Aptanyń sońǵy kúni
Túý, kesh salqyndap ketipti. Qala syrtyndaǵy taýdyń tarǵyl shyńdary qara kóleńkelerin astyna basa jambastap jatyr. Reaktıvti samolet kúmis qanjardaı zýyldap, aspandy toqym qurly kórmesten tilip barady.
Bilál me shaqyrǵan? Osy bir jylana shyqqan úniniń jaǵymsyzy-aı. Eshqashan da óz atymen ataǵan emes. Taýsylmas Láılashtaı-jan, kúnim, aıym...
Qany sorǵyǵan qadaý-qadaý bulttar qaıda qasharyn bilmeı máńgirip, aspannyń qaq ortasynda turyp qapty. Kóp qabatty úılerdiń terezelerinde qyzyl jalqyn ot mazdaıdy. Tútinsiz jaılap janyp jatqandaı.
— Láılátaı!
Jarylyp ketse de úndemesinshi. Sózin maılap ótkizip, ábden úırenip alǵan. Jańa da jylbysqa jalynyshtardy aıtpasa senbeıtindeı qaıta-qaıta esi shyǵa úzdikti. Qolyn qaqqan joq. Jıyrma jas degenin istedi. Qıyrshyq qumdy sýyryp, áýe men jerdi tasqaıaqtaı soǵystyryp soǵar bir burqaq daýyly bar ekenin burynnan da biletin. Temir bilek dıý kúsh buraı syǵyp, jer túgin jemirip bara jatqan qaramor órt ortasyna laqtyrady da, alapat aptap qaınaǵan qushaǵyna qysa orap, shybyn janyn shyrqyratady...
Qyz ómirinde bir-aq keler sol oqıǵa týraly osylaı oılaıtyn.
Onyń dirildegen ter-ter alaqandarymen jaýrynyn tynymsyz tyrnalaı berýi...
Bolǵan — bitkeni osy-tyn.
Taý jaqtan sydyrta salyp, jel soqty. Qoı, bólmege kirmeı bolmas.
Jaryń jaǵylypty. Qabyrǵadaǵy sýrette saqal-murtsyz tolyń adam qoldaryn aıqastyra shalqaıyp otyr. Too qaltasynan qatarynan birneshe avtoqalamnyń ushy qyltıady.
— Bul — papa!
Qasyndaǵy toǵyz-on shamasyndaǵy bala eki qolyn janyna jabystyryp, ıyqtaryn kúrjıte qatyp qalypty. Maǵynasyz baqyraıǵan kózderi obektıvke iship-jep qaraıdy. Ózi qorqyńqyrap turǵan da bolsa kerek. Dúkenderdegi olaq jasalǵan, biraq sata qalsa tez-aq ótip ketetin sývenırlerden aýmaıdy.
— Bul — men! — deıdi tý syrtynan. Rızalyqpen shyqqan daýys.
Bilál dastarqan jasap jatyr. Shashyn ekige bólgen ań syzyq sheke tusynan tup-týra tóbesine deıin basyn qaq jaryp túsipti. Áldekim tap osy jańa, ótken sekýndta pyshaqpen qumarlana tartyp ótkendeı. Ká, ıá, qylshyldaǵan qara qanjarmen. Dál qazir qyzyl qan myńdaǵan tamyr-tútikterden shıedeı byjyp, búrtiktenip móldirep-móldirep shyǵa keledi. Shydaı almady, betin basa qoıdy.
— Láılásh, ne boldy?
Jańylysypty, ol tiri eken. Ádemi kózderi jyly ushyraı tónedi. Qýshyq denesin ıterip qalsa qabyrǵadan dabyr-dybyssyz lypyp óte shyǵar edi.
Stol basyna kelip otyrysty. Mebeldiń lak jalatylǵan beti jyp-jyltyr. Rúmka-tarelkalardyń túbine teris qarata bireýler syńarlaryn japsyryp ketken sekildi. Qarsy aldyndaǵy piste muryn, aqquba qyz qımylyn qalt etkizbesten qaıtalap, mazaq etedi. Salfetkamen betin jaba qoıdy.
Nazary tórdegi natúrmortqa tústi. Soıylǵan úırek, qoıan samsata ilinip tastalǵan. Aǵy aq, qyzyly qyzyl.
— Papam zakazben alǵyzǵan.
Eki sóziniń biri papasy, mamasy... Bilikti naǵashysynyń aıtýymen aspırantýraǵa túsipti, sheshesiniń buıryǵymen shashyn qıdyrady. Álde jańa qalpaǵyn solardyń ańyly boıynsha satyp aldy ma eken? Múmkin, ákesiniń ótinishimen munyń sońyna túsken bolar?
Aı shamasy buryn ata-anasymen, durysyn aıtqanda, muny ata-anasyna tanystyrmaq oımen osy úıge ertip ákelgen-di. Júreksine tabaldyryq attaǵan qyzdy etjeńdi aqboryq áıel kózildirigin alyp, tulaboıyn tintip uzaq qaraǵan. Tamaq ústinde týystary jaıly, olardyń qaıda, qandaı qyzmette isteıtinderin bajaılap, qadaǵalaı uzaq surady. Rıza pishinmen qalyp edi. Kelesi kúni Bilál: «Sen mamama unadyń» — dedi de, qarsylasqanyna qaramaı súıip alǵan. Sonyń bárin búgin saýsaq búgip oılasa...
Ustap otyrǵan shaı qasyǵy syldyr etip edenge tústi. Áldenege boıyn yza býyp, qursaýlap aldy. Tıiserge qara taba almaı ishten tynyp otyr. Jigit qolyndaǵy aq pyshaq almany jantalasa jalańashtaıdy.
— Qabyrǵaǵa peızaj nege ilinbegen? Et, úırek, qoıan... Álde kıim sheshetin bólmege etik pen shulyqtyń sýretin qadap qoıatyn shyǵarsyńdar? — Ac úıge natúrmorttyń jarasatynyn bilse de ádeıi eregesip aıtty. Ol syrt aınalyp, sýretti jańa kórgendeı uzaq qarady.
— Shynynda kelisimsiz eken. Papama aıtyp aldyrtyp tastaıynshy.
Júgirip balkonǵa shyǵyp ketti. Bilálden jalbaryna surap tilegeni — shat-shálekeıi shyǵyp ashýlansa, syılaýdy bilmeıtin sıyrsyń dep jerden alyp, jerge salsa edi. Biraq taǵy ejelgi «Durys, Jón, Shyn, Ras...»
Jel ótinde meń-zeń kúıi uzaq turdy. Denesi qaltyrap tońa bastaǵan soń qaıta kirdi. Teledıdardan spektákl berilip jatyr. Imanjúzdi jigit aǵasy jasóspirim balasyna borysh-mindet jaıly tebirenip tolǵana sóıledi. Azdan keıin áldekim esikti dúrsildete úrdis qaqty. «Qudaı úshin ashyńyz, qutqara kórińiz, meni buzyqtar qýyp keledi!» — deıdi áldekim aıqaılap. Bala tura umtylyp edi, áke qolyn qaıyryp dıvanǵa jyqty.
— Ash esikti, áke, qoıa berińiz! — Al ol ulyn bosatýdyń ornyna emirenip ústi-ústine aımalap, ıyǵynan basa túsedi.
Úsheý bireýdi uzaq sabady...
Ol da berisken joq.
— A-a-aa...
— Bilál! — Daýsynyń qatty shyǵyp ketkenin baıqamady da. Aýyr tynyshtyq. Ol kesege shyldyratyp shaı quıyp jatyr. Betine kózi tústi. Tep-tegis, ádemi. Tym bolmasa kóldeneń túsken syzat ájim bolsaıshy. Kózin juma qoıdy. Áne, sol betke qona qalǵan shybyn taban toqtata almaı qulap tústi. Ekinshisi, úshinshisi de...
Kózin ashyp edi, shybyn túgil saıtan joq, sol jyltyr bet...
— Aıtshy, ony kim sabady?
— Qyzyq eken, buzyqtar emes pe?
— Úsheýi emes, balanyń ákesi ony sabaǵan.
— Láılátaı deımin!
— Ákesi, ákesi-i!
Aıqaılap jiberdi. Saýsaqtary qaltyrap, stol betin dármensiz sıpalaıdy. Qulaǵy shyńyldap, dúnıe dóńgelep ańyryn aınalady. Qabyrǵa da, Bilál da, onyń ádemi beti de...
— Jaqsy, jaqsy, ákesi-aq deıik.
— Sen bar ǵoı, súıkimdi ońbaǵansyń.
— Durys, ońbaǵanmyn. Ne-e? — Qara kózderi baqyraıyp ketti. Kenet qyz shek-silesi qatyp, kúle bastady. Iá, biraýyq kúlmese bolmaıdy: kóńildi adamdar qartaımaıdy. Olardyń mańdaılary eshqashan da qyrtystanbaıdy, júzderi júlgelenip tozbaq emes.
Bilál oǵan baqyraıa az-kem tańyrqaı qarap otyrdy da, jymıa bastady. Oryndyqqa shalqaıa túsip, iri aq tisterin aqsıta lekitedi-aı kep.
Boıy jeńileıip qalypty. Quryp ketsinshi, qaıǵy men kóz jasy. Jasasyn baqyt pen qýanysh! Bul — jeksenbi ataýlynyń, ıaǵnı ár aptanyń jetinshi kúniniń qarapaıym anyqtamasy. Nesine endeshe muny qazymyrlap, synap-mineıdi? Muny jaqsy kóretin, súıetin, syılaıtyn sıaqty. Jaqsy ortada tárbıelengen, ata-anasy bedeldi adamdar. Jeke basy kimnen bolsyn kem emes. Bolashaǵy bar, avtomashına, dachamyz bolady deıdi. Qyzǵa odan artyqtyń ne qajeti bar? Basqa túgil óz esebin túgendeı almaı júrgende bóten ishindegi ólgen ıtti sanaǵany qaı sandyraǵy? Onsyz da dúnıeniń kúrdeli qupıa-syry jeterlik. Birin sońyna ıt salyp jetseń, kelesisi bulańdap alda jeledi de otyrady. Jetkizbeıtini tárizdi kóz jazdyryp qashpaıdy da. Ony da, ózin de orynsyz qajaǵany qaıtkeni?
Biláldiń ıyǵyna súıendi. Ol júreksine baýyryna tartty. Baǵynýǵa úırenip qalǵan qoldardyń batylsyz qımyly.
— Ata-anańnyń tilin tym bolmasa bir ret almaı kórdiń be, Bilál?
— Joq.
— Nege?
— Olardyń qandaı aqyldy jandar ekenin bilseń ǵoı.
— Maǵan da baǵynasyń... Men de aqyldymyn.
— Jasasyn matrıarhat! — Baqyryp jiberdi.
Ekrannaıa qasqa bas, tolyq deneli kekse ánshi mahabbat, on segiz jas jóninde shyn berilip, úzile shyrqaıdy. Qolyndaǵy jalǵyz tal gúldi qaıyrmany qaıtalaǵan saıyn qumarlana ıiskep qoıady. Pıdjaginiń tómengi túımesi aǵytylyp ketken. Eriksiz kózin jumdy. Erteń tarıhtan semınar bolady. Dymqyl ıegin ylǵı oramalmen súrtkilep otyratyn qatal profesor stýdentterdi túgeldeı kelip, qalqan qulaq Shámshıevtiń tusyna kelgende: «Shómishov bar ma?» — deıdi kózildiriginiń ústinen úńile. Anaý atyp turady. Jylarman júzben: «Aǵa, men Shómishov emes, Shámshıevpin ǵoı», — deıdi. Qurmetti profesor: «Á, Jámishov pe, kelińiz, karta ilińiz», — deıdi. Jigit súıretile basyp, kartaǵa betteıdi. Al aýdıtorıanyń qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq.
Karta demekshi, semınar taqyryby qandaı edi? Á, á... Kenet atlas betindegi materıkterdi keskilegen ózender dereý úlkeıip, muhıt tósinde shaǵala qalyqtap ushady. Ekilene shapqan shoshaq bórik mańǵuldar tulparlarynyń tuıaǵynan shań boraıdy. Qıyqkóz qaharly qahan sarǵaıǵan saýsaqtarymen ún-túnsiz batysty nusqap qalǵan. San myń qol sóz qatpastan dúnıeni týyrlyq qurly kórmeı qaıqy qylysh astyna aldy.
...On mıllıon nemis biz úshin fúrer oılap sheshedi degen senimmen otyz jyldan beri Evropa topyraǵyn tyńaıtyp jatyr...
Bala esikke tura umtylyp edi, áke qolyn qaıyryp dıvanǵa jyqty...
Shashyn jarǵan kelisti jigit jaýyryny jaıalyqqa tıgeli áke-sheshesiniń aıtqanynan qıa attap baspaǵanyn tebirene jyr etedi. Tek qatelespese boldy, shalys ketpesin, qalǵanynyń bári sonshama oılanatyndaı kúrdeli másele emes. Ańyryn júrip, anyq bassa alda ataq-dańq bar, turmys bar. Bireýlermen urysý, renjisý densaýlyqty buzady, olaı bolsa eshkimge qarsy kelmeý, taý-tas asqansha ury soqpaqpen aınalyp ótý aqymaqtyqqa jatpaıdy.
Denesi dir ete tústi. Ol, mine, qarsy aldynda alańsyz otyr. Eń aldymen kózine túskeni — appaq uzyn saýsaqtary. Qalamdy qysa ustap, teledıdar programmasyna belgilerdi asyqpaı uqyptap salady. Basyn oń jaǵyna qısaıtyp alǵan.
— Bilál, seniń jekkóretin adamyń bar ma?
— Joq,— dedi.
— Kóktemde parkke serýenge barǵanymyzdy umytpaǵan bolarsyń. Teristiktegi adam az baratyn túkpirde qyzyp alǵan qara jigit maǵan jıi-jıi tıise berdi ǵoı. Ara turǵan seni jaqtan tartyp jibergen jigitti aıtamyn da. Mılısıany da shaqyrmadyń, tóbelesken de joqsyń, jónimizben kettik.
— Erterekte ortadan joǵary ańyly bar bir grek qulyptasyna: «Aqymaqtardan qorqamyn. Meniń qorqatynym onyń ózi emes, onyń aqymaqtyǵy», — degen sózderdi oıdyryp jazdyrýdy ósıet etipti. Buǵan sen qalaı qaraısyń?
— Ol ósıet oryndalyp pa?
— Joq. Aqymaqtar ol zamanda az bolmaǵan.
Qudaı-aý, bul shirkinniń qatyp qalǵan qaǵıda men sýyq esep quly ekenin ne qara basyp bilmegen? Erteń aspırantýraǵa túsirgen bilikti naǵashysy kez kelgen úıdi tonaýǵa buıyrsa, mynanyń tartynbaıtyny anyq. Jáne eń qaýiptisi — osyndaı ınabatty, tárbıeli jigittiń úıdi tonaǵany jóninde eshkim eshqashan da kúdiktenbeıtini sózsiz.
— Jataqhanaǵa qaıtamyn, shyǵaryp sal.
Jańa baıqady, bólme ishi syqyǵan jarqyl men jaltylǵa toly eken. Kúńgirt sáýle oınaǵan garnıtýr, stoldar... Van Gogtyń avtoportretin orap alǵan oıýly jez jaqtaý semiz sary jylannan aýmaıdy. Qattyraq sóılesseń ádemi servız, vazalar synyp túsedi. Aıaqty batylyraq basýǵa qorqasyń. Osy jıhazdardy syndyrmaı - soqtyqpaı epti, minez qarmaqsha maıysa alatyn Bilálder ǵana júre alady. Adam balasy turýǵa, kúlýge arnalǵan bólme emes, saltanatty kórme, mýzeıge uqsaıdy.
— Júrshi, tez keteıikshi.
...Qaltasyna artyq tıyn túsken taksı shoferi Bilál ekeýi týraly áldeqandaı ázil sózder aıtady. Jataqhana vahteri kirip bara jatqan olardan dokýment surap, bóget jasamaq, túgil, jasyryn qupıany sezip qoıǵan shyraımen jymıa kúlimsireı qapty.
Bólmedegi qyzdar jańa týflı alǵan bireýin ortaǵa alyp qyzyqtasyp jatyr eken. Hımfakte oqıtyn tolyń, qyzyl shyraıly Núrıla Biláldi kórisimen:
— Áı, ash eki o, myna týflı jaman, jaqsy ma, adal tóreligin aıtshy. Baǵanadan kelisimge kele almaı shýyldasyp jatyrmyz, — dep dańǵyrlaı kúldi.
Osy qyzdyń túıeden túskendeı ázili-aı. Qoı deseń basyń pálege qalady. Aýyz sózge eki aýyzy daıyn. Qurbylyǵy bir jón, kóńildiń de keıde dar etip jyrtylar kók kóılek ekenin ańǵarsashy.
Bilál jany qalmaı týflıdi maqtaıdy. Beti shylp etip, shimiriger emes. Satyp alǵan qyz baltyrynyń jińishkeligin, oǵan qalyń óksheli aıaq kıimniń jaraspaıtynyn bilip tursa da sýdaı syrǵyp, maıdaı erıdi. Nurıla ony búıirden túrtip qaldy.
— Qý tilińmen qýyrdaq qýyrǵandy qoı, ash eki o, bildiń be. Ózińniń emes, kózińniń kórgenin aıt degemiz. Jylpyldaqtyǵyń kimge dári...
Bilál iri, aq tisterin kórsetip kúle berdi. Qýanysh, qyzyqqa emes, áıteýir kúlý kerek bolǵan soń maǵynadan ada amalsyz ezý kerý. Keýdesi kúıik pen ashshy zapyranǵa tolyp, qyjyldatyp barady.
— Káne, júr, oqý zalyna kettik. Mana meniń kitabymnan konspekt jazbaq bolǵanyńdy umyttyń ba? — Amalsyz ótirik aıtty.
Bilál sál-pál ańyryp qaldy da, sońynan erdi.
Ońý zalynda adam kóp bolyp shyqty. Oryndy áreń taýyp alysty. Bilál «Ogonektegi» sózjumbaqty sheshýge kiristi. Tym bolmasa nege ertip ákelgenin suraǵan joq. Qalaı tartsa solaı sozylatyn bir beıshara. Kitapty ashty da, jypyrlaǵan jol súrelerine kóz júgirte bastady. Uǵyp otyrǵany shamaly, bári qozdanǵan júıkeni sylap-sıpaýdyń qamy.
Saldyr-kúldir dybys oıyn bólip jiberdi. Basyn kóterse, kórshi stolǵa qoıylǵan oryndyqty alyp kete bergen deneli jigitpen qara qyz ustasyp qalypty.
— Iesi qazir keledi, oryndyqty ornyna qoıyńyz. — Muny qulaǵyna qystyratyn jigit kórinbeıdi, miz baqpastan:
— Onysy óte jaqsy eken, — dedi de stolyna bet aldy. Qyz júgirip baryp oryndyqtyń shetinen ustaı alyp edi, anaý:
— Badyraq kóz, sen tımeseń men tımen, — dep ár sózin syzdyqtatyp tistene aıtty da, qolynan julyp aldy. Qyz jylap jiberdi.
Bilálge jalt qarap edi, jýrnal betterin túk sezbegen qalyppen aýdarystyryp otyr. Basyn oń jaǵyna ádettegideı qısaıtyp alǵan. Qalaı ushyp turǵanyn ózi de bilmeıdi, nyǵyzdalyp otyrǵaly jatqan jigittiń astynan oryndyqty tartyp qaldy. Aınala bergen oǵan esikti nusqap:
— Qane, tezirek taıyp tur! — dep, býlyǵa aıǵaılap jiberipti. Ol asyqpaı-saspaı senimdi qımylmen kitap-qaǵazdaryn jınastyrdy da, esikke bet aldy.
— Qurbym, basqalarǵa bóget ettik, bilem. Odan da dálizge shyǵaryp alyp uıaltyp, durys istemegenimdi aıtyp túsindirseńiz etti. — Bul onyń esik kózinde turyp jymıa aıtqan sózi.
Oqý zaly gýildep ketti. Kóbi muny qoldap, qoshtasa: «Bir oryndyqqa bola sonshalyq aıqaı kótermeýge de bolatyn edi», — dep qoltyq astynan qol júgirte shymshyp jatqandary da joq emes. Qara qyz báıek bolyp, raqmetin aıtady. Adymdaı basyp tuqshyńdap otyrǵan Biláldiń qasyna keldi de, jeńinen tartty.
— Júr, kettik!
Eshteńeni kórer emes. Tanystar tańdana aınalyp ótedi. Bólmeniń esigin qalaı taýyp alǵanyn óz de bilmeıdi.
— Meni dálizde tosa tur.
Bar kıimin alyp shyǵyp, galstýgin moınyna baılady da:
— Al, qosh! Endi qaıtyp bul bólmeniń esigin ashpaǵaısyń. Ekeýmizdiń aramyzda eshqandaı qarym-qatynas bolǵan joq, bolmaıdy da. Solaı emes pe? — dep keýdesinen ańyryn ıterip qaldy.
— Láılásh!
— Sen jaqsy jigitsiń, ári táp-táýir til alasyń.
Eshteńeni baıyptap oılaǵan joq, oqıǵa túp-túgel tústegideı boldy. Qulaǵynyń ysyp ketkenin, betine dýyldap qan júgirgenin biledi. Biláldiń aýzy qısaıyp, kózi jasaýrap ketkeni emis-emis esinde. Múmkin, aqymaqtyǵyn, túkke turǵysyzǵa mán bergish usaqtyǵyn dálelder nemese qyzýlanyp ketip kóshege alyp shyǵyp, biraz silkip alar dep bir jaǵynan ishteı qorqyp turdy. Oǵan Bilál qaqyly edi, sony istese ashýlanbas ta edi. Ózine bitpegen qasıet bolsa da ata-babasynyń qanynan aýysyp jetken erkekke qolymen ot kósettiretin ar-uıaty men namysy sońǵy ret jalǵyz-aq burq etip, jalyn shashar...
Joq, moıny salbyraǵan Bilál júre berdi. On shaqty qadam jerge bardy da, burylyp qıyla qarady. Bul da kúlimsirep, qolyn bulǵady. Erni kermek tatyp, boıra-boıra aqqan jastyń ashshy dámin sezedi.
Aptanyń sońǵy kúni... Durys istegen, álde ońbaı qatelesken kúni me? Qaısysy?