da ózderiniń qataryna keltirýge jomart jannyń járdemdesýi me? Joq, bul osy ekeýi de, jáne sol ekeýi de emes... Sonda bul pe?

Bul adamnyń adamǵa jany ashýy. Adamnyń adamǵa degen keń peıildiligi, adaldyǵy, dostyǵy. Osyndaı dostyqty, osyndaı kóp peıildilikti, qalaı araqqa aıyrbastaýǵa bolady? Bolmaıdy! Al Hanshaıymnyń qylyǵyn qalaı túsiný kerek? Tek jar boryshyna, ózin jaqsy kórgendikke ǵana jatqyzýǵa tıisti me? Árıne, tıisti Biraq Syrym syndy ólik úshin Hanshaıym syndy sulý jáne ónerli adamǵa bul da az. Hanshaıymǵa dál qazir Syrymnan densaýlyǵy da, kórki de kem emes, bir kezdegi daýsynyń keremettigi bolmasa (dúnıede tek daýys qana ma adamǵa keregi?) óneri de teń túsetin kisi tabylady. Biraq soǵan qaramaı Hanshaıym Syrym dep basyn taýǵa da, tasqa da uryp júrgen joq pa? Nege? Nege?

Saıyp kelgende, bunyń da qylyǵy adamgershilikten, jarǵa degen boryshyn eń aqyrǵy mınýtine deıin saqtaýdan týǵan erlik edi.

Al osyndaı qasıetti úsh adam, tósekten turmaı araq iship sandyraqtap jatqan Syrymǵa sonsha jandary ashyǵanda, Syrymnyń óz janyna óziniń jany nege ashymaıdy? Joq, joq, ashýy kerek, ashýy kerek!

Osyny túsingen Syrymnyń minez-qulqy kilt ózgergen. Endi ol araq-sharap degendi shyn qoıdy. Den saýlyǵy da jóndele bastady. Bir aıdan keıin qart profesor dárigerge bardy. Ol ári-beri qarap:

— Mine, endi seni emdeýge bolady, — dedi, — Alty aıdan keıin operada knáz Igordiń da arıasyn aıtýǵa jarap qalasyń!

Kúıeýiniń shyn jóndelýge aınalǵanyn kórip, Hanshaıym da esin jınaı bastady. Kózinde nur, ezýinde kúlki paıda boldy.

Al búgin Almagúldiń Almatydaǵy úlken zavodtardyń birinde jeke konserti edi. Osydan úsh jyl buryn ol osy zavodta bolǵan. Jumysshy jurt úlken qoshametpen qarsy alǵan. Sońynan respýblıkalyq úlken gazettiń biri: «Áıgili ánshi jumysshylar arasynda» degen atpen jarty betke jýyq maqtaǵan maqalamen, zavod mádenıet saraıynyń sahnasynda óleń aıtyp turǵan Almagúldiń sýretin bergen. Sodan beri, zavod kollektıvi birneshe ret shaqyrsa da bul birese shetelge, ne bolmasa Sovet Odaǵynyń bir alys qalasynda gastrólde bolyp, ánshi áıel zavodqa barmaı qoıǵan. Sońǵy jyldary Almagúldiń repertýarynyń nasharlap ketýimen baılanysty úlken klýb, mádenıet saraılarynda, teatrlarda bunyń konsertteri sırep qalǵandyqtan, ol «zavod kollektıvi taqa yqylasty tyńdaýshylar emes, sóıtse de barsam baraıyn» degen. Áıtsede buryn konsertin jaqsy qabyldaǵan kollektıv bul joly da sondaı qabyldar dep oılaǵan.

Zavod mádenıet saraıy kisige lyq toldy. Kópshiligi jastar. Ádette Almagúldiń konsertin sońǵy kezderde birkelki durys qabyldaıtyn dıskoklýb, kafe, restoranda kóbirek bolatyn qala jastary edi. Almagúl bulardy jumysshy jastar, qala jastary, oqýshy jastar dep bóle qoımaıtyn. Zalda otyrǵandardyń kóbi jastar bolǵan soń, konsertim ońdy ótedi eken dep sengen.

Birinshi nómirinde ol sońǵy úlgilerge eliktep qazaq kompozıtorlarynyń biri ózine arnap shyǵarǵan tolyp jatqan jyrtylyp-aıyrylyp ketetin jeri bar bir ánin aıtty. Daýsy burynǵydaı dáýirleı shyqsa da, jurt samarqaýlaý qabyldady. Ekinshi aıtqany pop-mýzyka tektes grýzın kompozıtorynyń áni bolatyn, buny da tyńdaýshylar sırek qol shapalaqtaýmen qarsy aldy. Mundaı klýbtarda buryn ylǵı da qol shapalaqtaýǵa úırengen Almagúldiń qabaǵy endi kirjiń tarta bastady. Úshinshi aıtary «Dos qyzdar» dep atalatyn Moskvanyń kompozıtory bir kezde fokstrot rıtmine salyp jóndegen orystyń belgili halyq áni edi. Jalpy alǵanda Almagúldiń tómen qaraı quldyraýy osy ánnen bastalǵan. Biraq Almagúl bul ándi, daýsyn san túrli qubylta, birese erni ernine tımeı jyldamdata, birese tamaǵy angına bolǵan adamdaı qyryldaı, kenet bireý uryp jatqandaı shyńǵyryp sheber aıtatyn. Mundaı jastary kóp zalda bul án árqashan da uzaq qol shapalaqtatyp, Almagúldi álsin-álsin shaqyratyn.

Alǵashqy eki óleńin jurt samarqaý qabyldaǵanyna ókpeli ánshi áıel, bul ándi erekshe tyrysa, bar ónerin salyp aıtyp bitti de, jurtqa qarap, qol shapalaqtaý kútip, basyn ıdi. Basyn qaıta kótergende, jaıshylyqtaǵy dý qol shapalaqtyń ornyna, tym-tyrys otyrǵan tyńdaýshylaryn kórdi. Eshteńege túsinbegen adamdaı, jurtqa tańdana sál qarap turdy da, ánin jurttyń qabyldamaǵanyn sezip, kenet ashýlana qalyp aıaǵyn tyq-tyq basyp, sahnadan shyǵa jóneldi.

Konsert uıymdastyrǵan ansámbl dırektory - qartańdaý kelgen qazaq, artıserdiń kıinetin bólmesine kelgende, yzadan solqyldap jylap otyrǵan Almagúldi kórdi.

Qazir Almagúldiń ornyna, qazaq bıin bıleıtin jas qyz ben jigitti shyǵarýdy konferansege aıtty da, ózi jylap otyrǵan ánshi áıeldiń qasyna keldi.

— Qalqam, bala bolyp kettiń be, jylama, — dedi ákelik iltıpatpen, — Odan da konserttiń qalǵan jaǵyn qalaı ótkizemiz, sony aqyldasaıyq. Óziń kórip otyrsyń ǵoı, seniń batysqa eliktegen ánderińdi jurt tipti qabyldar emes.

— Ony maǵan nesine aıtyp tursyz,- dedi jasyna býlyǵa. — Tyńdaýshylardy uıymdastyra almaǵan ózińizden kórińiz.

— Olardy uıymdastyrǵanda men ne isteýim kerek? Bılettiń bári satylǵan. Bizdiń bar aıybymyz, búgingi zaldaǵy adamdardyń kim ekenin eske almaǵanymyz. Konsert programmasyn solardyń talǵamyna qaraı qurý kerek edi. Al búgingi zaldaǵy jumysshy jurt. Olar kákúr-shúkir ándi tyńdaı bergisi kelmeıdi.

Jasyn tyıǵan Almagúl shańq etti.

— Sonda men kákúr-shúkir án aıtyp júrmin be?

— Bul arada talasýdyń qajeti joq, qalqam. Odan da budan ári qandaı óleń aıtasyń sony oılasaıyq.

— Men esh óleń aıtpaımyn! Sahnaǵa shyqpaımyn!

— Nege?

— Meniń óleńderimdi qabyldamaıdy eken, men de shyqpaımyn. Ózderine sol kerek.

— Balanyń sózin aıtpa, qalqam. Konsertti aıaqtamasań, qanshama shyǵynǵa qalatynymyzdy bilesiń be? Bıletterdiń baǵasyn qaıtaryp berý kerek. Klýbtyń bir keshtik qunyn, jumys istegen adamdardyń eńbek aqysyn, shyqqan elektr kúshiniń aqshasyn tóleýge májbúr bolamyz. Onyń ústine konsertin qabyldamaǵan soń jurtqa ókpelep Almagúl Jaqanova konsert ortasyna jetpeı toqtap qalypty degen attyń ózi qandaı jaman! Dereý gazetterde maqalalar paıda bolady. Qaıtkenmen de konsertti aıaqtaý jón.

Almagúl taǵy solq-solq jylady.

Osy tusta sahnanyń dúrlige qol shapalaqtaǵany estildi.

— Estip tursyń ba, ana jas bıshilerdi jurt qalaı qabyldap jatqanyn! — dedi ákimshi qaıtadan sóılep. — Jumysshy tap qoı, shyn kórkemónerdi túsine biledi. — Taǵy Almagúldiń shymbaıyna tıip kettim be dep seskene qalǵan ákimshi, ánshi áıeldiń áli óksigin basa almaı otyrǵanyn kórip, sózin qaıtadan jalǵady, − múmkin, qalqam, «Aıtqan tátti sózińnen» ánin aıtarsyń, Erjannyń osy bir óleńin ózińdeı eshkim de aıta almaıdy.

Ákimshi Almagúlmen tek osylaı sóılesetin. Tez renjip, tez qaıtatyn jas ánshi áıeldiń tilin biletin.

Almagúl kóziniń jasyn súrte bastady.

— Jaraıdy.

Erjannyń bir kezde halyq ánderine eliktep jazǵan bul óleńin Almagúl óte jaqsy aıtatyn.

Bul ándi alǵashqy qosylǵan kezde Erjan sózin de, ánin de Almagúlge arnap jazǵan. Almagúl de bul óleńdi súıip aıtatyn.

Óleń bitkende jurt dý qol shapalaqtady. Zalda otyrǵandardyń kóbi orys jurtshylyǵy bolǵanmen, osy bir jastyqtyń otyn úrlep júrekti balqytqan án bulardy da tolqytty. Eger jaqsy bolsa, bir ultqa unaǵan kórkemóner týyndysy, barlyq ultqa unaıdy. Kórkemónerdiń kóp ulttyq qaýqar-kúshi de, baýyrmaldyq mańyzy da osynda.

Almagúl eski repertýarynan birneshe óleń aıtty. Bárin de jumysshy taby jaqsy qabyldady.

Almagúl konsertten qaıtyp bara jatyp, óz qatesin túsingendeı boldy. Almagúldiń eń úlken qatesi basyna kenet túsken úlken dańqty kótere almaı qalýynda edi. Al ony qalaı joımaq?

X

Búgin Syrym men Hanshaıym «Travıata» operasyn tyńdaýǵa kelgen. Ánshi jigittiń osy teatrdan ketkeli birinshi ret kelýi edi. Osy joly gersog Alfredtiń rólin teatr ınstıtýtynda ózimen birge oqyǵan, biraq ol kezde budan daýysy da, mýzykalyq qabileti de tómen, aqyrǵy eki-úsh jylda óziniń eńbeginiń arqasynda ortalyq qalalardyń bireýiniń opera teatrynyń bas solıs-ánshisi dárejesine jetken, qazirgi kúnde aty shyǵyp júrgen bir tanys joldasy oınaýǵa tıisti edi. Ol Almatyǵa on bes spektáklge arnaıy shaqyrylǵan-dy. Al operanyń ekinshi bas rólin - qulaǵan áıel Vıolettanyń rólin Birlán oryndaıdy dep estigen.

Syrym eski dostaryn sahnada kórýge, olardyń daýsyn estýge yntyǵa túsken. Ásirese, Birlánniń ánderin, buryn bas qosqan toı-dýmanynda Birlán aıtatyn, osy operadaǵy «Vysoko podnımaem my kýbkı veselá...» dep bastalatyn Alfred pen Vıolettanyń váls-arıasyn taǵy bir estigisi kelip ketken. Birlán bul válsti keremet oryndaıtyn.

Opera teatrynyń esigin ashqan shaqtan-aq Syrymdy bir orasan sezim bılep ketti. Bul qýanysh sezimi edi. Teatrdyń ishi de sándi-saltanatty. Foıe tóbelerinen jarqyraǵan sáýle túsip tur. Jurttyń bári ózine qýana qaraǵandaı. Rasynda da kóp jurt Hanshaıym men Syrymdy tanıtyn-dy. Qos aqqýdaı sándi, bir ózderi opera teatrynyń foıesin jaryqqa toltyryp jibergendeı bolǵan Syrym men Hanshaıymdy kórgenderine, operaǵa kelgen kórermender shynynda da qýanyshty edi.

Bular kórermender zalyna kirse, aldyńǵy qatardyń orta sheninde Erjan men Almagúl otyr eken. Esik aldynda jurtqa qaraı turyp qalǵan Syrym men Hanshaıymdy kórip, Erjan qolyn bylǵap qastaryna shaqyrdy.

Bular hal-jaılaryn surasyp ta úlgergen joq, kenet sham sóndi. Azdan keıin opera ývertúrasy bastaldy. Zal Verdıdiń oı tolqytyp, jan tebirenter qudiretti mýzykasynyń únderine toldy.

Ývertúra biter-bitpes perde joǵary kóterildi.

Orkestrdiń alǵashqy úni shyqqannan-aq Syrym tyna qalǵan. Al perde kóterilgen kezden bastap ol sahnadan kózin almady. Bári ózine tanys dúnıe. Bári keshegi óz ómiri. Kenet, at dúbirin estigen beldeýdegi júırikteı, Syrym typyrshı qaldy. Sahnaǵa gersog Alfred shyqty. Syrymnyń júregi oınaı jóneldi. Instıtýt bitirgen saltanatty keshte, stýdentter qoıǵan «Travıatada» ózi osy gersog Alfred rólin oınaǵan. Spektákl bitkennen keıin, dıplom komısıasynyń tóraǵasy qart profesor, buny shaqyryp alyp, betinen súıip: «Qudaı saǵan eshkimge bermegen daýys bergen eken. Sen baqytty ánshisiń. Tek daýsyńdy qorǵaı bil!» degen... Sóıtken daýsyn Syrym saqtaı aldy ma? Qabaǵy qars jabylyp ketti. Ol endi sahnadaǵy Alfredti tyńdaı bastady. «Jaman emes, jaman emes» dedi ol Alfredtiń alǵashqy arıasyn estip. Biraq kenet júdeı qaldy. Bul rol óziniki emes pe edi?

Kúıeýiniń jaǵdaıyn túsingendeı Hanshaıym Syrymnyń qulaǵyna aqyryn sybyrlady.

— Alfredtiń daýsy kúshti eken, biraq boıaýy nasharlaý ma, qalaı?

— Boıaýy deısiń be? O da múmkin. Menińshe, ánge jany jetpeı jatyr.

Al Alfredtiń «qýanysh-shattyq kótereıik sharabyn...» dep bastalatyn ataqty válsty qalaı aıtqanyn estigende Syrym shyn júdep qaldy. Joq, joq, bul arıany Syrym shynynda da óte jaqsy aıtatyn. Al qazir sondaı keremet ándi joldasy oǵan qorlap turǵandaı kórindi.

Opera sújeti órbı tústi. Birinshi aktyda eń alǵashqy Vıoletta-Birlánniń daýsyn estigende ón boıy balqyp, júregi shymyrlap ketken. Endi ol osy aktydaǵy Vıolettanyń «Sen emes pe eń tynysh túnde maǵan...» dep bastalatyn arıasyn ańsap kútken. Bul arıany Birlándeı eshkim aıta almasa kerek-ti. Jáne osy arıany Birlánniń oryndaýynda tyńdaýdy ózi óte jaqsy kóretin, Mine orkestr sol arıanyń kirispesin oınaı bastady. Kenet Birlánniń Alfredti súıip qalǵan, kún kúlgendeı shattyqqa toly, adamnyń janyn sıqyrlap jatqandaı, sulý daýsy shyqty. Osy arıadan bastap Syrymǵa sahnada tek Birlán-Vıoletta ǵana qaldy. Alfredti kózi kórip otyrsa da onyń sahnada óleń aıtyp turǵanyn, kirip-shyǵyp júrgenin bárin umytty Sońynan Birlán-Vıolettanyń ekinshi aktydaǵy «Táýelsiz bolý, qaıǵy-oısyz bolý...» dep bastalatyn, sodan keıin tórtinshi aktydaǵy mahabbat bıiginen qulaǵan sol baqytsyz áıeldiń «Máńgilik qosh bolyńdar, baqyt týraly qıaldar...» dep bastalatyn ataqty arıasyn estigende Syrym Birlánniń burynǵy Birlán emes, ózinen aıyrylǵannan beri qanshalyq óskenin túsingen. Syrymǵa joǵary notany Birlánniń qalaı bolsa solaı, jeńil alǵany, shyn tań qaldyrdy. Jáne Vıoletta arıalaryn Syrym buryn da ataqty, úlken ánshi áıelderdiń tamasha oryndaǵandaryn san kórgen, san estigen. Biraq ózine jaqyn bolǵandyqtan ba bul arıalardy Birlánniń oryndaýy ózine erekshe áser etti. Shynynda sahnadaǵy Birlánniń daýsy keıde aıdyn kóldiń tuńǵıyǵyna boılaǵan kún sáýlesindeı nurlana joǵalyp, birese aspanǵa atylǵan jebedeı kóz ushynda buldyrap, tyńdaýshylardyń jan sezimderin júrek túbinen sýyryp alyp jatqandaı, bir orasan baqyt dúnıesine bólengen.

Al tórtinshi aktyda Vıoletta Alfredtiń qolynda óler aldynda bastalatyn ataqty dýetti Vıoletta men Alfred aıtqanda (bul joly Alfred te óziniń ataqty ánshi ekenin aqtady), Syrymǵa, joq, jalǵyz Syrymǵa emes, búkil tyńdaýshylarǵa Birlánniń daýsynyń keńdigi, sulýlyǵy, sheberligi unaǵandyǵy sonshalyq, Syrym shydaı almady.

— Keremet! — dedi ol kózine kelip qalǵan jasty súrtip.

— Ras, keremet! — dedi ony qoshtap Hanshaıym men Almagúl.

— Opera ánshisi dál osy Birlándaı bolýy kerek! — dedi Erjan zaldan shyǵyp bara jatyp. Sóıdedi de Syrymǵa qarady. — Meniń operamdaǵy dýetti Birlán ekeýiń dál osyndaı etip oryndasańdar ómirimde senderdi umytpas edim,- dedi.

— Budan artyq etip oryndaımyz! — dedi tolqyp ketken Syrym. — Tek dýetińiz osyndaı bolsyn!

Syrym ózin emdep júrgen qart dárigerge óte rıza edi. Jáne oǵan erteń taǵy barmaqshy bolatyn. Búgingi kórgen operasy Syrymdy qaıtadan týǵandaı etken. Onyń júreginde, qaıtsem de Syrym bolýym kerek degen arman-tilek endi myqtap oryn alǵan.

Aqyn Japarbek jazǵan «Arman» atty opera lıbrettosy Erjanǵa qatty unaǵan. Lıbrettonyń negizgi aıtaıyn degen taqyryby moraldyq, adamnyń ishki sezimimen baılanysty edi. Kompozıtordyń kókeıkesti tilegi osyndaı taqyryp bolatyn.

Janyń súıgen nárseni jazý árqashanda ońaı, Erjan da solaı oılaǵan. Ásirese ony tartqan, lıbrettoda dál óz basynan alynǵandaı, Erjannyń jan sezimin qorǵaıtyn bir jelis te bar edi. Bolashaq operanyń bas hıkaıasy mynadaı bolatyn. Hafıza men Nurjan atty úsh jasar egiz qyz balalary bar erli-zaıypty jas adamdar aýyldan qalaǵa keledi. Hafıza ánshi eken. Opera teatryna ketetin bolǵandyqtan eki balanyń tálim-tárbıesin óz moınyna alady. Arada birneshe jyl ótedi. Keshegi aýyldan kelgen jas áıel Hafıza óziniń darynynyń arqasynda úlken opera ánshisine aınalady. Hafızanyń rýhanı ómirine, tilegine, ónerine sáıkes keletin opera ánshisi Erdenge kóńili qatty ketedi. Ekeýi qosylmaqshy bolady. Mahabbat qýanyshyna bólenedi. Nurjan bir kishkentaı sharýashylyq orynǵa bastyq bolady. Jáne ózimen teńdes Jibek degen jesir áıelge úılenedi. Ózin syılaıtyn qarapaıym jumsaq minezdi áıel alǵanyna Nurjan máz. Biraq kishkentaılarynan ózi baýyryna salyp ósirgen eki qyzyn saǵynady. Kóńili qusa bolady. Lıbretto avtory bul jerde «Dúnıeniń bir qyzyǵy bala» degen taqyrypty tereń qozǵaıdy. Erǵazysy men Nurǵazysynan aıyrylyp, olardy oqta-tekte kórmese júre almaıtyn kúıdegi Erjan ózin Nurjan sekildi sezinedi. Kompozıtordyń Nurjan partıasynyń mýzykasyn tereń jáne kúshti shyǵarýyna bul sebep bolady. Al Nurjanynan aıyrylǵan Hafıza Erdenmen qosyla almaıdy. Ánshi Erden bul kezde boı jetip qalǵan Hafızanyń úlken qyzy Baqytpen jaqyndasyp qalady. Buryn ómir kórmegen albyrt Baqyt ákki Erdenniń aldaýyna túsedi, aqyrynda soǵan qosylady.

Óziniń jaqsy kórgen jigitiniń opasyzdyǵynyń arqasynda osyndaı úlken tragedıaǵa ushyraǵan Hafıza sahnada jylap turyp, «Adamnyń bir qyzyǵy ózine opaly jardy tabýda» degen arıasyn aıtady. Qaımyǵady, ókinedi. Qaıtadan burynǵy kúıeýin izdeıdi. Biraq ol buǵan qosylǵysy kelmeıdi. Bir synǵan shyny qaıtadan bútindelmeıdi deıdi. Sóıtip dańqy, dárejesi ósýimen baılanysty, jastaı súıip qosylǵan kúıeýin mensinbeı, opasyzdyq jolǵa túsken ánshi Hafızanyń ózi, aqyry sol opasyzdyqtyń qurbany bolady. «Adamdy ataq, baq emes, shyn mahabbat qana armanyna jetkizedi» deıdi kompozıtor. Sol úshin Hafızaǵa jylatyp turyp, jas kezderinde Nurjan ekeýiniń qandaı qýanyshty shat ómir súrgenin úlken arıa etkizip aıtqyzady. Operanyń jalpy mazmuny, jelisi osy bolatyn. Lıbretto kompozıtorǵa óte unaǵan. Óıtkeni, munda adamnyń ishki sezimin, qaıǵy-muńyn, qýanyshy-shattyǵyn mýzykamen aıta alatyn oqıǵalar bar. Al Birlán: «Hafızanyń qyzynyń sheshesi unatqan adamǵa shyǵýy qazaqta bolmaıtyn is. Hafıza rólin oınaıtyn adam mundaı jalǵan oqıǵamen óziniń júrek pernesin qozǵalta almaıdy. Shyndyǵy joq oqıǵany oınaý oǵan qıyn tıedi. Sondyqtan Hafızanyń beınesi shyqpaýy múmkin» degen. Oǵan lıbretto avtory: «Bul kórkemdik shyndyq, lıbretto kollızıasy» dep kónbegen. Hafıza rólin oınaıtyn Birlán repetısıa ústinde operanyń osy jerine kelgende kózinen jas emes, jalyn shashyp, qaıǵyly mýzykany ashýly mýzykaǵa aınaldyryp aıtqan. Ózi de qansha jylanmyn dese de kózinen jas shyǵara almaǵan. Óıtkeni ózi senbegen oqıǵany, ol shyn júrekten berilip oınaı almaǵan. Erjandy da operasynyń osy jeri qatty qınaltqan. Hafızanyń sońǵy arıasyn birneshe ret qaıta jazǵan. Aqyrynda óziniń oılaǵanyna jetken. Hafızanyń sońǵy arıasy tyńdaýshylardy tolqytatyn, shyn maǵynasynda qaıǵyly, ókinishti bolyp shyqqan. Sonda da Hafıza rólin oınaıtyn Birlán bul arıany jurt senetin etip, zarlaı turyp, jylaı turyp aıtyp bere almaǵan. Al bul arıanyń shyqpaýy - shynyn aıtsaq operanyń shyqpaýymen para-par edi. Tek sońynan, birneshe repetısıadan keıin Birlán óziniń sheberligi men kórkem daýsynyń arqasynda, bul arıany kompozıtor qanaǵattanatyndaı etip aıtyp bergen. Biraq sonda da tyńdaýshylardy tolqytatyndaı kúıge jete almaǵan.

Ótken kúz Mahmuttyń áıeli dúnıe salǵan. Balalary joq Mahmut endi jalǵyz qalǵan. Tek Birlán ony jalǵyzsyratpaǵan. Kóktem shyǵa bular qosylýdy da sóz ete bastaǵan. Áıtsede ekeýi de tez úılene qoıaıyq dep asyǵystyq kórsetpegen. Sol eki arada maýsymy bitip, teatr jabylysymen Birlán bir top artısermen Shyǵys Qazaqstanǵa gastrólge júrip ketken. Mine, Birlán sol saparynan jaqynda ǵana kelgen.

Almaty sol baıaǵy sándi Almaty. Jazdyń sońǵy aılary jetip qalsa da, bıyl jaz jańbyrly bolyp, áli bir sarǵylt japyraǵy joq, aǵash bitken boıjetken qalpynda jaıqalyp tur. Bir jaqqa baryp qaıtqandyqtan ba, taý basynan soqqan salqyn samal qala turǵyndarynyń keýdesin keńitip, janyn saıa tapqyzǵandaı. Al adamdary, kisini tek jaqsylyq jaǵynan ǵana tanıtyn Birlánǵa, burynǵylarynan da aq peıildene, ásemdene túskendeı. Birlán, ásirese óziniń úlken qyzy Bıbishtiń kilt symbattana, sulýlana qalǵanyna tań boldy. Bıbish ózine tartqan kishi qyzy Kúláıimdeı sabyrly, uıań emes-ti. Aqquba, suńǵaq boıly edi, al minezine kelsek óte ashyq, sál kúlegeshteý, máz kóńil qyz bolatyn. Jáne kishkentaıynan adamdy tym aıaǵysh, ózgelerge sengish, baladaı, aldaýǵa tez túsip qalatyn ańǵyrttaý kelgen. Qolyndaǵysyn birge oqyp júrgen dos, áriptes joldastaryna bólip bergisi kelip turatyn jomart-aq. Bıyl Bıbish onynshy klasta oqıtyn jyly. Birlán ózi gastrólge keter aldynda, Bıbishi toǵyzynshy, Kúláıimi segizinshini bitirgen-di. Sheshesi ózi gastrólge keter aldynda olardy orta mektepterdiń joǵary klass oqýshylaryna degen eki jetilik týrısik saparǵa arnaýly poezben júrgizip jibergen.

Al Birlán gastrólden qaıtyp kelgen kúni-aq jaıshylyqta máz kóńil, kúlegeshteý Bıbish salmaqtana túskenin kórdi. Burynǵysyndaı emes, qımylynda da sál ustamdylyq bar, kózinde de tuna qalǵan bir qýanysh qıaly paıda bolǵan. Kóńilin basqa bir qyzyq dúnıe bılep ketkendeı, keıde ózinen-ózi otyryp áldenege kúlimsireıdi, jan-jaǵyndaǵy bolyp jatqan ómirdiń basqa tirshilikterine sál samarqaýlaý ǵana qaraıtyndaı ma, qalaı?..

Qyzdaryn aman-esen kórgeni bar, Almatyǵa kelgeni bar, áli qýanyshyn basa almaǵan Birlán, alǵashqy kúnderi buǵan mán bermedi. Jáne mán beretindeı Bıbishtiń bul ózgeristerin bálendeı shyn kóńiline almady...

Birlán Mahmutqa úsh kúnnen keıin ǵana telefon soqty. Buryn ózi osyndaı bir jaqtan qaıtqanda, Mahmut sol kúni-aq, joq, sol saǵatynda-aq jetetin. Al bul joly... Mahmut tipti telefon da soqpady. Birlán onyń bul qylyǵyna tań qaldy. Múmkin qyzmet jaıynda bir kemistik bolyp, mazasy ketip júr me dep oılap, árkimnen Mahmut jaıyn eptep surap kórip edi, joq olaı bolmaı shyqty. Ózi de osynda eken, isi de jaqsy eken jáne bir ǵajaby, bulardyń kelgenin de biledi eken.

Endi amal joq, Birlánniń ózine telefon soǵýǵa týra keldi. «Kimsiń? Qandaı sharýań bar edi?» dep telefon soǵyp turǵan adamnyń egjeı-tegjeıin bilmeı, bastyǵymen qosa qoımaıtyn hatshysy Birlán ekenin bilip tez qosty.

— Birlánsiz be? Iá, aman-esen kelgenderińizdi estidim, — dedi Mahmut amandasyp bolǵannan keıin, birden Birlánǵa «siz» dep. Buryn-sońdy ózine «sen» dep kelgen Mahmuttyń kenet bulaı sypaıylyq qylǵanyna Birlán tańdana, sóziniń aıaǵyn kútti. Mahmut jalǵaı tústi,- ózim de búgin úıińizge telefon soqpaqshy edim,- joq, ol «búgin seniń úıińe baraıyn» demedi,- telefondy jaqsy soqtyńyz. Eger qarsy bolmasańyz, biz Panfılov parkinde kezdessek qaıter edi?

Mahmuttyń munsha resmı, qurǵaq sóıleskenine ne derin bilmeı Birlán:

— Qaı jerinde? Qaı saǵatta? — dedi shamasy kelgenshe ózin-ózi basyp, bu da resmı túrge kóship.

— Kúnshyǵys jaǵyndaǵy kire beriste, bul tusy ońashalaý ǵoı. Jáne saǵat jeti desek durys bolar. Qara kóleńkelene bastaıdy...

— Jaqsy.

Birlán Mahmutqa kelerde beker qobaljymaǵan eken. Baǵana telefonmen sóıleskenińde, jaıshylyqtaǵysyndaı bunymen ózimsinip, birdeme deýge, bireý-mireý tyńdap tur ma dep qoryqqan shyǵar dep ol ózin-ózi basqan. Bular ýádelesken jerlerinde kezdesti. Parktiń bul tusynda tiri jan kózge túspedi. Jáne qarakóleńkelene bastaǵan kez edi. Biraq Mahmut burynǵysyndaı, ońasha kezdesken shaqtaryndaǵysyndaı aımalaǵan joq. Birlánǵa sál ıile qolyn alyp:

— Amansyz ba? — dep sálemdesti de, qatarlasa júrdi.

Mahmuttyń syzyla iltıfat kórsetkenine ánshi áıel endi burynǵysynan da tańdana tústi. Biraq syryn ázi ashar dep úndemedi. Anany-mynany áńgime etip biraz júrgennen keıin, Mahmut bir kezde ótken kúnderine keshirim suraǵandaı:

— Oınadyq, kúldik, az ba, kóp pe, bes jyldaı bir-birimizdi renjitip kórgen joqpyz,-dedi. — Ekeýmizdiń bir-birimizge ókpemiz joq bolýy kerek.

Eshkim kóre almastaı ymyrttyń qoıýlanyp ketkenine qaramaı Birlán basyn ızep:

— Iá, — dedi úni ázer shyǵyp.

— Biraq men de, burynǵydaı jas emespin, —dedi Mahmut Birlánǵa eń bir kókeıkesti syryn ashqanyna qatty qınalyp kele jatqandaı bolyp. — Ómir shirkin ótip barady... Al, men jasym kelgen saıyn náreste ıiskep, jańadan semá qurǵym keledi.

Birlán taǵy da basyn ızep:

— Durys qoı, — dedi ol.

Mahmut qaıtadan sóıledi.

— Osylaı boldy, úılenbekshimin,- dedi ol. Birlán «kimge» dep suraǵan joq, bireý ıyǵynan qara taspen basyp jibergendeı aıaǵyn ilbı basty. «Men bar emespin be, bala kórgiń kelse, áli qartaıyp otyrǵan joqpyn ǵoı, qosylamyz degen ýádeń qaıda?» deýge aýzy barmady.

— Árıne, meniń kimge úılengenim sizge báribir ǵoı. Biraq kórmeı ketetin adamdar emespiz, ókpelemeńiz. Bir-birimizdi qurmettep, syılasyp óteıik. Bastan keshken kúnderimizdi, endi máńgi umytaıyq. — Ol Birlánǵa burylyp qolyn berdi. — Ázirge qosh bolyńyz.

— Qosh bol.

Birlán kilt buryldy da júre berdi. Tek parkten shyǵyp, qarańǵy bir kóshege jetkeninde ǵana, ol óksip-óksip jylap qoıa berdi.

— Qudaı maǵan osylaı ómir boıy jylap ótýge jazǵan ba? — dedi Birlán óksigin basa almaı.

Birlán Mahmutqa shyn ǵashyq bolmasa da, bes jyldan beri oǵan úırenip, ony óziniń kúıeýindeı kórip qalǵan edi. Jáne bir úıde turyp etene bolmaı, anda-sanda kezdesýdiń ózi de, bulardyń arasyndaǵy lázzatty qymbattatyp, saǵynyshty sezimge aınaldyrǵan. Sondyqtan da Birlán qatty qaıǵyrdy. Biraz kún ne isterin bilmeı, seń soqqan balyqtaı eseńgirep ún-túnsiz júrdi. Biraq mundaıda, qandaı qaıǵyǵa dýshar bolmasyn, dúnıeniń tirshiliginiń bárinen joǵary qoıatyn onyń áni, kórkemónerge degen mahabbaty bar-dy.

Erjan «Arman» operasyna baryn saldy. Ásirese muny Hafızanyń burynǵy kúıeýi Nurjan obrazy qatty qınady. Hafızaǵa qarsy shyǵýdy bilmeıtin jaı bir jigersiz adam bolyp shyqty bunyń Nurjany. Kimge kerek mundaı beıne? Ol Nurjan partıasy mýzykasyn birneshe ret qaıta jazdy. Biraq lıbretto jelisinen tys eshteńe shyǵara almady. Ábden qınaldy. Al lıbrettony qabyldaǵanda bir tolqytqan osy, ózine uqsas keıpi edi. Ol sońynan operany jazǵanda áıelderi men balalaryna degen mahabbattyń eki ortasynda ishteı jan talasyp júrgen, keıde qýanyshty, keıde qaıǵyly, keıde ot júrekti qıqar, kúresker, san boıaýly mýzykalyq beıne týdyrmaq bolǵan. Biraq jumys ústinde Erjan ómir shyndyǵynan, lıbretto shyndyǵynan asa almaǵan.

Osyndaı Nurjannyń mýzykalyq beınesin sheshe almaı júrgeninde Erjan bir kúni óziniń eski úıine keldi. Mine, osynda kórgen bir kishkentaı oqıǵa onyń júreginde úlken iz qaldyrdy. Joq, tek qana Nurjannyń mýzykalyq beınesin sheshý úshin ǵana emes, bul oqıǵa balalarynyń keleshegin, olardyń qandaı adam bolyp shyǵýyn qatty oılandyrdy. Kórgeni Erjandy qatty tolqytty, birese ashýlandyrdy, birese kúıindirdi, óziniń balalarynyń aldynda jaýapty ekenin esine saldy.

Jazdyń samal jeldi bir ádemi kúni edi. Shańqaı tús áli bola qoımaǵan. Erjan kelgende Jámıla ádettegisindeı ýnıversıtetine ketip qalǵan eken. Syrtqy ashyq, esikten kirip, bul jabyq turǵan úıiniń elektr qońyraýyn basty. Eshkim jaýap bermedi. Qoranyń arǵy jaǵyndaǵy shaǵyn baýdan balalarynyń daýsyn estidi. Aǵashtardy tasalaı daýys shyqqan jaqqa qaraı júrdi. Kenet toqtaı qaldy. Teris qarap, qolyndaǵy rogatkasymen alma aǵashtyń basyna qonyp otyrǵan kishkentaı boztorǵaıdy kózdep, tapjylmaı qalǵan Nurǵazysyn kerdi. «Toqta! Tıme torǵaıǵa!» dep Erjan daýystaǵansha balasy rezınkany tartyp jiberdi. Torǵaı toıa etip jerge tústi. Áli ósip jetpegen bıylǵy balapan eken. Qulaǵan jerinen tura almaı, synǵan qanatyn súırete, balapan shyr kóbelek aınaldy da qaldy. Nurǵazy eńkeıip balapandy ustaı aldy da, alaqanyna sap qaraı bastady. Nurǵazy kenet qulashtaı, balapandy pármeninshe kep jerge urdy. Janyndaı jaqsy kóretin Nurǵazysynyń mundaı orynsyz qatygezdigin kórip, boıy shymyrlap, júregi sý ete qaldy. Dál osy kezde ar jaǵynan, qasynda ózindeı eki joldasy bar Erǵazy júgirip keldi. Ol mylja-myljasy shyǵyp ólip jatqan balapandy jerden kóterip aldy da, Nurǵazyǵa túıile qarady.

— Mynany sen óltirdiń be?— dedi.

— Men.

— Nege óltirdiń?

— Bul meniń torǵaıym. Ózim atyp túsirdim, ózim óltirdim!

— Má saǵan «meniń torǵaıym!» — Erǵazy inisiniń jaǵynan shapalaqpen tartyp-tartyp jiberdi. — Bul bárimizdiń torǵaıymyz!

Nurǵazy aǵasyna tura umtyldy. Biraq qastarynda turǵan eki bala ony ustaı aldy. Jibermedi. Osy kezde bularǵa Erjan taıady.

— Torǵaıdy nege óltirdiń? Obal emes pe?! — dedi ol balasyna renjı, uryspaq bop.

Aǵasyna kijinip turǵan Nurǵazy jalt buryldy. Ákesin tanydy da kenet oǵan mysqyldaı qarady.

— Obal? Obaldy sen qaıdan bilesiń? — dedi, sóıdedi de ákesinen burylyp ketti.  — Óziniń bizdi osy balapandaı kezimizde tastap ketkeni esińde joq. Endi aqyl úıretpekshi!

Erjan ne derin bilmeı turyp qaldy.

«Báse, bularǵa aqyl úıretetin qandaı qaqym bar? Bulardy aıamaı, kip-kishkentaı kezderinde tastap ketkenim ras qoı... Sóıtip turyp... Endi mine óz kinámdi ózime betime salyq etip, basyp tur myna kúshik! Ózime de sol kerek!»

Ol kilt burylyp júre bergen.

Osy oqıǵa Erjandy qatty tolqytqan. Ótken is ótti ǵoı. Al qazir Nurǵazysynyń qattylyǵy qandaı renjitse, Erǵazysynyń jumsaqtyǵy sondaı qýantqan. Balalarynyń aldynda óziniń jaýapker ekenin birinshi ret esine túsirgen.

Erteńine osy oqıǵany Japarbekke aıtyp, lıbrettoǵa kirgizdirgen. Endi Nurjannyń arıalarynda balalarynyń bolashaǵy týraly qobaljý, renjý, qyzyný tárizdi sezimder kóbirek oryn alǵan. Osydan baryp Nurjannyń mýzykalyq beınesi kompozıtordyń oılaǵanyndaı shyqqan.

Operanyń Erjanǵa óte qıyn túsken jeri - kóziniń aǵy men qarasyndaı kórgen eki qyzynyń biri Baqyttyń Erdenge shyqqanyn estigen jerdegi Hafızanyń arıasy edi. Qazaq ómirinde ashyq kezdespeıtin, biraq kórkemdik shyndyqqa jatatyn bul oqıǵany, Birlán sózinen keıin Erjan da shyn qabyldaı almaǵan. Sol sebepten bul arıa da oıdaǵydaı tabıǵaty tereń sheshilmeı, tek zarlaýǵa, joqtaýǵa tán bir boıaýly bolyp shyǵa bergen.

Osyndaı kúıde júrgen Erjanǵa bul arıany durys shyǵarý úshin Birlánniń ózi járdemdesken. Gastrólden qaıtqannan keıin ol bir kúni repetısıaǵa keshirek keldi. Túri júdeý, qabaǵy kirtıip, túnimen uıyqtamaǵany kórinip turǵan. Búgin Birlán osy arıanyń repetısıasyn ótkizýi kerek edi. Repetısıany ol ádettegideı orkestrge qosylyp jarty daýsymen aıtyp shyqty da, kompozıtorǵa qarady.

— Joq, bul arıa tipti shyqpaǵan. Kisisi ólip túńilgen adamnyń joqtaýy tárizdi, úmitsiz qaıǵy. Al biraq Hafızanyń aldynda áli de ómir bar ǵoı. Onyń arıasynda mahabbatyń joqtaý, zarlaný ǵana emes, ómirge degen úmit, qyzy baqytyn urlasa da oǵan degen áli de bolsa da analyq meıir, qatygezdik emes, jumsaqtyq, al mahabbatyn óltirgen Erdenge qur ǵana ashýy emes, júregin órtegen ókinishi bar arıa bolýy kerek. Bylaısha aıtqanda, mahabbat, opasyzdyq, mahabbaty urlanǵan zardyń úni úmitpen qabysyp kelip, mýzykalyq garmonıadan týǵan san boıaýly arıa bolýǵa tıisti. Sonda ǵana budan tyńdaýshylardyń kóńili tolqıdy, olar qyzǵanshaqtyqtan ada Hafızanyń úlken júrekti ana ekenine senedi. Jáne eger ol arıany aktrısa, osy tragedıa óz basynan ótkendeı bolǵan oqıǵaǵa ózi nanyp, shyn júrekten aıta alsa, operańyzdy shyqty deı berińiz.

— Bári durys, — degen Erjan sál kóńilsizdeý sóılep, — ondaı arıa jazý úshin, sonyń bárine ózim senýim kerek.

— Men sizdi túsinemin,- Birlán kenet Erjanǵa oılana qarady. — Esińizde bar ma Záýresh ániniń sózi, sózine sáıkes áýeni? Záýresh áni ákeniń otyz uldan qalǵan jalǵyz qyzynan máńgi aırylǵan qur zarlaýy, joqtaýy emes, Záýreshi ólgenimen, ómirdiń áli de jalǵasy baryn áke jaqsy túsinedi. Sondyqtan onyń áninde zarmen birge úmit, ókinish bar. Muhıt osynyń bárin uǵa alǵan. Nanbasańyz tyńdańyzshy, qazir men sizge sol Záýreshti aıtyp bereıin.

— Aıtshy, aıtshy, — dedi Erjan jalynǵandaı, san estigen Záýreshin Birlánniń aıtýynda taǵy bir tyńdaǵysy kelip ketip.

Birlán sahnanyń shet jaq túbinde turǵan kúısandyqtyń qasyna baryp otyrdy da, bir-eki akord aldy. Sodan keıin kúısandyq únine ózi qosylyp ketti.

Birlánniń oryndaýynda bul Erjanǵa bir úlken dastandaı estildi. Shýmaq sońynan kelgen shýmaqta, alǵashqy shýmaqtan ózge, basqa bir oı, tilek týyp jatqandaı. Osynaý bir qasıetti ánde ómir men ólim talasyp kep, Erjanǵa adamnyń bitpes armanyn úmitke tabyndyratyndaı bir orasan kúshti pálsapanyń sazy jetti.

Erjan óziniń san estip júrgen óleńiniń mundaı úlken pálsapaly, ómir kóshi tárizdi, bitpeıtin tilekke, úmitke aınalǵanyn estip, tań qaldy. «Iá, ıá, — dedi ol ishinen,-Hafızanyń sońǵy arıasy osy «Záýresh» óleńi sekildi mahabbatyn saqtaý men súıgen jigitiniń opasyzdyǵynan tutanǵan ashý ǵana emes, áli de ómir baryn, sol ómirden úmitin áli de úzgisi kelmeıtin Hafızada senim baryn jáne sol ómirge degen uly mahabbatyn asha túsý kerek».

Úsh kúnnen keıin Japarbek arıanyń jańa teksin alyp keldi. Sol kúıi Erjan mýzykasyn qaıta jazýǵa kiristi. Biraq mýzykasy ońaıǵa túspedi. Álsin-álsin óńdep kóp qıyndyqpen bitirdi.

Arıany tyńdap bolǵannan keıin Birlán:

— Endigi kezek meniki, — dedi. — Eger osy arıany Hafızanyń qaıǵysy dál óz basyma týyp turǵandaı tyńdaýshylarǵa jetkize aıta alsam, operańdy shyqty deı ber, uly kompozıtor...

Erjan birinshi ret óziniń atymen baılanysty «uly» degen sózdi estip, ishteı tebirene qaldy.

XI

Syrym keselinen ábden aıyǵyp, qart profesordyń ruhsatymen Erjannyń «Arman» operasynyń repetısıasyna qatynasa bastaǵan. Erdenniń rólin Jaqypjan oınaıtyn. Al Syrym ázirge spektákldiń ekinshi quramynda bolatyn. Sońǵy kezde kompozıtordyń ótinishi boıynsha teatr kórkemdik jaǵyn basqarýshylar buǵan da negizgi quramda, Erden rólinde repetısıa júrgizýge ruqsat bergen. Búgin sahnada Baqyt rólin oınaıtyn Aqmaral atty qyzben kezdespekshi edi. Hanshaıym keshe de kelgen, búgin de keldi.

Aqmaral qyz. Bul maı aıynyń aıaǵynda shyqqan qyzǵaldaqtaı, jap-jas qulpyrǵan áp-ádemi qyz. Ózi rólin oınaıtyn Baqyt tárizdi, áli ómirden eshteńe kórmegen, dúnıege uıala qaraǵan, kirsiz taza baldyrǵan qyz bala bolatyn. Bıyl ǵana mýzykalyq on jyldyqty bitirgen. «Arman» operasynda bar bolǵany eki-úsh ret qana kórinýge tıisti. Operany qoıýshy rejıser, onyń jastyǵyna jáne Baqyt róline laıyqty áp-ádemi daýsyna qyzyǵyp, ózgelerdiń «tym jas, tájirıbeli aktrısa emes» degenine qaramaı, ádeıi alǵan. Birinshi repetısıadan-aq qyzdyń mýzykalyq saýattylyǵy, Baqyt ánderin erkin aıta alatyny baıqalǵan. Al artısigi qalaı, eń alǵashqy ret mahabbattyń ne ekenin túsingen, ózinen kóp úlken adamdy jaqsy kórgen beıkúná qyz bala Baqyttyń rólin qalaı oınaıdy, bunysy belgisiz edi. Bul qasıetteri eń alǵashqy repetısıa − Syrymmen búgingi kezdesýinde anyqtalýǵa tıisti bolatyn.

Hanshaıym keshe Birlán men Syrymnyń repetısıasynda bolǵanda, bir nárseni uqqan. Kóp jyldan keıin Tatána men Evgenıı Onegınniń mahabbattarynyń syryn ashatyn jerindegideı, Erden-Syrymmen kezdeskeninde Hafıza-Birlán:

Mahabbat shirkin qartaımas,

Qartaıǵanmen bári de...

Júregim saǵan áli jas

Súıemin seni áli de... —

degen shýmaǵyn keremet bir adamnyń júregin eljiretetin muńly daýyspen aıtqan. Óleńdi adam qandaı sezimmen qalaı aıtatynyn, ózi ánshi bolǵandyqtan jaqsy biletin Hanshaıym Birlánniń áli de Syrymdy jaqsy kóretinin túsingen. «Buǵan Syrym qandaı jaýap beredi? Kóńil syryn qandaı únmen ashady?» − Hanshaıym sál muńaıa kútken. Baqytty jaqsy kórip qalǵan Erden operada Hafızaǵa óziniń opasyzdyǵyn birden bildiredi. Árıne, Syrym, sol sózderdi aıtýǵa tıis. Biraq ánshi buny qalaı aıtady? Jaqsy kóretin adamyna jaman sózdi aıtýdyń da júrekten shyǵatyn astary, úni bar.

Mine Hanshaıymnyń kútkeni osy astarly sezimder edi. Syrym repetısıada óleńderin jarty daýsymen aıtty. Biraq Hanshaıym arıanyń ár sózin túgeldeı estidi. Al Syrym ásirese:

Shyǵar kúndeı jas ediń,

Bar ma sol bir kez esińde?

Jastyǵyńa men mas edim,

Tursyń ǵoı qazir besinde.

Bılep lázzat - qudiret,

Ottaı janyp, kúıgen em.

Ótti mezgil, ǵafý et,

Basqa jandy súıdim men! —

degen jerine kelgende buryn jaqsy kórgenmen qazir bóten adamdy súıetinin aıtyp, Birlánnan ǵafý suraǵandaı Syrym qıyla qalǵan.

Hanshaıym Syrymnyń endi Birlánǵa degen burynǵy seziminiń múldem joq ekenin túsingen. Biraq sol «qazir súıgen jany» kim? Ózi me? Hanshaıymǵa bul artqy joldary jumbaq edi. Óıtkeni mahabbat degen júrektiń bir ystyǵy ǵoı, ony qandaı shapan jamylsań da jasyra almaısyń. Al Syrym... Joq, joq, Hanshaıym ondaı qorytyndyǵa kelýge áli asyqpaǵan.

Áıtsede, Hanshaıym Syrym men Aqmaraldyń repetısıasyna keshirek kelgen. Bul kezde Syrym Aqmaralǵa mahabbatyn, jaqsy kóretinin aıtatyn kezi jańa bastalǵan edi. Syrymnyń daýsyn estigende Hanshaıymnyń júregi kenet dir ete qaldy. Joq, bul keshegi Syrym emes, ándi búgin bar daýsymen aıtyp tur. Dál baıaǵysyndaı. Jáne sonaý bir sulý daýsyńda júregin tolqytyp, tebirentip jibergen keremet bir qýanyshtyń sazy bar. Hanshaıym zalǵa kirip, aıaǵyn sahnaǵa qaraı birer basyp tura qaldy. Syrymnyń aldynda kógildir kóldiń ústinde kókpeńbek aspannan túsip, qanatymen sýdy sabap, qaǵynyp oınaýǵa qorqyp aqyryn ǵana kók tolqynmen terbelgen aqqý qustyń jas balapany -kógildiri tárizdi, eki beti dýyldap, janyp, tómen qarap jas Baqyt - Aqmaral tur. Syrymnyń eki kózi birdeı Aqmaralda. Ony iship-jep barady. Hanshaıymnyń júregi taǵy oınap ketti, bir kezde Syrym ózine de dál osylaı qaraǵan. Ánshi áıel endi Syrym ánine qulaǵyn tosty. Syrym, sahnada artıska emes, shyn súıgeni turǵandaı ólip-óship barady.

Syrym aqyrǵy shýmaqtaryn aıtyp arıasyn bitirgende Hanshaıym Baqytqa ǵashyq bolǵan opera keıipkeri Erden ǵana emes, sol roldegi Syrymnyń ózi de, aldynda turǵan búldirshindeı jas qyzdy jaqsy kórip qalǵanyn túsindi. Al buǵan Baqyt - Aqmaral ne deıdi? Endi Hanshaıym qyzǵa qarady. Syrymnyń sózi áser etti me, álde bóten bir sezim bılep ketti me, qyz eki beti balbyrap, arıasyn qaıta-qaıta jańylyp, eki-úsh ret jańadan bastady.

Joq, bul ánshiniń sahnaǵa alǵashqy shyǵýyndaǵy uıalýy, sasýy emes edi, adamnyń adamǵa degen kenet paıda bolǵan sezimderi jatqan. Hanshaıym endi bárin túsindi. Túsinip edi, ol qýanaryn da, renjirin de bilmedi. Joq, Hanshaıym qýandy. Syrymnyń qaıtadan sahnaǵa kelgenine qýandy. Daýsynyń burynǵydaı shyqqanyna qýandy. Jáne, jáne sońǵy jyldary ózine múldem joǵaltqan Syrymnyń sonaý tek júrekten týatyn seziminiń jas Aqmaral úshin qaıta týǵanyna qýandy. Aqmaralǵa ánshiniń álgindeı shabyttana, nasattana óleń aıtýy, onyń mahabbat dúnıesin áli umytpaǵanynyń belgisi edi. Al mahabbat bar jerde ómir bar. Hanshaıym Syrymnyń sol ómirge qaıta oralǵanyna qýandy. Shyn júrekten qýandy.

Úsh kúnnen keıin fılarmonıada Hanshaıymnyń óziniń konserti boldy. Konsert ortasha ótti. Hanshaıym, bir túrli kóńilsiz bop, ádettegisinen óleńderin kóp tómen aıtty. Konsertti júrgizgen Ábilqaıyr da búgin Nına Bagránseva bir áskerı adamǵa kúıeýge shyǵyp, sonymen bóten qalaǵa kóship ketkenin estigen. Sodan ba, konsertti tipti kóńilsiz júrgizdi. Ádettegisindeı jurtty kúldiretin, ne bireýdiń shymbaıyna tıetin, shymshıtyn qýaqy-syqaq sózderiniń birin de aıtpady.

Ábilqaıyrdyń nege búıtip júrgenin biletin Hanshaıym, oǵan eshteńe degen joq. Nına birjolata ketkeni buǵan da batqan-dy. Búgin bunyń da kóńilsiz bolýy bir jaǵynan osydan da edi. Hanshaıym sahnanyń syrtyndaǵy artıser bólmesine kirip, kıinip, endi shyǵaıyn dep turǵanynda, bireý kep esikti qaqty.

— Kirińiz! — dedi Hanshaıym samarqaý, qol aınasyn redıkýline salyp jatyp.

Hamze eken. Ánshi áıeldiń konsertterinen qalmaıtyn. Onyń ánderin de, án aıtý mánerin de jaqsy kóretin. Búgin de kelgen eken. Jaıshylyqtaǵydaı túriniń jarqyn emestigine qaraǵanda, konsert buǵan da unamaǵan tárizdi.

— Mashınam bar, úıińe qaıtsań, aparyp salaıyn, — dedi ol.

— Jaqsy, — dedi Hanshaıym júdeý únmen. — Biraq mashınańdy qoıa ber. Jaıaý aparyp sal, Hake.

Hamze ishteı qýanyp ketti.

— Óte jaqsy. — Ol shoferin qoıa berýge tura jóneldi.

Erteńinde Hamzeni basshylary shaqyrdy.

Uzyn boıly, aqsary kisi, jyly shyraımen Hamzemen amandasyp bolǵannan keıin, ony stoldyń aldyndaǵy jumsaq kresloǵa otyrǵyzdy da, birden sózin bastady.

— Mahmut Esenjolovty óziniń ótinishi boıynsha Qaraǵandy oblysyna qyzmetke jibermek boldyq, — dedi ol, — sonyń ornyna seni joǵarylatsaq pa degen oıymyz bar. Partıanyń senimin aqtadyń, kóptegen jumys istediń jáne barǵanyńa da kóp jyl bolyp qaldy. Adam bir ornynda otyra berse, etene bop mindetine salqyndap ketý qaýpi bar ǵoı.

— Ondaı qaýipti ázirge ózim baıqaǵan joqpyn,- dedi Hamze, salqyn únmen,- degenmen sizder solaı uıǵarsańyzdar, qarsylyǵym joq.

— Ózim de bizdiń usynysymyzdy qabyldar dep edim, bul máseleni endi bitti dep sanalyq.

Al endi ekinshi máselege keleıik. Seniń ornyńa kimdi qoıamyz? Óziń kimdi laıyq kóresiń? Jurttyń bári Hamze emes qoı, mundaı tvorchestvolyq mekemege, árıne, maman kisini qoıǵan durys shyǵar. Bizdiń oıymyzsha kollektıvi jaqsy biletin, óz aralaryńnan ondaı adam tabylsa, jaman bolmas edi. Árıne, aldyn ańǵara alatyn, kemshilikti kóre biletin kisi bolýy kerek.

— Pikirimdi suraǵanyńyzǵa rahmet, — dedi Hamze, sodan keıin sál oılanyp, — Evgenıı Petrovıchtiń ózi laıyq pa deımin.

— Laıyq, sóz joq laıyq,- dedi tórde otyrǵan adam, — qazaq kórkemónerine istegen qyzmetine qaraǵanda ony qandaı orynǵa qoısań da kelisti. Biraq Evgenıı Petrovıch senderdiń mekemelerińniń kórkemdik jaǵyn basqarǵany durys tárizdi. Ol jerge de Evgenıı Petrovıch tárizdi bilgir, kórkemónerge jany ashıtyn adam kerek qoı. Jáne dırektorlyq sekildi ákimshilik qyzmetke o kisiniń yńǵaıy keler me eken, minezi tym jumsaq qoı...

— Onda taǵy bir adam bar...

— Ol kim?

— Partkom sekretary Qaıyrǵalı Jolamanovty aıtar edim. Biraq ol maman emes. Meniń aıtaıyn degenim, — Hamze sál oılanyp qaldy da, qaıtadan sóıledi. — Ánshi Hanshaıym. Konservatorıany bitirgen. Kollektıvte abyroıy bar. Kóp jyl komsomol komıtetiniń sekretary bolǵan. Qazaq kórkemóneriniń naǵyz janashyry jáne, — nege ekeni belgisiz Hamze tómen qarady,- minezi de qatty.

— Mine, bul tabylǵan kandıdatýra! — dedi stol basyndaǵy adam. — Biraq biz ony dırektor etemiz dep júrip, ánshiligin joǵaltyp almaımyz ba?

— O da múmkin. Biraq Hanshaıym Almagúl, ne Birlán emes qoı. Jaqsy ánshi kerek pe, álde jaqsy dırektor kerek pe, ony ózderińiz oılanyńyzdar. Bul arada, menimshe bireýdiń ánshiligin, ne dombyrashylyǵyn qurban etpeı bolmaıdy.

— Iá, aqyldasqan durys bolar. Degenmen, Hanshaıymnyń ózin bizge jiber sóılesip kóreıik. Árıne, sondaı bilimdi, maman jastan dırektor qoıǵan jaqsy bolar edi.

Kóp qorqytady, tereń batyrady. Almagúl qansha menmensigenmen, sońǵy konsertterine adam az kele bastaǵanyn kórgen soń amalsyzdan óziniń programmasyn qaıtadan qaraýǵa májbúr bolǵan. Biraq Almagúldi buǵan kóndirý ońaıǵa túspegen. Tamasha ánshi qyzdy endi kórkemónerden joǵaltyp alý qaýpi týǵan soń Hamze Qaıyrǵalımen aqyldasyp, Almagúldi kórkemdik sovet pen partkomnyń birikken májilisine shaqyrttyrǵan.

Bul joly májilisti basqarý Qaıyrǵalıǵa tapsyrylǵan. Jurttyń bári der kezinde jınalǵan. Tek Almagúl ǵana áli kelmegen-di. Biraz kútip, endi ataqty ánshi bul májiliske bas kórsetpeıtin shyǵar dep, jurt taraǵaly otyrǵanda Almagúl de jetken.

— Qalqam, májilis saǵat onǵa belgilengen edi ǵoı, qazir on bes mınýty kem on bir, — degen Qaıyrǵalı óziniń baısaldy daýysymenen,- nege keshiktiń?

— Májilisterin mensiz ótpeıtin be edi, — Almagúldiń ashýly kózi jarq ete qalǵan. — Bastaı bermedińizder me?

— Májilis seniń tvorchestvań men minez-qulqyń jaıynda ǵoı, qalaı bastaıtyn edik?-dedi Qaıyrǵalı daýsyn kótermeı.

Almagúl mysqyldaı kúldi.

— Á, men kerek bolyp qalǵan ekenmin ǵoı. Báse, solaı shyǵar. Almagúldiń kerek emes jeri joq bolar!

— Kereksiń ǵoı, qalqam, óte kereksiń! - dedi Qaıyrǵalı shyn jyly shyraımen, — sol úshin jınalyp otyrǵan joqpyz ba?

Almagúl bul májiliske ózin nege shaqyrǵandaryn jaqsy biletin. Taǵy ursady eken dep, barynsha qarsylaspaq bolǵan. Biraq Qaıyrǵalıdyń myna bir jyly sózderi, sypaıy úni, shapshań keletin Almagúldiń kóńilin kenet bosańsytyp jiberdi.

Ol sál jibı tústi.

— Jaqsy, — dedi Almagúl tómen qarap, — sonda menen ne tileısizder?

— Qazir, — dedi Qaıyrǵalı sol sabyrly qalpynda,- tek bir nársege kúni buryn kelisip alaıyq, — ol Almagúlge kúlimsireı qarady. — Osy otyrǵan jurttyń ishinde, qalqam, saǵan qastyq oılaıtyn bir de bir adam joq. Bári de bizdiń ataqty ánshimiz tabysqa jete berse eken deıdi. Sondyqtan qatty aıtylǵan sóz bolsa shydaıyq, aqylǵa salaıyq, keńesip pishken ton kelte bolmas degen, oı tujyryp sheshelik, — sodan keıin ol Ábilqaıyrǵa qarady. — Káne, Ábeke, sóıle! Biraq toq eterin aıt!

Ábilqaıyr ornynan turdy.

— Bizge, birneshe adamǵa, Almagúl ansambliniń búgingi kúngi tvorchestvolyq jaǵdaıy týraly tekserip, osy májiliske baıandaýǵa tapsyrylǵan edi, — dedi ol.  — Biz shamamyz kelgenshe egjeı-tegjeıine deıin barǵymyz keldi. Ansámbl adamdarymen sóılestik. Sóıtip biz ansámbldiń tvorchestvolyq jumysy nashar degen qorytyndyǵa keldik. Eń aldymenen Almagúldiń ózi jaıynda, — Ábilqaıyr sál kidirdi, — jalpy alǵanda Almagúldi maqtaý qorqynyshty. Maqtaýdy kóteretin adam da bar, kótere almaıtyn da adam bar. Almagúl kótere almaıdy.

Almagúl shydaı almady.

— Kótere almaı, nemene, men túıe bop shógip qalyppyn ba? — dedi tostaǵandaı kózi ot shashyp kenet ashýlana.

— Sabyr! Sabyr! — dedi kúlip, Qaıyrǵalı. — Jańa ǵana ýádelestik qoı ashý shyǵarmaımyz dep.

— Joq, óıtken joqsyń. Biraq, Ábilqaıyr sál toqtap, qaıta sóıledi. — Ózińe-óziń istep júrsiń. Bárinen bizge sol batady. Demek, meniń oıymdy bólmeýlerińdi suraımyn. Jańa nege toqtap edim? Á, Almagúldiń maqtaýdy kótere almaıtynyn aıtqan ekenmin ǵoı. Iá, Almagúl maqtaýdy kótere almaıdy. Biraq bul jerde men Almagúldi maqtaýǵa májbúrmin. Shynyn aıtý kerek Almagúl keremet ánshi. Biraq sol daryndy Almagúldiń ózi qurtqaly júr. Almagúldiń jumys isteý tártibimen tanystyq. Án daıyndaýda tek óziniń tabıǵı alǵyrlyǵyna sengen ánshi. Kúndelikti jumys isteý degen joq. Kórkemóner týraly leksıalar tyńdaý, ózi syqyldy ánshilerdiń tvorchestvolyq laboratorıalarymen tanysý degender oǵan jat dúnıe. Al osy arada aıtyp ketetin Almagúldiń bas kemshiligi — ol budan bes jyl burynǵy repertýaryn áli jańartpaýy. Joq, tipti jańartpaıdy emes, jańartady. Biraq ol óleńderi kafe-restorandarda aıtylatyn bizge jat dúnıeler. Sovet kompozıtorlarynyń patrıottyq, eńbekti madaqtaıtyn óleńderin bilmeıdi. Qysqasy, Almagúl basyna qonǵan ataqty kótere almaı qalǵan, óziniń mamandyǵyn órkendetý úshin jumys istemeıtin, bir kezdegi ataq-dańqynyń býymen júrgen ánshi. Eger, Almagúl óz qatesin túsinip, budan ári de oılanbasa, biz qazaq kórkemóneriniń bir kezde kórki bolǵan, áli de kórki bolar, tamasha ánshimizdi joǵaltqaly turmyz.

— Almagúldiń mundaı kúıge jetýi bizdiń de qatemiz, — dedi Evgenıı Petrovıch. — Onymen jumys istespedik.

— Jumys istespeıik dedik pe, biraq oǵan ol kóndi me, — dedi Zada.

Evgenıı Petrovıch Almagúlge qarady.

— Kóndirý kerek edi. Búgingi májilisti eń kem degende osydan bes jyl buryn ótkizý kerek edi.

— Áli de kesh emes, — dedi Hamze.

Osydan keıin ózgeler sóılegen. Almagúldiń qatelerin, jurttyń buryn jaqsy kórgenin, basqa túsken ataǵyn kótere almaı qalǵanyn betine aıtty. Bireýler onyń mamandyǵyn shynyqtyra túsý úshin tipti jumys istemeıtinin, jeńil mýzykaǵa tym tańsyq ekenin synady. Qatty, jan ashı aıtylǵan syndar Almagúldiń eti túgil, súıeginen etti. Ol jumǵan aýzyn asha almaı, qur tómen qarap, bir qyzaryp, bir bozaryp otyra berdi.

Kóp talqysy qoıa ma, Almagúl qatelerin moıyndaǵan. Májilisti Hamze qortqan. Ol endi Almagúlge arnap jańa repertýar jazdyrý kerek ekenin aıtqan. Sol repertýardy jazdyrýdy jáne Almagúlge tvorchestvolyq járdem berýdi májilis Mıhaılov pen Hanshaıymǵa tapsyrǵan.

Jańa repertýar da jasalǵan. Almagúl de kúrt ózgergen. Kúni-túni jumys istegen.

Mine, alty aıdan keıin, sol jańa repertýardan qurylǵan búgin onyń alǵashqy konserti bolmaq-ty.

Kópten beri Almagúldiń konsertine jurt mundaı jınalyp kórgen emes. Kóshe bitkendi qaptap ketken «Almagúl Jaqanova jana óleńder keshin ótkizedi» degen san túrli boıaýly afıshalardyń - jarnamalardyń áseri boldy ma, álde jaqsy kóretin áıgili ánshi kópten beri jaqsy án estirtpeı, jurtty ábden saǵyndyrǵanynan ba, áıteýir konsert mekemesiniń shaǵyn zaly kórermenderge aýzy-murnyna deıin lyq toldy. Bılet jetpeı tipti kóshede qalǵan adamnyń ózi bir qyrýar. Taǵy da osyndaı bir zal bolsa da, bos oryn qalmas edi. Ras Almagúl bul konsertin aldyn ala jarıalaýda fılarmonıanyń ákimshilik qyzmetkerleri erekshe jumys istedi. Afısha, reklama degenderdi bylaı qoıǵanda, «Almagúl Jaqanova jańa óleńderimen konsert bermekshi» dep radıo, televıdenıe kúnde jar salǵandaı boldy. Áıgili ánshiniń bul konserti ózderine bir úlken syndaı Hamze, Mıhaılov, Qaıyrǵalı, Hanshaıym, Zada, Ábilqaıyr fılarmonıanyń basqa da basshy kisileri, eleýli artıseri mine búgin, konsert bolatyn kúni bir saǵat buryn keldi.

Kópten beri ózine mundaı yqylas kórmeı júrgen Almagúl, kózinen jasy shyǵyp tolqyp, birge jumys istep júrgen joldastary men kórermenderine rıza bolyp qaldy. Tóbesi kókke jetkendeı qýandy. Qaıtkenmen konsertti óte jaqsy ótkizýge endi ózi qumartty. Ony kópten beri ózi sezine almaı júrgen, úlken bir shabyt bıledi.

Almagúl shynynda da úlken ánshi edi. Tabıǵatynyń ózi ony erekshe ánshi etip jaratqan. Ol óziniń dúnıege eki ret kelmes, shyn ánshi ekenin birinshi óleńinen-aq tanytty. Bul joly da Almagúl konsertin halyq ánimen ashty. Jáne jurttyń bári biletin, ekiniń biri kúnde aıtyp júrgen «Baıanaýyl» ánimen bastady. Bul ánniń oryndaýy Almagúldeı ánshige bálendeı qıyn tımese kerek-ti. Biraq onyń qıyndyǵy basqada edi. Bul án de aıtyla-aıtyla jurttyń qulaǵyna sińgen, ábden jaýyr bolǵan án. Al ánshi, sýretshi, jazýshy ózderiniń ónerimen adamǵa eń aldymen jańa dúnıe ashýy kerek. Tyńdaýshynyń, kórýshiniń ne oqýshynyń kóńilin buryn estilmegen, kórinbegen, oqylmaǵan jańa dúnıemen selt etkize alsa, sonda ǵana ony jurt baǵalaıdy. Al jurtqa etene bolǵan, kúnde aıtylyp júrgen «Baıanaýylmen» Almagúl qandaı jańalyq keltirmek? Jurttyń kóńilin qalaı selt ettirmek, tolqytpaq? Qur daýystyń ádemiligi mundaı jaýyr bolǵan ándi oryndaýda áli jetkiliksiz qasıet.

Almagúldiń oryndaýynda rasynda da bul án tyńdaýshylardyń kúnde estip júrgen «Baıanaýlynan» tipti ózgeshe estildi. Jurt basynan bult ketpegen qazaqtyń Baıan taýyndaı bıik, sary dalasyndaı keń, qıadaǵy túlkige qusy jetpegen jigitteı, úni armanǵa tolǵan, osy bir keremet ándi Almagúl, sol Baıanaýyl quzynyń basynda turyp, sary beldi sary dalanyń samalyndaı jumsaq, sol dalanyń jelmen oınaǵan bozyndaı qulpyrǵan sazdy daýyspen shyrqaǵanda, án shynynda, dál qazir kóz kórmese de, qıal kórsetken sol Baıan taýynyń basynda osy bir armandy qyz turǵandaı elestedi. Ánshi óziniń barqyttaı janǵa jaıly, aqyryn teńselgen tolqyndaı bir kóterilip, bir tynyshtala túsken daýsymenen tyńdaýshylardyń oı, qıalyn apa áldıindeı bir tátti sezimge bóleı aldy. Sahnadan jurt keýdesi ashyq dekolte, shubatylǵan qara panbarqyt kóılek kıgen ánshi Almagúldi emes, sonaý Baıanaýyl basynda, súıgen jigitin «qosh, aǵataı» dep shyǵaryp salyp turǵan úkili kámshat bórikti, kógildir barqyt kamzolynyń belin kúmis belbeýmen qynaǵan, aq batsaıy qos etekti kóılekti Arqanyń ánshi qyzyn kórdi.

Ándegi sulý beıneni tyńdaýshylardyń kóz aldyna elestetý bul ánshiniń qudirettiligi edi.

Kelesi shyqqanynda ol «Qazaq áıeli» degen jańa óleńdi aıtty. Buny Erjan jazǵan-dy. Oǵan bul óleńdi jazýǵa Almagúl emes Jámıla sebep bolǵan. Ózi «Arman» operasyna kiriser aldynda Birlándi shaqyryp, Jámılanyń kúıeýge shyǵady degen sózdiń ósek ekenin estigen kúni, ol túnimen kóz iliktire almaǵan. Uzaq jyldan beri Jámıla týraly eń kóp oılaǵan túni edi.

Joq, ol Jámılanyń shyn qymbat qasıetteri arqyly esine túsirgen. Onyń shydamdylyǵy, sabyrlylyǵy, kúıeýinen múldem aıyryla turyp (al Erjan Jámılanyń ózin súıetinin jaqsy biletin), qaıǵysyna shydaı bilýi, jeńildik istep, «sen sóıtseń, men búıtemin» dep, balalaryna ógeı áke izdemeýi, kúıeýge shyqpaı qoıýy, tipti, jalpy, mahabbat máselesinde sońynan ósek ertpeýi, ustamdylyǵy, rýhanı tazalyǵy, osyndaı qasıetteriniń bári kelip, Erjanǵa óziniń burynǵy áıelin taǵy esine túsirgen. Oǵan Jámıla qazaq áıelderiniń eń bir jaqsy tulǵasy bolyp elestegen. Osydan baryp, Erjannyń qıalynda Jámılanyń beınesinen alynǵan «Qazaq áıeli» degen osy óleńi týǵan. Óleńniń sózin de ózi jazǵan. Kópke deıin oryndaýǵa bul ánin eshkimge bermeı kelgen. Erjan eshkimge bólmese de bul ánin umytpaǵan edi. Sońǵy aılarda Almagúl jańa repertýar bastaǵanda, bir kúni «osy bir ándi aıtyp kórshi, unasa repertýaryńa alarsyń» degen. Almagúl aıtyp kórgen. Án óte unaǵan. Jáne bul ándi Erjannyń Jámılaǵa arnaǵanyn da túsingen.

— Osy ýaqytqa deıin bul ándi maǵan nege bermeı keldiń?

— Qaıdan bileıin, seniń bul ánge qalaı qaraıtynyńdy?

— Beker olaı deısiń! Men ne oılasam da mundaı tamasha ándi tyǵyp qoıýǵa bola ma? Án bárimizge de ortaq asyl dúnıe. Odan da halyq tyńdap tebirensin, qýansyn, Jámıladan aıyrylyp ketseń de, seniń ony qandaı qurmetteıtinińdi, baǵalaıtynyńdy bári de bilsin. Seniń eki balańdy ósirip otyrǵan asyl áıelge qurmet kórsetip, óleń baǵyshtaǵanyńdy eshkim de sóket kórmeıdi. Al men bul ándi aıtamyn! Jáne aıtqanda qandaı, qara da tur, bul án jurttyń súıikti ániniń biri bolady.

Mine qazir Almagúl osy ándi aıtyp tur. Án shynynda da Aq Jaıyq, Kók Esilderdiń móldir sýly tynysh tolqynyndaı, aqyryn teńselip kelip, kenet ózen betinen syńqyldaı kókke ushqan qońyr qazdaı, birtindep kóterilip, bir sát kóktiń betin súıip, uzaq qalyqtap, adamnyń kóńilin san áserge, san túrli sezimge bóleıdi. Negizgi án áýenine tek qaıyrmasy qosylyp, qysqa aıaqtalatyn ózge ánderindeı emes. «Shápıbaı-aý» tárizdi birneshe án shýmaqtarynan turatyn, birkelki uzaq aıtylatyn ánnen góri, arıaǵa uqsas, adamnyń kóńil kúıin qýanta da, tebirente de, jigerge de bóleı biletin sulý týyndy edi.

Tyńdaýshylar álsin-álsin uzaq qol shapalaqtap, sahnadan jibermeı qoıdy. Joq, bul osydan alty aı buryn ǵana osy otyrǵan tyńdaýshylarynyń qulaǵyna jat, yrǵaǵy da, jelisi de jeńil ánderdi aıtyp, zalǵa jurt jınaı almaı júrgen Almagúl emes, qazaqtyń sheksiz dalasyndaı keń, samal jelindeı janǵa jaıly halyq ánderi men sol ánder tektes sovet kompozıtorynyń týyndylaryna kóshken basqa Almagúl edi.

Almagúldiń konserti tyńdaýshylardyń qýanyshymen bitti.

Konserttiń aıaǵynda bir top artısermen Almagúldi quttyqtaýǵa barǵan Evgenıı Petrovıch:

— Bizdiń kópten beri senen kútkenimiz osyndaı ánder edi, — dedi ánshi áıeldi óz qyzyndaı betinen súıip,- oıymyzdy aqtadyń, qutty bolsyn, tek endi osy betińnen taıma!

XII

Búgin «Arman» operasynyń eń alǵashqy qoıylatyn kúni - premerasy edi. Myńnan asa adam syıatyn zal lyq toldy. Osydan bir jeti buryn Esenjolov oblysqa qyzmetke aýysyp, onyń ornyna Hamze Syrnaev, al Syrnaevtyń ornyna Hanshaıym Ásenova dırektor bop bekitilgen. Búgin premeraǵa Hanshaıym da jańa qyzmetterin oryndaýshylar retinde kelgen. Sondyqtan ekeýine de aldyńǵy qatarlardan oryn berilgen. Tek Hamze, shyraıly kelgen, tolyǵa bastaǵan áıelimen birinshi qatarda, al Hanshaıym men Zada úshinshi qatardyń orta tusynda otyrǵan.

Jańa opera, jańa konsert, Almaty kórermenderi úshin bir jańa meıram. Onyń ústine teatrdyń ishi jańa maýsymǵa arnalyp, burynǵysynan da ádemilenip, syrlanyp, boıalǵan eken. Barynsha sulýlanyp kıingen qyz, kelinshekterdiń, áıelderdiń júzderinde qýanysh oınaıdy. Ústerinde qyryn syndyrmaı ótektegen kostúmdi erkekter de kóńildi. Birinshi qońyraý bolmaı-aq jurt zalǵa kirip jatyr.

Dırıjer jurtqa qarap, sálem berip, basyn ıdi de, orkestrge buryldy. Qolyna kishkentaı shybyǵyn aldy da, sál turdy. Sosyn shybyǵyn siltep qaldy. Kenet orkestrdiń eń alǵashqy úni shyqty. Endi teatrdyń zaly saltanatty mýzykaǵa toldy. Osy mınýttan bastap, daýyldy kúngi týlaǵan teńizdeı adamnyń júrek qýanyshynyń, jan júıesiniń birde tynysh, birde arpalysqan sezim talasyna qurylǵan qudiretti mýzyka opera bitkenshe tyńdaýshylaryn qushaǵynan bir bosatpady.

«Arman» operasy kompozıtor Erjan tvorchestvosynyń eń bıik shyńy edi. Osyndaı opera jazýdy ol ómir boıy arman etken. Sol armanyna endi mine jetken tárizdi. Birinshi qatardyń shetteý jaǵynda Almagúlmen qatar otyrǵan Erjan bul operany ózi jazsa da, úsh aıdan beri kúnde estip júrse de, mýzykasynyń ár notasy, ár joly máńgilik yqylasy sahna men mýzykada.

Ómirinde óziniń jany súıgen rólin oınaı almaı ketken artıs, ol ǵashyǵyna qosyla almaı ótken adammen birdeı. Al Birlán budan buryn, jany súıgen birneshe rolderdi oınaǵan. Biraq ol rolderdiń bári de Birlánnan buryn talaı adam oınaǵan, talaı adamdy ataq-dańqqa jetkizgen rolder edi. Al Erjannyń myna operasyndaǵy Hafızanyń róli -bul Birlánniń óziniń róli, bul Hafızany sahnada qandaı etip jasaı alady, sodan tek Hafızanyń ǵana beınesi emes, óziniń de qandaı artıs, ánshi ekeni aıqyndalady. Múmkin bul rol ony ataq-dańqqa jetkizer? Múmkin, Birlán jasaǵan Hafıza, Kúláshtiń jasaǵan Qyz Jibegindeı, tek óziniń ǵana Hafızasy bolyp qalar. Álde... Joq, Birlánniń bul roldi jaman oınaýǵa haqy joq. Oǵan sebep - operadaǵy Hafıza kóp jaǵdaıda ómirdegi Birlánǵa uqsas.

Onda osyndaı synda turǵan Birlán ózin dál qazirgisindeı bos qaıǵyǵa, renjýge jeńgizdirmeýi kerek.

Birlánniń kóńilinen kúdik, júzinen qaıǵy ketpese, Syrym Imanovty bir keremet qýanysh bılegen. Kóp mezgilden beri kezdespegen Hafıza-Birlán men Erden-Syrym qandaı kóńilsiz bolsa, Baqyt-Aqmaraldy kórgen sátten-aq júzinde orasan shattyq paıda bolyp, ol kilt ózgergen.

Erden-Syrymnyń Baqyt-Aqmaralmen eń alǵashqy kezdeskeninde aıtylatyn:

Nege kórdim! Kórdim seni qaıdan, sáýlem,

Endi maǵan ózgergendeı jer men kók,

Bastalǵandaı bitpes máńgi jańa dáýren,

Júregimdi jiberdiń ǵoı sen órtep, —

dep bastalatyn shýmaqtan, ekeýiniń úshinshi aktyda qol ustasyp sahnadan shyǵyp ketetin kórinisine deıin Syrym bul roldi úlken shabytpen oryndady. Daýsy da sonaý sahnada alǵashqy oınaǵan Rıgolettodaǵy gersog Mantýanskııdiń rólindegideı ádemi, jan terbeter taza, sulý shyqqan.

Jurt sahnadaǵy Syrymnyń Birlánnan qandaı alys bolsa, Aqmaralǵa sondaı jaqyn ekenin túsindi.

Rasynda da, eger Syrym osy sahnadaǵy jas qyzdy, jalpy, jaıshylyqta da shyn júrekten osylaı súımeıtin bolsa, onda bylaı oınaý tek danyshpan uly artısiń qolynan ǵana kele alatyn edi.

Syrym ne uly artıs, ne Aqmaraldy jan-tánimenen súıgen jigit. Ekeýiniń biri. Al Syrym shynynda ekeýi de edi.

Ol tek sahna úshin jaralǵan jan bolatyn. Onyń ómirge degen, mahabbatqa degen kóz qarasy, sezimi bári sahnadaǵy ómirimenen, sahnadaǵy seziminen qabysyp jatatyn. Sondyqtan onyń sahnada Baqytty súıýi, ómirdegi Aqmaralǵa ǵashyq bolýy, júrektiń bir qubylysy, bir dúnıesi edi. Syrymnyń búgin Erden rólin sátti oınaýy da osydan. Osy eki sezim oǵan qýanysh bergen, shabyt bergen. Óıtkeni ol Baqytqa sahnadaǵy Erden qandaı ǵashyq bolsa, ómirdegi Syrym Aqmaralǵa sondaı ǵashyq bolyp qalǵan. Sol sebepten de Syrym, qýanyshtyń qos qanatyna minip kókti kezedi, altyn tańdaı, kúmis kómeıinen ǵashyq bolǵan adamnyń júrek otyna tolǵan ánin tógedi.

On segizinde ǵashyq bolǵan qyz bala aldaǵy kúniniń qandaı bolatynyn qashan oılaǵan. Aqmaral da oılaǵan joq. Oǵan mahabbat bir ǵajaıyp tasqyn tárizdi kórindi. Aqylǵa sap qansha qarsy turamyn dese de tolqyny jan shydatpas sol bir uly kúsh Aqmaraldy da óziniń asaý qarqynymenen úıirip ala jóneldi. Tipti es jıyp, oı qorytýǵa da múmkindik bermedi. Sahnaǵa shyǵyp Erden-Syrymdy kórgen saǵatynan ózin bılep ketken tátti jáne asaý sezimine erki jetpeı, ol eń alǵashqy:

Jibergendeı ishime,

Bireý sónbes shoq salyp.

Óńim be bul, túsim be,

Barady órt boıdy alyp. —

deıtin arıasynan bastap, operanyń ózi qatynasatyn jerine deıin Aqmaral boıyn bılep ketken tátti sezimniń tutqynynda ótkizdi. Aqmaral da Syrym tárizdi, tek sahnada Baqyt rólin oınap júrgen joq-ty, bu da óziniń sulý daýsymenen, kenet typyrshı qalǵan júreginiń álsin-álsin soqqan ǵashyqtyq dybysyn Syrymǵa estirtpek edi. Bul Aqmaraldyń ózi ǵana biletin syry edi. Al zalda tynysyn almaı, ózine qarap samsaǵan kózdi kórgende, meniń qupıamdy bular da bilip qaldy ma, dep Aqmaral aıtyp turǵan arıasynan da kenet jańylyp qala jazdaıtyn. Shynynda Aqmaralǵa qıyn edi. Ol sahnada Baqyttyń rólin oınap júrgenin umytyp ketetin. Syrymdy shyn jaqsy kórip qalǵandyqtan, kompozıtordyń mýzykasyn da, aqynnyń lıbrettodaǵy sózi de óziniń oıyna dál kelip, Aqmaral osy arıalarymen óziniń tereń syryn jurtqa jarıalaǵandaı kórindi. Mine sondyqtan Aqmaral kenet qysylady, sasady. Al jurt bolsa Aqmaraldyń bul qylyǵyn onyń artısik sheberligine balap, ǵashyq bolǵan jas qyzdyń keıpine qalaı tamasha kirip aldy dep alaqandaryn qyzǵansha uryp máz-meıram bolyp qalady.

Kórermender Aqmaraldyń bulaı oınaýyn tabıǵı sheberliginen dep túsinse, tek Birlán ǵana jas qyzdyń jaǵdaıyn durys uqqan. Ol buryn da Syrymdy Aqmaraldyń jaqsy kórip qalǵanyn ańǵarǵan. Al búgin onyń Syrymǵa múldem ǵashyq ekenine ábden kózi jetti. Endi Aqmaral men Syrymnyń arasynda bastalǵan mahabbat dastanyn uǵyp, kóńili burynǵysynan da júdeı tústi.

Al ómirdegi Birlán qazir sahnadaǵy Hafızamen birlesip ketken, sol sebepten de Birlánniń arıalary kórermenderdiń júregin óziniń ýdaı qasiretimen tyrnap jatqandaı edi.

Birlán jańa ǵana búgin óziniń erekshe oınap júrgenin túsindi. Tek Hafızanyń eń aqyrǵy arıasyn kompozıtor oılaǵandaı etip oryndaýǵa sheberligi jetse bolǵany, onda ol dúnıege óziniń Hafızasyn keltiredi.

Mine, endi operanyń eń aqyrǵy kórinisteri. Sahnada birin-biri súıgen, qýanyshqa bólengen, baqytty Erden men Baqyt! Olar eń aqyrǵy mahabbat dýetin aıtyp tur. Qýanyshqa kenelgen, qazir sahnada qushaqtasyp turǵan Erden men Baqyttaı, olardyń birine biri jarasa qalǵan daýystary, kórermenderdiń júregin túbinen sýyryp jatqandaı, jan júıelerin bosatyp, búkil zaldy shattyqqa toltyra túsken.

Osy dýettiń endigi shýmaǵy, birin-biri súıip qosylǵan eki júrektiń uly meıramyna aınalýǵa tıisti edi. Solaı bolyp ta shyqty.

Shattyqta búkil álem jatyr shalqyp,

Qos júrek qýanyshpen ketken balqyp.

Shyn súıgen birin-biri máńgi baqı

Dúnıede baqytty joq bizden artyq! —

dep dýet aıaqtalǵanda zal bir sát tyna qaldy da, kenet dúrlige qol shapalaqtady. Operanyń eń qıyn jeri endi kelgen. Osyndaı Erden men Baqyt qýanyshta turǵandarynda sahnaǵa Hafıza shyǵýy kerek. Osy arada jańa qosylǵan eki júrek, ózderiniń qýanyshtaryn estirtedi. Sonda baryp Hafıza óziniń bir jaǵynan qaıǵy-qasiretke bólengen, ekinshi jaǵynan jalǵyz qyzynyń baqytty bolýyn tilegen jáne óziniń áli de ómiri baryn, sol ómir úshin áli de ómir súrý kerek ekenin tolǵaıtyn, qaıǵyly, qýanyshty jáne jigerli, ataqty arıasyn aıtýy kerek edi. Hafızanyń osyndaı adamnyń ulylyǵyn dáriptegen arıasymen opera bitýge tıisti edi. Biraq Hafıza-Birlán sahnaǵa shyqpady. Amal joq, Syrym men Aqmaralǵa ózderiniń dýetin ekinshi ret bastaýǵa týra keldi.

Al bul kezde kıinetin bólmesinde ún-túnsiz, sup-sur bop ketken, tostaǵandaı kózinde aǵa jónelýge daıyn, móp-móldir ystyq jasy tunyp turǵan Birlán otyr edi. Sahna syrtyndaǵy ý-shýǵa, talyp jetip jatqan ánge kóńili selt eter emes. Qasynda turǵan «qalqam-aý, ózińdi-óziń qolyńa al, eń aqyrǵy arıań ǵoı, aıtyp shyq halyqtyń jazyǵy joq...» dep jalynǵan aq shashty, kári sahna rejıserine de kóńil bólýden alys. Dál bir tilinen, aqylynan aıyrylǵan adamdaı. Tek oqta-tekte qolyndaǵy bir japyraq qaǵazǵa qarap qoıady. Birneshe ret oqysa da qaǵaz sózin túsinbegendeı. Biraq qaǵaz sózi tipti túsinikti edi. Jáne adamnyń basyna taıaqpen salyp qalǵandaı qatty bolatyn... Bul hat janyndaı jaqsy kóretin Mahmuttyń haty edi. Hat kenet Birlánniń qolynan jerge túsip ketti. Sahna rejıseri ony jerden kóterip, qaıtadan stol ústine qoıdy.

— Qalqam, myqty ediń ǵoı.

Biraq hat sózi qandaı myqty adamdy esengiretip jiberer, adam shoshyrlyqtaı sýyq edi. Osy bir japyraq qaǵazǵa búkil dúnıeniń jamandyǵy syıǵandaı jeksuryn bolatyn. Mahmut hatynda óziniń jas qyz alyp, sonymen birge Qaraǵandyǵa júrip ketkenin aıtqan.

Mine osyndaı hatty oqyǵan Birlán qazir sahnaǵa shyǵa alatyn ba edi? Al alda-jalda shyǵa qalsa, mundaı kúıinde óleń aıta alar ma! Aıta almasa kerek-ti! Biraq otyz uldan qalǵan jalǵyz Záýreshtiń qabiriniń ústinde qart áke óleńmen qaıǵysyn aıtýǵa kúshi jetti emes pe? Al aqyldy, sabyrly Birlán, kórkemónerdi janyndaı jaqsy kórgen Birlán dál osyndaı júregin ý jalaǵandaı qaıǵyly kezinde, sol kúıin ánimenen, júrekten shyqqan zarymenen basýǵa bara almaı ma? Barýǵa tıisti ǵoı! Qaıǵysyn ánimen azaıta almasa, nesine ol ánshi boldy? Nesine osy ýaqytqa deıin án dep ómir súrip keldi?

Eńbek adamdarymen kezdesý sáti

İlıas Esenberlın jáne Ǵabıt Músirepov

Sahna rejıseri syrttaǵy únderge qulaǵyn tosty. Azdan keıin ol:

— Qalqam, dýet úshinshi ret aıtylyp jatyr.

Birlán kenet ornynan túregeldi. Aınaǵa qarap sál turdy, stol ústinde jatqan qaǵazdy tórt búktep, ilýli turǵan kostúminiń qaltasyna saldy. Sóıtti de:

— Jaqsy, men sahnaǵa shyǵaıyn, —dedi.

Ol endi kóp aldynda áıel qaıǵysyn, ana qýanyshyn, adam jigerin pash etken arıasyn aıtpaq bop, sahnaǵa qaraı asyǵa basyp júre berdi.

Hafıza-Birlán sahnaǵa kirip kelgende, zalda lyq tolyp otyrǵan jurt dir ete qalǵandaı boldy. Osydan biraz buryn óziniń muńly ánin shyrqap sahnadan shyǵyp ketken júdeý óńdi Birlán sahnaǵa kirgen myna Birlánniń qazirgi túri grım jaǵýshynyń oqıǵaǵa baılanysty keıipkerdiń túrin ózgertkeli istegen áreketinen ózgergen emes edi, Birlán qazir, tostaǵandaı kózinen nury ketip, eki urty sýalyp, júzi bop-boz bolyp, sál búkireıe túsken, kenet kempirge uqsaı qalǵan Birlán edi. Bul ózgeris kenet ony bir orasan qaıǵyǵa dýshar bolǵanyn kórsetetin ózgeris edi.

Tek Birlán-Hafızanyń qaıǵysyn Syrym men Aqmaral baıqaǵan joq. Ózderiniń qýanyshty dýetterin bitirdi de, qol shapalaqtaý taýsylmaı jatyp Syrym shyǵyp ketti. Orkestr sheshesine Baqyttyń Erdenge qosylmaqshy bolǵanyn estirtetin shatty arıasynyń kirispesin oınaı jóneldi.

Hafıza-Birlánniń qasiretinen habary joq Baqyt-Aqmaral, boıyn balqytyp alyp bara jatqan baqytyna shydaı almaı, keremet bir qoshemetti, saltanatty daýyspen óziniń eń sońǵy arıasyn bastady.

Keshegi balapanyń aqqý boldy,

Kóńilim mine, búgin shalqar kóldeı,

Qushaǵym lázzat atty nurǵa toldy,

Mamajan, qýanyshy endi sen de mendeı.

Aqqý bop aq aıdynǵa qanat qaqtym,

Ómirdiń qushamyn dep altyn tańyp,

Dúnıeden eń qymbatty baqyt taptym,

Mahabbat aty onyń, ana janym!

Aqqýyń endi ózińnen ushpaq bólek.

Taptym men serigimdi qyrýar elden.

Tapty ǵoı, taba bildi ǵashyq júrek,

Bolashaq serigimniń aty Erden!

Aqmaral ánin Birlán estidi me, estimedi me, aıyrý qıyn edi. Joq ol estigen joq. Bar oıy, bar tilegi óz basynyń qaıǵysynyń tuńǵıyǵyna batyp ketken. Aqmaral áni bitisimenen Birlán óz arıasyn bastady. Bul Hafızanyń arıasy emes, endi Birlánniń arıasy bolatyn. Bul Hafızanyń qaıǵysy emes, endi Birlánniń qaıǵysy bolatyn. Buryn ánderimen uly ánshiler ómir shyndyǵyn týǵyzsa, endi ómir óziniń shyndyǵymenen uly ánshini týdyrdy. Birlán eki kózinen jasy monshaqtap aǵyp júrip, óziniń eń sońǵy arıasyn aıtty:

Janyma qıanatyń qatty batty,

O, taǵdyr, boldyń maǵan nege qatty?

Kelesiń jastan qınap sonsha nege,

Jiberip azabyńdy lázzat atty?

Janymdaı jaqsy kórgen jalǵyz qyzym,

Jarqyrap ótsin máńgi altyn júziń

Qaıǵyny men jylaǵan, sen kórmegeı,

Joǵary tursyn máńgi baq juldyzyń!

Tyıarmyn men de aqqan kózdiń jasyn,

Tastarmyn men de qaıǵy aýyr tasyn.

Jaıarmyn qushaǵymdy qýanyshqa,

Shattyqtyń jelbiretip altyn shashyn!

Kózinen jasy parlap turyp bastaǵan arıasyn, Birlán kenet bir nasattanǵan shabytpen bitirgende, jurt onyń búkil zaldy toltyryp ketken, asqaqtaǵan, bir bıikten bir bıikke joǵary sharyqtap kóterilgen qyran qustyń ekpinindeı joǵarylap baryp, sorǵalaı túsken: sulý daýysy ábden bitpeı, dý, uzaq qol shapalaqtaýmen qarsy aldy. Kórermender búgin qazaqtyń uly operasy «Arman» ǵana emes, Kúlásh Báıseıitovadan keıin qazaqtyń Birlán atty uly artıskasy týǵanyn bildi.

Jarty saǵattan keıin biraz kisi, operanyń oryndaýshylary men qoıýshylary, dástúr boıynsha opera avtory kompozıtordyń ótinishimen, teatrdyń úlkendeý bólmesinde jaıylǵan dastarqanǵa jınalady. Shaqyrylǵan adamdardan Syrym men Aqmaral jáne Jámıla ǵana bolmady.

Jámıla kıinip jatqanda «qalmaısyń ba» dep janyna kelgen Erjanǵa:

— Shyn júregimmen quttyqtaımyn, operań shyn jaqsy shyqqan eken, — dedi. — Balalaryńdy bir kúni óziń ákep kórset. Al meni dastarqanyńa qalmady dep ókpeleme, balalardyń erteń emtıhany, der kezinde jatqyzyp, der kezinde turǵyzbasań bolmaıdy.

Al banket bólmesine kóterilip bara jatqan Hanshaıymdy Syrymnyń ózi izdep tapty.

— Banketke bara jatyrsyń ba? — dedi ol Hanshaıymǵa.

— Iá, óziń barmaısyń ba?

— Joq. İshpeıtin bolǵan soń... — Syrym birdemeni aıtqysy kelip kidirip qaldy.

— Birdeme aıtqyń kelip tur ǵoı. Taǵy ne demeksiń?..

— Seniń maǵan istegen jaqsylyǵyńdy tiri júrsem umytpaspyn,- dedi Syrym tómen qarap ózinen ózi qysylyp,- endi men seniń úıine barmaımyn. Keshe, meımanhanadan jeke bólme aldym. Baǵana kıim-keshekterimdi aparyp tastaǵanmyn... Sen meni túsinesiń ǵoı deımin...

Hanshaıym, tómende, foıede shydamsyzdana Syrymdy kútip turǵan Aqmaraldy kórdi. Óziniń de osylaı bir kezde Syrymdy kútkeni esine túsip ketti. Júregi oınaı jóneldi, biraq tez basyldy.

— Nege túsinbeıin, túsinemin, — dedi Hanshaıym kúlip, bir rette ol ekeýiniń osylaı kezdeısoq ońaı túsiniskenderin jaqsy da kórip qalǵan. — Tek endi araq ishpe, Aqmaraldy kúte bil, sen de, Aqmaral da kórkemónerge óte kerek adamsyńdar, baqytty bolyńdar!

Hanshaıym Syrymǵa qolyn berip qoshtasyp, kilt burylyp, banket bolatyn bólmege, ekinshi qabatqa qaraı kóterile bergen.

— Syrym men Aqmaral da kelmeı me? — dep sońynan qýyp jetip suraǵan Erjanǵa ol:

— Olardyń óz qýanyshy bar, — dep kúldi.

Banketti óziniń jańadan bolǵan qyzmetine baılanysty Hamze ashty. Ol birinshi tosty, osyndaı tamasha opera jazǵan Erjannyń jáne sol operany jazýǵa shabyttandyrǵan onyń jubaıy - ataqty ánshi Almagúldiń densaýlyqtary úshin kóterýdi surady. Ekinshi tosqa kelgende ol óz rúmkasyn toltyra quıdy da:

— Erjannyń búgingi operasy qazaqtyń kórkemónerin, onyń ishinde opera mýzykasyn jańa satyǵa kóterip qoıǵan joq, — dedi, — alypty alyp týdyrady degendeı, búgin bul opera bizdiń kórkemónerimizge eki keremet ánshi berdi. Biri - joǵalyp ketip, sahnamyzda qaıta týǵan myna Syrym, — ol kózimen Syrymdy izdeı bastady, — nemene, ózi joq pa? Jaraıdy, Syrym týraly ózi kelgen soń aıtarmyz. Al ekinshisi — myna Birlán, — Hamze ózinen sál tómendeý sol jaqta otyrǵan Birlánǵa buryldy, — jańa men aıttym ǵoı, osy opera eki keremet ánshini týdyrdy dep, — dedi sózin Hamze qaıtadan jalǵap. — Al sol operanyń týýyna sebep bolǵan jáne búgingi halyq qabyldaǵan satysyna jetkizgen Erjannan keıin, myna otyrǵan Birlán. Jáne Birlán qajymas eńbegimenen, izdenýmenen, sheberligin tynbaı ósirýimen, osy búgingi operada óziniń uly artıska ekenin kórsetti. Men myna tosty, osy uly artıskamyz Birlán úshin kótersek deımin.

Jurt dý qol shapalaqtady. Birlán, júdeý óńdi Birlán, «raqmet» degendeı jurtqa aqyryn ǵana basyn ıdi.

Tost tosqa jalǵasty. Dastarqan merekesi tań atqan kezde ǵana bitti.

---