InfoHub Logo

Erte, erte, erte zamanda, eshki quıryǵy kelte zamanda, bir orta sharýaly adam ómir súripti. Sol adamnyń úsh balasy bolypty. Kún ótipti, aı ótipti, kúnderde bir kún bul adam aýrýǵa shaldyǵyp, óler halge jetip, óler aldynda, kóziniń tirisinde, óz qolymen bar dúnıesin úsh balasyna bólip bermek bolyp, úsh balasyn qasyna shaqyryp alady. Sonan balalaryna keńes etip, sózin bastaıdy: «Ómir ótti, ýaqyt jetti, men endi óler halge keldim, endi óz qolymmen teń etip, dúnıeni bólip bergeli otyrmyn», – dep sózin aıaqtady. Eń birinshi úlken balasyn shaqyryp alyp:

         «Dúnıeden neni alasyń?» – dep surady.

         Úlken balasy: «Men barlyq maldy alamyn», – dep jaýap beredi.

         Ortanshy balasyn shaqyryp alyp: «Sen neni alasyń?» – dedi. Ol turyp: «Aǵam maldy aldy, men barlyq dúnıeni alamyn», – dep jaýap berdi.

         Endi kishi balasyn shaqyryp alyp: «Sen ne qalaısyń?» – dedi. Ol turyp: «Úlken aǵam bar maldy aldy, ortanshy aǵam bar dúnıeni aldy, men endi neni alaıyn, maǵan tek batańdy berseń bolar», – dedi. Ákesi kishi balasyna razy bolyp, batasyn jáne eshkimge kórsetpeı júrgen «qasıetti altyn» pyshaǵyn berip, mynany aıtypty: «Bul pyshaqty eshkimge, tipti áıelińe de kórsetpe, tek qaltańda usta, eger taryqsań, kómekti osy pyshaqtan alasyń», – dep, ósıetin aıtyp beripti.

         Úsh balasyna maldy, dúnıeni bólip berip, baqılasyp dúnıeden ótipti. Balalary aq jýyp, arýlap jerlepti. Sonan kúnder, túnder ótedi. Úlkeni men ortanshy balasy otyryp, kishi inisi joqta mynadaı keńeske kelipti: «Mal bizdiki, dúnıe bizdiki, enshimizge erkin tıgen zatymyzǵa nege osy inimizdi ortaq qylyp asyraımyz, kelisimen qýyp shyǵarý kerek», – dep kelisedi. Sonan inisi kelipti, birazdan soń: «Seniń malyń da joq, dúnıeń de joq, bizde júgiń de joq, qaıda barsań, onda bar, úıdi bosat, óz kúnińdi óziń kór», – dep, inisin úıden qýyp shyǵypty. Úıden shyǵyp, jas bala aı jaryǵymen júrip otyryp, ákesiniń zıratyna kelip túnepti, sonan uıyqtap ketip shoshyp oıanyp, aınalasyna qarasa, aq sáldeli, aq boz atqa mingen bir adam tur eken: «Áı, balam, jabyqpa, tur, jolyńdy ońǵarar, oń bet alyp jolǵa tús, sol jolmen júrip el tabarsyń, el ishinen ózińe kún kórerlik jar tabarsyń», – depti. Jas bala aq boz atty adamnyń aıtqanyn tyńdap ońǵa júrip, jolǵa túsip, bir elge kelipti. Qaıda bararǵa bilmeı sandalyp júrip, shettegi bir úıge kirip ketipti, kelse, bir jalǵyz kempir otyr eken, sálem berip: «Sheshe», – dep jaıyn túsindiripti. Sonan kempirge: «Sheshe, meni ózińe bala qylasyń ba?», – depti. Kempir jas balanyń tilegin eki etpeı: «Bola ǵoı», – depti. Sonymen shesheli-balaly bolyp, birneshe kúnder, aılar ótip, jas bala jaýdyrap erjetipti. Bir kúni sheshesine kelip: «Maǵan hannyń qyzyn aıttyr!» – depti.

         Kempir turyp: «Jarlyǵa han qyzyn bere me?» – dep surapty. Bala turyp: «Baryp aıttyryńyz, han qandaı oryndaýǵa tapsyrma berer, sony maǵan aıtyp kelersiń», – deıdi. Kempir úıden shyǵyp, han úıine barýǵa bata almaı, esigine baryp keıin ketip, qaıta baryp, batyp kire almaı júrgende, han kempirdi terezeden kórip, shaqyryp alady. Kempir úıge kirip, hanǵa ıilip sálem beredi.

         Han turyp: «Ne izdep keldiń, jumysyńdy aıt!» – deıdi. Kempir turyp: «Taqsyr han, ǵafý etińiz, sizdiń jalǵyz qyzyńyzdy bir jalǵyz balam bar edi, soǵan aıttyrǵaly keldim», – deıdi.

         Han aıtady: «Balańnyń qandaı óneri bar, eger ónerli bolsa, erteńnen bastap sizdiń úı men bizdiń úıdiń eki arasyn kúmisten qalatqan, altynmen jalatqan kópirmen qossyn, sol kópirdiń eki jaǵy telegeı jalpaq kól bolsyn, kól jaǵasy qulpyrǵan jemis, gúl bolsyn, kógergen aǵash túr-túr bolsyn, kópirdiń ózi jaq basyna altynnan saraı turǵyzyp qoısyn, men seniń balańa sonda ǵana qyzymdy berem», – depti. Kempir ne sóz aıtarǵa bilmeı, úıden shyǵyp úıine júgire beripti. Úıine kelip, hannyń tapsyrmasyn aıtady: «Eki úıdiń arasyn kúmisten qalatqan, altynmen jalatqan kópirmen qossyn deıdi, sol kópirdiń eki jaǵy telegeı jalpaq kól bolsyn, kól jaǵasy qulpyrǵan aǵash, japyraq, gúl bolsyn, kólde qaz qańqyldap, úırek sańqyldap sánine kelsin, kópirdiń ózi jaq basynan altynnan soǵyp saraı turǵyzsyn, eger osyny istemese, qyzymdy bermeımin dep, han ýádesin berdi», – dep, kempir sózin bitirip, aýyr kúrsinip demin áreń bir alypty. Bala turyp: «Sheshe, onyń úshin qaıǵy jeme. Han tapsyrmasy qup bolady», – dedi. Sonymen kesh boldy. Sheshesi balaǵa oryn salyp berip, ózi de jatyp uıqyǵa ketedi. Saǵat túngi birde bala oıanyp, altyn pyshaqty aldyna alyp syrlasady. Altyn pyshaq tún ishinde úıdi sáýlelendirip, kórikke bóleıdi. Pyshaqqa til bitip, balaǵa: «Aıtqanyń bolady», – deıdi. Bala pyshaqty qaltasyna salyp uıqyǵa ketedi. Tań atyp, kún shyǵa, kempir ornynan turady, tursa, balaǵa beshpet, shalbar, etik, kempirge jaýlyq, úı ishi toly taǵam keltirilip qalypty. Kempir qýanǵanynan balany oıatyp, mynany aıtypty: «Balam, balam tur, bizge bireý kelipti, ózimsinip enipti», – dep, balasyna tamashany baıan qylypty. Bala turyp jýynyp, kıinip, tamaqqa kirisipti. Tamaqty iship bolyp otyrady.

         Al, endi hanǵa kelsek, han syrtqa shyǵyp kúnmen shaǵylysqan, kórgen adam esinen jańylysqan altyn saraıdy kórip, — aı, tamasha, – dep, súısinip qulap, úıine kelip kiredi. Úıine kirip, óziniń ýázirleriniń birin shaqyryp alyp, buıryq beredi: «Keshe qyz aıttyrýǵa kelgen kempirdiń úıine bar da balasyn maǵan shaqyr, qyzymdy soǵan kúıeýge beremin», – depti.

         Ýázir de kempir úıine kele jatyp, sán-saltanat tamashany, kólde júzip júrgen qaz-úırek qarashany kóredi. Kempirdiń úıine kelip ýázir balaǵa: «Seni han shaqyryp jatyr», – dep habar salady. Bala tamaǵyn iship, jaman kıimin kıip, janyna aıranymen torsyq baılap, hanǵa barýǵa ázirlengende, sheshesi turyp: «Qyz alýǵa hanǵa barǵanda, durys kıinbeı, nege jamanyńdy kıdiń?» – deıdi. Bala sheshesine jaýap beredi: «Eger, sheshe, han qyzyn berse, meniń kıimime bermeıdi, kórkime bermeıdi, ónerime, eńbegime beredi, hanǵa osylaı baramyn», – dep, úıden shyǵyp ketedi. Sol betimen júrip otyryp hannyń úıine keledi. Kelip hanǵa ıilip sálem berip: «Buıryǵyńyz qup, taqsyr!» – dep, hannyń aldyna júginipti.

         Han turyp: «Saraıdy, kópir, kóldi turǵyzǵan sen be?» – dep surady. Bala taıynbaı: «Men, ıaǵnı, meniń ónerim», – dep jaýap berdi. Han balaǵa razy bolyp, neshe túrli jasaýmen qyzyn osy balaǵa kúıeýge uzatypty. Hannyń qyzyn alyp, bala úıine keledi. Kúnder ótedi, aılar ótedi, bala han qyzymen qyzyq dáýren ómir súrip tura beredi. Bir kúni bala turyp, ań aýlaýǵa atqa minip júrip ketedi. Úıinen úsh kúndik jerge qashyqtaǵanda, altyn pyshaq esine túsedi, qaltasyn qarasa, pyshaǵy joq eken, atynyń basyn keıin buryp, aıdap syrǵytyp, qyrdan zyrǵytyp, atyna qamshy basyp, quıǵytyp eline keledi. Kelse, baıaǵy jaman úıi ornynda, kópir de joq, kól de joq, altyn saraı da joq. Al balaǵa kelsek es te joq, bet aldynda tús te joq, attan túsip úıine kirip keledi. Kelse, aldynda qolyn qýsyryp sheshesi otyr eken. Balasyn kórip kempir sózdi bastaıdy, bolǵan isti bastan-aıaq baıan etedi: «E, balam, seniń bir asyl altyn pyshaǵyń bar eken, ony sen eshkimge kórsetpeı júresiń eken, tek qana búgin mine kórdim», – deıdi.

         Bala shap berip: «Qaıdan kórdiń?» – dep suraıdy.

         Kempir turyp: «Seniń pyshaǵyń kópshik astynda qalypty, ony tósek jınap, úı sypyryp júrip kelin taýyp aldy, alyp otqa salmaq boldy», – deıdi. — Sol kezde pyshaqqa til bitip, mynany aıtty: «Ne tileseń sony oryndaımyn, tek meni qor etip otqa salma», – dedi. Qyz turyp: «Meniń kók darıanyń ar jaǵynda orman arasynda súıgen jarym Qara dáý bar, soǵan qossań bolady!», – dep tilek etti. Sol ýaqytta úı ishi tuman bolyp, pyshaq ta, qyz da, qyrýar dúnıe de kózden ǵaıyp boldy, artynan tuman ashyldy. Syrtqa shyǵyp qarasam, altyn saraı ornynda joq, shalqar kól sýalyp, qumy da joq, baıaǵy han eli ornynda qala beripti, – dep sózin aıaqtaıdy. Bala sheshesine azyq ázirletip, úıinen kelesi kúni ertemen azyǵyn alyp sheshesimen, elimen, hanmen qoshtasyp, pyshaǵyn izdep jaıaý júrip ketedi. Birneshe kún jol júrip, qulazyǵan daladan bir bıik úıdi kóredi. Birer ýaqyttan keıin álgi úıge jetip, esigin ashyp kirip keledi, kelse, aldynda orta jastaǵy bir qatyn urshyq ıirip otyr eken. Bala amandasyp, qatyn hosh alyp, mynany aıtady: «Adam attap baspaıtyn, eshbir pende kelmeıtin jerge neǵyp keldiń?» – dep suraıdy.

         Bala jaı-kúıin, jónin aıtyp: «Bir altyn pyshaq joǵalttym», – deıdi. Qatyn mynany aıtady: «Olaı bolsa, meniń bir qasıetti qusym bar, túnniń bes bóligin uıyqtap, eki bóligin uıyqtamaıdy, múmkin, kórse sol kórgen bolar, surap kóreıin», – deıdi. Qatyn qusynan: «Sen pyshaq kórdiń be?» – dep suraıdy. Qus mynany aıtady: «Uıyqtamaǵan kezimde qybyrlaǵan maqluqtyń bárin kórip, qaıda bara jatqanyn bilip otyrdym, biraq altyn pyshaq kórmedim», – depti. Balaǵa qatyn qustyń jaýabyn aıtady. Bala turyp, qosh aıtysyp, ári qaraı júrip ketedi.

         Birer kún júrgen soń, eń dalada turǵan bir úıge keledi, úıge kiredi, bir sybyzǵy tartyp otyrǵan qatyndy kóredi, bala turyp sálem beredi, qatyn sybyzǵy oınaýyn qoıyp, balanyń sálemin qarsy alady. Birazdan keıin qatyn mynany aıtady: «Adam attap baspaıtyn, eshbir pende kelmeıtin jerge neǵyp keldiń?» – depti. Bala turyp: «Joq izdep júrgen adam edim, dám-rızyq aıdasa, qaıda barmaıdy», – deıdi.

         Qatyn: «Ne joǵaltyp júrsiń?» – dep suraıdy.

         Bala: «Bir altyn pyshaq joǵaltyp júrmin», – deıdi. «Olaı bolsa, meniń bir qusym bar, sodan surap kóreıin», – depti qatyn. Qatyn qusynan suraıdy, qus kórgenim joq dep jaýap beredi. Qatyn qus jaýabyn balaǵa baıan etipti. Bala alǵys aıtyp, qoshtasyp ary qaraı taǵy júrip ketedi. Birneshe kún júrip, ólip-talyp sharshap, qas qaraıa, en daladan bir munaraly aq úıdi kórip, soǵan keledi. Úıge kirip kelse, úı ishi jap-jaryq, samaladaı, aldyna qarasa, bir orta boıly, tereń oıly, aqquba, jas, sulý kelgen kelinshekti kóredi. Kórip, sálem beredi. Kelinshek qolyndaǵy dombyrasyn jarǵa súıep, jigit sálemin hosh kórip, qarsy alyp qol alysyp amandasady. Sonan kelinshek turyp: «Adam attap baspaıtyn, eshbir pende kelmeıtin jerge neǵyp keldiń?» – dep ázil aıtyp, mıyǵynan ezý tartyp kúledi.

         Bala mynany aıtady: «Dám-rızyq aıdasa, adam qaıda barmaıdy, sizdiń úıdiń dámi aıdap tap bolǵanym», – depti. Kelinshek: «Ne izdep júrsiń?» – dep jónin suraıdy. Bala bastan-aıaq kórgenin, joǵaltqan joǵyn baıan etip bárin aıtady. Kelinshek turyp: «Meniń qasıetti bir qusym bar, túnniń bir bóligin uıyqtap, bes bóligin uıyqtamaıdy. sodan suraıyn, bálkim, kórse, sol kórgen bolar», – deıdi. Kelinshek qusymen tildesip, qusy kórgenin, qazir altyn pyshaq qaıda ekenin, bárin aıtady. Kelinshek balaǵa kelip, qustyń jaýabyn aıtady: «Sen búgin jatyp demal, meniń qusym - úlken búrkit qus. Seni sol alyp ushady, men ekeýińe jeti kúndik azyq ázirleımin, sosyn meniń qusyma minip, pyshaǵyńdy izdep tabasyń, qusym seni alyp barady, pyshaǵyńdy tapqan soń, keri maǵan kelesiń, meni ózińe áıel etip alasyń, osyǵan ýáde berseń, pyshaǵyńdy tez tabasyń», – deıdi. Bala qýanyp, kelinshekti almaq bolyp ýádesin beredi. Kelesi kúni jeti kúndik azyq pisirip berip, qusyna mingizip, balamen súıisip, qushaqtasyp, jolǵa attandyrady. Kún ushyp, tún ushyp, kók darıanyń bergi jaǵasyna kelip qonady, azyqtary bitip, qaryndary ashady. Qus turyp: «Azyq joq, seni alyp ushar halim joq», – deıdi. Bala ne isterin bilmeı, san etinen bir úlken kesek et kesip, qusqa beredi. Qus etti jep alyp qýattanady. Bala sany aýyryp shydaı almaıdy, qus balanyń sanyn qanatymen qaqqanda, qaıta et bitip, bala jaı tabady. Sonan qus balany kók darıanyń arǵy jaǵyna alyp ótedi. Qus jerge qonyp, balaǵa keńes beredi: «Áne, orman arasynda kóringen úıdiń ishinde seniń áıeliń qazir uıyqtap jatyr. Kópshiginiń astynda altyn pyshaq bar, al áıeliń shalqasynan túsip jatyr, sen oǵan qyzyǵyp ketip júrme», – deıdi. — Kir de, pyshaqty al da, keri shyq», – deıdi. — Kirerińde, úı aınalasy tolǵan jylan-shaıan, qurt-qumyrsqa, baqa - osynyń bári seni úıge jibermeýge tyrysyp, qarsylasar, sen jasqanbaı úıge kirip bar, bul jándikter óz malyńdy ózińe jaý etip sıqyrlap istep qoıǵan, – depti.

         Bala úıge jaqyn kelgende, jylan-shaıan, qurt-qumyrsqalar órmelep jabylyp qarsylyq kórsetedi, biraq bala taısalmaı, taıynbaı úıge kirip barady, barsa, qus aıtqandaı, aldynda shalqasynan túsip áıeli uıyqtap jatyr eken, ol áıeline kóńilin aýdarmastan, kópshiginiń astyndaǵy altyn pyshaqty alyp, etiginiń qonyshyna salyp, úıden shyǵyp, qusqa keledi. Qus: «Pyshaqty ákeldiń be?» – dep suraıdy. Bala: «Ákeldim!» – dep jaýap beredi. «Káne», – deıdi, bala qonyshynan pyshaǵyn alaıyn dep qarasa, joq, túsip qalypty. Qus balaǵa: «Sen endi bara almaısyń, seni jylandar jibermeıdi, endi meniń ózim baryp qaraıyn», – dep ushyp ketedi. Kókte qalyqtap ushyp, pyshaqty qaıda tústi eken dep qaraılasa, pyshaq esik tabaldyryǵynyń ishki jaǵyna túsip qalypty. Búrkit qus túıilip, ári qalyqtap ushyp, beri qalyqtap ushyp, jylan, shaıan, qurt-qumyrsqalardyń qarsylyǵyna qaramaı, tómendep ushyp, túıilip, tyrnaǵymen búrip ilip, altyn pyshaqty alyp, áreń degende qutylyp, joldasy balany taýyp, azyraq keńeske keledi. Pyshaqqa til bitip, balaǵa mynany aıtady: «Eger sen ákeńniń sózin tyńdaǵan bolsań, meni búıtip joǵaltpaǵan bolar ediń, sen áke sózin umytyp, maǵan salaq qaradyń, sondyqtan sen meni qonyshyńa salyp alyp shyqqanda, men, mine, túsip qaldym, tek myna qus kómegimen saǵan qaıta keldim, eger de budan bylaı joǵaltsań, tabam dep oılama, men saǵan budan bulaı taptyrmaımyn, joqpyn», – depti.

         Sonan bala qusqa minip alyp, pyshaǵy qolynda, áıeli sońyna erip manaǵy qus ıesi jas kelinshekke keledi. Kelinshek balanyń aman kelýine qýanyp, qarsy shyǵyp qushaqtap, aýzynan oıyp, kóńilinen quıyp, súlikteı qadalyp súıip, shynyn alady, súıispendik nuryn alady. Bala aspaı-saspaı kelinshek úıinde bir juma demalyp, kelinshekti mápeli etip ońǵa, óz áıelin solǵa alyp jatady. Kelinshek ázirlenip júgin jıyp, osy balaǵa kúıeýge shyǵyp, birge jolǵa shyǵady. Birneshe kún jol júrip, azdy-kópti mol júrip, aman-saý sheshesiniń úıine keledi. Sheshesi qaıǵymen qan jutyp, ýaıymmen zár jutyp, balasynyń kelgenin de bilmeı qalyp, balasyn kórgende, kóńili tolyp, sherli dertin ishten joıyp, baıaǵy raqatshylyqqa qaıta keledi. Han balanyń qyzyn taýyp ákelgenin estip, elin jıyp, toı jasapty. Sonymen han kúıeý balasyna taǵyn berip, endi eldi sen bıle, men qartaıdym dep, kúıeý balasyn eldiń basy etip taqqa otyrǵyzyp, ózi sodan kóp keshikpeı dúnıeden ótipti. Bala elge han bolyp, kelinshegi júkti bolyp, toǵyz aı degende altyn aıdarly, kórki kúndeı ajarly egiz ul týypty. Bala ornymdy basar urpaǵym dep qýanyp, eki ulyna arnap at shaptyryp, jurtyn jıyp, balýan kúrestirip, toı qylypty. Ózi ómir joqtyǵyn bastan ótkizgendikten, eldiń joq-juqa adamdaryna kómek berip, alym salmaı, salyq almaı, han qazynasynda bardy óz qolynan bólip, eline úlestiripti.

         Taıpa el razy bolyp, «jas han bolsa da jaıdarly, halqyna qadirli» dep ańyz etipti. Sonymen eki uly ósip er jetip, ań aýlap, qus atyp, saıattyq quryp, ómir ótkizip júripti. Jas han ýaqyt kelip, ornyn balasyna qaldyrypty. Úlken dep eseptep, jerge buryn túskenine el bıletip, kishisine teń bıletip, ózi dúnıeden ótipti. Asyldan týǵan asyl, danadan týǵan aqyl degendeı eki balasy da aqyldy, ádildikpen elin bılep kelip dúnıeden ótipti.

---