InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

Budyraıǵan eki shekeli,
Muzdaı úlken kóbeli,
Qar unymy sultandaıyn júristi,
Adyrnasy shaıy jibek oqqa kiristi,
Aıdasa qoıdyń kósemi,
Sóılese qyzyl tildiń shesheni,
Ustasa qashaǵannyń uzyn quryǵy,
Qalaıylaǵan qasty ordanyń syryǵy,
Bıler otty bı sońy,
Bı ulynyń kenjesi,
Býyrshynnyń buta shaınar aýyzy,
Bıdaıyqtyń kól shaıqaǵan jalbyzy,
Bult bolǵan aıdy ashqan,
Munar bolǵan kúndi ashqan,
Súıinishuly Qaztýǵan!

«Madaq jyry», Qaztýǵan jyraý SÚIİNİSHULY
XV ǵasyr.

***

Jata-jata jambasy tesildi. İrtik-irtik maqta kórpeni ıegine artyp, kórgen túsin oılady.

Shatqal aralaǵan jalǵyz aıaq soqpaqty qýalap keledi. Dúnıe bulyńǵyr. Qaıda, qalaı bettep barady, ózine de beımaǵlum. Kenet tereń saıdyń tabanynda tútini aspanǵa tik kóterilgen kıiz úıdiń naq túbinen shyqpasy bar ma. Úı aldynda juqa aq kóıleginiń etek-jeńi jelbiregen jas qyz qolań shashyn taraıdy. Kóńilinde júrgen eles qyz sol edi, esin bilgennen kóksegen Arman-arý edi. Jaqyn da bolsa alys qyzǵa qol sozdy, jetpedi, aıqaı saldy, jer jaryp, jartastardy teńseltken daýsyn ózi de estimedi, qara shashy bultsha shubalǵan qyz aq munarǵa oranyp, alystaı túsip, buldyrap barady...

Eltaıdyń jany shyǵyp kete jazdady, mańdaıynan qara ter shubyrdy. Eki aradaǵy burq-sarq tasyǵan taý ózeninen qarǵyp ótpek bolyp keıin sheginip edi, bir daraqy kúlki qulaǵyn jaryp jibere jazdady. Jalt qarasa, quzdan quzǵa sekirgen alyp adam ekpinimen úı jyǵyp, quıyn úıirip, tas ushyryp, qolań shash qyzǵa tónipti. Eltaı kózin juma qoıdy: kelesi sátte qulyn daýsy quraqqa jete shyńǵyrǵan qyz únin kútken. Biraq ún bul kútkendeı bolmady, qulaqqa syńqyldaǵan qyz kúlki, naz kúlki jetti... Óz qulaǵyna ózi senbeı kózin ashyp edi, albasty qabaqqa qarap basady, qyzdy shopaq qurly kórmeı qoltyǵyna qysqan jelaıaq dáý zymyraı ushyp, taý asty. Eltaı aıqaı salyp, ekeýiniń sońynan shybyn-shirkeı júgirdi, joq. Arman-arýdy qýyp bara jatyp, oıanyp ketti.

Tosyn tústi ne dep jorýǵa bolady?! Qol usynymda bulyńdap ótip jatqan jylym taǵdyr ma túsine qyz bolyp kirgen? Tesik ókpe jetim bala qıalshyl, áıtkenmen dúnıe tanymy áke-sheshelige qaraǵanda mysqal kem, sondyqtan da kóp qatelesedi. Qyl aıaǵy tús ekesh túsinde de bul júz oılanyp, myń tolǵanyp turǵanda júıtkip ushqan dáý dál tumsyǵynyń astynan Arman-arýdy shimirikpeı ákete bardy.

Aýdarylyp túsip edi, kórpe astynan sýyq aýa sýmańdady. Bólme azynap tur. Ernin búristire dóńgeletip, aýzynan dem shyǵaryp edi, tanaýynan seldir bý shıratylyp ushty. Tereze áınekteri shımaı-shımaı qyraý. Keshe keshkilik maı tońǵysyz bolatyn. Kilkigen kek munar ústinen juldyzdar bulyńdaı aǵyp bara jatqan.

Taý baýraıyna, teńiz deńgeıinen myń metrden astam bıikke ornalasqan qalanyń tórt maýsymy tym aınymaly. Shyń, quz basyna qonaqtaǵan aq qar, kók muz etektegi mı qaınatarlyq shilińgir ystyqpen álmısaqtan qatty eges, qaqtyǵysta. Osy muz ben ottyń arasynda jatqan qalaǵa keıde qańtarda jańbyr sebelep jaýady, esesine mamyrda qar basyp, shytqyl aıaz túsedi.

Tósek janynda, jerde turǵan qońyraýly saǵatqa kóz saldy. Segiz... Alaqanymen saǵat qorabyn sıpap edi, toǵyzda jumys bastalatyny esine tústi.

Kórpeni keıin serpip bas kótergeni sol, jaıma tósek tyqyrlaı bebeý qaǵyp, sýyq aýa keýdesin sıpalady. Omyraýy, qary men bilegi búrtik-búrtik, qaz ettenip tur. Tisi tisine tımeı dirdek qaǵyp, shalbarynyń balaǵyna aıaǵyn suqty, jeıdesin etine jalań kıdi, ıyǵyna oramal asyp dálizge shyqty. Pıaz ben kúıgen maıdyń ıisi tanaý qytyqtady. Aıazdy kúni ıis shirkin qutyra túse me, Eltaı shalqaıa qaldy da, «Aha-ha»-laı turyp, túshkirip saldy. Keńsirigi keńip, sergip qaldy. Kebis ornyna júretin eski jyrtyq báteńkesin tyrp-tyrp basyp, as úıdiń esigin ashyp edi, jyly aýa jaılap qushaqtady. İle:

— Esigińdi jaba júr, Eltaıjan! — degen úı ıesi kempirdiń bıazy úni estildi.

Eltaı erin ushymen amandasty da, bosaǵadaǵy qoljýǵyshqa buryldy. Kempir ot kósep otyr — pesh kómeıi ereýildeı dúrildeıdi, shymshýyr temir jaqtaýǵa shaq-shuq tıedi, tas kómirdiń kóńirsik ıisi bas aınaldyryp áketip barady... Bylaıynda qarıa erni jalpyldap, kór-jerdi sypyrtyp kóıite berýshi edi, búgin aýzyna marjan salǵandaı tym-tyrys. Qoljýǵysh shúmegin suq saýsaǵymen túrtip edi, jyly sý sorǵalady. Sabyn salǵyshqa salǵyrt kóz saldy. Keshegi eshkiniń asyǵyndaı mújik qaldyqtyń ornynda jup-jumyr sopaqsha sabyn jatyr. Qolyna alyp ıiskep edi, ádemi qyzdardy oılady. Qoljýǵyshtan sál joǵary appaq oramal ilingen.

Iá, sharýa shataq. Kempir Eltaıǵa buıymtaı aıtar aldynda aıaq astynan óstip qamqor bola qalatyn. Onyń ózi tarazyǵa tartylyp, ólshep-pishilip jasalady. Qolqasy túskir jeńil-jelpi bolsa, tósek-orynyn ǵana jańalaıdy. Al aýyrlaý eken, tósek-orynǵa qosa aq qańyltyrǵa jyly sý quıylady, hosh ıis sabyn qoıady, qol astyna appaq qardaı túkti oramal iledi.

Osy joly nendeı salmaq salynady sonda? Páter aqyny, gaz, elektrge degen bes somyn etken aptada qolyna ustatqan. Basqadaı syltaý joq sıaqty.

Beti-qolyn súrtip turyp, qarıa haqynda oı tolǵady. Arǵy túbi aýyldan. Boı jete kele baqyty ashylyp, qaq-soǵy joq oqyǵan jigittiń etegin ustaǵan — jas kezinde aıtýly arý bolypty. Keıin kúıeýi qyzmet babymen qalaǵa kóship ketken. Úlken-úlken qyzmettiń qulaǵyn ustaǵan eri dúm men dúmpýdiń arqasynda osy alty bólmeli dańǵaradaı qyzyl qysh úıdi saldyrǵan. Bul kúnde jesir kempir jalǵyz balanyń tileýin tileıdi. Aýytqymaly tolqymaly, qylt etpe kisi. Bir boıyna dala, qala qasıetteri qatar syıysqan. Keıde túske deıin kıiz, tústen keıin múıiz. Qolaıyna qaraı álgi dala, qala minezderin kezegimen bas paıdasyna jaratatyn taqys ta. Máselen, Eltaıdyń balalar úıinde ósken jetim ekenin estip edi, dereý qamqor ana, sheshe bolýǵa kiristi. Onyń ózi san tarmaqty, qyzyq ta shyjyq eken. Iaǵnı jańaǵy jyly sý, jupar ıisti sabyn, taza oramal men qaımaq qatqan úndi shaıy — qyzyǵy. Al, «Úıge erte qaıt, kósheniń qaǵylǵan-soǵylǵany uryp ketedi, balam», «Qalanyń qý aıaǵyn qaıtesiń, ózim osy tóńirekten ýyljyp turǵan bir qyzdy shekeden shertip júrip, tańdap beremin», «Paı-paı, Álıajan degende kimniń mańdaıy jarqyrap tur eken...Minezi me, minezi! Elteń-selteńi joq bıazy bala. Kesh bolsa kóshege attap shyqpaıdy. Sol qyzyma qol usynǵan bozymdy ózim mápelep ustap, eki bólmemdi bosatyp berer em» degen timiski ym — shyjyǵy. Álıa — sińlisiniń qyzy. Osy tóńirekte turady. Bıyl oqýǵa joly bolmady, qazir ortan qoldaı hat tasýshy. Túrik erin, tompıǵan qara bala. Eltaı: «Keshke kóshege attap shyqpaıtyny nesi? Bul zamanda esi durys, deni saý boıjetken keshke qaraı úı kúzetip otyra ma, ekiniń biri — ne aýrý, ne áýmeserleý» dep oılaǵan. Bul tyqpalaýdy jaqtyrmaıtynyn qabaǵyn kirjińdetip, bildirgen de.

Dalany qıa almaǵan, qalaǵa sińe almaǵan eki udaı adamnyń qubylýy op-ońaı eken. Qamqor sheshe róli shyqpaǵasyn, dereý qatal, qazymyr, esepqoı qojaıyn bolýǵa tyrysty. Bul jaǵyna bes aspap eken, tez ıgerdi. Páter aqyǵa bes somdy ústemelep qosty, túndeletip tym kesh kelgen Eltaıǵa eki ret esik ashpady. Jigit úndemeı qutyldy. Jalpy, ol kisi esep-qısabyn bytystyryp alǵan. Aýa ekesh aýasy esepteýli qalada turyp jatqanyn oılasa — qojaıyn, al esine dala tússe, sheshe bolǵysy bar. Páter aqyny ósirse, oǵan páter jaldaýshy renjimeı rıza bolsa degen al keýdeligi munyń syrtynda. Toq eteri, Eltaıdan yń-shyń, daý-damaısyz mádenıetti tonalýdy ishteı talap etedi.

Obaly ne kerek, tańerteń sý jylytyp, oramaldy jańalap ilip edi, Eltaıǵa shyn kóńilmen ıip, sheshe bolǵysy keldi. Ári-beriden keıin odan jat ta aınydy. Ot jaǵyp, sý jylytý úshin súıegi syqyrlap, býyny dirildep erte turǵanyn, myna «Kamılla» sabynyn keshke baqandaı qyryq tıynǵa satyp alǵanyn oılaǵanda, «Osyny baqyr bas jigit uǵa ma, joq pa?» degende, shesheligi bylaı qalyp, qojaıynmyn degen sary saıtany ustady.

Áıtse de «sheshemin» degen tátti sezimniń tabletkasyn tiliniń astynan shyǵarǵysy joq, dámin áli de ala túskisi par. Temir peshtiń gýlep janǵan oımaqtaı kózin kósep-kósep ashty da, eleýsiz ǵana:

— Keshe keshke Álıa kelip ketti. Ózińdi biraz tosty... Jazda oqýǵa túsem deıdi. Sabaǵyn surap alǵysy keldi me, qaıdam!..

Sıyr quıymshaqtap baryp, sóz sabaǵyn jigitke tastady.

Eltaı til qatpady, beti-qolyn baptap súrtip tura berdi. Tisqaqty kempirden — úıdeı páleden úndemeı qutylǵan durys. Ekinshiden, bul kisi suraǵyna jaýap izdemeıdi, tıse terekke, tımese butaqqa dep sóıleı beredi.

Eltaı Álıaǵa bes beresi, alty alasy joq. Ol jaıynda pálendeı oılanbaıdy. Al... Álıa qarsy kezdese qalsa, bar syr-sıpaty syrtynda turǵan tompaq kózin tómen salyp, taǵalanǵan attaı aıaǵyn tarsyldata basyp óte shyǵady. Ám bala, ám doǵal minezin qyzyq kórip, anaý joly ońashada qaljyńdap edi, uqpaı qaldy, álde ádepsiz áldenege saıdy, áıteýir, byrtıa qyzaryp, ekilene burqyldady, birdeńeni aıtyp-aıtyp tastady, sol oqys qylyǵynan ózi shoshyp ketti, sirá, úıden ata jóneldi. Baqsa, Álıa muny mensinbeı tálkektep otyr dep uǵypty. Ol kelgishtegen kezderi kempir ýaq-túıek qyzmetin jıi jasap, shaıǵa shaqyrady. Buryn páter aqyny ýaqytynan bir kún asyrmaı surap, tyqaqtaýshy edi, ony taza doǵardy. Eltaı ózi bilip berse, alady, bermese ókpe joq. Ókinishke qaraı, Álıa men Eltaı kempirdiń úmitin aqtamady — jarasa almady. Bul kúnde úmitin úzbese de eki oıly. Jańa da sol eki udaı oıdyń jetegimen Álıany aýyzǵa ádeıi alyp edi, Eltaı miz baqpady. Sol muń eken, kempir kúsh aldy, sıpaı saldy búlkildi jıyp qoıyp, máseleni qabyrǵadan qoıdy.

— Qaraǵym, keshe kúndiz páter jaldaýshy kelip ketti. Erli-zaıypty... Óziń sekildi jap-jas balalar, jýyqta shańyraq kóteripti. Seniń bólmeńdi kórip, qalpaqtaı tústi. «Elektr, gaz, kómir quny bizden, oǵan ústep aıyna elý somnan jáne alyp turyńyz, apataı, tek qıa kórińiz bólmeńizdi!» — dep jat ta jabysty. Qolymnan dám tatqan, úırenisken balasyń... kónbedim. — Eki betiniń dál ushyndaǵy ne juqarmaıtyn, ne qoıýlanbaıtyn qyzyly ońa túsip, shymshýyrmen pesh kómeıin janyǵa túrtkiledi.

— Raqmet!

Eltaı bólmesine bettedi. Áńgime túsinikti...

Ádette, ol tań azanda as úıden jýan qaryn qytaı termosynan shaı iship, júrek jalǵaıtyn. Qurysyp-tyrysqan bas terisi keńip, kirtıgen kózi tiriletin. Bul joly eregesti, óıtpedi. Jańaǵy baqaı esep áńgimeden keıin shaıǵa shashalyp qalar edi. Dymyn shyǵarmastan tymyraıǵan qalpy tez-tez kıine bastady. Azynaǵan sýyqty sezbedi. «Aýzyn qý shóppen súrtip, búıtip jylymshylatqansha: «Jarqynym, Álıaǵa qaramaıtynyń bar, kimge áýlıesiń, budan bylaı páter aqyńa jıyrma bes som tóle, áıtpese bólmeni bosat!» — dep, kesip-piship tastamaı ma». İshi qazandaı qaınady. Tik baqaı, orys minez Eltaı alystan arbap, jaqynnan jymıǵan kúlbilteni jek kóretin. Kempir, qyrsyqqanda, Eltaıǵa kereǵar; kezinde pedýchılısheni bitirgen, ony azsynsańyz, kúıeýiniń arqasynda ne túrli sypaıy, seri, mádenıetti jandarmen aralasyp-quralasqan. Qysqasy, ózin asyl tekti áıel dep uǵady. Adamdy sypaıy óltirýge tyrysady. Kórshi-qolańǵa qudireti júrmegenmen, páter jaldaýshylar jumsa judyryǵynda, ashsa alaqanynda. Solarǵa «bizdiń shesheı zıaly kisi» degen uǵymdy jetelerine jińishkelep jetkizedi. Asyl tektiligine ózi de kúmándi, zady.

Shaı qaınatymnan soń esik qaǵyldy: ishke qarıa bir qyryndap, qysylyp-qymtyryla kirdi, ústel ústinen ýmajdalǵan qaǵaz, arzan qol kolbasanyń shıratpa qabyǵyn sypyryp-sıyryp, qolyndaǵy shelekke túsirdi. Qaltasynan bir japyraq qaǵaz sýyrdy, ústelge salyp, qattaýyn sylap-sıpap jazdy da, jortaqtap shyǵyp ketti. Eltaı pıdjagynyń jónine qolyn suǵyp turyp, qaǵazǵa úńildi. «Eltaı qaraǵym! Bıyl tamyzyq jańqa, kómir qymbattaýda. Senbeseńiz kórshi uıǵyrdan suraý suralady. Olar kvartıranttan (árqaısysynan) 25 somnan alýda. Sol sebepti aı saıyn 25 (jıyrma bes) som tólený suralady. Jazǵan — apa Káten».

Eltaı kúlimsiredi. Úı ıesine dán rıza. Másele suraýda emes, qalaı suraýda. Ári Káten apa bolǵysy, ári páter aqyny ósirgisi bar — rıza bolmaı kór! «Ákem» dep otyryp, aýyzdy appaq qyldy.

Bólmesin kilttep, senekke shyqty. Kóbik qar basqan baspaldaqty tyq-tyq sanap basyp tómen túse bergeni muń eken, naq tabanynyń astynan bireý ys etti.

— Na mınýtký, Edık!

Sasqanynan taıyp ketip, baspaldaqtan ushyp túse jazdady. Alaqanymen qabyrǵa qarmalaı, áýpirimmen áreń túzelip, tómen qarasa, kempirdiń buıra bas, dorba aýyz uly qoı kórgen qasqyr kózdenip qarap tur. Ústinde jol-jol pıjama, aıaǵynda — qaıqy tumsyq, bylǵary araby kebis. Bir adym alǵa, eki adym keıin júretin jigit: jazda qalyń pıdjakty battap kıip alsa, saqyldaǵan sary aıazda kóshege óstip jalań jeıdemen shyǵyp kete beredi — ishedi.

— Qansha kerek?

Anaý suq qolyn ernine taqap:

— Molchok! — dedi de, bıik baspaldaq astyndaǵy keń qýysqa shaqyrdy.

Bul da bir aı-kúnniń amanynda japadan-jalǵyz qalǵan Robınzon Krýzo.

Sol jalǵyzdyqtan syrahanada, kóshede kózine jyly ushyraǵan jandy ishiske shaqyrady da júredi. Eltaımen de solaı tanysqan. «Bir bólme bos, mamkemen kelis te tura ber», — dep, ertip ákelgen. Eshkimdi ınaıattamaıdy, bylyǵy joq jigit. Aırylysyp ketken kelinshegin de ǵaıbattaǵan emes. Eltaı kesh qaıtsa, esik ashyp beredi. Minezi maıyrylyp qalǵan beıbaq jan.

Baspaldaqtan jerge tústi. Aýa tap-taza. Qar qyzyl asyqtan. Aspan — aq aıran. Taban asty balmuzdaqtyń qytyrlaq qabyǵyndaı byrt-byrt etedi.

Jigit Eltaıdyń betine býdy burq-burq úrlep, sóılep berdi. İsik qabaq, tompaq kózi tasyraıyp syrtyna shyǵypty.

— Starık, radı boga! — Eltaı jymıdy: ol orazany ylǵı da osy «radı boga» - men ashatyn. — Daı pátak! Golova raskalyvaetsá... ot vcherashneı... — Temeki tútini ystaǵan jasyl sary tisiniń júlgeleri qap-qara. Kempirdiń ári jalǵyzy, ári jalmaýyzy. Jyl buryn kelinshegi sońynan topyraq shashyp, úıinen tyrqyratyp qýyp shyqqan. Alǵashqy aıda, obaly ne kerek, ishten tynyp, sypaıy júrdi. Sodan sársenbiniń sátinde iship bersin. İshkeni qurysyn, qudyq eken. Ár jerde ilinip-salynyp jumys isteıdi, senbi, jeksenbi kúnderi udaıy «qaıǵy ústinde», óńeshi qurǵamaıdy. Kúlkiden jazbaıdy, tóbelespeıdi, ursyspaıdy. Shamasy, jylaıtyn jerde kúlip qutylady.

Sytyrlaǵan kókqulaqty qolyna ustatty.

— Vozvrashaıý cherez nedelú...

— Keregi joq. — Onsyz da qaıtarmaıdy. Sonsoń tez shegindi; bas salyp betten súıedi. «Erýge — qarý» qaıtarǵany. Búgin qaltasy qaǵylǵansha biraz adam súıiledi. Sol qalyń súıisti Tolık — Tólegen Eltaıdan bastap jibereıin dep umtylyp qalyp edi, ol úlgertpedi, jalt berip qaqpaǵa qaraı zytty.

Eltaı suranshaq jandy jaqtyrtpaıtyn. Alǵany úshin emes, durystap suraı bilmeıtini úshin. Tolık — Tólegen suraı biledi. Eshqashan da jalynyp-jalpaıǵan emes. Adamdar saqtyq kasasynan myń-myń aqshasyn qalaı keıkıip turyp nemquraıdy túrde sanap alady, bu da ózin solaı ustaıdy. Tek betten súıetini jaman.

Iá, súıgizgenshe de aqsha tóleý kerek...

Qaqpa tabaldyryǵyn attaı berip edi, tý syrty tym-tyrys bola qaldy. Jalt qarady da, túrshigip ketti: moınym ishine jıyryp, tizesin sál búge joǵary qaraǵan Tólegen tómende, al eki ıyǵyn qomdaı túıilip tóngen kempir joǵaryda, baspaldaqta tur: ıt pen mysyqtaı esh lám-mım sóz, qozǵalys, sybdyrsyz arbasyp qalypty.

* * *

Eltaı sálem berip edi, bólim bastyǵy ernin jybyrlatty — qyzmetkeri jumystan keshikse sóıtetin. Basyn oq jylansha qazdıtyp kóterip aldy da, jigit qashan ornyna otyryp, sýyrmasyn ashyp, qat-qat hattardy burqyratyp shyǵaryp, ústel ústine jaıyp salǵansha, kez aıyrmady. Bul da bir ózinshe «ishimdegini tap» jumbaq jan. Baǵynyshty qyzmetkerin mysymen basqysy kele me, jıyrma jeti jasqa deıin qý tizesin qushaqtap, úılenbegen Eltaıdyń syry tereńde dep uǵa ma, bárin aıt ta, birin aıt, ekeýiniń jumys kúni kóbine naq osylaı bastalady. O basta Eltaı, shyny kerek, qypylyqtap, berekesi qashatyn — baqandaı on jas úlken bastyǵyn syılaýshy edi. Qazir onyń kóziniń suǵy ótpeıdi. Báribir. Eti ólgen. «Bir eli aýzyma eki eli qaqpaq» deıdi de, myńq etpeıdi.

Qaqshıǵan bastyq sál qyzaryp:

— Toǵyzdan jıyrma bes mınýt ketti, shyraq, — dedi kúshene sóılep. Saýsaq ushymen saǵatyn tyqyldatty.

Eltaı jaýyryny aspanǵa shyǵyp otyryp-otyryp, túıeden túskendeı dúńk etti.

— Topan sý qaptady ma?.. Nemene?

Bastyq qanyn ishine tartyp, qolyndaǵy qalamyn ústel ústine syrǵyta domalatyp jiberdi. Ol kabınetten tys jerde sypaıy, syrdań. Kabınetke kirip, oryndyq taǵyna minse bitti, óz sózin túp-túgel jón kóredi. Ádebı qyzmetkeri betinen alsa, tipti jumysqa baılanysty shálkem-shalys kelse de, jeke basyn syılamaý dep uǵady.

Eltaı ózine de narazy. Salǵan betten tike shapshydy. Ekeýiniń juldyzy qarsy. Urysqan, bet jyrtysqan emes. Kezek-kezek óstip kirpideı jıyrylady da otyrady. Qyp-qysqa «ıá, joq...» Ne jetpeıdi, ózderi de bilmeıdi. Sýy qaınap-qaınap kelip, qaqpaǵyn atyp jiberetin shaınek sıaqty kúnderdiń kúni burq etedi. Jarasýǵa, tatýlasýǵa úlken bolyp bastyqtyń, kishi bolyp munyń túısigi jetpeıdi.

— Qaıda bettep barasyń, bilmedim, bala... Aǵalyq sóz aıtýdan qaldyq. Óziń bil... Aldyńdaǵy teń-teń hattarǵa jaýap jaz da, kózin qurt. Hat bólimi: «Ádebıet, óner bólimi shetinen kók jalqaý, hat ataýlyny tuzdap-sóldep, aldyn shiritip jatyr», — dep jarapazandap otyr.

Bólim bastyǵy, jalpy, jaman jigit emes-tin. Qazymyr bolsa, onyń tamyry tereńde — ómirge ókpeli. Sońǵy bes-alty jylyna keńili kónshimeıdi. O basta bolashaqtan kútkeni kóp edi. Mektep bitirisimen múıizi qaraǵaıdaı moskvalyq stýdent atandy. Sońǵy kýrstarda anda-mynda syn maqala jarıalatyp edi, qulaǵy túrik ádebı orta eleń etti. Qolpash kóbeıdi. Óz-ózine o basta tań qalyp júrdi. Keıin ol tamsanýǵa ulasty. Buryn syrt dúnıeni, máselen, «Myna mýzyka qandaı jaqsy!» — degen repette qabyldasa, endigisi «Men myna mýzykany qalaı tamasha túsine alamyn!» — degenge ózgerdi. Dıplomyn úzdik qorǵap, bedeldi baspanyń bas redaktorynyń orynbasary boldy. Ary qaraı jumys, júris-turys... syn jaıyna qalǵan. Byltyr úlken qate ketip, baspahananyń pyshaǵyna túsip qalǵan kitaptyń kesirinen «óz erkimen jumystan bosandy». Tórt-bes aı bos júrip, osy orynǵa «aýzy ýáli» adamdardyń kómegimen tyrnaq iliktirdi. «Bastyq bolý maǵan qol emes, tvorchestvo eken mańdaıyma jazylǵan nesibe», — dep, kóz kórgen, qoly úırengen synyn saǵalap edi, aıaǵyna jem túsken attaı qalamy júrmedi. Qashan, qalaı sýyǵan — ózi de bilmeıdi. Ushqyr at tez boldyra ma, nemene? Muny ishteı moıyndasa da, syrty nyq, dóń-aıbatqa usta. Qazir... kún ótkizedi. Bolashaq kúńgirt. Sol kúńgirttik minezine de kóleńke túsiredi. Oń jaqta otyryp qalǵan kári qyzdaı shárgez. Ázil aıtsa — darynsyz akterdiń rólindeı shıi shyǵa beredi. Ashýy da tez. Uzynda óshi, qysqada kegi joq jas qyzmetkerine jańa orynsyz shúıildi. Áıtpese jumystan kim ólgen. Óz-ózine, otyrǵan osy otyrysyna degen bir qanaǵatsyzdyq qanyn qaraıtyp boldy.

Osy ıtis-tartyspen tunshyǵyp otyrǵanda, esik jıi-jıi qaǵyldy.

— Ruqsat!

Bosaǵadan jas qyz basyn qyltıtty.

Bólim bastyǵy ornynan turyńqyrap ketti.

— Kire ǵoı, aınalaıyn!

Ýyz qyz kirpigimen kózin kólegeıledi. Bireý tartyp alyp ketetindeı sýmkasyn aldyna qysa ustap, al qyzyl ernin tisteleıdi. Bastyq badalyp tur. Ol kishi peıil, uıalshaq qyz-kelinshek avtorlardy óte-móte unatatyn. Onysyn: «Aýyl tútinin ıiskegendeı júregim tez-tez soǵyp ketedi», — dep túsindiredi. Týǵaly aýyl betin kórmegen Eltaı ondaıda: «Aýyl men qyz-kelinshek bir-birine qalaı uqsamaq?» — dep, kádimgideı oılanady.

— Aqyn aǵaı osynda otyra ma?

Myna qyz rasymen tamyljyp turǵan aýyl eken...

Esikke bar denesimen burylyp, úlken yntamen qaraǵan bólim bastyǵynyń daýsy barlyǵyp shyqty.

— Kel, kele ǵoı!

Jas qyz kibirtikteı basyp — reti, sypaıy, jorǵa júris — kele berip edi, ornynan shapshań turǵan bastyq oryndyq usyndy.

— Kele ǵoı, aınalaıyn!

Qyz oryndyq shetinde áne-mine ushardaı sekıip otyr. Sýmkasynyń qaıys baýyn ýmajdaıdy. Eltaı onysyn jaqtyrmady — orynsyz qorǵanshaq jandy ıá nadan, ıá eki júzdi dep uǵady.

— Ne sharýa, qalqam-m? — Syzylǵan ún qulaǵyna tıgende, basyn kóterdi. Mine, jany, mine, ımany, bastyq bulaı án salady dep buryn-sońdy oılaǵan emes. Basekeń burylyp, sol shyntaǵyn ústelge, oń shyntaǵyn oryndyq arqasyna artqan kúıi qyzǵa eljireı qaraıdy.

— Taqpaq jazýshy em... Bıyl mektep bitirdim... Instıtýttaǵy aǵaılar qulatyp jiberdi. Tigin fırmasynda isteımin. Mynaý... mine! — dep, úlken aǵalyq mahabbatpen ystyq-ystyq qaraǵan bastyqqa tike qaraýǵa júzi shydamaı, betin esik jaqqa bura ary qarap, eki búktelgen oqýshy dápterin usyndy.

Bólim bastyǵy byltyrdan beri saqa syndy talaq tastap, óleńge quryq siltegen. Jýyrda bıttiń qabyǵyndaı alǵashqy jınaǵy jaryq kórdi. Jınaqtyń boıaýy keppeı jatyp eki-úsh joldasyn úı-ishimen shaıǵa shaqyrdy. Oıy — syr tartý. Olar álem jańalyqtaryn, úı arasyndaǵy ósek-aıańdy terip bergenimen, ýádeleskendeı peri-seri janrǵa jolamady. Sypaıylyq saltyn saqtaımyn dep tirideı ólgen bul da: «Pikirleriń ne?» dep, óńeshteı almady.

Ol endi kelgen-ketkennen pikir dámeli. Onyń ishinde belimge óleń ákelgen balapan aqyndardan úmitti — jınaǵy tutasymen jastarǵa baǵyshtalǵan. İzdegenge suraǵan, myna taqpaqshy bala, árıne, munyń kitabyn túbirtegine deıin oqydy. Oqysa áserin de aıtar. Jas qyz, sóz joq, asatpaı jatyp quldyq demeıdi — qysylady, tájirıbesiz. Ol úshin ońashalyq kerek.

Tómen qaraǵan Eltaı ári suranshaq, ári buıryq nazardy qaramaı-aq sezdi. Basyn kóterip edi, bastyqtyń kózildirik astyndaǵy janary shúńireıe, tereńdeı túsip, sýyra tartyp barady. Betiniń bir jeri aq, bir jeri qyzyl, teńbil-teńbil.

— El-taı! — dedi tamaǵy qurǵap.

Túsinikti-e... Bastyq jarty mınýttan soń beti shylp etpeı: «Anaý jýrnaldyń pálen sanyn kitaphanadan izdep kelshi. Meniń poezıamdy jarıalapty. Bir úlken kisi suratyp jatyr», — deıdi. «Shyǵyp tur!» — degen ymdy uqpasań, dymdy uqpaǵanyń.

Eltaı ornynan turdy da, bir býma hatty qoltyǵyna qysty, dálizge shyǵyp, mashbúrony mańdaıǵa aldy.

İshke bas suǵýy sol, ıis sý, jazý mashınkasy maıynyń ıisin sezdi, jappaı jarysqan qalyń satyr-sutyr qulaǵyn tundyrdy. Eltaı sálemin qaz-qatar otyrǵan bıkesh, bıkeler mızemedi. Erteńgi gazetke degen shuǵyl materıaldar — sońǵy habar, sport jańalyqtary mashbúroǵa tańerteń qap-qabymen túsedi. Qysqasy, az sóılep, kóp istep, tezirek taban jaltyratqan jón. Muryndaryna sý jetpeı otyrǵan qyzdar qıqaqty kótermeıdi, sózben, qabaqpen bolsyn, aıamaı jasqap jiberedi.

Eltaı ádebıet pen óner bólimin basatyn Totyǵa bettedi.

Bir aýdannyń saýdasyn basqarǵan shoń jelke ákesiniń býy ma, bul aq sary qyz ernin shúıirińkirep júredi. Osyndaǵy shet tilderi ınstıtýtynda oqypty. Kekiline jel tımeı ósken erke sholjań qyz birinshi kýrstan qala ómirin edel-jedel ıgere bastaıdy. Qulashyn keń sermeı alady - aydannan aıyna mol aqsha keledi. Aınalasy eki jylda ózi, ortasy týraly kóp oı túıdi, burynǵy kóp túsinikteriniń asty-ústine keldi. Ár dáýirde jazylǵan shetel ádebıeti qatty áser etti. Aqyry, ábden tentiregen qyl ózi qaı zamanda ómir súrip júr, aıyrýdan qaldy, óıtkeni kıno, estrada juldyzdarynyń bárine birden uqsaǵysy keldi. Shetel kıimderiniń baǵasyna qaramaı satyp alyp, qatyp kıindi. «Kent», «chao», «re» degen súıkimdi sózderdi aksentsiz aıtatyn boldy. Sonsoń iske kiristi. «Bismilda» dep estrada, sánniń sońǵy jańalyqtaryn bilmeıtin jerles qyz-jigitterden irge bóldi. İle jataqhana janyndaǵy jemis-jıdek dúkeninde júk tasıtyn taýlyq jigitti qulaı súıdi. Oraq muryn, búrkit qabaq jigit kóp bas qatyrmady, Totyny jazǵy kanıkýlda alyp ketpek boldy. Qyzdyń ákesi: «Kúıeý bala saýda mańynan eken, bóten emes. Kelsin, otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn jasap beremiz. Kónse qolyma alyp, shashlychnyıǵa qoıamyn», — depti. Al Kavkazdaǵy áke-sheshe qatal eken: «Qazbek tantymasyn, besikten atastyrǵan kelin bar. Qudaı qosqan qosaǵy eki kózi tórt bolyp kútip otyr. Eki jyldan soń, shúkir, kámeletke tolady. Kazbekti biz qyz emes, qalyń mal taýyp kel dep jibergemiz. Bata buzsa, basy kesiledi balanyń», — dep, úshbý sálem aıtypty.

Jigitke aldymen bas kerek: «Tamara, men migit emes, jigitpin, áke-shesheniń aıtqany men úshin zań, keshir, basyń bos», — depti. Tamara — Toty álgi jerde qaıǵydan qan qusyp, oqýdan jata qap bezinedi. Bir tanystary arqyly ótken jyly osy mashbúroǵa ornalasqan. Mahabbat muńynan áli aıyqpaǵan ba, alǵashynda Totynyń qabaǵyna qar, kirpigine muz qatyp júrdi. Árkim óz qaıǵysymen áýre. «Alla-aı, esińdi jı, mahabbattan ólgen eshkim joq. Qazbektiń orny tolady áli», — degen jan bolmady. Soǵan renjidi me, Toty redaksıadan irgesin bólip aldy. Keledi, ketedi, anda-sanda dos qyzdary telefon shalady. Ondaıda bal-bul janyp, qulpyryp ketedi. Nebir ádemi ázilder aıtady. Al mashbúronyń qyzdarymen kerisinshe qatań, qysqa da nusqa tildesedi. Álgi Qazbegi túskir anda-sanda júz kórsetedi. Toty ony kórse bitti, kózi botalap, dálizge ata jóneledi. Orta boıly, shúńkıgen jas bala. Qol-aıaǵy balǵadaı ádemi qyz qyrym eti joq Qazbekke qalaı ǵashyq, ol túsiniksiz dúnıe.

Qyz qasyna Eltaı quıryq basyp edi, mashınka sartyly sál ózgerdi. Ana joly sóz arasynda balalar úıiniń mektebin oryssha bitirgenin, ýnıversıtettiń til fakúltetiniń qazaq bólimine ádeıi tańdap túskenin shet jaǵalap sezdirgen. Toty buǵan ámse tań qalyp, ámse ytyrynyp qaraǵan. Álgi sózdiń shyn-ótirigin bilgisi keldi me, shylǵı oryssha sóıledi. Bul da sharyqtady. Muny qalaı baǵalady, qaıdam, Eltaı Totynyń orysshasynan kóp aqaý tapty. Keıin estidi, qyz qazaq mektebin bitiripti. Tamara, Tanáǵa aınalǵany sońǵy eki-úsh jyl...

Sodan beri Eltaı jaqyndasa boldy, ernin qymqyryp, isker qalypqa kóshedi. Basyn kótermeıdi, aman-sálemde ǵana sál qyzaryp, sartyl da surtyldy údete túsedi. Bul joly da sol sazarys, sol tymyraıý... «Myna materıaldy bitire qoıshy, anaý maqaladan qate jibermeshi, Toty aınalaıyn, degen sóz ótip ketken qyz ǵoı» dep oılaǵan da qoıǵan.

Kabınetten qany qaınap shyqqan jigit kele Totyǵa tıisti. Eki teń hatty qyzdyń oń qoltyǵynyń astyna burq tastady.

— Esen-saýsyz ba, Toty? — dedi kóterińki jalǵan únmen.

Qaımaq qabaq qyzdyń qaımyjyqtaı erinderi jybyr etti. Munyń ár sózin shynǵa balap, tarazyǵa tartady. Ol tarazylaǵan saıyn Eltaı da oıynshyl; qyz ben jigit arasyndaǵy sózdi salmaqtaıtyn janǵa jyny keletin.

Tip-tik siresken Totyǵa burylǵan joq, aldyna qaraǵan beti ep-eleýsiz ǵyp:

— Sen óte ádemisiń... Ony óziń bile de bermeısiń, — deı saldy.

Kózimen klavısh sıpaǵan boıjetkende ún joq. Ne óz qulaǵyna senbedi, ne mazaq dedi. Eltaı kez kelgen hatty kóz aldyna tosyp:

— Men seni alǵash kórgende tań qaldym, — dep saldy. Mundaıda nebir qyzdyń qyzy «Nege?» dep ot tıgen juqa qaǵazdaı lap etetin.

Toty selt etpedi, kóp sartyldyń arasynda:

— Siz aýa raıyna laıyqtap nege kıinbeısiz? — dedi.

Jigit bireý tas tóbeden qos qoldap urǵandaı máńgirip áli otyr. Mınýttan soń kúrmelgen tili kálımege keldi.

— Nege olaı dediń?

Qyz qaımyqpady. Kózimen terezeniń arǵy betindegi aq álemdi nusqady.

— Búgin qar jaýdy. Al siz jazdyq aq shalbarmen júrsiz.

Onysy ras.

Kúrsindi.

— Bizde... moda qýsań aqyr aıaǵy birdeńeni búldirip tynasyń. Múmkindik pen mádenıettiń ózi sol...

Toty myrs etti, mashınkasyn toqtaýsyz basa berdi. Shynymen Eltaı oılaǵannan góri tereń qyz ba?

Endi jigit ásireqyzyl qyzdardyń qytyǵyna tıetin sózin aıtty.

— Siz... siz Elvıs Preslıge uqsaısyz! — Túk shimirikpedi.

Klavısh gýili birden baıaýlady. Kúle jazdady. Totyńyz torǵa tústi! Endi jumǵan aýyzdy ashpaı tek sońyn tosý kerek. Arǵy jaǵyn qyz damytsyn. Sálden soń qyz sybyr etti.

— Ol... «Vestsaıd tarıhynda» oınaı ma? Ádemi jigittiń ǵashyǵy ma? Mine, shashy mynadaı... — Toty alaqanymen buıra-buıra jelke shashyn kópsite kóterip-kóterip qoıdy.

Eltaı ishteı sylq-sylq kúledi. Nesin aıtasyń. Totynyń jasandy bet perdesin julyp alsa, aýyldyń kórseqyzar shópjelke qyzy shyǵa keledi eken. Qalaǵa kelgeli ústi-basyna óıtip-búıtip japsyrǵan maımyldyq mádenıetinen túk qalmady. Ózine bilte-bilte shashy kózin japqan, alkogól men narkotıkten bet-aýzy kúp bolyp isken atan ógizdeı Preslıdi kórsetse ǵoı... Qaıtsin endi. Toty shetel ómirin kıno arqyly zertteıdi. Ne bary bir jarym saǵatta nebir sylqym seri kıno juldyzdaryn kórip, kınoteatrdan keremet baıyp shyǵady. Sondyqtan tabynatyn piri — kınodaǵy qyzyl-jasyl qyz, jigitter. Shetel ómirin kitaptan da oqyp bilýge bolady, oǵan ýaqyt joq, qalyńdyǵy kere qarys tomdardy oqyp bitkenshe shash aǵarady.

Qyz Eltaıǵa eljireı qarady. Oıy belgili. «Molodes qoı myna jigit! Álgi Preslıdeı sylqym bıkesh oınaǵan kınony budan buryn kórip úlgeripti. Fraer tanystary bar, ıaǵnı... Toqta, toqta. Osy jigitiń Kıno úıimen ámpeı-jámpeı emes pe? Áıtpese Elvıs arý oınaǵan kınony qaıdan kóredi? Ondaı fılm qalada júrip jatsa, eń aldymen Toty nege estimeıdi, eldiń aldy bolyp nege kórmeıdi? Durys, Kıno úıinde eken tanysy». İshi qazandaı qaınap, ókinishten ernin tisteledi — aqyry mashınka basady eken, tym bolmasa Brıjıt Bardo, Alen Delon, Merılın Monro, myna Elvıs Preslı oınaıtyn fılmder kórsetiletin Kıno úıine ne qyp ornalaspaǵan? Bir qyryn otyrǵan Eltaıǵa kóz astymen qarap edi, ishi jymıdy, Alen Delonǵa shash qoıysy keledi eken.

— Jo-oq, ol basqa kınoda oınaǵan. Ol fılm Almatyǵa áli jetken joq. — Ári qaraı kóıite berýge Eltaıdyń júzi shydamady. — Keshe keshke televızordan, «Kınopanoramadan» kórip em.

Eltaı ámanda óstip qurıtyn — bastaǵan ótirigin aıaǵyna deıin alyp shyǵa almaıdy.

Qasyn qaıshylap, túıile qalǵan Toty:

— Solaı ma? Bar bolǵany televızor ma? — degende jylaı jazdady. Tań-tamasha ataýlyny kıno, estradadan izdeıtin qyz ábden qınaldy. Alpys jasar shaldan alty jasar balaǵa deıin qulaǵyn buraıtyn televızor jańalyq pa, «Kınopanorama» tańsyq pa? Televızordy ol óte-móte jek kóretin — barlyǵy kóredi.

Oıyndy kim bolsyn bastaı biledi. Másele aıaqtaı bilýde. Bul aıaq jaǵyn bytyratyp aldy. «Tolko chestnye ı moshennıkı mogýt naıtı vyhod ız vsákogo polojenıa, a tot, kto hochet v odno ı v to je vremá byt chestnym, ı moshennıkom, ne ımeet vyhoda» degen Chehov anyq danyshpan. «Jelip kele jatqanda, túsip kettim apanǵanyń» keri. Ne bolsa o bolsyn:

— Meniń rejıser dosym bar... — dep saldy.

Toty qolma-qol tasqa aınaldy.

— Chto vy govorıte?! — dedi álden ýaqytta yshqynyp.

— Iá... Qazir komandırovkada. Basqa respýblıka... e, shetelde kıno túsirip jatyr.

— Chýdesa! Tanystyrasyz ba? — Toty ishteı Eltaıdyń profıli Qazbekke uqsaıdy eken dep tapty.

— Úsh aıdan keıin keledi, — dedi Eltaı beti shylp etpesten. Oǵan deıin Toty da mashbúroda ompıyp otyryp qalmas. Ne bılet jyrtatyn kontroler bolsa da, kınosyna tóte jol tabar, ne Kavkaz taýlaryna bet alady...

Totynyń tóbesi kókke jetti álgi jerde. Rejısermen tanysady — qandaı baqyt! Kókten izdegeni jerden tabyldy. Tanysqanda ne demek, ne sóılespek, ol týraly oılanbady, tek sumdyq qýandy. Ol kınoǵa túsemin, bas paıdama birdeńeni jaratam demeıtin, tek jaqyn-jýyq júrse boldy, sol jetedi. Qazbek alǵyr jigit, áıtkenmen dúken, kók bazarǵa myqty bolǵanmen, kıno áleminen áli alystaý, rıza bolǵany sondaı — hat aqtaryp, montıyp otyrǵan jigitti súıip alǵysy keldi. Bireýdi shyn kóńilimen jaqsy, ıakı jek kórse, Toty baıaǵy aýyl qyzy qalpyn kaıta tabatyn. Kóptegen fılmderden japsyrǵan qyryq jamaý ádetteri esinen shyǵatyn. Osy joly da sóıtti. Qannen-qapersiz otyrǵan Eltaıdyń búıirinen bas barmaǵymen túrtip qaldy.

— Óziń sep-semiz ekensiń, aryq pa desem... — Sylq-sylq kúldi. Toty tek alystan ádemi, sypaıy, syrǵaq edi. Jaqyndap kelseń dóreki, doǵal sóıleı bastaıtyn.

Eltaı ornynan turyp ketti. Totynyń búıtip tez ózgergenine ókpeli. Qyltyń-syltyńy ánsheıin eken, kereginde kıetin, kerek joqta sheship tastaıtyn kóılek sıaqty jalǵan ádet eken. Kúni erteń Toty dám buıyryp, bir zootehnık jigitke tıip alsa, qara domalaqtardy birinen soń birin shubyrtyp, samaýryn túbinde qyzyl shaıdy soraptap, terlep-tepship otyratyn sary qaryn báıbishege aınalar edi.

Ózgeristi Toty da ańǵardy. Ernin qymqyryp, mashınka kasasyna eńkeıe tústi. Hattardy ózine jaqyndatyp:

— Búgin qolym tımeıdi. Erteń basyp qoıamyn. Tústen keıin alasyz, — dedi kúńgirtteý sóılep. Sosyn kasany jaıymen syrt-syrt basyp otyryp-otyryp, kózi jasqa tola sybyrlady. — Pochemý vy mená oskorbláete? Chem ıa pered vamı vınovata?

Eltaı abyrjydy — qyz sóziniń jany bar edi.

— Keshir...

Syrt aınala berip edi, qyz:

— Vam jenıtsá nado, dádenka! — dep, ishten shaldy.

Dálizge shyǵa berip, myrs etti. Shynynda da, úılený kerek. Sońǵy kezde qyzdarǵa qyry bolmaı júr — kári boıdaq! Stýdent kezinde qyzǵa joly bolǵysh-tyn. Qazir kerisinshe. Munyń tym tuıyq minezi, kitabılaý sózi boıjetkenderge jaqpaı ma, kóbi úrkip qaraıdy. Kepken balyqtaı ashshy birdeńe. Kitap basqa da, ómir basqa. Toty da sony meńzedi.

Kenet dál ıek astynan bólim esigi shalqalaı ashyldy, dálizge taqpaqshyl qyz tyǵyndaı atyldy. Bet ushy men qulaǵy qyp-qyzyl. Adyraıǵan kózi, qudaı biledi, dáneńe kórmeıdi. Taqpaǵy ne sumdyq, maqtalǵan, ne jerine jete dattalǵan — ekeýiniń bireýi...

— Qalaı, jarıalana ma óleńderińiz?

Baspaldaqtyń jıegine asyla ketken qyz túk estimedi.

Tek turǵansha:

— Qashannan beri jazyp júrsiz? — dep jybyrlap edi, qyz basyn kóterdi, betindegi alaý-dalaý óshken, mop-momaqan. Qyzdyń bir názik jerleri óle bastaǵanǵa uqsady Eltaıǵa. Qyz solǵyn, áıtse de nyq únmen:

— Men endi... taqpaq jazbaımyn, — dedi, bir basyp, eki basyp, baspaldaqpen tómen túse bastady.

— Nege?

Jaýap qaıtpady.

Bólim bastyǵynyń kózi kirbıip, shashylyńqyrap otyr. Qabara túsip, bir núktege ejireıe tesilip otyrdy da:

— Myna telefondy jazyp alshy, — dep, ústel kalendarynyń betin ıegimen nusqady. — Anyq-qanyǵy esimde joq, bir qyryldaq shal seni izdep, qulaq etimdi jep qoıdy.

* * *

Esikti qyryq pa, elý me, qara kóleńke erkin aıyrtpady, mosqal adam ashty. Tańyraıǵan tanaýyn kóterip, qalyń áınekti kózildiriginiń astynan Eltaıǵa uzaq qarady. Qyryldaı:

— Sypa-ta-ev? — dedi bólip-bólip.

— Iá.

— Kir...

Shalqaq tós pań taltańdap alǵa tústi. Eltaı qan qyzyl kilemniń túgin qyzyl asyqtan keship, ókshesin basty.

Jazýshy kitap stellajdary saptaǵy sarbazdaı syńsyp turǵan bólmege bastap kirdi.

— Otyr.

Eltaı endi baıqady: bul kisi alpystan erkin asqan shal al eken. Suıyq, aq shashyn samaıynan ekige jarypty: ústi-basy kútimdi. Qamyt aıaq adamnyń ádetimen teńsele basyp, jaı qozǵalady, tis arasynan salmaqtap syrbaz. sóıleıdi, kóziniń qarashyǵy ekesh qarashyǵy da qozǵalýy neǵaıbyl, qıyn sharýa. Eltaıǵa qaıtyp burylmady, ústelde jatqan «Marlborodan» shylym alyp tutatty, onysyn qunyǵyp sormady, saýsaq arasyna qysqan kúıi:

— Men qazir... — dedi, shalqaıǵan kúıi as úıge ketti.

Eltaı tóńiregine qarady. Qaq tórde buǵynyń istik - istik múıizi, ústel ústinde Nefertıtı bústi, edende kilem, stoldyń oń jaǵynda taqta tósek, artyq zat joq, tap-tuınaqtaı. Ac úı jaqtan áıel úni estile me dep edi, áldenege soǵylǵan qańyltyr shyńyly, sý shúldiri jetti, shyrpy dar-r etip jandy.

Jıhaz jasaýǵa kedeı bólme kúńgirt. Boıaýy sol ma, ys basqan ba, ony ıtim bilsin. Ári-beriden keıin Eltaı ózin esik-terezeleri alynǵan alań - ashyq ıesiz páterde otyrǵandaı sezindi. Bir nárse jetispeıdi — ol anyq. Onyń ne ekenin sút pisirimnen soń uqty; dańǵyraǵan úsh bólmede bos aýa ǵana tunyp tur, tirshilik dybyry — as úıden shyj-byj dybysy, al jatyn bólmeden san alýan ıis sý men opa ıisi, ıaǵnı áıel tirligi jetpeı tur. Onyń. ornyna qaǵazdyń, onda da kógis tartqan qaǵazdyń dymqyl ıisi seziledi, sosyn shalqaqtaǵan jazýshy alaı bir, bylaı bir jaılap ótken saıyn kárige tán jerdiń syz ıisi jińishkelep jetkendeı.

Jazý ústeliniń shetinde jatqan papka kózine ottaı basyldy. Aı buryn baspaǵa tapsyrǵan áńgimeler jınaǵy... Papkiniń baýy aǵytýly.

Astaryna jún salyp qabyǵan jeletkeli jazýshy aýyr qozǵalyp otyrdy da, shylymyn sorǵylady. Qalyń kózildiriginiń astynan qaıda qarap otyr, Eltaı baǵamdaı almady. Temeki kúlin qaqty, papki ústine alaqanyn jazyp saldy.

— Alǵashqy jınaq?

— Joq, ekinshi. Alǵashqysy byltyr jaryq kórgen...

Ol papkini ashty.

— Tisegen bala ekensiń. Ashyq sóıleseıik... — dep, tanaýyn jáne kóterdi. Sál yńyrana tarazylap sóıledi. — Qoljazba unady... Keıbir jeri unaǵandyqtan shaqyrttym seni. Jaqsylyǵyń ózińdiki, tartyp almaımyz. Al jamannan qutylý áste qıyn. — «Qalaısyń buǵan?» degendeı kózildirik astynan shaqyraıdy. Jigit syr bermedi. Qart jazýshy artyn kóterip, sál qozǵaldy. — Kemshiligińdi tilge tıek eteıik. Tutastyq joq... Áńgimelerin stıli, keıipkeri damýy, olardyń ómirge kózqarasy, sóz saptasy jaǵynan jeke, jeke, qyzyl sheke... Taza realızm men ırrealızm qym-qıǵash aralas... Sebebi ne, aıtamysyń?

Eltaı ony ózi de biletin, moıyndaıtyn. Myna kisi tamyrdy dál basady eken.

— Sózińizdiń jany bar, aǵa. Bul másele meniń de basymdy aýyrtady. Biraq jóndeý, qaıta qaraý qolymnan ne kelmedi, kelmeıdi de.

— Nege? — Qart jazýshy kózildirigin mańdaıyna ysyra kóterip edi, aqshyl kózi bop-boz eken. Tipten jasqanshaq qaraı ma, qalaı? Eltaı betin buryp aldy.

— Aǵa, siz de jas boldyńyz.

— Qazir de úgitilip turǵam joq.

Eltaı kekesindi elemedi.

— Onyń ar jaǵynda kúmis qońyraý balalyǵyńyz qol bulǵap tur... Sonda hal-jaıyńyz qalaı edi, aıyp bolmasa aıtyp berseńiz...

Batyl sóılegenin kesh uqty; balalar úıi óstip anda - sanda shań beretin. Qart ony kóńiline kek almady.

— Suraıtyn nesi bar? Kedeı aýyl, qarańǵy aýyl... Myńǵyrǵan maly bir juttan qalmaı júgen-quryq ustap qalǵan aýyl... Ash - aýrý, pás aýyl... Qaıtedi? — dedi.

Eltaı kóterilip ketti.

— Sol pás halyqtyń balasy, nemeresi, shóberesi, nemenesi — myna biz búginde marten peshinde bolat qorytamyz tyń kóterip, Otan qambasyna mıllıard put dán quıamyz. Atom reaktorlary teńiz sýyn tushshylaıdy, kosmos korablderi ushady...

— Iá-á... Sóziń aýzyńda. — Tamaǵyn qyrnaǵan jazýshy betin esik jaqqa buryp saldy. Ezý ushyna jymıys júgirdi.

Jigit órshı tústi.

— Bizdiń bir aıaǵymyz kosmos zamanynda, ekinshi aıaǵymyz jańaǵy siz aıtqan óksigen ómirde tur...

— Qalaı-qalaı? — Jazýshy ekige úshti qosa almaı otyrǵan birinshi klass oqýshysyna uqsap mandaıyn kirjıtti.

— Áńgimelerim túrli-túrli bolsa, sol qıly-qıly zamannyń, kóleńkesi qoljazba betine túsken shyǵar.

— Solaı ma? — Jazýshy shalqaıa túsip, qasyn kerdi.

Eltaı taǵy ereýildedi.

— Júz, júz jıyrmamen zaýlaǵan shofer tek jol sorabyn ǵana kóredi, al qalǵan dúnıe ol úshin buldyr. Biz sondaı júırik mashınaǵa mingen elmiz. Kemis ketsem, sol jelmen jarysqan jyldamdyqtyń kesiri...

Qart qalamyn tyqyldatyp biraz yńyrandy. Álden ýaqytta aýyr qozǵalyp, túzelip otyrdy.

— Aıtyp otyrǵanyń bastan asatyn úlken áńgime... dedi sozbaqtap, — Qoıa turaıyq. — Oılandy. Qalamyn qoljazbanyń eń ústinde jatqan paraqtarǵa shuqshıtty. — Oqy...

«Altyn kúrek» atty áńgimesi... Aınalasy on shaqty bet. Buǵan nege arnaıy qadaldy?» Alaqtap jazýshyǵa qarap edi, ol tebirenbedi.

— Oqy!

Del-sal, beıjaı daýyspen oqı bastady.

«Dúk, dúk, dúk...

Oıanyp ketti, kózin ashty. Aýzy qańsyp jatyr. Tańdaıy temir tatıdy. Ádepkide túk kórgen joq. Tas qarańǵylyq eki ıyqtan albastysha basypty. Uıyp qalǵan qol-aıaǵyn kózge kórinbes usaq qumyrsqalar tistelep jatqandaı shym-shym etedi.

Dúk, dúk, dúk...

Ár sekýndqa ilese shyqqan dúkil ǵana tirlik belgisi.

Oń jambasyna áýpirimmen aýnap túsip edi, ıis sezdi. Qataryndaǵy jas kelinshektiń qolań shashynan shashyrap jetken etene tanys ıis. Kelinshek uıyqtap jatyr. Qolyn sozyp edi, alaqanyna shash taldary tıdi. Kúrsindi. Qara shashtan qaıran joq — dúkil óshpedi. Bul ne sonda? Saǵat dese, ondaı jyltyraqqa áýestigi joq. Bir kún júrse, eki kún toqtaıtyn qońyraýly saǵatty apta buryn portfelge atyp uryp, jóndeý sheberhanasyna aparyp tastaǵan.

Oqys oıdan selt etti.

Túıe jún kórpeni ysyryp tastap, kelinshegine qaraı sozyldy. Kelinsheginiń júregi aýyrady. Keminde eki-úsh aıda bir qalpaqtaı túsirip, betindegi qyzyl reńdi suıyltyp ketetin soqpasy bar edi.

Qulaǵyn kelinsheginiń sol jaq kókireginiń astyna tosyp, tyń tyńdady. Áıeli sál sozylyp, yńyranǵanymen oıanbady.

Jigit qos tizesin qushaqtap otyr.

Kelinshek din aman. Júregi dúkildemeıdi de, tarsyldamaıdy da. Saǵatsha soǵyp tur.

Dúk, dúk, dúk...

Kózi úırengen be, manaǵy tas qarańǵylyq san jýylyp, san ilingen eski perdedeı seldireı túsken. Aq boıaý meń syrlanǵan aǵash tóbe, tóbeden órmekshideı salbyraǵan shoqpar bas elektr shamy, edenge tastalǵan quraq kórpe qylań urady. Taıaq tastam jerde kúnde-kúnde jas kelinshek aıaq - tabaq, qaǵaz - dápter qoıatyn eski ústel, ústel betine jabylǵan arzan qol kleenka buldyraıdy.

Taıpaq, oryndyqtar qaıqıyp tur. Barlyq zat ornynda. Bóten eshkim joq. Aý, endeshe, tún ortasynda shyrt uıqydan oıatqan myna dúkil ne?

Dúk, dúk, dúk...

Perdesi túsirýli aq shel terezege qarady. Terezeniń arǵy jaǵy alaqandaı aýla... Aýlanyń keıde ashyq, keıde jabyq alasa qaqpasy bar. Dybys, sybysy sol syqyrlaýyqty shalqasynan ashyq tastap, ishke kirgen áýleki mas bireý bolmasyn. Eki aı buryn qoranyń buryshynan kúpáıkesin jamylyp, qorylǵa basqan ondaı pendeni áýpirimmen oıatyp, qaqpadan shyǵaryp jibergen.

Tósekten aıaǵyn salbyratyp edi, jalańash baltyry men sanyn sýyq qapty. Qamys qabyrǵa jalǵanda jylylyq ustaı ma, aqshamdaǵy uıadaı páter tún ortasyna qaraı azynap sala beretin. Kilt eńkeıip, tósek astyn sıpalap, arazdasyp qalǵan erli-zaıyptydaı ekeýi eki jerde qısaıyp jatqan báteńkesin taýyp aldy. Qońyltaq kıdi. Tura berip edi, býyndary syqyr-syqyr etti. Burysh jaqtan bir-eki tyshqannyń jan ushyrǵan shıqyly shyqty. Úıge túsken ury qusap, aıaǵyn ushynan bassa da, qıýy qashqan aǵash eden zar jylady. Qarmalanǵan qoly qabyrǵaǵa tıdi. Jarty álemdi alyp turǵan orys peshiniń, búıiri eken. Kómir shaýyp, tamyzyq usaqtaıtyn jaman baltanyń jyp-jyltyr sýyq, saby qolyna ilikti. Esikke bettedi. Jolaı kıim ilgishte salaqtap turǵan beshpentin alyp, ıyǵyna ildi.

Aýyz úıge shyǵyp, syrtqy esikke mańdaı tiredi. Eki márte nyǵyta ıterip edi, miz baqpady. Imek tumsyq ilgek esine tústi. Astynan jumyryǵymen perip qalyp edi, zyr aınaldy. Jer astynda jeti kún otyrǵandaı syrtqa atyp shyqty, tereńnen tartyp, keńinen dem aldy. Keńsirik jaratyn sýyq izdep edi, kerisinshe, tanaýyn jyly aýa urdy.

Jyly lep jigit tósine jibek oramaldy demil-demil basady.

Óz kózine ózi senbedi.

Beý dúnıeniń berekesi qashypty.

Myna aýla keshe, odan arǵy kúni, taǵy - taǵy kúnderi kar jamylyp, úı yǵyn aq qoıandaı panalap jatatyn. Kómir ıisi basyn zeńgite bergesin, syrtqa taza aýa izdep, el orynǵa otyra shyǵatyn. Qardyń taza ıisi qolqa - qolqany aralap, tanaýyn jarýshy edi. Sarshunaq aıaz álekedeı jalanyp, qulaq, bet ushyn tisteleıtin, sýyq qolyn sýmańdatyp qoıny qonyshyna emin-erkin salatyn.

Qyskasy, qys edi.

Qazir she?

Aýla shup-shubar. Shıe aǵashynyń qary túsken qara butaqtary túngi aspandy shımaılap baǵypty. Jaıshylyqta aıaq bassań, qańyltyrdaı qatyr-qutyr ete qalatyn qasat qar yljyraı ezilip jatyr. Dym alǵan ketik aǵash kúrek qora esigin mańdaıymen súzip tur.

Baspaldaqty bylq-bylq basyp túsip, qubylaǵa qaraǵan qaqpaǵa bettedi. Moınyn sozyp, kóshege qarap edi, alaǵaı da bulaǵaı jel pilte - pilte shashyn taraqtaı jóneldi.

Lekil de lekilbaı altynkúrek sypyrta soǵyp tur...

Dúnıe el-sel. Kókjıek muqym kórinbeıdi. Kún shyqsa tóbede kók qolshatyrsha aınalatyn, tún bolsa, tuńǵıyqtanyp, tereńdep ketetin astam áýe, juldyz, aı kórinbeıdi. Sup-sur bulttardyń alpy-salpy sý etegi jer sypyrady. Saqyldaǵan sary aıazda dyńyldap án salatyn zar jaq telegraf baǵanalary únsiz. Sym baılanǵan appaq qulaǵy ǵana men mundalaıdy. Alty aı qys betinen shańy shyǵyp, kógerip-sazaryp jatatyn alasa taýlar qaryndashpen syzǵandaı ap-anyq: betkeıdegi qaraǵaılar ash adam betindegi tikenekteı uzyn-uzyn; júlge-júlge saılar tereńdeı túsken. Búlkektegen qara ıt ár jerdi bir ıiskelep, kesheni kesip ótti.

Aıhaı dúnıe sydyrta soqqan altynkúrektiń ótinde kóktem atty perzentke tolǵatyp jatyr.

Dúk, dúk, dúk!

«Oıbaı, altynkúrek, shirkin, altynkúrek, oıhoı, altynkúrek» degen oıdyń jeteginde apalaqtap júrip, mán bermepti — úıdiń qara kóleńke buryshy dúkildeıdi. Qulaǵynyń quryshyn jegen kóp dúkil...

Keri burylyp qarańǵy buryshqa qaraı adymdady.

Erigen qar sýy shatyrdan gaz jáshiginiń juqa qańyltyr qaqpaǵyna úzdiksiz dúk-dúk qulaıdy... «Kóktemniń júregi soǵa bastapty, — dep oılady jigit. — Myna dúkil — búgin dúnıege kelgen sábı kóktem júreginiń alǵashqy lúpilderi».

Jigit keýdesin keremet qýanysh bıledi. Ózi tártipti, ádemi qýana bilmeıdi eken, beshpentin apyl-qupyl sheship, ýmajdap aldy da, aspandaǵy bultqa qaraı sermep laqtyrdy. Beshpent áýelep sala berdi, qanatyn jaıyp, qussha qalbaqtap qalyqtady. Jigit bostandyq alǵan negrdeı aıadaı aýla ishinde ordańdap, oıqyl-toıqyl qarǵyp, sekirdi deısiń, sekirdi - aı! Sydyrta soqqan altynkúrek qol-aıaǵynan ilip aldy da, qaqpaqylǵa salyp, bozǵylt bult arasynan bir-aq shyǵardy. Bulttyń nar belinen tas qushaqtaǵan jigit jer-kóktiń arasynda altybaqan teýip turyp, kóktem sábıdiń qylyǵyn qyzyqtady, qyzyqtady da dúnıeni jańǵyrta aıqaıǵa basty».

— Toqta! — Aqsaqal alaqanyn álsiz jaıqady. — Aty ne?

«Altynkúrek», aǵa...

— Aspanǵa ushqan jigitti aıtamyn...

Qıtyǵy kelgen Eltaı:

— Qalasańyz, Myrqymbaı, — dedi.

Shal qasyn keredi.

— Meıli. Ary qaraı...

Aıqaıdyń bir emes, qyryq túrli sebebi bar; atyń óshkir qys - quda jeltoqsan, aqpan, qańtar boıy buǵan kóresini kórsetip baqqan. Tereze qıyǵynan, esik japsarynan aq jylan bý — aıaz sýmańdaı kirip, aıaqqa shyrmaýyqsha oratylatyn. Kómeıine shelek - shelek kómir salǵan saıyn mazdap janǵan jalmaýyz pesh, obaly káne, aıadaı bólmeni ońaı-aq monshaǵa aınaldyrýshy edi. Amal ne, qabyrǵasy qamys páter tańǵa taman ańyraǵan qoraǵa aınalady. Ondaıda jaýraǵan jigit pen kelinshekti túıe jún kórpe men ózderiniń jylýy ǵana qutqaryp qaldy.

Qýyrdaqtyń kókesi kar qalyńdap jaýǵan kúni bastalady. Kelinshegi jumystan kele shelek - shelek kómir qyzyp zyr júgirse, jigit alaqanyna túkirip, aýladaǵy kóbik qardy kúreıdi. Ketik tis aǵash kúrektiń erneý - erneýinen asyp tógilip, mamyqtaı shashylǵan aq ulpa ıt rásýásin shyǵarady. Qoınynan bý, qonyshynan qar burqypap, óldim-taldym degende aýlany kúrep bitirse, kúrek, sypyrǵy tımegen at shaptyrym qora kelseń kel deıdi, ony jaıǵasa, kúregi úı ıesi qyzyl kóz shal men aq bas kempirdiń ájethanaǵa barar jolyn tazalap, jylmańdaıtyny taǵy aqıqat.

Qyrsyǵy shash-etekten sol qyńyr qysty myna kóktem, altynkúrek kóktem quıryqqa teýip, aýladan aıdap shyǵyp, aq bas taýdyń saýyrynan sypyryp túsirip, kishkene qalanyń kóshelerine taban tiretpeı, áıda, alys-alys qyrǵa tyrqyratyp qýyp barady. Káne, masaıramaı kór, áýege beshpent laqtyryp, ordańdap sekirgennen sekirip, aspanǵa atyp shyǵyp, oraı da boraı bulttyń nar beline jińishke bilegińdi artyp, arly-berli terbetile syńsyp, án salmaı kór...

Jigit muny istemedi.

Jeti-segiz jyl buryn jeligip júrgen bozbala kezinde aspanǵa atylar edi, eger shyǵa alsa, áı, o da yqtımal, sodan keıin uıat-suıatty jıyp qoıyp án salar edi! Al qazir... atama. Qazir jigit esep biledi, eki jyl buryn oqý bitirgen, já degen semá basy. Dardaı mekemede bir stolǵa ıe. Samaı shashyn qys alǵan bólim meńgerýshisi keler jyly kóp kergimeı pensıaǵa ketse, ol jyltyr bet ústel kishi-girim kabınetke aınalyp qalýy...

Ol úshin aqyryn júrip, anyq basý kerek.

Qala shetinen jas átesh sybyzǵylatty.

Tań jaqyn.

Úsh-tórt saǵattan soń kelinshegi ekeýi túnnen qalǵan sorpany jylytyp, soǵyp alady. Sonsoń shoqaılary tarsyldap, etek-jeńi jelbirep, qalanyń eki shetine qaraı tarta jóneledi. Kabınetke alqyn-julqyn kire jumys myqtynyń jaǵasyna jarmasady. Ol ıtjyǵys jaǵalas bylaı kúnderi segiz saǵatqa sozylsa, aı, toqsan, jyl aıaǵynda on, on eki saǵatqa jetip jyǵylady. Sol salbýryn júıke soǵysyna tótep berý kerek, ol úshin myna qaýǵa bas erteń tańerteń tyń bolýy qajet. Endeshe, alaqandaı aýlada sendele bermeı, kelinsheginiń qasyna jata qalyp, qoryldap turyp uıqy qandyrý kerek. Uıqy qanbasa, álgi jumys julymyr erteń qas qaraıǵansha teýip-teýip tezegin shyǵarady, al álden tezegi shyǵyp, kóńi burqyrasa, jas qyzmetkerden keleshekte ne úmit, ne qaıyr?

Bolý kerek, tolý kerek...

Beshpentin qaýsyrynyp úıge jónedi.

Baspaldaqqa on aıaǵyn salyp turyp, mańaıyna sharshap qarady. Altynkúrek údeı túsken be, shıe butaǵyna jalǵyz qolymen jarmasqan qý japyraq muńly yzyńdaıdy. Alasa qoranyń tóbesinen qar syrǵyp qulap edi, ishtegi qyzyl átesh shoshyp oıandy ma, qytqyldap, qanatyn shapyr-shupyr qaqty. Shaqyrǵan joq. Odan basqa dybys joq, álem ólgen.

Dúk, dúk, dúk...

Gaz jáshiginiń tóńireginde ǵana kóktemniń kishkene júregi talmaı soǵady...

Jigit baspaldaqqa salǵan oń aıaǵyn tartyp aldy.

Myna dińkeni qurtqan dúkildi qaıtedi — jigittiń qınalǵan jeri osy. Kóp dúkil onsyz da juqa júıkege qamshy ústine qamshy. Jýyqta páter beriledi degeli jumysqa erte kelip, kesh qaıtyp, kók julyn bolyp, kezge túsip-aq júr. Sharýasy bitpese, esepshotyn, papkisin qoltyqqa qysyp, úıge ala qaıtady. Aıadaı bólmede sart-surt soǵylǵan shot pen qalam syqyrynyń dýeti túnniń bir ýaǵyna barady.

Aıaǵyn súırete basyp, gaz jáshigine bardy. Pyshaq qyryndaı juqa qańyltyr qaqpaqqa qolyn soza berip edi, o toba, tıtimdeı oq ishin kóktep ótti. İshin basqan kúıi búgile berip, keıin sekirdi. Kelesi oq taǵy ınedeı qadaldy. «Dúk!»-ti estigende baryp jeńil kúrsindi. Oq emes, qaqpaqqa syp-syp qulaǵan tamshynyń shashyrandy sýy eken.

Beshpent óńirin sol qolymen qaýsyra berip, ilgeri umtyldy, oń qolynyń suq saýsaǵymen gaz qaqpaǵyn ilip aldy, joǵary qaıyryp tastady.

Dúkil óshti.

Atam zamannan jáshik túbine shegip, battasyp qalǵan qoqym-soqymǵa tamshylar borp-borp túsip jatyr.

Meń-zeń tynyshtyq.

Jer tartqan aıaǵyn áreń alyp, úıge bettedi. Satymen joǵary kóterile bergende, mana ózi bosaǵaǵa súıep ketken baltanyń shoshaıǵan saby baltyryn súıkep qalmasy bar ma. Teýip jiberip edi, saby bulańdaı oınap, gaz jáshiginiń túbine jer baýyrlap jata qaldy. Aspanǵa qarady. Qorǵasyn bulttar qatyp-qatyp tur. Tamaıyn-tamaıyn dep, jelini jer syzady. Kózi aýyrǵansha kókjıekke tesildi. Qos búıirin taıanǵan qara kók taýlar aýysyp almasqan ala kóbeń shaqta oń, solǵa seziler-sezilmes teńselgendeı.

Esikti ashyp, úıge bas suǵa berip edi, qoradaǵy qyzyl átesh shaqyrdy.

Beshpentin sylbyr ildi. Báteńkesin sheship, qulaǵynan kóterip aldy da, tórge ozdy. Jym-jyrt... Qos báteńkeni pesh astyna mına qoıǵan saperdeı sybys shyǵarmaı jytyryp jatyp esinedi. Qulaq saldy. Dúkil joq. Tyshqan da shıqyldamaıdy. Aýyr aýadan tynysy taryldy. Tósek jaqqa kóz salyp edi, qarańǵyǵa úırengen-aý, tez aıyrdy — kelinshegi eki qolyn eki jaqqa tastap, jastyq ústine shashylǵan qolań shashynyń shymqaı qara tolqyndaryna tas batyp jatyr. Tósekte jary emes, úlken foto jatqandaı ish tartty. Tósek shetine quıryq basa berip, oń jambasyna jantaıdy, qalqan qulaǵyn áıeliniń kókiregine basty.

Dúkil túgil lúpil joq.

Kelinsheginiń júregi toqtap qalypty».

N-da-a... Sonymen... ne ózi?

Sholaq tanaýy tańyraıyp jazýshy áli otyr. Kózi stellajdarda: áńgime tyńdaǵan adam emes sekildi. «Aýzyń barda asap qal» degen qyrbaı kóńil men semiz jalqaýlyq seziledi júzinen.

«Bosqa shattym-aý! Aram ter boldym...» Asa qymbat asyl buıymy baıqaýsyzda berekesiz bazarǵa túsip ketkendeı ishi ýdaı ashydy.

— Iis tıip óldi me... álgi kelinshek?

Aýzynyń tútini qısyq shyqqan jazýshy alaqanyn aıqastyra qarnynyń ústine salyp, kilbıgen kózin jumyp otyr.

Jigittiń arǵy jaǵy saırap tur — júgirgen ań, ushqan qus, jaıqalǵan ósimdik — tiri, óli tabıǵat jáne adam arasy ıne júgirmeıtin máńgilik baılanysta. Ár qońyz, kesirtkege deıin Jaratylys atty sán-sáýletti, minsiz saraıdyń bir-bir altyn kirpishi, kesirtkeniń quıryǵyn ańdaýsyzda basyp ketseńiz, álgi saraıdyń somdap quıylǵan sulý tulǵasyna daq túskeni, demek, ázirshe baǵy janbaı turǵan myna sor mańdaı áńgimeniń aıtary kelinshektiń ólimi emes, basqa, basqa... Kóktemniń dúkildep soǵa bastaǵan júregin qara basynyń qamy — tátti uıqysy úshin toqtatqan jigit qolma-qol, sol saǵatta, zamatynda zaýal jazasyn aldy — kelinshegi óldi, áldeneni búldirseń onyń kepıet-qasıet, kıesi burysh aınalmaı jatyp ońdyrmaı soǵady, adam jamandyqty kóbine ádeıi emes, bilmeı isteıdi... Osynyń bárin jiliktep bermek bolyp órepkýin órepkidi.

Aıta almady. «Iis tıip óldi me... álgi kelinshek?» — degen shatys sóz aýzyna qum quıdy.

— Mynany oqy...

Eltaı jazýshynyń aýzyna qarady.

— «Nan ıisin» be, aǵa?

— Iá...

Oqı jóneldi.

«Avtoınspektor motosıkliniń gazyn basty da, fýrajkasyn tóbesine ysyryp, terin súrtti. Jol súresin qýalaı uzaq qarady. Jaıshylyqta aǵylyp jatatyn avtomashınalar kórinbeıdi. Tal túste qaı shofer jolǵa shyqsyn?! Qyrmanda kóleńke-kóleńkeni jastanyp jatqan shyǵar. «Qoı, qyrmanǵa qaıtaıyn...» Úlkendi-kishili qos sheńber jasap, buryla berip edi, tas jol ústinde shyryldasa talasyp, úımelegen torǵaılardy áýdem jerdeı kórip qaldy. Jetip baryp edi, úrikken torǵaılar shańdy burq-burq etkizip, buta basyna qondy. Birdeńeden dámetkendeı, qımaǵandaı kóp uzaıtyn túrleri joq. Motosıklinen túsip edi... tas joldyń uzyna boıy beı-bereket shashylǵan dán. Jańa ǵana bul órge shyǵa kelgende kelesi qyrqadan tirkemeli mashınanyń quıryǵy qylt etip, eńiske túsip ketip edi. Bıdaı sol mashınadan tógilgen. Ekiniń biri: ne qorap tesilgen, áıtpese kenep tósenish durys jaıylmaı, sańylaý qalǵan. Astyq qabyldaý pýnkti qyryq-elý kılometr, oǵan jetkenshe mashına qorabynda kúrekke ilinetin dán qalmas.

Avtoınspektor gazdy dúr etkizip, aǵyza jóneldi.

Byltyrǵy jazdyń osyndaı qaınatar ystyq kúni esine tústi.

...Tústenip alyp, terge byrshyp, jol shetinde turǵan. Anaý-mynaý degenshe avtomashına da shańyn súıretip kep qaldy. Qorap toly shúpirlegen yǵy-jyǵy adam. Jarqyldaǵan kúrekterine qaraǵanda dáý de bolsa sýshylar. Toqtatyp alyp, betinen ımany kete qoımaǵan jas shoferge jolaýshylardy zańsyz otyrǵyzǵany úshin eskertý berdi. Talonyn tespedi. Kún bolsa kúıip tur. Jańa japyraq jaıyp, boı ala bastaǵan qalyń eginge de tyqyr taıapty — ony jol boıy ózi kórip te keledi. Myna shofer sol eginge sý beretin dıqandardy alys ýchaske — jer túbindegi «Qaraoıǵa» alyp bara jatyr. Joqtan ózgeni syltaýratyp, joldan qaldyrǵannyń jóni joq. Shofer de, bu da is bitti dep turǵanda, aýzy qyshyp, joldamany suraı qalmasy bar ma. Joq. «Umyttym, penjagimniń qaltasynda qaldyrdym, myna ystyqta kim penjak kıýshi edi», — dep jas jigit qıylady. Bul kónbeıdi.

Ekeýi óstip tájikelesip, salǵylasyp turǵanda bir jas jigit qoraptan qarǵyp túsip, beri bettedi. Kún qaqqan qońyr júzi qap-qara bop tútigip ketipti. Qolynda kúregi bar.

— Qurdas, kóp sózdi qaıtesiz? Eginniń qýrap bara jatqanyn kórmeısiń be? — dedi kóterile sóılep. Sol kóterile sóılegeni avtoınspektordyń shamyna tıdi. Betinen kaıtpaı turyp aldy. Qyzmetke jýyqta ǵana ornalasyp, kók formanyń qyzyǵy basylmaı júrgen kez.

Qara jigit te qadalǵan jerden qan alyp, taqymdap qoıar emes:

— Joldas, óziń nan ıisiniń qandaı ekenin bilesiń be? — dedi bir ýaqytta tóne túsip. Avtoınspektor oılanyp qaldy. Mazaǵy ma, shyny ma? Osy jasqa deıin nan ıisin bilmeı ne jyn urypty?

— Bilemin...

— Onda jiber bizdi!

— Bolmaıdy, zańdy men qaltamnan shyǵarǵanym joq.

Sýshy jigit buǵan az-kez tesilip qarap turdy da, bir baılamǵa kelgendeı kilt burylyp, avtomashınaǵa bettedi. Kabınasyn ashyp jiberip, ishke endi, kabınaǵa kirgen shoferdi yǵystyryp jiberip, rúlge sart jabysty da, gazdy basyp jiberdi. Mashına dúr etip avtoınspektordyń qasynan aǵyzyp óte shyqty. Bul bolsa qalyń shańǵa kómilip qala bergen.

Tek qulaǵynda:

— Nan ısin biz de bilemiz, avtoınspektor! — degen sýshy jigittiń sózi ǵana qalyp qoıdy.

Nan demekshi, onyń dámin bul da biledi. Uryndyryp ketken soǵys jyldary aıańdap, uzaı bastaǵan kez edi. Eteginiń ashylǵan-jabylǵanyn birde ańǵaryp, keıde ańǵarmaı shybyqty at qyp minip júrgen shaǵy. Bir kúni aıaq astynan ıi jumsap, meıirimi túsken sheshesi basynan sıpap: «Alysqa uzama, botam, qazir nan jeısiń», — dedi.

Sheshe kóseýdi kese kóldeneń ustap, esik aldyna qonjıǵan tandyr peshke bettegende, bular shubyryp sońynan ergen. Sheshesi qyzara bórtip, kózi jasaýraı qalypty. Asyp-sasyp, qımylynan adasa beredi. Peshti ashyp jibergende nan ıisi burq ete qaldy. Qop-qońyr bolyp kóterilip pisken toqashty aýzynyń kúıgenine qaramaı asaǵany qaz-qalpy esinde.

Kókireginiń asty sazyp, qarny ashqanyn sezdi. Apyr-aý, tústengeni jańa ǵana, munysy nesi?..

...Áýeli qaraıyp kóringen núkte birte-birte aıqyndalyp, tirkemesi oń-solǵa kezek bultalaqtaǵan mashınaǵa aınala berdi.

Shańy shubatylyp barady. Nomerine qaraǵanda astyq tasýǵa kómekke kelgen shoferlerdiń bireýi. Yshqyna yzǵytyp, shala jabylǵan brezenti jalpyldap, joldyń eki shetine aýytqyp-aýytqyp qalǵanda qorap kemerinen dán shapshı atylyp, saý ete túsedi.

Qatarlasa berip, uzaq sıgnal berip edi, kabınadaǵy jigit qulaǵyna da ilmedi. Basy bulǵań-bulǵań etedi. Áıteýir, rúlden aırylmapty. Ataý keresine toıyp alǵan. Esh oılanyp-tolǵanǵan joq, motosıklin avtomashınaǵa qatarlastyryp saldy da, kiltin sýyryp aldy. Kabına baspaldaǵyn kózdeı mysyqsha yrǵyp edi, jetpeı qaldy, qoly qorap qyryna ǵana ilikti. Armıada týrnıkke tartylýdan aldyna jan salmaýshy edi, sonyń paıdasy myqtap tıdi. Bir tartylýdan qalmaı qorap ústine shyqty. Jel ushyryp soǵyp tur. Fýrajkasy qankóbelek oınap baryp, shańǵa kómilip qaldy.

Eńbektep kabınaǵa jetti de, qorap buryshynan qol sozyp, kabınanyń esigin ashty. Baspaldaqqa dál sekirip túse alsa jarady. «Qoı, qoı, qaraǵym, qarap júrip basyńdy pálege tikpe!» — degen qaýip keýdesinen ıterdi. Birer mınýt kidirip qaldy. Sol kezde kókirek asty taǵy sazyp sala berdi. Sheshesi peshten alyp shyqqan nan qop-qońyr kúıi dóńgelenip, ıisi burqyrap, kóz aldyna kele qaldy...

Baspaldaqqa qarǵyp edi, basy qorap qyryna ońbaı soǵyldy. Kózi qaraýytyp ketip, qoly kabınadan ajyrap qala jazdady.

Óz-ózin áreń ıgerip, qolyn kabına terezesinen ishke suǵyp jiberip, tutqany tómen basyp qaldy. Esik jaılap ashyla berdi. Jyp etip ishke endi. Qolma-qol kiltti burap, sýyryp aldy. Motor óshken mashına ekpinimen ǵana kele jatyr.

Sol sekýndta jol burylysynan janarmaı tasıtyn mashına quıǵytyp shyǵa kelmesi bar ma. Buryla almaıdy. Joldyń eki sheti tereń qazylǵan or. Tormoz berse, arttaǵy tirkeme ústine shyǵyp ketedi, áıtpese aýdarylady. Shap berip, rúldi ustaı aldy. Shofer mas ta bolsa bireýdiń rúlge jarmasyp jatqanyn sezdi me, álde kóp jyl boıy qalyptasqan shartty reflekstiń degenin istedi me, alysa tústi. Avtoınspektordyń bir qoly rúlde, ekinshi qoly — shoferdiń jaǵasynda. Tar kabına qoltyq jazdyrmaı armanda.

Qarsy mashınaǵa ne bary ondaǵan metr jer qaldy. Qas qaǵymda sozylǵan qym-qıǵash jantalas alys... Shoferdi aqyry kabınanyń arǵy qabyrǵasyna aıýdaı janshyp, rúldi óz qolyna aldy. Jalt etip aldyna qarasa, júrer jolynan qıystap, kele jatqan mashınanyń qarsy aldyna túsip ketipti. Rúldegi shofer tájirıbesiz neme me, álde esi shyǵyp ketken be, zymyrap keledi. Sekýnd keshikse, soǵylady. Dereý mashınany jol shetine buryp jiberdi.

... — Shofer aman...

— Al kóterińder!

Betine úńilgen adamdardyń arasynan ınspektor ótken jyldyń tamyz aıynda ózi kerisip qalǵan dıqan jigitti tanydy.

Dıqan júzi kúreńitip pisken nanǵa uqsaıdy eken. Murnyna ter ıisi — dalanyń hosh ıisi keldi. Bul burqyraǵan ıisti qaı jerde sezip edi?.. Qashan, qashan? Jańa esine tústi! Yp-ystyq toqashty qarbyta asaǵan jaltyr qaryn jas bala...»

— Boldyń ba?

— Iá...

— Óstip jazý kerek...

Eltaı:

— Raqmet! — dedi tyń, sergek únmen. — Men keteıin.

— Sabyr! — dedi qart jazýshy. — Shoshańdama!

Qozǵalaqtaǵanmen baǵyndy. Jazýshy qaıqıǵan bas barmaqtaryn bir-birine úıkelep, sóz sýyrtpaqtady.

— Namysshyl ekensiń... Ashýshań adam uzaqqa shappaıdy. Óz shashbaýyńdy óziń kóterme. Tvorchestvo joly — uzaq sapar. Áńgimeń unady. Ne jaqsy, ne jaman emes, dúbara dúnıeden shoshımyn. Sende jaqsy da, jaman da bar... Deı tura «Altynkúrekti», sol syqpyttas áńgimelerdi jınaqtan alyp tastańdar» dep jazamyn.

— Sebep, aǵa?

— Olardyń oqyrmany alda. Áli besikte kish etip jatyr. Baspa myna áńgimeni túsinetin myń adamǵa arnap kitap shyǵarmaıdy. Baspa — qalyń oqyrmannyń mekemesi.

— Onda myna qoljazbanyń quny bes tıyn... — Bedireıgen Eltaı betiniń bir jerleri sýyp bara jatty.

— Amal neshik... — Jazýshy alaqanyn jaıdy.

Tuqshıǵan jigittiń qulaǵy shyńyldaıdy. «Tym bolmasa telefony shyryldamaıtyn netken úı? Kirer izi bar da, shyǵar izi joq, mola ǵoı. Jalǵyz tura ma?»

— Qoljazbamdy qaıtaryp berińiz.

Jazýshy sýyq jymıdy.

— Oń qolymmen alǵan baspaǵa sol qolymmen aparyp beremin.

Esik kózine barǵan Eltaıdyń tý syrtynan:

— Bıdaıdyń barar jeri — dıirmen, bala. Dyq saqtama. Týǵan topyraǵyna áli-aq oralasyń. Raqmetińdi sonda aıt. Shyndyqty programmamen izdeme, taptyrmaıdy, — dedi.

Eltaı myrs etti. «Aıýdyń aljyǵany tasqa shyǵyp óledi», — degen sóz erniniń ushynda uıyp turdy.

***

Ap-sap basylǵan. Terezeler terleıdi. Syrt laısań. Tańerteńgi qar erigen. Kúzgi jańbyr betine jasyn jaǵyp, ótirik jylaıdy. Kire bere júzderin alaqanymen sypyryp, qalpaq, kepkilerin qaǵyp-soqqan qalyń jurt.

Eltaı salǵyrt, kergi áńgimege qulyqsyz. Tólegen — Tolık onsyz da taıaz qaltasyn qaqty, bólim meńgerýshisimen qyrǵı qabaq, qarap júrmeı aıdaladaǵy Totymen tájikelesti, qoljazbasyn qıdalap týraǵan jazýshy anaý — bir adamnyń basyna bul az ba? Sol sebepten be, mana jumys aıaǵyna qaraı jelkesi tartyp, basy qorǵasyndaı aýyrlaı berdi.

Myńǵy-dyńǵy bolyp otyrǵanda hat bóliminen Abyraly kirip kelsin. Qyzyq jigit ózi. Túske deıin eki-úsh márte, tústen keıin taǵy osynsha ret bólimge kiredi. Sóılemeıdi, qolyn qaltasyna salyp, taq qasynda qaqıyp turady. Qabaǵyn qaıshylap, betińe shekelep qaraıdy. Sodan soń, jaılap basyp, shyǵyp ketedi. Sonymen bitti.

Bul joly qolyn qaltasyna salyp turǵan kúıi suraq qoıdy.

— Ótken aıda qansha hat keldi?

Onyń syryna qanyq Eltaı murtynan jymıdy.

— Bes júz...

— Qanshasyna jaýap qaıtardyńdar?

— Úsh júzine...

— Nege az?

Osylaı da osylaı dep kete barady. Nege óıtedi, onyń sebebin Eltaı jaqsy biledi. Hat bóliminde ylǵı áıelder isteıdi. Jasamys, qartań áıelder... Solardyń ortasynda Abyraly kún uzaq ompıyp otyryp-otyryp, ábden zerigedi, bir kezde shydamaı dálizge atyp shyǵady. Dálizde arly-berli sendelip júrý yńǵaısyz. Sosyn Eltaılarǵa jyp beredi. Basqa bólimderge qaraǵanda «ádebıet jáne ónerde» jumys az. Sózge úıir kelimdi-ketimdi kisi de kóp, ylǵı dýyldap jatady. Áıtkenmen sýdyń da suraýy bar, kabınetke nege basa-kóktep kirip ketti, oǵan sebep aıtý kerek. Amal joq, bólim bastyǵyna kóz ǵyp hat jaıyn tergeı bastaıdy.

Eltaı ony bes saýsaqtaı biledi. Jáne túsinedi. Bólim bastyǵy shyǵyp ketkesin máseleniń tótesine keshti.

— Qalaısyń? Jumys aıaqtalǵasyn...

Abyraly qýanǵanynan áýeli tarqyldap kúldi.

— Oı, jaraısyń! Qaıda baramyz? Qaltamda kesheden on som qalyp edi, tańerteńnen oqtyn-oqtyn jybyrlap, mazany alyp boldy, kózin qurtaıyq.

Abyraly ondaı-mundaıǵa árqashan ishteı ázir júredi jáne de: «Arty nege soǵady?» — dep ybyljyp, yńyldap, mezi etpeıdi. Jer túbine bolsyn, kóz jumyp kete barady. Qaıǵysyz qara sýǵa semirgen jigit. Bastyqqa da, baǵynyshtyǵa da jelpildek kórpe, aq kóńil, ańqyldaq azamat. Qoımasyn kórsetip ala beredi — kemshiligi sol. Qaltasynan aqsha úzilmeıdi, ishi maıly. Ony azsynsań, sheti jemtir-jemtir bloknoty tola qyz-kelinshekterdiń meken-turaǵy, telefon nómiri... Qyzyq bolǵanda, álgi perishtelerdiń kóbi erkek esimdes. Máselen, bloknottaǵy Rozymbaı, Rysqan... shynynda, Roza, Rysty... «Onyń ne?» — deseń, «Konspırasıa!» — dep kúledi. Kil bir shala-jansar sýretteme, korespondensıa, reportaj jazady. Ocherkteı myqtyǵa attap baspaıdy. Áıtse de Abyraly talantsyz degen pikir jáne joq. Ýaq-túıek ishki jumystardy japyryp jiberedi. Aýylda zootehnık, áıtpese qoıma meńgerýshisi bolsa ǵoı, ózin de, ózgeni de jarylqap tastaıtyn jaısań bolar edi, amal ne, o basta shatysyp, jýrnalısıkaǵa iligip ketken. Aq kóbik shampany bes mınýt saıyn atylatyn kóńildi kafe sekildi azamat.

Abyraly kafege kirisimen dar-dar kúlip, ańqalaqtap baqty. Anekdotty úıir-úıirimen aıdap, «júz gramdyq» óleńderin oqydy. Abyraly anadan, mynadan estigen bádik óleńderdi bloknotyna jazyp alyp, keıin ýaqyt keńde jattap alady. Sosyn kerekti jerde tókpektetip tamam eldi aýzyna qaratady. Jurt arqa-jarqa kúlip. bas terileri keńip qalady, onymen qoımaı: «Áı, Abyraly ma, Abyraly ózimiz ǵoı, kóńiline kir jolatpaıdy», — degen oń pikir túıedi. Ol óstip mysyq tabandap upaı jınaıtyn.

Qazir Eltaıdy Abyraly eptep jalyqtyra bastaǵan: jalpy ekeý ara áńgime kim ekenińdi tez-aq anyqtaıtyn lakmýs qaǵaz ǵoı. Abyraly qarabaıyr edi. Ózi anekdot aıtyp, ózi aldymen kúledi, sen birdeńe deseń taǵy da sol arzan tarqyl... Bárin op-ońaı paryqsyz kúlkige aınaldyrady.. O basta Eltaı da ilesip tyrqyldady. Osy mınýtta kóńil kúıi olqylaý. «Repetsiz tarqyldaqtyń túbi áńgimelesken adamdy syılamaý ǵoı. Oıdasyń ba, saıdasyń ba, onda sharýasy shamaly, yrjaqaı anekdotyn qalqan ǵyp, seni basa-kóktep, shý qara quıryq tarta berse, basyný emeı nemene? Bári de kúlkimen qutyla salaıyn degen taıaz oıdan shyǵyp jatyr».

— Shyqpaımyz ba, Ábeke?

Óz hıkaıasyn ózi ǵana qyzyqtap, máz bolyp otyrǵan Abyraly túsinbeı qaldy ma:

— Qaıda? Qaı jaqqa? — dedi apalaqtap.

— Qurysyn. Taza aýaǵa shyǵaıyq.

Abyraly ezýindegi kúlkini jıyp aldy.

— Urǵashyǵa qalaısyń?

— Qandaı qyzdar?

Abyraly oılandy. Jalpy, ol qyzdar jaıly qınalyp, bas aýyrtpaıtyn. Boıjetkender týraly túsinigi tym kedeı-tin: ne «táýir», ne «shamaly qyzdar». «Shamaly» - ǵa sóz shyǵyndamaıdy. Al táýirlerine «Fıgýrasy qatqan!», «Ana qara, ana qara! Qazdańdaǵan júrisin-aı!» degen nobaı aıtylady. Sondyqtan Eltaı dosynyń jańaǵydaı turpaıy baǵasyna sene bermeıdi. «Qandaı qyzdar?» dep qadalýy da sol sebepten.

— Jaqsy qyzdar... Bıyl mektep bitirip kelgeni bar ǵoı, úlbirep tur, mine, vo!

Búgin qyzǵa qulqy joq. Jaqsy ma, joq pa, oǵan báribir. Aldyna belgili bir maqsat qoıyp qyzǵa barmaıtyn. Tek búgingi irili-usaqty kıkiljińdi umytyp, kóńildi kirden ashý kerek demese...

— Ketsek, kettik!

...Qýyqtaı kósheniń aıaq jaǵynan qos shatyrly úıdi áreń taýyp aldy. Qaqpasy tym bıik eken. «Ostorojno, zlaıa sobaka!» degen qalaıy taqtaıshaly esigi tas jabyq. Sýyq jańbyr sirkeleıdi.

Abyraly bosaǵadaǵy tip-tıtteı knopkany basty. Esik-terezesi tas jabyq qamaý úı tym-tyrys. Ústi-ústine basty. İle ıt úrdi, shynjyr syldyry jaqyndap-alystap, qaqpanyń ar jaǵy yń-jyńǵa aınaldy. Qaqpaǵa ıyǵymen súıenip turǵan Eltaıdyń dáp qulaǵynyń túbinen ıt qoıý únmen kenet ars ete qalǵanda, qoryqqanynan qulap qala jazdady — arǵy bettegi tóbet júgirgennen júgirip qaqpaǵa tike sekirse kerek, ile aǵashty syryldatyp soıǵan tuıaq dybysy estildi.

Sol mezette:

— Lojıs, Serber! Komý govorú! — degen daýys dúńk etti, álgi arsyl jym bolyp, qyńsylaýǵa ulasty. — Kto nýjen?

Abyralyda ún joq. It arqasy qıandaǵy qazaqy aýylda ósken ol orysshaǵa shorqaq-tyn. «Sóılesshi mynaýyńmen» degendeı, kózi alaqtap, qaqpany shekesimen qaıta-qaıta nusqaıdy.

— Kim qyzdaryń, sony aıtshy aldymen, bátir-aý?

— Oıbaı-aý,.. — dep, Abyraly dabyrlaı bergende qoıý daýys jáne gúr etti.

— Al ıazyk proglotılı, chto lı? Eslı tak, ıa poshel! — Jany murnynyń ushyna kelgen Abyraly:

— Qozáıyn, a, qozáıyn! Abajdı! — dep shyr ete qaldy. Eltaı myrs etti, dosynyń daýsy esepsiz muń men jaǵympaz jalynyshqa toly edi.

Álgi daýys:

— Ný, — degende, ıesine saı Serber qosa ars etti.

— Ý bas debýshkı jıbet?

— Ný?

Týflıin bir-birine soqqan Eltaı oılap tur: «Myna noqaıyń áıeline de óstip murnynyń astynan «ný» deı me?»

— Prıglashaıt debýshkı! Prıglashaet Alekseı... Pojalysta!

— Ný ı ný!

Dúrp-dúrp súıretken aıaq tyqyry alystaı berdi.

Abyraly jymyń-jymyń.

— Óstip ústi-ústine bastyrmalatyp jibermese, myna kók qaqpany túni boıy kúzettirip qoıady. Saqaly kúrekteı aıý bir. Jyny kelse ıtin shynjyrynan bosatyp jiberip, aıtaqtaýdan taıynbaıdy.

Iegin jaǵasyna tyǵyp turǵan Eltaı ishteı ókinishti. Syrt kózge syr bermeı jyltyrap júretin joldasynyń júni myqtap jyǵyldy — soǵan ókinip tur. Jigittiń qubylǵany qaıbir jaqsy deısiń. İrip tamyp, irip tamyp turǵan aspan mynaý. Qyrsyq qaqpanyń syrty mynaý, ishi ne pále, ony saıtan bilsin.

Tyq-tyq, jeńil basqan aıaq dybysy... Tyqyl sol betimen shekege tıgendeı jaqyndap kelip, qalt toqtady.

— Kim? — Qyz úni. Shaqar... Ózi azdap qorqyp tur...

— Tanysań Aleshkańmyn... — Abyraly bes tıyndyq baqyr aqsha taýyp alǵan baladaı sańqyldady.

İshtegi shaqar ún lezde ózgerdi, syńq etip, quıqyljyp sala berdi.

— Lekseı!? Kakaıa prıatnaıa neojıdannost

Osy jýyq arada estigen marafet ún... «Qaıdan, qaı jerde?» Dal bolyp turǵanda aı buryn qyrylyp kórgen sheteldik fılm esine tústi. Sol fılmdegi qylyqty bıkeshtiń sylqym úni eken.

Qaqpa saldyr-gúldir ashyla berdi de, ytyp shyqqan sulba tabaldyryq aýzynda ıtingen «Lekseıdiń» moınyna asyla túsip, salbyrap qaldy. Uıma-juıma denelerdiń qatpar, qoınaýynan esepsiz baqytty kúlki, «Alteke, Alteke, ıa ne odna, ne odna», — degen Abyralynyń mekirengen qońyr úni, «Neýjelı?!» — degen, áıtse de soǵan sengisi kelmeı de turǵan daýys qabatynan estilip, qaqpa túbi kádimgideı ápter-tápter. Mundaıda syrt adam ózin jem jep, múlgip turǵan shobyr attaı sezine me, Eltaı amalsyz aıaǵynyń basyna qarap, únsiz qońyraıady.

Bir dene ekige bólindi, jol-jol halatty qyz lyp etip Eltaı qasyna keldi.

— Vy, vıdımo, drýg Lekseıa? Prıatno s vamı poznakomıtsá! Altyn! Dobro pojalovat! — dep, tizesin sál búgip, qolyn úshkireıtip sozdy.

— Edık! — dedi kúńk etken Eltaı.

— Eltaı degeni. Balalar úıinde ósken, sondaǵy aty, — dep, «Lekseı» de tynysh turmaı, saýdany bitirip jatyr. — Altyshka, búgin bir qazaqsha sóılep, Eltaı aǵańnyń kósegesin kógertip bershi. Bala kezinen qazaq sózine shólirkep, qurys-tyrysy jazylmaı júr.

Abyraly arsyldaǵan ıt pen ashylmaıtyn kók qaqpaǵa manadan qatty renjip, júıkesi juqaryp turǵan. Shúkir, is ońǵa basqasyn sol bir qaýip, bir úmit aýzynan arty bar da, aldy joq sóz bolyp, lapyldaı aqtarylyp otyr. Áıtpese Eltaı: «Qazaq sózin qyzdar aıtsynshy, sonyń qısynyn taba kórshi», — degen emes. Myna óbektiń astynda: «Altyshkaǵa sózimniń qalaı júretinin bilip qoı» degen arzan astar jatqan sekildi.

Altynaı Abyralyny jolda qaldyrdy.

— A chto, bul kisi de sen turatyn aýyldan ba? — «Almatyǵa kelgesin úırenshikti qazaq tilin saǵynyp, ólip júrgen, oryssha álipti taıaq dep bilmegen mundar shyǵar», — dep oılasa kerek.

— Jo-joq, jazýshy... Birge isteımiz.

— Bravo! — Altyn qol shapalaqtap, ábden masaırady. — Jazýshylardy televızordan ǵana kórýshi em. Ókpelep otyrǵandaı ózderi sondaı salmaqty. Al siz jap-jassyz... Jazýshy degenge áreń senip turmyn... Júrińizder úıge! Eki qolymyz aldymyzǵa syımaı erigip otyr ek, — dep, halatynyń jol-joly qarańǵyda aq jipteı sýyrylyp alǵa tústi.

Sózge qonaq bermeı, aýyzdary jabysa jelpildegen ekeýge ergen Eltaı ári-sári. Ómir qyzyq-aý! O bastaǵy shala qazaq Altyn dem arasynda «Eki qolymyz aldymyzǵa syımaı erigip otyr edik», — dep, sóz saptady. Qaqpa túbinde Alekseı, odan Lekseı, aıaǵynda Abyraly bolǵan dosynyń túri anaý. Jalpy, ekeýin qossa bir táýir qazaq shyǵatyn tárizdi. Nesin aıtasyń, apama jezdem saı, bir-birin taýyp qosylǵan. Qyz «Lekseı» dep erkeletse, Abyraly tik baqaı qyzdyń tilin syndyryp, kelımege keltirip júr.

Tek Abyralynyń «jazýshy» dep, áspensitkenine narazy. Bıttiń qabyǵyndaı jınaǵy bıyl jaryq kórdi — Eltaı qaıda, jazýshy qaıda?! Bireý jazýshy dese, sodan qaryz surap turǵandaı jat ta qyzaraqtaıdy. Abyralylardy aıtady da, nege osylar túımedeıdi op-ońaı túıedeı, túıedeıdi túımedeı etedi? Mektepten soń qurylysta bir-eki jyl beton quıdy. Sonda qazaqy jigitterdiń boıynan tıse terekke, tımese butaqqa dep asyra soǵýdy, dálsizdikti baıqady. Oqýǵa túskesin de kýrstas joldas-joralarynyń minez-qulyq, júris-turysyn, sóz saptasyn ańdyp qulaǵyna quıdy. Qoly qalt etse ulttyń ótken-ketkenine baılanysty kitaptardy izdeıtin. Al sonsoń kóz maıyn taýysyp, jat ta oqy, tur da oqy. Bir kúni «Qazaq eposy» degen qalyńdyǵy sere qarys jýan kitap qolyna tústi. Balalar úıinde orysshasyn ár jerinen shala-pula qaǵyp oqyǵan. Osy márte qolyna qalam alyp, egjeı-tegjeılep, ár jolyn, sózin qýalap bas almady. «Qobylandy batyr» jyryndaǵy tuıaǵy jerge tımegen Taıbýryl tulpar qatty áser etti. Ońaı jattalady eken, ár árpi, ár útirine deıin kómeıine qorǵasyndaı quıýly, jazýly.

Sonda Býryl gýledi,

Tabany jerge tımedi.

Kóldeneń jatqan kók tasty,

Saz balshyqtaı ıledi...

Seńgir-seńgir taýlardan,

Sekirte basyp jóneldi...

Keshke taman Taıbýryl,

Jyn qaqqanǵa uqsady.

Qunan men quljanyń,

Uzatpaı aldyn tosady...

Kól jaǵalaı otyrǵan,

Kóterilip ushqansha,

Kókqutan men qarabaı,

Belinen basyp asady.

Dýadaq pen jek qaldy,

Álde ótirik, álde shyn,

Aqsuńqar men lashyn,

Ólgen qusty jep qaldy.

— Birdeńe dediń be?

Basyn kóterse, Abyraly... Beti dý etti.

— Bara berińder. Men taza aýa jutaıyn. Basym azdap qańǵyp tur.

Bógelme. İshte mine degen qyz kútip otyr, sony umytpa! — Eltaı shytyndy — búıtken ázili qurysyn! Esik jabylyp edi, syrtqa túsken jaryq jalp sóndi.

Qorjyn tam qalqasyndaǵy jańbyr tımegen uzynsha oryndyqqa quıryq basty.

Sonda deıdi-aý: ómirde bolǵan, ıá joq Taıbýryldy jeti qat aspannyń arǵy jaǵyna ushyrǵan jyraý, aqynnyń kóńili bútin bir kosmos emes pe? Onyń syry nede? Álde ǵumyr boıy sary dalada qosar atpen sapar shegip, jelmen jarysqan kóńildiń kókke samsaǵan bebeý áni me? «Atqa minseń qaradan qarap alyp-ushyp, án aıtqyń kep, oqys jeliktiń qystaıtyny bar. Sondaıda oı-hoı, satyrlata shaýyp, kórshi aýyldaǵy áne bir qyzǵa qaraı aǵyzasyń-aı, shirkin!» — dep, lepirýshi edi dos jigitteri. Álde ǵumyry at ústinde ótken kóshpeliniń ómir tanymy, qıaly, oılaý júıesi men fálsafasy egin egip, soqa jyrtqan otyryqshy halyqtan ózgesheleý, jerden alys, aspanǵa jaqyn bola ma?

«Qazaq ertegilerin» de qunyǵa oqydy. Jeti qat jer astyna túsken Er Tóstik, aspanǵa shalqyǵan ot darıasyn buıym qurly kórmeı, ústinen alaı da bylaı da Kerqula atyn júgirtken Kendebaı, «Sholpan juldyzdyń ber jaǵynda, Temirqazyqtyń ar jaǵynda jaıylyp júrgen qulynyna jetý úshin bulttyń bylaıǵysyn bylaı, alaıǵysyn alaı sypyrǵan» Tazsha bala týraly qıal-ǵajaıyptar esinen tandyrdy. Jáne Qobylandynyń Taıbýryly, Er Tóstiktiń Shalquıryǵy, Kendebaıdyń Kerqulasy ıelerinen aqyl-qaırat, es jaǵynan artyq bolmasa nem túspeıdi. Qaıta ańqaý erlerdi týra kelgen ajaldan Taıbýryl, Shalquıryq, Kerqula qutqarady. Qus jolyna aralasyp, qara túnde qıqýlaı ańǵytqan kentavr kóshpendiler... Toq eteri, at bolmasa qazaǵyń qańǵyp ketkendeı eken. Ult kóńili at jalyna jarmasyp, Taıbýryldyń qulaǵynda oınaǵan eken kezinde. Endeshe, ata-babasy aýzymen qus tistep, aspandaǵy juldyzdardy sapyrsa, búgingi qazaq — myna Abyraly nege lepirip sóılemeske?

Taıbýryldy izdep aspanǵa shalqaıyp qarap edi, aǵyp kep tıgen sirke tamshy kózin aǵyza jazdady.

Esik ashyldy. Bosaǵany kórip tura qalǵan Altyn:

— Qojaıynnyń kózine túrtki bolmańyz, ishke kirińiz! — dedi.

Aıadaı aýyz úıdegi pesh túbinde, eski dıvanda Abyraly qalǵyp-múlgip otyr.

Tór úıge kirgen Eltaı bosaǵadan ozǵan joq, tabaldyryqty basa turyp qaldy.

— Tórletińiz! — degen bıazy ún qulaǵyna jetse de, oǵan oı júgirtpedi, eki kózi ústel qasynda turǵan qyzyl shyraıly qyzda, durysy, Eltaı osy sekýndta qyz emes, osyǵan uqsas basqa sýretti kórip tur edi, qanshama jyl jyljyp ótse de qaryn quryshynda qalǵan qasyq maıdaı buzylmaı saqtalypty — aspan tórinde boztorǵaı tynymsyz shyryldaıdy, al qyzyl erin kókjıekten qyltıǵan kúnniń kúmis saýsaqtary tún qyzyǵynan áli de es jınaı almaı, aıra-jaıra, ashyq-shashyq jatqan dalanyń shyq-shyq dymqyl betin sıpalaıdy, samal sapyrǵan aq seleý dala — kúmis tolqyn, sol tolqynǵa batyp júzip, jansebildik jasap kele jatqan qyzyl shyraıly kelinshektiń qara kózi móltildegen jas, moınynan tas qyp qushaqtaǵan tórt-bes jasar ul bala arqasynda, tý jelkesinen túsken sáýle syzyqtaryn qýalaı tartyp keledi. Aq sur bala belin úzip bara jatsa, ıyǵyna aýdaryp salady, qary talsa, jerge túsirip jetekteıdi. Ananyń — byltyr dúnıe salǵan sheshesiniń sińlisi, árıne, ana emeı nemene — kóńili balada bolsa, bir súrinip, bir jyǵylyp tompańdaǵan balanyń kóńili dalada, aınalasyna alaq-julaq qarap, saýsaǵyn shoshaıtyp, ár nárseni bir nusqap, onsyz da kóńili júdeý shesheniń mazasyn bek alady: «Anaý ne, mynaý ne, táte?» Kelinshek jaýaby suraqqa jýyspaıdy. «Eltaı, Eltaıjan, qoıa qoıshy, túske taman ilbip-qalǵyp, aýdan ortalyǵyna ólmesek jetermiz, qazynanyń ashyǵan kapýsta kójesi men bólke nanyna meldektep toıarsyń, sonan keıin eki kóziń jaýtańdap, balalar úıinde tiri jetim kúıi qalarsyń». Ashyǵan kapýsta ne, onda sharýasy shamaly, al bólke nam degende bala az sátke únsiz qalady. Qaryn shurqyry basylǵan kezde bárin umytyp, balalyǵyn báribir jazbaı tabady. «Táte, táte, áne, áne, jylmyńdaǵan sary kúshik! Ustap bershi óziń, qoıynǵa tyǵyp ala keteıik».

«Ol qarsaq qoı, eki qoltyǵyna qanat baılap ushsam da sol nemeni ustap bereıin, ary qaraı neńdi berip asyraısyń, sony aıtshy, janym?» «Ashyǵan kapýstany bereıik... - deıdi buryn kórmegen dám-tuzdy ishteı jaqtyrmaı, Men bólke nandy jeıin...» İshi eljireı ezilip, egile túsken ana balasyn qos qoltyǵynan tik kóterip alady da, tompaq betine jas shylaǵan júzin basady: «Qýarǵan qý soǵys-aı! Kórsetpegen zár-zalań qalmady; áýeli qalqańdap júrgen jezdeni jalmadyń, ony azsynyp apama aýyz saldyń, uzynda óshiń, qysqada kegiń bar ma, endi, mine, apamnyń tas emshegin ıitken jalǵyzynan tirideı aıyrdyń. Áıtpese kapýsta, kartop as pa edi, jetimekter úıi baspana ma bizge? Onsyz da jaraly janymdy pispekteme, Eltaıjan, úndemeshi, til qatpashy, quldyǵyńnan aınalaıyn!»

«Táte, anaý ne?..»

Saıyn dala tilsiz, únsiz...

Túske taman aýdan ortalyǵynyń tútini kólbep kórindi. Qyzyl qaqpaly balalar úıin tórt jasar sábı «aýdan ortalyǵy» dep oılady. Óńsheń bir alaqan kóz, júdeý júz, taqyr bas balalar aınala qorshap, qamap aldy, shapaı top syrtynda qalǵan apaıy sol joǵalǵannan mol ketti: mine, bıyl jıyrma úsh jyl, sol joǵalý áli joǵalý, tek jas jýǵan júzi esinde, uly saǵynysh adamdy alystaǵan saıyn árlendirip, ádemi ǵyp jibere me, tórt jastan jıyrma jeti jasqa jetkenshe álgi jas jýǵan bozamyq bet kúlimsiregen qyzyl shyraıly súıkimdi júzge aınaldy, óıtkeni óz sheshesiniń esinde emis-emis qalǵan júzine qan solaı teýip, muny aınalyp-tolǵanyp júretin, al úsh jasty jıa bere áke atty tomyryq qońyrqaı beıne buǵan belgisiz tuńǵıyq álemge tastaı batyp, sýdaı sińip, alys-alys buldyraǵan eleske aınaldy...

Sol qyzyl shyraıly sheshe, mine, jasara, jaınaı túsip, ústel qasynda kúlimsireı qarap tur.

— Táte!..— dedi tabaldyryqta teńselgen jigit tamaǵyna tas tyǵylyp.

Bet monshaǵy úzilgen qyzyl shyraıly qyz: «O ne degenińiz, táteńiz kim, men kim?» — dep ytyrynyp úrikken joq, kúlimdegen beti qasyna keldi, qaqıyp qalǵan sý sińdi plashyn jeńinen tartyp sheshti, ókshe ushynan kóterilip, kıim ilgishke asyp qoıdy. Sonan soń:

— Túý, tońyp ketipsiz, kelińiz, munda otyra qalyńyz, oryndyqtar qaıda ketken, men qazir shaı ysyta qoıaıyn,— dep, esikke qaraı elpektep ushty, dál bosaǵa túbinde sońyna burylyp, tiginen tik siresip otyrǵan jigittiń syqpytyna qarady, erni dir etip, álsiz jymıdy: — Sharshasańyz tósekke jantaıyńyz, uıalmańyz...

Qyzǵa emes, buryshqa úńilgen Eltaı ernin áreń qybyrlatyp, estiler-estilmes:

— Qarnym ashty...— dedi.

— Qazir, qazir, sál shydańyz...— Qyz basyn ızedi, lypyldap shyǵyp ketti. Shynynda da, Eltaı jańa ǵana jıyrma jeti jastyq ǵumyryn jaıaý-jalpy aralap ótim edi. Ábden boldyrǵan jigittiń búkil denesiniń burandalary bosady, oryndyqtan tósekke súıretilip áreń jetti de, shalqalap sulaı ketti, jelkesin jastyq sıpaýy muń eken, kirpikteri iline berdi.

...Kózin ashyp edi, aq kerish tóbede aq shaǵyr saǵym qubylyp oınap, qas pen kózdiń arasynda san túrli beınege ózgeredi, basy kepken, aq sóńke qaraǵaıdaı dyńyldap tur, túk oı joq, tynysy jep-jeńil, denesi astyndaǵy tósekke jelimdelip qalǵandaı ap-aýyr. «Iapyr-aý, myna saǵym tas tóbege qaıdan túsip tur? Keshegi kórgenim óńim be, túsim be?»

Tanaýynyń astynan álsiz hosh ıis buralyp ótti. Oń jaǵyna moıyn buryp edi, terezeden kólbep túsken kún sáýlesi ústel ústindegi kese sút betimen bet bolyp tur eken, tóbedegi saǵym da sonyki. Kese qasynda shúmegi men qaqpaǵynan býy burqyrap, eki ıininen dem alǵan aq shaınek qydıyp tur, týralǵan et, nan, qant... Tereze túbinde ekinshi temir tósek, qabyrǵada jınamaly tósek súıeýli tur. Keshe túnde qulaǵannan uıqynyń shekesin isirip, jańa oıanypty. Eshkiniń asyǵyndaı eki qyzǵa tıesili eki tósektiń bireýi buǵan buıyrǵan eken, Altyn men Abyraly... qyzyl shyraıly qyz qaıtti? Muny kim, qalaı sheshindirdi? Qyzdar ne oıda?

Tósekti syqyrlatpaı ornynan turyp, oryndyq arqalyǵynda asýly turǵan shalbaryna qolyn sozyp edi, alaqanyna jyly tap bilindi. Keshe sý ótip, tizeligi shodyraıyp shyǵyp ketken balaǵyn bireý balshyq-qylshyqtan tazartyp, útikpen qylyshtaı qyr salypty. Uıala-uıala oǵan da aıaǵyn suqty, báteńkesin, penjagyn kıip, ilgishtegi plashyn qaryna ildi, eki-úsh mınýttan soń úıdi úptegen tonaýshydaı shynashaǵymen esikti nuqyp ashyp, aýyz úıge shyǵa bergen, oıy — eshkim kórmeı turǵanda dybysyn bildirmeı kóshege shyǵyp, jumysqa taıyp túrý. Kimdi oılasań, sol keledi, oıda joqta qalyń qara shashqa kezigip, qarmalandy da qaldy, uzyny úsh, kóldeneńi eki adym aıadaı aýyz úıde qyzyl shyraıly qyz qabyrǵa aınaǵa qarap sylanyp, tirsegine túsken qolań shashyn múıiz taraqpen bytyr-bytyr tarap tur. Qolań shashtaı qara ormanǵa endep kirip, myqtap adasqanǵa ne jetsin, alaıda da kózin ashqaly qazynanyń tártip-tálimin emip ósken jigit:

- Qaıyrly tań! Jaqsy jatyp, jaıly turdyńyz, — dedi túp-túzý ǵyp.

Teris qarap turǵan qyz:

- Qaıyrly tań!—dedi. Eltaıdy jelkesimen kórgen eken.

— Altyn... Abyraly qaıda?

- Altyn jumysqa, Abyraly dúkenge, jańa túsken nanǵa ketti. Áli qolmen ustap kóresiz, yp-ystyq bolǵanda yp-ystyq, býy bet sharpıdy. Kezekke turyp, aınalyp qaldy, bilem. Men jumysqa tús qaıta baramyn — ekinshi smenadamyn.

Keshe han qyzyndaı kóringen boıjetken búgin asqaq bolsa dep edi. Ol asqaǵy qandaı, ózi de bilmeıdi, áıtkenmen mynaý «nan dúkeni», «ekinshi smena» sıaqty jupyny, jaıdaq sóz ıesi emes, ózgeshe, bóten boıjetken... İle óziniń keshegi aýmaly-tókpeli, óń men tústiń arasyndaǵy haldyń yqpalynda turǵany jetesine jete bastady. Búgin basqasha, jaıbasar tirlik bastalyp edi. Solaıy solaı-aý, áıtse de keshegi emeýrinnen únsiz uǵysqan, tilsiz túsinisken sát rasymen boldy deıtindeı bir aýyz sóz kerek edi. İsh saraıy sheshek atyp, kógerip tursa da, bar aıtqany:

— Raqmet sizge!

Qyz shashyn sylaǵan kúıi qımylsyz tur.

Jigit qol sozdy, saýsaǵynyń ushyna shash taldary jibekteı tıip, oratyla ketti, sodan ǵajap kúsh alǵan Eltaı bar ónerin til ushyna jınap, bir demmen:

— Maǵan kúıeýge shyqsań qaıtedi?— dedi, óz sózinen ózi shoshyp ketip, tabanynan jer tartyp, turdy da qaldy.

Kóz aldyndaǵy qolań shash jel sapyrǵan qara seleýdeı tolqydy. Qas qaǵymda onyń ornyn jaýtań kóz aldy, ár adamnyń ne alystan, ne qashyqtan sondaı sulý, ádemi kórinetin belgili tusy bar, týra bir qadam jerden myna qyzdyń tanadaı qara kózderi qos qara kólge aınalyp, bet qyzyly araılanyp júre beredi eken, tónip kelgen buǵan jaýtań-jaýtań qarady da, kilt keri aınaldy, qolań shash qara ózen bop býyrqandy, qos qolyn jan dármen alǵa sozyp, qara ózenge súńgidi, sóıtpese keshe túnde ekeý ara ornap qalǵan jińishke qyl kópiri úzilip ketetindeı, álden ýaqytta alaqan astyndaǵy shash taldary dir-dir etkendeı eken. Qyzyl shyraıly qyz betin basyp alyp, únsiz óksip, tyǵyla jylap tur...

* * *

Jumys aıaǵy. Eltaı teń-teń hatqa jaýap jazýmen áýre-sarsań. Kózin aq qaǵaz, qara ala árip jep qoıǵan ba, qarsy aldy munar. Bólim bastyǵy saǵat jarym buryn «Dırektor naǵashymdy poezǵa mingizip salamyn» dep, sál sóılep, shyǵyp ketken. Shyndyǵynda, ne restoran, ne sol shamalas «qyzyq, shyjyqqa» bettedi. Eń tamashasy, ol qyzyqqa ózi emes, bul ketip bara jatqandaı syzdanyp sóıledi.

Shaqyrǵan kisi — alys oblystan kelgen jergilikti aqyn. Gazettiń keshegi sanynda toptamalary jalǵanyp jartysyn alyp, tasqa basylǵan. Aýzy dýaly aqynnyń jyly-jyly alǵysózi jáne bar. Áńgimeniń ashyǵy kerek, óleńderi táp-táýir. Túzetip, gazetke ázirlegen — Eltaı. Bastyq tek tarlandardyń óleńin qaraıdy. Tańerteń kirip alǵysyn bildirdi. Ústemesi jáne bar ma, bólim bastyǵyna bir, Eltaıǵa eki qarap, qınalǵan soń, jigit kabınet esigin syrtynan japty. On mınýttan keıin kirse, bastyq shala mas. Bul kisi ejelden solaı — Kóbik batyr sekildi saýytynda kózi toqylmaı qalǵan tesik bar. Retin, qybyn taýyp aıtsa, álgi tesikten maqtaý, qolpash ótip-aq ketedi. Ondaıda keıde doptaı dobal, birde oqtaı túzý tym túsinikti ázil-qaljyńdaryn aıtyp, bas terisi keńip qalady. «Qyzyq, shyjyǵyna» Eltaıdy ólip ketse aparmaıdy. Kezinde aparǵan. Eltaı ol kútkendeı qazaq poezıasynyń jańa juldyzdaryna jolamady. Álem ádebıetin jaǵalap, óresi jetpeıtin jerge qol sozdy, óziniń kimniń qol astynda jumys isteıtinin umytyp ketti. Sodan beri bastyq ádebı qyzmetkerinen irgeni bóldi. Baǵynyshtyny ózińe jaqyndatý ózińdi osyǵan deıin kemitý eken.

Telefon bezekteı jóneldi. Eltaı shyldyrǵa shyn júregimen qýandy. Kabınettik ońǵaq oılar basyn aýyrta bastap edi, durys boldy. Onyń ústine mynaý «Óleńimdi oqydyńyz ba?, «Áńgimeni qashan jarıalaısyz?» dep keletin ádebı shyldyr emes. Olar kóbine tańerteń qońyraý shalady. Jumys aıaqtalarda etene jaqyn dos-jaran, áıel halqy, týystar telefon soǵady.

Tutqany kerenaý aldy.

— Qaraǵym, halyń qalaı? Bul Ázıma apań.

Tutqany ózinen sál alystatty — jaryqshaq ún qulaǵyn kesti.

— Jaqsy, Ázıma Dúısenovna. Qaıdan...

— Úıden, aınalaıyn, úıden... Mazalaǵanyma ǵafý et. Nómirińdi Abyralyjan ana joly jazyp berip edi. Kóp sóılep, basyńdy aýyrtpaıyn, qalqam. Jumystan soń bizdiń úıge kire ketseń... Aqyldasatyn sharýa bar.

— Jaqsy.

— Sóıt, Eltaıjan.

Bul kisi Abyralynyń osynda turatyn jamaǵaıyny. Aqshasy taýsylǵanda sol úıge sálem bere barady, qaltasy qampaıyp qaıtady.

Ol kisiler Eltaıǵa aqyl salatyn adamdar emes. Dúmdi, myqty kisiler. Álde qaǵaz jyrtqandaı dar-dur etip júrip, Abyraly birdeńeni búldirdi me?

Atalmysh semámen qyzyq tanysqan. Jaz ortasy edi, bir kúni Abyraly bas-kóz joq:

— Áı, týǵan kúnge barasyń ba?—dedi ańqalaqtap.

— Ol qaıdaǵy batpan quıryq?

Abyralynyń aýzynyń tútini qısyq shyqty.

— Qatqan qyz! Aýzy qandaı! Kórki qandaı! Aqyl degen kenish!

«Kórki qandaı, aýzy qandaılardan» mezi bolǵan Eltaı:

— Qashan tanysyp eń?—dep edi, Abyraly shalqasynan tústi.

— Qatqanyńnyń basy! Men ne deıim, dombyram ne deıdi. Búgin bóle qaryndastyń týǵan kúni dep turmyn, osy urymtal sátti paıdalanyp, senderdi tanystyryp, saýaptaryńdy alaıyn dep turmyn, eı, túkti uqpasym. Túptiń túbinde qatyn alý oıyńda bar ma, joq pa ózi?

Eltaı kúldi de qoıdy. Abyralyǵa daýa joq — keminde on suraqty kezegimen satylap qoıǵanyńda baryp, ne degenin boljamdap áreń túsinesiń. Oılanyp edi, rasymen túptiń túbinde úılený kerek eken.

Kileń biri atyp, biri qaqqan dyrdý jastardyń ortasynan shyǵamyz ba dep edi. Kádimgi qońyr tóbel kesh... Búgin týǵan «bóle qaryndas» dóńgelek júz, qıyq kóz, tomashadaı ǵana tobylǵy tory qyz. Instıtýtta syrttan oqıdy, bir jerde jumys isteıdi. «Mereke ıesi men edim» dep, tórdi bermeı yzdıyp otyryp almady, eki-úsh tosttan soń bilek sybanyp, ústel qamyna kirisip ketti. Qyzdyń sheshesi — Ázıma apaı kúıip turǵan saýdanyń adamy. Emen jarqyn, jaıdary, ashyq minezdi. Sart ta surt saýda minezge de kóleńke túsire me, ashylyńqyrap, shashylyńqyrap sóıleıdi. Eltaı kim, qalaı ósti, tekserip alǵasyn, buǵan dúken sóresine jańa túsken zárý zattaı shuqshıdy. Ýaq-túıek qamqorlyq kúrt kúsheıdi. Qazy-qartadan basa-basa salyp, shamasy, jetimektiń qabyrǵasyn osy keshte jaýyp jibergisi bar; «ish, je» - niń astyna aldy. Otaǵasy — Japar aǵaı, kerisinshe, óz úıine ózi qonaq bolyp, az sóılep, mólshermen iship jedi, syrbaz, salqyn otyrdy. Qysqasy, osy úıdiń eń úlken erkesi. Qaq-soǵy joq, ot basyna úıir, aqyryn júrip, anyq basatyn jigitterge shyqqan baz bir qyzdardy qanshama jyldardan soń qaıta kórseń, tur-bitim, júris-turysy, minez-qulyǵy ózgermeı, damymaı shyt jańa jas kúıinde qalar edi. Erkekterden de ondaılar kezdesedi eken. Japar aǵaı birdi egiz, egizdi segiz etetin pysyq jeńgeıdiń arqasynda jarylmaǵan jumyrtqadaı biteý kúıi qalǵan ba, óńi áli jap-jas, minezi de birtoǵa.

Ázıma apaı keterde: «Shette saıaq júrip, quıryq-jalsyz ósken bala ekensiń, qalqam. Biz de qazaqtyń bir qara shańyraǵymyz, óz úıińdeı, óz áke-shesheńdeı kórip, jumys arasynda júgirip kelip júr. Qarnyń ashsa qysylma, barymyz aýzyńda. Myna Abyralyjan onyń jolyn jaqsy biledi, bylaı shyqqasyn surap alarsyń»,— dep kókeıge qonatyn ystyq-ystyq sóz aıtty.

Júreginiń basy shym etken de qoıǵan.

Keıin Abyralyǵa erip, bir-eki ret barǵan. Bóle qaryndas tym jumys basty ma, álde komandırovkada júrdi me, kórine qoımady.

...Dastarqan ne bary úsh kisige laıyqtap jaıyldy. Ázıma apaı jalpaqtap, Eltaıdyń asty-ústine túsip júr. Qaıdan estigenin kim bilsin, dáý de bolsa Abyraly aıtqan-aý, baspadaǵy sharýasy shalqaıǵan jınaǵyn, páter kúıin tyqaqtap surady. Al Japekeń baıaǵy áp-ádemi Japar aǵaı. Sóz bireý, qulaq ekeý degendeı synyn buzbaı, syrtyn salyp, bıpaz otyr. Eltaı qashyrta jaýap berip, ózin syrdań ustasa da jınaq jaıyna kelgende baspa, qart jazýshy jáne óziniń arasyndaǵy ıtis-tartysty jasyrmady.

— Balam, túsi ıgiden túńilme. Myna aǵań ekeýmizge óziń bek unadyń.— «Deseńshi birdeńe» yńǵaıda etti qýalaı shanshyp, ermek etip otyrǵan aǵaǵa qarady. Ol kisi úndemedi.— Qazir jaqsylyǵyńa syrttaı qýanyp, jamandyǵyńa kúıinemiz. Osy jyrtyq túńlikti qamsaý úıde,— dep farfor, hrýstal syńsyp turǵan aınaly servantty bir jaıqady,—aqyn-jazýshylary bar, óziń aıtqan baspanyń ıgi jaqsylary bar, jýyqta bas qosqan. Aǵań kitap jınaıdy, qalam, qaǵaz adamdaryna jaqyn júredi. Kelgenderdiń tamyryn basyp kórip ek, ózińdi bolashaǵy bar bala dep jatyp kep maqtady.— Manadan qalyń kitap aqtaryp, únsiz otyrǵan Japekeń «Ázıma apań durys aıtady» degendeı qozǵalyp qoıdy.— Endeshe basyńdy tasqa soǵa berme, Eltaıjan. Astan úlken eshkim joq, serkelerińdi atap-atap shaqyryp, aldaryna as qoısaq, eki qolyn bos qoısaq qaıtedi? Men aıaq-tabaq jaǵy bolmasa, syldyr sózge joqpyn, aǵań ondaıǵa mástir. Qasqa men jaısańdardyń qulaǵyna jaǵdaıyńdy sýyrtpaqtap otyryp quıar. Óziń de ıgi jaqsylarǵa kishilik, inilik kórsetip, qoldaryna sý quıasyń.

Eltaı qatyp-semip, únsiz otyr. O bastaǵy ádemi áńgime órshı kele jalyny óstip keri shalqydy. Bul netken aıdalada tegin jatqan batpan quıryq? Abyraly anada: «Bul kisiler erkek kindikti bir shıki ókpeni ómir boıy armandap keledi» dep edi, buıyrmaǵan sol balanyń beınesin Eltaıdan izdep taýyp, sarǵaıǵan saǵynyshyn munyń basyna birden úıip-tókti me? Kárteń adamdar, ásirese, qazaq qarttary kóńilshek bolady, bala, nemere dese janyn beredi, úıirilip túse qalady deıdi. Sol ras bomaǵaı.

Eki udaıylaý, súlesoq kúıde otyr edi, Japekeń ornynan turdy, kúńk etti.

— Eltaı qaraǵym, apań ekeýiń jaılap sóılese berińder. Eń durysy, osy úıge jata sal. Búgin bólimdi joǵary jaqtan tekserip, sandalyńqyrap qalyp em. Ruqsat bolsa, jantaıyp, kóz shyrymyn alaıyn, basym aýyryp tur.— Qaıqy bas araby kebisin súıretip, jatyn bólmege kirip ketti.

Erkektiń susy qashan da óktem, Japekeń ketkesin apaıdyń óńi kirip qaldy. Jatar bólmege qosa kirdi, shalyna tósek salyp júr me, ara-tura kúńk-kúńk etedi.

— Sóıt, aǵasy. Manadan beri qabaǵyń kelispep edi. Demala ǵoı degenge Eltaıjannan yńǵaısyz bolyp...

Ońashada Ázıma apaı emin-erkin kósilip baqty. Otyz jyl buryn Japar aǵa, ol kezde Japar bala aýyl kezgen sholaq qyzmetker eken. Ne basynda úıi, ne tigerge tuıaǵy, ne qoltyqtan súıer týǵan-týmasy joq jas qarataıaq qıǵylyqty kóp kóripti. Kóp uzamaı aldyndaǵy isine taq-tuq tyńǵylyqty, daý-damaıdan aýlaq Japar bala Ázıma apaıdyń áke-sheshesiniń nazaryna iligedi. Olar, árıne, aýdannyń bir-bir mekemesiniń qulaǵyn ustaǵan múıizi qaraǵaıdaı qyzmetkerler. Ázıma saýda tehnıkýmynda oqıdy, bir úıdiń úrip iship, shaıqap tókken úkili qyzy. Kýrstas jigitpen sóz baılasyp, «áne ketemin, mine ketemin» dep júripti. Áke-sheshe kenet búırekten sıraq shyǵaryp, shı qalpaqty, juqa papkili Japar balanyń eteginen ustaısyń degen. Ary týlaıdy, beri týlaıdy jas qyz. Asylyp óleıin dese jan tátti. Kárlen kesege ólshep quıǵan bal qaımaq sharasynan asa ma, aqyry, áke-shesheniń tilin alady, qaıys noqtaǵa kónedi. Alǵashqy jyldary qusa, qaıǵydan jyndana jazdapty. Ólmepti. Jyldar jyljı kele dám-tuzdary jarasypty. Ashtyq, toqtyqty birge kórdi. Kúni búgin shaı desken emes, bireýden ilgeri, bireýden keıin dóńgelep keledi.

Ázıma apaı sanyn soqty.

— Oıbý, shaınektiń astyna ot qoıyp em. Áne, byjyldap tasyp jatyr, sóndire qoıaıyn...— Ornynan turdy. Naıqala basyp, as úıge ketti.

Bul ne sózjumbaq — Eltaı dym túsinbedi. Tabany kúrekteı otyz jyl buryn bolary bolyp, boıaýy sińgen shejire buǵan nege kerek? Aqyldaspaq shuǵyl sharýasy osy ma? Uqsa buıyrmasyn.

Apaı as úıden vanaǵa aýysty, uzaq aınalyp, ishke beti jyltyrap kirdi. Sý-sý shashy ıretilip betine, samaıyna jabysypty.

Jigitke qabaq astynan jyp etip bir qarady, ep-eleýsiz ǵana:

— Qashan úılenesiń, Eltaıjan?— dedi.

Jigit basyn shaıqady.

— Jýyq arada úılenbeımin...— İle ókinishten tilin tistedi. Jetimniń jebir, doǵal da dúregeı sózi...

Ázıma apaı jigittiń jan dúnıesindegi alaı-dúleıdi elemedi, qaryshtaı jóneldi.

— Otaý jaıyn oılaıtyn jasqa jettiń, qaraǵym...

Osy tóńirekte sóz seldeı aqty.

Eltaı mundaı taza qazaqy áńgimege olaq-tyn. Taıǵanaqtap sóıledi.

— Jaǵdaı ózińizge belgili, apaı... Oqý-toqý... Odan jazý-syzý... Qol qysqa. Qysqa jip kúrmeýge kelmedi.

Ázıma apaı Eltaıdyń myna múshkil haline qýanyp qalǵandaı, kópe-kórineý jadyrap, qabaǵy jazyla tústi.

Qaımaǵyn basa-basa shaıdy qyzyldata quıyp, shokolad qorabyn Eltaı aldyna ysyrdy.

- Iı-ı, ýyzǵa jarymaǵan kógen kózim-aı! — Jaıyla berip, aldyndaǵy adam jeti jasar jetimek emes, óz qoly óz aýzyna jete bastaǵan alpamsadaı jigit ekenin baǵamdady, tez tyıyldy.— Bári de alaqanǵa salǵandaı anyq-qanyq jaǵdaı. Kezinde Japar aǵań da osy kepti kıgen. Al jip taǵyp júrgen kisiń bar ma?

Uqpaı qalǵan Eltaı úrkip, údireıe qarady.

- Qalaı dedińiz?

- Bolashaqta senimdi jar bolady degen bala bar ma?

Áńgimeniń izinen adasyp qalǵan jigit:

- Jo-joq... Turmys quryp ketti,— dep, orasholaq jaýap qatty, ábden pyshyrady.

- Uqtym jaǵdaıyńdy.— Tómen qarap kúrsindi de, qol oramalyn kózine... Shynymen... Joq, qol oramaly kózin janaı ótip, samaı shashty sıpady.— Mańdaıyńa muz, tabanyńa tas bolyp qatqan eken bul qý jetimdik! Áli talaı-talaı buryshta jaman ıtteı buǵyp kelip, balaǵyńnan ala túser.

Eltaı qozǵalaqtady — durys sózge daýa bar ma.

Ázıma apaı dastarqanǵa taqala otyrdy da, shyntaǵyn ústel betine tirep, saýsaqtarynyń býynyn bytyr-sytyr úzdi. Kesimdi, qurǵaq únmen kesip sóıledi.

— Eltaı qaraǵym, tótesinen qoıylǵan jaısyzdaý saýalymdy kóńilińe alma. Janyna jaqyn tartqan adam batyl keledi. Abyralydan sen týraly shet jaǵalap surap, bilip edik. Osy úıdegi aǵań alǵash kelgenińde-aq «Júris-turysy ornyqty bala» dep, ishteı ózińdi unatyp, tar jol, taıǵaq keshý taǵdyryńdy estigen soń taza qulap tústi. Ózi de jetim qozy tas baýyr, ondaı qıametti jaqsy biledi. Ázirde turyp ketkeni maǵan: «Arǵy áńgimeni óziń jolyn taýyp jalǵastyra ber»,— dep bergen pursatanasy.— Ekpindegen apaı sál lyqsyp toqtaldy. Oılanyp otyrdy da, Eltaıǵa qarady.— Qazirgi zamannyń týra sózdi adamysyń. Bizdiń Rabıǵa týraly ne oıdasyń, qaraǵym, sony asyrmaı da, jasyrmaı da aıtshy.

Jigit ári-sári, ań-tań. «Ne oıdasyń» - y? qalaı, qudaı-aý? Apaı osy ne kóńirsitip otyr?

Otyryp-otyryp, qorytyp túıgeni mynaý boldy — apaıyń tegin adam emes. Syry tereńde jatyr... Áý basta ár nárseniń basyn bir shalyp, alaı da, bylaı da shalqı beretin qarabaıyr, qarapaıym kóringenimen, ishki esebi myqty eken. Arǵy dúnıesi fýtbol alańyndaı jazyq, aq jarqyn, aq kóńil adam dep, sońynan táı-táı erip edi, ózi de ańǵarmaı bir nysanaly jerlerden shyǵyp qalǵan joq pa.

— Apaı, raqmet! Men qaıtaıyn! — Túzelip otyryp tórt sózben tóbeden túıip aıtty.

Ázıma apaı da kósheli kisi ǵoı, ary qaraı qystamady. Qysqa qaıyrdy.

— Uldy qudaı qımady. Jalpyldap janǵan jalǵyz shyraǵymyz osy Rabıǵa. Bizge: «Áı, seni me!» degizbedi jıyrma jasyna deıin. Han balasyna laıyq kóremiz ózimizshe. Juldyzdaryń jarasyp ketse, bizde arman joq. Úsh bólmeli úı men tirnektep jınaǵan jıhazdy o dúnıege alyp ketpeımiz. Senderge qalady. Óz qolymda týǵan balamdaı bolyp turasyń. Toı jabdyǵyn biz kóteremiz. Oılan, shyraǵym.

Qalaı qoshtasqany, esikti qalaı japqany esinde joq. Baspaldaqty sanap kele jatyp oılady: «Báse, Japekeńdi áke-sheshem adam etti»,— dep jarapazan soqty. «Sen de jiliktiń maıly basynan aırylyp qalma, shómishten qyspaımyz»,— depti. Masqara!» Erkek ornyna júrgen áıel ońbaıdy. Olar kóńili tússe kól, túspese shól, kóp dúnıeni kóńil kúıine qarap sheshe salady. Mynaý sol shalt sheshim, qysqa esep boldy.

Trotýarǵa jetkesin demin tereńnen alyp, turyp qaldy. Basy myńǵy-dyńǵy. Apaı, Rabıǵa, óziniń ara qatynasyn oılady. «Saýda-sattyq» degen sóz tilin qyshytty. Aıtýǵa da, oılaýǵa da turmaıdy. «Saýda saqal sıpaǵansha...». Apaıdy elestetti, kúldi, kóshege bettedi.

Qoltyǵyna áldekimniń qoly zyp bergende, bir shetke yrǵyp tústi.

— A?! Bul kim?

— Ǵafý etińiz. Manadan beri sizdi tosamyn dep, jaýrap qaldym. On bes — jıyrma mınýt... qıasyz ba?

Rabıǵa eken. Eltaı basyn ızedi.

Aralaryn alshaqtaý ustaǵan qyz ben jigit qazan túbindegi kúıedeı qarańǵylyqtan elektr shamdary qadaý-qadaý qýys kóshege tústi. Kúzgi aýa tap-taza. Shirigen japyraq ıistenipti. Kósheni mashına jaryǵy osyp ótedi. Qyz qolyn qaltasyna salyp, plashyn qaýsyrynyp alǵan. Taqasy tyq-tyq etedi.

Kúńgirt, qumyǵyp sóıledi.

- Keshirińiz... Mamam, papam úshin keshirim suraımyn.

- Oqasy joq,— dedi jigit selqos qana. Ázıma apaıdyń temirdeı tepkisinen keıin kim ne dese de esh tańdanbas edi.

Áldeqashan ishteı ázirlep, san qaıtara pysyqtap, kókeıine jazyp alǵan ba, Rabıǵa toqtamaı, bógelmeı sergek únmen sartyldap sóılep berdi.

Sońǵy eki kelgenińizde men joq nárseni syltaýratyp, dos qyzdaryma ketip qaldym... Siz men úshin tirideı azap ákeldińiz. Mamam sizdi kórgendi, ustamdy deıtin, júk bolatyn týǵan-týmasy joq, ana súti erninen keppeı jatyp, kitap jazypty deıtin. Munymen tynsa jaqsy, keleshekte siz degende qaı qyzdyń mańdaıy jarylyp tur eken, eki qolyn jyly sýǵa malady-aý ǵumyr boıy degen shet pushpaq taǵy bastalady. Maǵan kóziniń astymen japaq-jupaq qarap qoıady, jasamys adamnyń jas balanyń kúıine túsýi ári kúlki, ári túrpi, sodan papam úsheýimizdiń aramyzda sypaıy ańdysý, úndemes tyshqan-mysyq bastalyp beredi. Balanyń jóni bir basqa, úlkenderdiń oıyny jaman eken, aldymen bir-birimizdi, aıaǵynda óz-ózimizdi jek kóre bastaımyz, mamany bilmeımin, men oǵan shydamaımyn da, kóshege ketip qalamyn. Búgin de sóıttik.

Eltaı qyzǵa kóziniń astymen qarap qoıdy: sartyldaǵan boıjetken óz semásynyń qoımasyn aıamaı-aq aqtardy. Rabıǵadaı qyzy bar áke-shesheni ishteı aıap keledi.

— Siz teńin tapsyn degen ıgi nıet qoı bári de, Rabıǵa.

Qyz jolaı butaqtan japyraq úzip aldy da, shetinen tistep úzip kele jatty. Oı ústinde. Eltaı: «Iá sát!»— dep qaldy: oılandy degenshe ashý sońy, aqyl aldy deı ber.

— Múmkin... Bilmegendikten ý ishken joqpyn biraq ta. Mamamnyń eń qymbat hrýstali men edim. Kóp eńbekpen qyrnalyp, ábden jasalyp bitken, tek iske jaratýy qalǵan hrýstalmin.

— Aǵaı men apaıdy kezinde áke-shesheleri qosypty...

— Daǵdy, naǵyz baqyttyń ornyn kúndelikti daǵdy almastyrǵan.— Qyz qaıta órshidi.— Áıtpese myń da bireýdiń qolyna túsetin sátti lotoreıa, basqa túk te emes. Olar ózderiniń ómir jolyn qalǵan dúnıege úlgi maket dep túsinedi.

— Japar aǵa she? Ol kisiniń túsinigi, uǵymy tereń tárizdi.

— Papam ba?— Qyz sál-pál únsiz qaldy.

Aqyry sybyrǵa jaqyn:

— Papam ólgen...— dedi.— Kitabyn oqıdy, aıyrbastaıdy, qysta shańǵy tebedi, jazda taý-tas kezip, taza aýa jutady, qan taratady. Qalǵan tirlik, kúnkóris sheshemniń moınynda. Rýhanı aramtamaq... Kezinde qaıyn atasy men enesiniń ázir asyn dás qoıyp, aıtqanyn tyńdap, aıdaǵanyna kónip úırenip alǵan. Sol ınersıamen áli kele jatyr.

— Qaıdam, apaıdyń qolymen ot kósep júrmese... - dedi myna áńgime órbı bastaǵan kezde ketip qalǵan Japardy eske alyp.—Hrýstalmin dedińiz jańa. Eń názik órnegińizdi salatyn sol kisi de, ot pen sýǵa byjyldatyp sýaratyn qara sharýa apaı ma dep qaldym.

— Bilmeımin, bilmeımin, — dep qyz krosovkasynyń tumsyǵymen qıyrshyq tas túrtkiledi.— Jer shetine, máselen, BAM-ǵa ketkim keledi. Jalǵyz týǵan jalmaýyzbyn. Aıaımyn... Ári áıelmin, álsizbin.

— Inkýbator ómir ǵoı...

— Men úsh bólmeli ınkýbatordan ósip shyqqan qaǵanaq qyzbyn. Al, maǵan ne deısiz? — Áldeneden keńili qalǵandaı. Sát saıyn batyl-batyl oı sarqady.

Ata-anasyn da aıamaı, betin tilip, shyndyqty aıtatyn aq júrek qyz kórinip edi Rabıǵa. Átteń, serpindegen saıyn arzandap barady — ylǵı da basqa kináli da, óz basy sútten aq, sýdan taza. «Bulańdap ósken qyzdyń kóp erkeliginiń biri, áıtpese toıyp sekirýi... Jańaǵy salǵandary shyn bolǵan kúnniń ózinde oǵan jol bermeý úshin ózi qara tuıaǵyn qybyrlatpaǵan — áńgime qaıda».

Qyz kelte kúldi.

— Siz ekeýimiz eki ólshemde ómir súremiz...

Jigit jymıdy — qyz munyń oıynyń ústinen dóp tústi.

— Eki ólshem be? Endeshe, qalaı tez til tabystyq?

Rabıǵa shalqaıyp turyp sylqyldap kúldi.

— Oǵan mamam kináli; siz ben bizdi bir inge tyqty. İn aýzynda qasqyr yryldap tursa, in ishinde jasyrynyp jatqan túlki men qarsaq bir-birine tımeıdi.

— Siz Japar aǵa men Ázıma apaıǵa qatty uqsaısyz...

— Uqsaıdy deısiz. Minezimiz ǵana. Al rýhanı dúnıemiz basqa-basqa. Zaman bir, el bir, jutqan aýa, ishken as ortaq, al biz... alyspyz. Mamam menen bar bolǵany on toǵyz, papam jıyrma jas úlken, al aramyzdan el kóshkendeı. Bilmeımin, bilmeımin...

— Áke-sheshesin jórgeginde jalmaǵan adamnan aqyl suramaıdy.

— Keshirińiz...— Qyz jigit bilegine saýsaq ushyn tıgizdi. — Bizdiń jaǵdaı jańaǵy. Úsh buty úsh jaqqa ketken osal oshaqqa siz... tórtinshi sıraq bola alasyz ba?

Jigit basyn shaıqady.

— Jaýyma da tilemeımin.

— Biz dos bolyp qalaıyq, Eltaı.

— Dos bolaıyq,— dedi jigit kómeski únmen.

— Káne, qolyńyz?

Tas qarańǵyda birdeńeler jyp-jyly bolyp janasty.

— Dos ekensiz, sizden kitteı de syr jasyrmaımyn, solaı ma?

Eltaı úndemedi. Tym tez dos boldy, sony áli de oısha qoryta almaı, boıyna sińire almaı keledi.

Rabıǵa sáńkildep tarta berdi ary qaraı.

— Men jýyq arada eki bólmeli páter alamyn. Áke-shesheni alystan syılaımyn... Ortaq ógizden ońasha buzaý artyq. Mamamnyń tanystary kóptep kómektesti. Áıtkenmen... order qolǵa tıe bere myqtap súrindik. Bireýler: «Qaraqan basty qyzǵa nege eki bólmeli páter beresizder? Zańǵa syımaıdy» — dep, qýynǵan kórinedi.

— Tez arada ekeý bolmasańyz, páter kózden bulbul ushady, á?

— Mamam eńbegi ushan-teńiz... Qanshama esikti tozdyrdy...— Manaǵydaı emes, qyz úni jasqanshaq, solǵyn.

— Ol ekinshi bas... men ǵoı?

Qyz til qatpady.

Jigit Rabıǵany jańa túsindi. Qarańǵy túnde jol kesip, ashyna sóılegen qyzdyń jany jaraly eken.

— Mamam meni tym-tym jaqsy kóredi. Jalyǵamyn sol mahabbattan. Kerek deseńiz qorqamyn — men úshin basqany aıaqtan shalýdan taıynbaıdy. Sizdiń áke-shesheńiz joq...—«Jetimsiz...» degen zilmaýyr sózdi kórgendi qyz aıtpady.— Bolashaǵyńyz bar. Qalam aqy, ataq... Jáne de kúshik kúıeýsiz, jumsa judyryǵynda, ashsa alaqanyndasyz. Páter meniń atymda. Sekire almaısyz. Jarasyp ketsek, tipten quba-qup: ashtyqta jegen quıqanyń dámi aýyzdan qyryq jyl ketpeıdi; mama, papama siz óle-ólgenshe adal qyzmet etesiz, aıtqanyn eki etpeısiz. — Ýysyndaǵy qý japyraqtyń úgindisin aýaǵa shashyp jiberdi.— Men sizdi unatyp em. Alǵash kelgenińizde... Qazir jaı ǵana dospyz. Qalaı páter arıfmetıkasy bastaldy, biz solaı alystaı berdik, alystaı berdik.

— Dánikkennen qunyqqan jaman...

Eltaı tań qaldy: Ázıma apaılar qalaǵa bertin keldi, arǵy tamyry dalada. Munyń biletin dalasy kitaptan oqyǵan, fılmnen kórgen ádebı, kıno dala edi. Dombyra, arǵymaq at, qyran búrkit, aq kóńil de qamqor aqsaqal, ájeler... onyń biletin dalasy osy. Al dala tósinen keshe kelgen Ázıma apaılar qalany búıtip alataıdaı búldirip júr...

Túk uqsa buıyrmasyn. Qyz bolsa, tanaýyn jel jaqqa kóterip tastap úı-ishiniń bar qupıasyn shimirikpeı aqtaryp keledi. Endi qaıtyp kezdespeıtin quny bes tıyn adamǵa ǵana aıtylatyn syr... Osynyń ózinde tabıǵaty názik qyz qylyǵyna qıys, qaıshy keletin birdeńeler jatyr-aý.

Jigit toqtady.

Sózin úzgen qyz da aıaldady.

Bir qyryndaǵan Eltaı:

— Páterdi tezirek alyńyz, tilektespin,— dedi solǵyndaý ǵana.— Durys aıtasyz, alystan syılasqan jón.

Qyz buǵan uzaq qarady. Báseń ǵana:

— Qudaı úshin, renjimeńiz,— dedi.

— Qosh bolyńyz!

Jigit jańbyr jaýmasa da plashynyń jaǵasyn tik kóterip aldy, keri buryldy.

***

Túski úzilis... Bólim bastyǵy toq basý úshin Eltaımen shahmat oınap otyr. Ádebı qyzmetker jeńilýge jaqyn: ózine de sol kerek, oıynǵa janyn salmady, beıjaı, fıgýralardy saýsaq syrtymen nemketti jyljytady. Ekeýi ámanda solaı. Eltaı basqamen adam sıaqty oınasa, bastyqpen qol astyndaǵy qyzmetker retinde oınaıtyn. Hal-qadarynsha eki partıanyń birin berýge tyrysady. Bastyqty aıaǵannan utqysy kelmeıdi. O kisi shahmatqa ákesi ólgendeı jan-tánin salady, sharýasy shalqaısa, kádimgideı qyzarańdap, shataq shyǵarady — shaqar... Ásirese Eltaı dese, shybyq tıse shyńq eter; ol laýazymy tómen, onyń ishinde ózine kúni túsetin qyzmetkerden opaı-topaı utylýdy ar kóredi. Toq eteri, keńseniń pendelik zańdaryn shahmat sharshylaryna salǵysy bar. Eltaı ishteı: «Bastyǵyń kim, bilgiń kelse, onymen shahmat oına» deıdi.

Búgin bastyqtyń mereıi tasydy. Atpen asqaq túrde mat berdi de:

— Túý, jaqsy bolyp kettim ǵoı ózim!—dep, sholaq tanaýyn tańyraıta ornynan qarǵyp turdy.— Jená da osy júristen mat alyp edi.

Sharshy taqtaǵa tesilgen Eltaı sharasyz kúıde basyn shaıqady.

— Biz tártippen, logıkamen oınaımyz dep qurımyz, siz, kerisinshe, alogıchno oınaısyz — basqadan artyqshylyǵyńyz da sonda,— dep, bastyǵynyń astyna kópshik tastady. Nesi bar, ol da tiri adam, azdap maqtanshaqtaý, ondaı ýaq-túıek kemshilik kimde joq.— Jeńilip qalǵan Jenáńyz kim?

Anaý júrdim-bardym:

— Evgenıı Evtýshenko, — deı saldy.— Ádebıetshilerdiń Ortalyq úıinde oınaıtynbyz.

Eltaı sol ornynda ompıyp otyr. Shekesi dyń-dyń. «Qudaı-aý, úlken astanada bes jyl oqydy, ne san zıaly, zerdelimen aralasyp-quralasty, sonda zeńbirekpen atsań da myzǵymaǵan bul netken beton minez?»

Soǵan qosa ol bastyq ekeýiniń arasyn aıshylyq alys jol bólip jatqanyn sezdi. Óıtkeni olar ata-ana baýyrynda bulańdap ósken. Balalar úıiniń qabyrǵasynan shyqqan jetimekterge qaraǵanda jaqsy-jamandy bolsyn, minezge baı. Aqyl-qýlyqtary da qatpar-qatpar. Obaly ne kerek, bular, ıaǵnı, Eltaılar eńbek, oqý, qoǵamdyq jumystar degende apyryp-japyryp jiberetin alymdy-aq, oq boıy ozyq. Biraq sýyqtaý, qataldaý. Bular ásirese bı, saýyq keshterde jutaıdy. Oqtaý jutqandaı tip-tik turysy, qysqa da naqty, qytyrlaǵan qurǵaq, tym durys sózderimen ekshele qalatyn. Jigittiń kim ekenin qyz-kelinshek dál anyqtaıdy. Áıel qaýymy otyrsa opaq, tursa sopaq bulardan qashyq, yldym-jyldym analarǵa asyq júredi. Al áke-sheshe kórgender taýdy buzyp, tasty qashamaıdy, alaıda kóbi jora-joldasyna juǵymdy, sóz yńǵaıyn túsingish, tula boıynan jylý shashqysh. Jáne bir-birine uqsamaıdy da: álemde áke-sheshe qansha, olar da sonshalyqty san alýan — ár túrli áke-sheshe tárbıelegen. Al Eltaı týra. Betiń bar, júziń bar demeı, aıtyp-aıtyp tastasa, álgiler ony moıyndaǵanmen, báribir bul burys sóılegendeı ańtarylyp qalady. Al olardyń aqyryn júrip, anyq bas ádetterine, jyly, jumsaq ázilderiniń astaryna túsinbegen Eltaı da buzaýdyń ornyna baspaq dep, san márte aıdalaǵa qańǵydy. Bular, jetimekter, ózara kóbine uqsas. Sóıtse, Eltaıdyń, Eltaı sıaqtylardyń tárbıeshisi bireý eken: ol — balalar úıi, muǵalimder, tárbıeshiler. Al bólim bastyǵyn ata-anasy, týǵan-týma, kórshi-qolańy, búkil aýyly tárbıelegen, sondyqtan da ómir qandaı san qyrly, kóp tarmaqty bolsa, bular da sondaı.

Kenet esik aıqara ashylyp, sekretar qyz taıtańdap kirdi. Bas redaktordyń dúmpýi me, bul bala redaksıa qyzmetkerlerine erke. Onyń ishinde boıdaqtarǵa qatty keletin.

— Eltaı, shappaq bolsań zymyra!

— Qaıda?

— Qabyldaý bólmesine. Aýdandyq partıa komıtetinen izdep jatyr.

— Meni me?!—Keýdesin shuqydy.

Tanaýraǵan qyz:

— Joq, seni emes, Eltaı Qambasovty shaqyryp jatyr,— dep, esikti sart jaýyp, shyǵyp ketti.

Qabyldaý bólmesine kirse, telefon tutqasy ústel ústinde domalap jatyr.

— Tyńdap turmyn.

Ar jaqtaǵy áıel keńselik qatqyl únde:

— Qatelespesem, Qambasov bolarsyz?— dedi.

Áldebir júıke jipteri shıraı qalǵan erni dóbireıip:

— Iá,— dedi.

— Sizdi aýdandyq partıa komıtetiniń ekinshi hatshysynyń sekretary Aıdosova mazalap tur. Keshirińiz, ákeńizdiń aty?

— Sypataı...

— Qaı jerde, qashan týdyńyz?

Aıtty.

Áıel bógeldi. «Sy-pa-taı» dep, býyn-býynǵa bólip oqyǵany ázer estildi. Asyly, ústel kalendaryna jazyp alǵanymen salystyrdy. İle álgi ún:

— Eltaı Sypataevıch, búgin jumys aıaǵyna qaraı, ıaǵnı saǵat beste qolyńyz bosaı ma?— dedi. Resmı ekpin bul joly sál báseńdeý.

Loblyǵan Eltaı:

— Árıne, sóz joq, — dep júrdemeletti. Jetim bala kúnkóris úshin resmı esik-tesikti kóp syǵalaıdy, olardyń taǵdyryn ata-ana emes, keńse adamdary sheshedi, sol yńǵaıda ol alýan-alýan kabınetterdi kórip baqqan, áıtse de aýdandyq partıa komıtetiniń hatshysyna kirmep edi.

— Óte jaqsy. Saǵat bes jarymda qabyldaý bólmesine kele qoıyńyz. Sizdi ekinshi hatshy Avdeev joldas qabyldaıdy.

Telefon qasynda qańtarylyp biraz turdy. Qısyn izdeıdi. Partıa múshesi emes. Jazǵan materıaldarynan qate ketti me? Onda hatshy aldymen redaktorymen bajaılap sóılesedi, bastyq sonan soń muny shaqyrady... Ári bul isteıtin gazet aýdandyq partıa komıtetine qaramaıdy. Túsinse buıyrmasyn.

Bólim bastyǵy sol qazdıǵan qalpy. Qatyp qalǵan tip-tik otyrysynan bir ishten tyný, kútiný seziledi. Qaǵazǵa qadalǵan kózi shatynap, áınekke aınalypty. Qudaı biledi, birdeńeni kórip otyrǵany shamaly. Eltaı ornyna jaıǵasa berip edi, bastyqtyń ústińgi erni jybyrlap, astyńǵy erni qybyrlady.

— Kim eken?— Aýzynan aýa men ún áreń shyqty.

Aǵynan aqtarylaıyn dep bir oqtaldy da:

— Ocherkimdi maqtady,— dedi ep-eleýsiz ǵyp.

— Kim?

— Hatshy...

Bastyq óń joq, tús joq, sazaryp otyrdy da qaldy. «Ne jaqsyńa qýana almaıtyn, ıakı jamanyńdy kótere almaıtyn janǵa shyndyǵyńdy aıtyp ne barqadar tabarsyń. İshkeni as bolmaı, túni boıy tósegi muz bolyp, dóńbekship shyqsyn, bálem».

...Qapsaǵaı, atan jilik zor adam ústelge alaqandaryn aıqastyryp salyp, esikke týra qarap otyr. Uzyn kelgen bet pishimi iri. Shalqasynan qaıyrǵan tolqyn-tolqyn appaq shashy juqa qyzyl óńimen astasyp, ádemi kelisim taýypty. Jaýyryndy, jotaly, shekeli. Eltaı bógele-bógele ishke kirgende, ol ornynan tez turyp, syltı basyp, beri bettedi. Jahut tústes sarǵylt kózderi móp-móldir. «Kim edi, naǵyz erkekter qartaımaıdy, tek óledi degen...» Sóıtkenshe ekinshi hatshy Eltaıdyń shyntaǵynan demeı ustady da, betine toqtalyp qarady. Bergen sálemine jaýap qaıtpady.

— Sypataevıch?— dedi kúlimsirep. Qarasy jyly, jaıma-shýaq. «Ne boldy?» dep kirgen Eltaı tynysyn erkin aldy. Sonyń áseri me, hatshynyń oń jaq shekesine túsken kishkene qıa tyrtyq ta jymıyp turǵandaı kórindi.— Raqmet kelgenińe!— Salǵan betten «sen»- ge kóshti. — Oılamaǵan jerden telefon soǵyp, úrkitip alǵan joqpyn ba? Kel, terlet, qysylma.

Áı-sháı joq, «T» árpi sekildi eki ústeldiń perpendıkýláryn jaǵalaǵan oryndyqtarǵa ıtermeledi. Kresloǵa otyrǵansha da Eltaıǵa jyly shyraıda áldeneshe qarady. Aldyndaǵy qattaýly qaǵazdardy shetke ysyrdy, bútkil denesin tereze jaqqa buryp salyp, oń aıaǵyn sozyp jiberdi, áldene jeri syqyr-syqyr etti, shamasy, protez bolar.

— Jumys ýaqyty tamam, demek, Vıktor Vıktorovıchten Vıktor shalǵa aınalýǵa bolady, á? Sen de esh qysylmaı-qymtyrylmaı, kósilip otyr, Sypataevıch. Shańyraqqa qara! — Suq saýsaǵyn joǵary shoshaıtty.— Bul — meniń kabınetim emes, partıanyń kabıneti. Al partıa — saǵan da, maǵan da áke. Iaǵnı, ákeńniń úıine kelgendeı ózińdi keń sezin, erkin usta.

Eltaı ózin onsyz da erkin ustap otyr. Alǵash tanysqanda kisiler kóbine kóńilden góri kózdiń degenine júginedi. Syltı basqan ekinshi hatshy unady. Kóp adam kem, múgedekti ish tartady, ondaı mehnat kórgen, ótkelekten ótken pende dúnıeniń arzan, qymbatyn, kimniń kim ekenin túsinýge tıis, tiri janǵa obal jasamaıdy. Eltaı da qazir sol sezim ústinde. Oǵan qosa hatshy qazaqsha maqal-mátelderdi, oryssha balamasynda bolsyn, sóz arasyna qystyryp otyr. «Tórlet», «shańyraqqa qara» degender janǵa tym jaqyn, jyly sózder... Dáý de bolsa qazaq arasynda týyp, er jetken shal boldy.

— Tvorchestvo qalaı, Sypataevıch? Myna jarty bettik kól-kósir ocherkińdi oqyp shyqtym...— Vıktor Vıktorovıch aldyndaǵy týyrlyqtaı gazettiń qattaýyn jalpaq alaqanymen jaımalap jazdy. Eltaı kóz quıryǵyn tastap edi, óz gazetteri.

— Ár ýaqytta ár qalaı...— Basqa jaýaptyń reti bolmady. Shyny da sol edi. Ocherkteriniń kóbi maqtalatyn, azy synalatyn.

— Dur-rys,— dedi Vıktor Vıktorovıch sóziniń dámin alyp.— Durys. Tvorchestvo shirkin salǵan betten sátti bastalmaıdy. Lev Nıkolaevıch bekerge: «Meniń boıymdaǵy talantym bir de, eńbegim toqsan toǵyz prosent» demegen. Qalaı, Sypataevıch, Lev Nıkolaevıchpen kelisemiz be?—dep, Eltaıǵa moıyn buryp, zer sala qarady.

Hatshynyń bir sózi mıyna jetedi, ekinshisi jetpeıdi. Shyntaǵynan demeı ustap, betine qadala qaraýy, «Sypataıych?» dep súńgilep suraq qoıǵany, salǵan betten «senge» kóshýi — bári, bári jumbaq... Buryn bul shaldy kórgen de, kezdestirgen de emes, jas aralary jer men kókteı, aýa jutqan ortalary da qıyspaıdy. Sonda beıýaqtaǵy bul áńgimeni ne dep túsinýge bolady?

— Eltaı, seni izdegenime, mine, bıyl tup-týra jıyrma jyl.— Loblyp shyqqan daýysty estigende basyn kóterdi — áńgimeniń kózi jańa kóselgen eken. Vıktor Vıktorovıch te betin bermen buryp, alaqandaryn ústelge jazyp salypty,—Úmitim de úzile bastap edi. Búgin gazetterińniń myna sany oıda joqta qolyma túskeni. Jumys jaıy belgili, jınalys jıi, kúnine teń-teń gazet-jýrnal oqısyń, keńseniń burqyraǵan qaǵazy óz aldyna, ári jas ulǵaıyp, shaý tartqasyn ba, sońǵy jyldary jastar gazetin az oqýshy edim.

Eltaıdyń oıy on taraý. «Jıyrma jyl izdegen? Bizdiń gazetti oqysa, qazaqsha biledi eken...» Ózin eshkim izdemeıdi, joqtamaıdy degen berish, shyny kerek, kókiregine baıaǵyda baılanǵan. Ári qýanyshty, ári tańyrqaýly.

...— Ocherktiń aıaǵyna qarap em, tanys famılıa! Jıyrma jyl boıy taptyrmaǵan famılıa... Astynda «arnaýly tilshimiz» dep tur. Demek, redaksıada isteıdi... Dereý redaktorǵa telefon shalaıyn dep oqtaldym da, oılandym. Attas famılıa jyrtylyp aırylady. Ushqalaqtyq jasap, jaza basýym op-ońaı. Oılana kelip, Uljan Aıdosovnaǵa: «Redaksıadan myna ocherktiń avtoryn taýyp alyńyz da, qaı jyly, qaı jerde týdy, kim, surap bilińiz. Eger, birinshiden, Sypataevıch, ekinshiden, jıyrma jeti jasta bolsa, búgin saǵat bes jarymda maǵan kelsin»,— dep tapsyrdym. Shynymdy aıtsam, qashan anyq-qanyǵyn bilgenshe degbirim qalmady. Sóıtken boljam, mine, rasqa shyqty. Sóıtse de ózińdi kózben kórip, qolmen ustaǵansha sener-senbes boldym.— Beri qarady. Ár sózin balǵamen shege urǵandaı ǵyp:— Quıyp qoıǵan Sypataı marqum ekensiń, ulym!—dedi.

Kabınet ishi qulaqqa urǵan tanadaı. Árqaısysy óz oıymen áýre. Eltaıdyń mıyndaǵy názik birdeńeler sekýnd sanap qyzyp, balqyp barady. «Quıyp qoıǵan ákeń ekensiń!»—degen tórt sóz jan dúnıesiniń astyn ústine aýdardy. Yp-ystyq «ulym!» degen sózdi, shyn meıirban sózdi osy jasynda alǵash estýi. Ólgen Sypataı qaıta tirilgendeı tipten... Al muny hatshy nege shırek ǵasyr izdedi, Vıktor Vıktorovıchpen ákesiniń arasynda ne bolyp edi, qaı taǵdyrdyń talqysyna teń tústi — mundaı suraqtar basyna kirip shyqpady. Ákesi Sypataı atty qazaq, ony biletin, al oǵan quıyp qoıǵan qorǵasyndaı tartqanyn bilmeıtin, bilmeı kelipti — alqynyp oılaǵany sol boldy.

Óz-ózine sabyr tilep, saýsaqtarynyń býynyn syrt-syrt úzdi, alaqanyn ýqalady, tamaǵyn qyrnady. Sóz shirkin sezimge baǵynbaıtyn neme me, qysqa ǵumyrynda kemel qýanyp, kózeden aspaǵan shaqshadaı basy sharadam bolyp otyrdy, otyrdy da, kómeıinen kúńk etti.

— Ákemdi biledi ekensiz...

«Bala qaıtedi?» degendeı hatshy shalqaıa túsip Eltaıǵa toqtalyp qarady. Qarady da, sál ashyna, óz-ózine senimdi, naq-naq, nyǵyz sóıledi.

— Bilý az, Eltaı. Sypataı maǵan qandas týys bolady...

Shybyn yzyńy estilmeıdi. Jigit baqyraıyp otyr — basynda tınámdeı oı bolsashy. Jan dúnıesin úlken burqaq aldyndaǵy qulaq shyńyldaıtyn meńireý tolas jaılady.

— ...Biz keshegi soǵysta bir shıneldiń shalǵaıyn jamylyp okopta jattyq. Bir temekiniń tuqylyn bólip tartqamyz. Birge shegindik. Shabýylǵa birge kóterildik.

Áldene syr-r etti. Eltaı basyn kóterse, hatshy eken sýyrmasyn ashyp jatqan. Qarmalanyp «Qazaqstan» sıgaretin aldy, bir talyn sýyryp, ernine aparýyn aparǵanmen, orta jolda qalt toqtady, ústelge tastaı saldy. Saýsaq ushymen qorapty Eltaıǵa ysyrdy.

— Shylym al...

— Raqmet! Shekpeımin.

— Shekpeseń shekpe, biraq qolyńa alyp shoshaıtyp otyrshy. Meniń kóńilim úshin... Qoıyp ketip em...

Aldy. Vıktor Vıktorovıch temeki tutatyp, oryndyqqa shalqaıa tústi, kók tútindi ústi-ústine úrgilep, shırata býdaqtatty. Syǵyraıtyp alǵan sarǵylt kók kezin Eltaıǵa meıirlene tastap:

— Raqmet...— dedi bar peıilimen.— Manadan beri keńsirigim qyshyp, qolym qorapqa óz-ózinen júgirip bolmap edi! Aldymen doktor, sonan soń úıdegi shesheń «Ne biz, ne temekiń!» degesin tastap em. Jańaǵy «temekiniń tuqyly» degen aýzyma qaıdan túsip edi, táıiri? Kórdiń be, shydatpady. Soǵys pen okop úıretip edi.— Tuqyldy kúlsalǵyshqa janshyp sóndirdi de, qopańdap ornynan túregeldi.— Sheshen demekshi, áńgime buzaý emizedi, buzaý taıaq jegizedi. Kettik bizdiń úıge! Áńgimeni shaı-paı ústinde jalǵastyraıyq.

Eltaı qozǵalaqtady.

— Onsyz da qymbat ýaqytyńyzdy bólip...

Vıktor Vıktorovıch: «Búgin saǵan sóz joq, jaıyńa otyr!» degendeı qolyn sermedi de telefon qulaǵyna jarmasty.

— Sheshesi, men ǵoı... Iá, ıá... Búgin úıge qonaq aparamyn. Kim deısiń be? Eń jaqyn týys... Sypataıdyń uly... Oıda joqta... Sener-senbespin...— Dál ózi — Sypataıdy kór de, muny kór. Óziń kórgen sýretten túse qalǵan. Kóılegi kók, tamaǵy toq zamannyń balasy emes pe, ákesinen góri sál-pál bıigirek, ádemirek... Ázirge!— Sál oılandy da, jigitke jalt qarady.— Kettik.

«Sypataıdyń uly maǵan da bala» degen uǵymdy sińirip úlgergen be, álde hatshylyǵy kabınette qalyp qoıdy ma, áıteýir, maıdanger shalyń oń qolyna taıaq ustady, sol qolymen «Sypataıychtyń» ıyǵynan oraı qushaqtap, esikke bettedi.

Eltaı anda-sanda loqyp bylqyldaı syrǵyǵan qara «Volganyń» artynda otyryp oılady; alǵashynda Vıktor Vıktorovıchtiń muny azan shaqyryp qoıǵan atymen «Eltaı» demeı, «Sypataevıch» degeni qulaǵyna jat estilgen. Ómirdiń qyzyǵyn qarańyz! Qart maıdangerge Eltaıdyń ózi emes, bet beınesi, boı-soıy, minez-qulqy qymbat eken. Eltaıdy qandy kóılek dosynyń jalǵyz uly, asyldyń synyǵy dep, «oı, baýyrym» - dap ish tartqanmen, qalaı aıtsań olaı aıt, bir shıneldiń shalǵaıyn jamylyp, bir tuqyldy bólip tartqan Sypataı oq boıy ozyq tur. «Sypataıych» - tap júrgen sebebi sol. Al jigit qulaǵyna «Sypataıych» tosań estilse, ózi de, kózi de joq ákeni, onyń esimin bótensı bastaǵany-aý. Urpaqtan urpaqqa ótip ketken soǵys syzy solaı...

Tolyqsha kelgen, dóńgelek júzdi, aq býryl shash, kekse áıel esik ashty.

— Qosh keldińizder! Tórletińizder!

Keń, jaryq qonaq úıge ótti.

— Sheshesi, óziń syrttaı biletin Eltaı Sypataevıch degen osy jigit. Eltaı, myna kisi qorǵap-qoldaýshym, ári eń úlken synshym — Álfıa Iýlaevna. Bir ul, bir qyzyma, oǵan qosa saǵan sheshe. Esh qysylma. Osy úıdiń kenje ulysyń. Demal, tynyq.

Álfıa Iýlaevna ǵafý ótinip, pıaz ben et, odan basqa da toq ıister jińishkelep jetip turǵan as úıge bettedi.

— Eltaı, meniń kabınetime óte ber. Keń otyryp, sher tarqataıyq búgin. Men kıim aýystyraıyn.

Eki qabyrǵa túgelimen tom-tom qalyń kitapqa syńsyp tur. Shetel, orys klasıkasy, fılosofıa, tarıh, ekonomıka, sosıologıa... Qazaq kitaptary da kózge jyly ushyraıdy. Jáne bári de paraqtalyp, betterine qol tıgen tárizdi, tozǵan túpteri aq jem, tomdardyń ret sany almasyp ketipti, qysqasy, qara kúıe jep, shirip jatqan óli kitap emes, tiri múlik. Sórelerge kóz satyp tur edi, Vıktor Vıktorovıch kirdi. Qolynda eki fýjer, qoltyǵynda mıneraldy sý. Iýlaevna izin basa kirip, jýrnal ústeline býy burqyraǵan eki shynyaıaq kofe qoıdy. Bóten sózge suǵynyp aralaspaıtyn, óz sharýasyna tap-tuınaqtaı myq kisi me, isimen ǵana bolyp, únsiz kirip-shyǵyp júr.

Esesine Vıktor Vıktorovıch syrdań keńseden jalyǵyp qalǵan ba, ázil-qaljyńǵa qamshy basty.

— Qaýǵa saqal klasıkterge qyzyǵyp, jan tartyp tursyń ba? Búgin sol qadirmendi aqsaqaldardy qozǵamaıyq. Bir ustasa ýysynan qaıtyp shyǵarmaıtyn myqtylar ǵoı, qytyǵyna tımeıik. Budan bylaı kez kelgen kúni kel de, qalaǵan kitabyńdy tańdap al. Kitap degendi jumǵan alaqanyn ashpaıtyn sarańdyǵym joq. Tek jaqsy kitap jaqsy adamǵa jolyqsyn de. Kel, jaılasyp otyr. Ekeýimiz aıaqty kósilip tastap, armansyz jaýaptasaıyq.

Sóıtip eki keshtiń arasynda bastalǵan áńgime el orynǵa otyra údeı túsip, túnniń bir ýaǵyna deıin sozyldy. Sóıleýshi Vıktor Vıktorovıch te, tyńdaýshy — Eltaı.

...Qyryq ekinshi jyly Harkov túbindegi bizdiń shabýyl sátsiz aıaqtaldy. Jeńiske qushtarlyq orasan edi, al áskerı daıyndyq az bolatyn. Jalǵyz qushtarlyq ushpaqqa shyǵarmady. Vıktor Vıktorovıchtiń, ol kezde ne bary jıyrma jasar leıtenant Vıktor Avdeevtiń vzvody polkymen qosa jaý qorshaýyna tústi. Tún. Fashıser shebin aıqaı-súreń sala buzyp-jaryp, óz bólimderimizge jantalasa umtylǵan jan alys, jan beris shaq... Qara sanyn oq ýatyp ketken leıtenant qalpaqtaı ushady. Tas qarańǵyda jer qushqan janǵa qaraılaýǵa shama qaıda, lek-lek tolqyn aıqaı-súreń salyp, ústinen syrǵyp óte beripti. Tuzym taýsyldy dep, qan saýlaǵan jaranyń aýzyn alaqanymen basyp, typyrlap jatqan zamatta bireý qoltyǵynan kóterip alyp, arqasyna salady da, ala jóneledi. Tus-tustan beı-bereket atylǵan qalyń oq qoıa ma, álgi jankeshti jaýyngerdi de bir ýaqytta ilip túsedi. Óleıin dep qansyrap jatqan qos jaýyngerdi basyn oqqa tikken sanıtarlar urys dalasynan eleń-alańda jınap alady. Sanbatta qan quıyp, jarasyn tazalap, tańyp bergen zamatta Vıktor qalyń uıqyǵa ketedi. Neshinshi kún, qaı ýaqyt, ol jaǵy belgisiz, kózin ashsa, medsestra dákesin aýystyryp jatyr. Qyzýy kóterilgen kiresili-shyǵasyly esi bar leıtenanttyń aýzynan shyqqan alǵashqy sóz «meni qutqarǵan kim?» edi. Medsestra qatar jatqan soldatty kózimen nusqaıdy. Bet-beınesi shyǵys halqyna keletin aq sur, qońqaq muryn jas jigit... Qol qysyp, qushaqtaýǵa hal qaıda, áıtse de tildesip úlgeredi. Jigittiń ulty qazaq, seńgir-seńgir Tarbaǵataı taýynan. Túnde ıyǵynan jaralanǵan. Sodan juby jazylmaǵan ekeýi tyldaǵy gospıtálge jóneltiledi. Úsh-tórt aıdan soń qatarǵa oralady, Stalıngrad túbinde qan keshedi. Ary qaraı Orel — Kýrsk, Dnepr, Kıev, Iassy — Kıshınev... Qyryq tórtinshi jyldyń jazyna qaraı bizdiń ásker Rýmynıa jerin azat ete bastaǵan tusta aǵa serjant Sypataı Qambasovtyń basyn mına jaryqshaǵy súrip ótip, aýyr jaraqat alady. Bul kezde ekeýi aralarynan qyl ótpeıtin qandy kóılek dos. Vıktor taǵy bir jaralanǵan shaqta Sypataıdyń qany buǵan dál kelip, shybyn jany qalǵan. Naǵyz soldat soǵysta ólimdi áste oılamaýǵa tyrysady, onyń ústine jeńistiń tóbesi kórinip tur, «elge bir vagonǵa minip qaıtamyz» degen uzyn eseppen adres almaspap edi. Qan jaýyp, zembilde es-tússiz jatqan serjanttan ne surap jarytasyń, sereıgen Sypataı alys tylǵa kete barady. Kapıtan Vıktor Avdeev altyn Praga úshin bolǵan aıqasta sol aıaǵynan aırylyp, soǵysty aıaqtaıdy. Al serjant dosy sol joǵalǵannyń mol joǵalady.

Soǵystan soń Vıktor Moskva ýnıversıtetiniń tarıh fakúltetine túsedi. Birde ash, birde toq júrse de kóńil kóterińki, kókirek úmit pen senimge toly. Ár apta saıyn stýdentter keshi ótip turady: orden, medali saýsyldaǵan gımnasterkeli jigitter men shyt kóılekti qyzdar basym. Bir kúni kıtelin útikke sýlap basyp, etigin maılap, fılologıa fakúltetiniń keshine bara qalsa, tobylǵy tory kekildi jas qyz jyly ushyraı ketedi. «Kórmegen, bilmegen boıjetken kózime nege ottaı basylyp tur?» dep, bajaılap qarasa, kekildi bıkesh Sypataıdyń bir belgilerin eske túsirgendeı. Bıge shaqyrady, tanysady. Fılologıa fakúltetiniń orys tili men ádebıeti bóliminde oqıdy, ulty bashqurt, esimi Álfıa. «Qazaq ultyn bilesiz be?»—deıdi bul. «Bilemin. Bizge týys ult. Aralas-quralas turamyz. Quda-qudandaly degendeı, súıek shatyspyz». Ushyrasqan alǵashqy qazaǵy Sypataı Tarbaǵataı taýynanmyn degesin be, bul barlyq qazaq tarbaǵataılyq dep oılaıdy eken; «Tarbaǵataı sizderden alys pa? Aıýlary órip júre me, tıispeı me?» Qyz: «Myna jigit burys pa, durys pa?» degendeı kóz astymen qarap qoıady: «Tarbaǵataı?! Ol ne, Sibir jaqta ma?» Esepsiz tap qalǵan, nege ekeni belgisiz, ári yza bolǵan Vıktor: «Aralas-quralas turady ekensiz, Tarbaǵataıdy nege bilmeısiz?» dep taqymdasyn. Abdyraǵan boıjetken qashqaqtaı bastaıdy: «Estigemin joq ondaı taýdy... Orynbor tóńireginde týyp óskenmin. Qazaqstan odan alysyraq, astanasy — Almaty». «Orynbor — Almaty arasy qansha shaqyrym?» «Poezben úsh kúndik jol»— degende Vıktor qulap qala jazdaıdy; netken ulan-asyr baıtaq el! Munyń jer-kókti alǵan Ýkraınasynyń arǵy sheti men bergi shetine poezd jarty-aq sótke júredi. Jan dosy Sypataı bar, jańadan tanysqan súıkimdi jas qyz bar, jigit kókireginde sol ólkeni kórsem-bilsem degen tańsyq, sezim oıanady. Bárin aıt ta birin aıt, mahabbattyń jyryn aıt, Álfıa ekeýi kóp uzamaı dos bolady, odan qol ustasyp, oqý bitirgen jyly bas quraıdy. Penza oblysyndaǵy bir mektepte eki-úsh jyl bala oqytady. Týǵan Ýkraınaǵa, Ternopol oblysyna barýǵa Vıktordyń júregi daýalamaıdy: partızandarǵa kómektesken áke-sheshesi men ini-qaryndasyn fashıser atyp tastaǵan. Derevnásy qazir kúl-talqan. Tórt aǵash kresi kórse boldy, eki kózine jas tolyp, qany kóteriledi, qolyna myltyq tıse, tars-turs atqylap, alǵash kezdeskendi qýa jónelerdeı. Sol shoshaıǵan-shoshaıǵan tórt tómpeshikti kórmeımin den joldamany Ýkraınadan alys Penza oblysyna alǵan. Balaly bolyp, joqty bitep, jyrtyqty jamap qalǵan elý tórtinshi jyly tyń kóterý urany dúńk ete qaldy. Álfıa ekeýi kóp bas qatyrmapty, aıaq-tabaq, tósek-oryndy eki teń ǵyp túıedi de, «Qazaq eli qaıdasyń?» dep tartyp ketedi. «Sovet Odaǵynyń kez kelgen pushpaǵy — týǵan elim, halqy — týysym, kúni keshe Sypataı munyń eli úshin qasyq qanyn tókti, endeshe, Qazaqstan tyńyn kóterýge at salysaıyn, kim biledi, habar-osharsyz ketken Senkamdy Tarbaǵataıdyń qolat saılarynan taýyp alarmyn»,— degen soqyr úmiti bar. Ekeýi de respýblıkanyń shyǵysyna surandy. Vıktor men Álfıa ispetti ataǵy álemge áıgili Moskva ýnıversıtetin bitirgen kadrlardyń qany jerge tambaı turǵan kez, eki jas komýnısi qoıar da qoımaı Almatydaǵy jańadan ashylǵan ınstıtýtqa jiberedi. Eki-úsh jyldan soń Vıktor Vıktorovıch partıa jumysyna aýystyrylady... Shyǵysqa komandırovka alamyn dep eki shoqyp, bir qarap, qamdanyp júrgende, sol ólkeden jınalysqa kelgen qyzmetkerden Sypataıdyń qazasyn estıdi. «Artynda kim bar qalǵan?» Qaıtqan jaýap qysqa: «Erinen keıin áıeli de kóp turmady, dúnıe salypty. Jalǵyz ulyn áıeliniń kórshi oblysta turatyn tórkinderi asyrap alǵan». Vıktor Vıktorovıch Sypataı izinen osylaısha adasqan...

Bul kúnderi jasynyń ulǵaıǵanyna ári densaýlyǵyna baılanysty osy jumysta. Fılologıa ǵylymynyń kandıdaty Álfıa Iýlaevna ınstıtýtta sabaq beredi. Er jetken ul, boıjetken qyz bar. Dmıtrıı Vıktorovıch Vladıvostokta turady, áskerı qyzmette. Kelini — orys qyzy. Al Svetlana Vıktorovna osy kúnde Beısenbaeva, qazaq jigitine turmysqa shyqqan, úıli-barandy, Qostanaıda.

Vıktor Vıktorovıch áńgimeni tuıyqtaı kelip:

— Kórdiń be, Eltaı, taǵdyrdyń san taraý soqpaǵy keıde «Myń bir túnniń» hıkaıalarynan da asyp túsedi. Sypataıdan kóz jazyp qalǵasyn, onyń týma qaryndasy Álfıa shesheńe úılenemin, eline kelip qyzmet etemin, ony qoıshy, myna senimen, áldeqaıda jasarǵan, kúsh-qýaty, bilimi men biligi de zor jas Sypataımen qartaıǵanda jolyǵamyn dep kim oılaǵan. Dám tartty degen osy. Álfıa ekeýimiz bir shańyraq astyna orys, ýkraın, qazaq, bashqurty bar, tórt ulttyń basyn qostyq... Qazir qoldyń salasyndaı bes nemeremniń boıynda orys, kazak, ýkraın, bashqurt qanynyń qaısysy basym, ózimiz de bilmeımiz — kók kózi de, qara kózi de kekili jelpildep júgirip júr. Oına zamanmen! Ǵasyr buryn orys Ivan, hohol Petro, qyrǵyz Myrqymbaı saıyn dalada ońasha kezdesip kórsin. Bekise me, shekise me, arǵy jaǵyn bir qudaı bilsin. Týǵan-týma, jora-joldas, qyzmettes dostardyń arqasynda til syndyryp, qazaqsha sóıleýge jarap qaldyq. Qazir qý nemerelerim: «Arǵy atamyz kim, qaı jerde ómir súrgen?» dese «Bátir-aý, shaldy qınap qaıtesińder, odan da tarıh pen ádebıetti oqymaısyńdar ma? Arǵysyn bilmeımin, ótken ǵasyrda Dúısen atty qazaq pen Márıam Jagor qyzy ómir súripti, sol kisilerden taraǵanbyz»,— dep qarap otyramyz. Osynyń qatesi joq pa? — dep, dastarqan jınap júrgen Álfıa Iýlaevnaǵa qýaqylana qarady.

— Bári de ózińe belgili ǵoı, ákesi...

— Bizdiń jaı osy.— Vıktor Vıktorovıch ústeldi balaly úırek, ortan teregimen barabandata bastady.— Al óziń qalaısyń? Jol — josparyń ne? Týǵan jerden biraz shyǵandap ketken ekensiń. Es bilip, etek japqaly Tarbaǵataıǵa at izin saldyń ba?

Oıǵa belshesinen batqan Eltaı salǵan betten jaýap qatpady.

— Reti kelmedi. Balalar úıiniń dırektory onynshy klasta: «Seni munda shesheńniń sińlisi ótkizipti. Keıin eshkim joq izdep kelmedi. Al ana kisiniń qaldyrǵan adresi mynaý»,— dep, ápkemniń meken-turaǵyn berdi. Mektep bitiretin jyly hat jazdym. «Mundaı adam turmaıdy», — degen jaýap keldi. Ápkemniń bet-bádeni emis-emis... Qolymnan jetektep, sharshaǵanda kóterip alyp, arqasyna salyp, aýdan ortalyǵyna qaraı ushyrtyp kele jatqany kúni búgin kóz aldymda. Er jetkenshe sol kisini sheshe dep uǵyppyn. «Nege izdep kelmeıdi!» — dep qamyǵatynmyn ońashada. Ne dep bolmaıdy. Turmysqa shyǵyp, famılıasy aýysyp ketti me? Qıyn jyldary álde, álde...— Jaman sózge aýzy barmaı, únsiz qaldy. Azdan soń amalsyz áńgime jelisin jalǵady.— Mektepten soń jumys, oqý, taǵy jumys... Ázir komandırovkanyń sáti túspeı júr.

Vıktor Vıktorovıch aıaǵyn aıaǵyna aıqastyryp salyp, kabınet terezesine tesilip otyrdy da:

— Múmkin, nıet joq shyǵar?— dedi aqyryn ǵana.

Jigit jaýapsyz. Aıtary joq, shaldyń aýzynan shyndyq sóılendi. Kez kelgen kolhoz, sovhoz, zavod, fabrıkadan tabylǵan ocherktik materıal Tarbaǵataı taýynan da shyǵar edi. «Solaı da solaı, ocherk jazsam qaıtedi, on kún komandırovka berińiz»,— dese, bas redaktor qolynan qaǵa ma. Qaıta: «Aýylǵa jıi baryńdar. Naǵyz ómirdiń júregi oı men qyrda soǵyp tur. Keńsede ompıyp otyra berseńder qaǵaz shańy jep, qartaıyp ketesińder»,— deıdi lezdeme saıyn. Ol jetesine jetpedi. Pasport alǵansha eshkim de: «Kindik qanyń tamǵan jer — kók tiregen zeńgir taý, uıysqan orman, kúrkiregen ózen, tastan tasqa qarǵyǵan arqar»,— demese qaıdan jetsin. Tek atestat alar jyly dırektor qulaqqaǵys etti. Dırektor myqtap keshigip edi. Yldym-jyldym zamanda: «Bálen jerde Balqan taý bar, onyń astynda at basyndaı altyn bar»,— degen jel sózge kim senedi. Eltaı úshin Altaı da, Alataý da, Edil-Jaıyq, Ertis, Arys ta bir uǵym — týǵan jer, ósken el! Alaý kóńil, alaburtqan jastyq oı tereńine boılatpady, qos qoltyǵynan kóterip, áýege alyp ushty. Keıin ýnıversıtette Ertis boıynan kelgen qyz-jigittermen tanysty, az-kem mazasy qashyp, tanys-beıtanys dybys, sózder estilgendeı, taza aýa byldyrlap sóılegendeı sál eleńdedi — osymen tamam.

Tarbaǵataı taýlaryn kór tamyzda,

Kóz ushynda kókshil baıtaq dalasy.

Quıyn bolyp, quraq ushyp ańyzda,

Qulandardyń josylýyn qarashy!—

degen óleńdi, taýly, dal aly el týr aly kitaptar oqydy, biraq sonyń bári kózben kárip, qolmen ustamaǵasyn sapadan súrtilip kete bardy, kóz aldyna «týǵan jer» degen tutas sýret kelmedi. Ony aıtasyń, «Týǵan jerińe at izin saldyń ba?» — degen ońaı da qıyn suraqty alǵash ret osy Vıktor Vıktorovıch qoıdy. Adamdar: «Tuldyr jetimge týǵan jer ne teńi» deı me, álde el týraly jumǵan aýzyn ashpaǵan ózi de kináli, bálkim.

Tek áneýgúni qyzyl shyraıly qyzdy kórgende ǵana boztorǵaı shyryldaǵan seleý dala, kúıip pisken taba nandaı tompaıǵan qońyr tóbeler, qarsaqtyń jyltyńdaǵan kúshigi jáne de kezi jasty ápkesi eles berdi. Sol mezette ash ózegi talyp, qarny shurqyrap sala berdi, alys joldan aryp-ashyp kelgendeı myqtap sansyrady, tósekke qulaı ketti. Erteńinde soqtyǵyp sóılep, qyzdy jazyqsyz jylatty, uıadaı jyly bólmeden atyp shyqty amalsyz, sol ketkennen mol ketti. Sodan beri ol páterge barǵan emes.

Jigit ishteı kekesinmen kúldi — myqty bolsań osy hıkmetti murnynan tizip, bir aýyz sózdiń qaýyzyna syıdyryp aıtyp kórshi!

Basyn shuǵyl kótergen Eltaıdyń betinen osyny oqyp qoıdy ma, múmkin, biteý jaranyń aýzyn tyrnap alǵanyn tilsiz túsindi me, Vıktor Vıktorovıch kóp qajamady.

— Ǵafý et... Buǵan dál búgin jaýap berý qıyn. Jaýap tapsań da qate shyǵady. Ǵumyr boıy jaýap izdep ótersiń.— Fýjer erneýine erin tıgizdi. Qol saǵatyna qarady.— Aman bolsaq, áli talaı kún áńgime-dúken quramyz, Eltaı. Kópten beri jumys basty bolyp, ishim tolyp júr edi, bosap qaldy. Raqmet saǵan. Ázirge osy toıǵanymyzben jataıyq. Erteń — jumys. Qazir shesheń tósek salyp bersin.

— Esh qam jemeńiz. Alǵystan basqa aıtarym joq, Vıktor Vıktorovıch. Ólgen ákem tirilgendeı boldy, shynymdy aıtsam. Men taksı shaqyrtaıyn.

— Jo-joq, atama.

— Erteń nómirge salatyn maqalany páterde qaldyryp ketippin. Kúndegisin kúnde jalmap salatyn kombaın ǵoı gazet degen.

— Qap! Jumys jaıy eken, onda zorlyq joq.

Maqalany erteń tańerteń de alyp úlgeretin. Shyntýaıtyna kelgende, ap-aýyr basy dyńyldap, taza aýa tiledi. Qap-qap sóz aıtyldy, talaı oılar qozǵaldy, ne túrli qymbat kómbeler qazyldy. Osy saǵattan bastap ózge ǵumyry bastalǵandaı — áke tapty. Ákesi qandaı, kim, muny bilý tapqan emeı nemene. Oǵan qosa ákesiniń qany tamyr-tamyrynda búlkildep soǵyp turǵan qandas týys tapty. Bul qýanysh... Kúıigi de bar — ákeniń kózi joq, elesin ǵana ustady. Myna úıge túnese osynaý qarama-qarsy oılar kezi ilingenshe túrtkilep, aradaı talaıdy. Oı onsyz da jetkilikti. Úırenshikti qýyqtaı qujyrasyna, serippesi syqyr-syqyr jaıma tósegine jambasy tıse, bári de umytylyp, uıqtap keter. Al erteńgi násip — táńirden.

— Júr, bermen, ákeńdi kórseteıin,— dedi ornynan turǵan Vıktor Vıktorovıch.

Eltaı ańyryp, kresloǵa keptelip otyr. Hatshy kúldi.

— Ázil ǵoı. Sypataıdyń sýretin kórseteıin. Soǵys kezindegi sýret... Bir-aq dana...

Jigit basyn shaıqady.

— Raqmet. Ol foto mende bar...

Hatshy qasyn kerdi.

— Qalaı?

— Ol foto — myna men, meniń ózim.

Vıktor Vıktorovıch oılandy. Eltaı ornynan turdy.

— Keıin kóreıin ákemdi. Áýeli týǵan jerge baryp qaıtaıyn. Ákege uıalmaı kórinetindeı is tyndyraıyn.

— Óziń bil...

Vıktor Vıktorovıch taksı esigine qolyn salyp turyp:

— Telefon shal, úıge kel, jumysqa kirip shyq, qysqasy, sýǵa batqan tastaı joǵalyp ketpe. Jetimniń kisikıik jaıy ekibastan belgili. Sen endi jetim emessiń; men barmyn, shesheń bar. Óziń de keıin áke bolasyń. Bireýge áke adam jetimdikten taza qutylady. Úlken Sypataıdan ańdaýsyzda aırylyp, aýzym kúıgen. Ondaı qatelikti shalǵa endi qaıtalatpa,— dedi.

— Bolsyn, Vıktor Vıktorovıch!

— Kóriskenshe, Sypataıych!

Eltaı qala shetinde, taý baýraıynda turatyn. Órge qaraı kúshene bozdap kele jatqan taksı jaryǵy ár burylysty bir túrtkileıdi. Jigit oı ústinde. Oılaǵan saıyn sóz shoǵyry kómeıine lyqyp kep, lyqyp kep, tópeme sóılemge aınala jazdaıdy. Jańa Vıktor Vıktorovıchpen qoshtasarda óstip edi. Jamany sol, tiliniń tusaýy sheshilmedi: qashannan eń ońtaıly, oryndy tusta óz cózine ózi qaqalyp qalady. Kerýen kóship, ıt úrip bitkesin:

«Qap! Ne aı qarap, albasty basty jańa! Jaý ketkesin qylyshty sermediń ne, sermemediń ne!» dep, barmaǵyn tistep, sanyn soǵyp otyrǵany. Bala jastan týys-týma, aǵa, apa ústine jaırańdaı kirip, emin-erkin erkelep sóılemegesin, qalaýyńdy alyp, úıden taıtańdap shyqpaǵan soń ondaı erkelik eseıgende qanǵa sińbeıdi eken. «Eki qýyp, bir qalǵanyń emes, aýyzdy alaqanmen jaýyp, baǵyp sóıle. Áıtpese teris uǵyp, taýdaı taýanyńdy tez-aq shaǵar»,— degen uǵym jelkeden tartady.

Taksı pys toqtady. Esep aıyrysyp, kabına esigin sart japty. Jol sorabyna kólbeı túsken jaryqty qýalaı qarady. Asfált tóselmegen shoqaq-shoqaq qara joldyń oıys, dóńi tolqyn-tolqyn qatyp jatyr. Sol ybyr-jybyr qalpy kóshe aıaǵynan qarańǵy dalaǵa sińip, qoıyndasa astasypty. Sheńber syza burylǵan taksıdiń qyzyl shamy óshýge aınaldy. «Bizdiń soqpaq ta qashanǵa qala ishin sharlap, adasa berer deısiń. Qos ókpeden qysqan qystalańnan týǵan jerge bir bet alarmyn. Áıteýir, ushyǵy qala syrtyna shyǵyp, dala aralap ketetin shoqalaq qara jol aman bolsyn!»—dedi oısha.

* * *

Qar japalaqtap jaýyp tur. Jer dúnıe appaq. Bıik-bıik úıler, qarań-qurań kisi, mashınalar qar quıynyn keship júr. Salonnyń uzyna boıyna tartylǵan bilikke asylǵan Eltaı únsiz. Yzǵyǵan troleıbýs jigitti kindik qany tamǵan týǵan jerine alyp keledi.

Mine, tup-týra bir aıdyń júzi, ápkesiniń jetegimen aýdanǵa dedektep kele jatyp, kóz ańǵalaǵyna uıyp qalǵan máńgilik kórinister — samal jel sapyrǵan seleý dala, áýedegi noqattaı boztorǵaı, seleý arasynan qyzǵylt sary jony josyp ótip, joq bolǵan qarsaqtyń kúshigi, shartabaq kún, qarny ashqany, betin jalyn shalyp kúmpıip pisken taba nan tárizdi qyzǵylt tóbeler, alystaǵy kógildir taýlar kerýeni — osynyń bári qyzyl shyraıly Qarashash beınesimen etene birigip, bite qaınasyp, jik sańylaýsyz qabysyp ketkeli qashan. Kún ara sol uıadaı jyly dúńgirshek úıge bas suqpasa, Qarashashtyń jaltyraǵan kózi men uıań kúlkisin kórip qaıtpasa týǵan jerdiń jańaǵy syzyqtary óshirgish astyna túsetindeı jany jaı tappaıdy. Qyz qashan da bir qalypty. Áýeli narttaı qyzarady, qyzyly bet ushynan tarqaı bere syńǵyrlaı ún qatyp, tórge shaqyrady, bir kirip, bir shyǵyp, shıkili-pisilisin aldyna qoıady, oqıǵasy kedeı kúndelikti turmysyn beıkúná áńgimeleıdi. Qarashash ta Tarbaǵataı taýynyń bir jeńin jaılap, sovhoz qoıyn baqqan kempir-shaldyń jalǵyz qyzy eken. Ótken jyly mektep bitiripti, dos qyzdarynyń úgitimen oqý izdep kelipti. Konkýrstan ótpegesin kıim tigetin fırmaǵa úırenýshi bolyp ornalasqan. Ázirge óıtip-búıtip kúnelte turyp, keler jyly baqytyn taǵy synamaq. Sońǵy kezde ol oıynan aınyp júr. Taý tirshiliginen múldem bólek, dyrdýly qalany jersinbeıdi. Kempir, shaldan: «Qartaıǵanda kórgen qyzyq ediń, el bilmeıtin, jan baspaǵan qıanǵa shyǵandama, taýqymetińdi kórsetpe. Aýdandaǵy shotovodtyń oqýyn bitirip berseń biz rıza. Esiń barda eliń tap, kaıt, qalqam!» degen hattar da jańbyrsha jaýatyn kórinedi. Qyz da aýylǵa qaıtyp túzelmesteı qısaıǵan. Keler aıda jıylyp-terilip, sapar shekpek. Altyn ekeýiniń arasy da qyzyq eken: qalada ósip, erterek boı túzegen suńǵyla Altyn úı sypyryp, as pisirý, eden tyrnalap jýý, azyq-túlik tasý sıaqty bul jalǵanda bitip bermeıtin kúıbeńi kóp qara sharýany Qarashashqa artypty. Al qojaıynmen qybyn taýyp tildesý, kıno, konsertke bılet alý, kelgen jigit-jeleńdi kúle qarsy alyp, ázildesý, qysqasy, mádenı, ákimshilikteıin sybaı-saltań, sypaıy tirshilikti óz moınyna alǵan. Shaǵyn qaladan usaq qýlyqtaryn ala kelgen Altyn Qarashashtyń kónbistigin, sen salar da men salar, atqa jemdi kim salar baqaı esepten alystyǵyn tez ańǵaryp, esepshotqa tizip qoısa kerek. «Kóılegimdi jý, konspektini kóshirshi...» ber jaǵy ǵana. Keıingi aıda Eltaı kelse jıyryla qalady. Abyraly kórinbegeli kóp boldy, onyń ústine aıtqanyna kónip, aıdaǵanyna júrgen aýyl qyzy ýysynan shyǵyp barady, osy ekeýin de Eltaıdan kóre me, áıteýir, bul kúnde artynan topyraq shashqandaı. Jaqtyrtpaǵany elden erekshe. Qońtorǵaı, qyrǵı qabaq otyrady da, aıaq astynan synyqsyp, maıysyp-qaıysa bastaıdy. «Restoranǵa shaqyryp edi jigitter, ǵafý etińiz, Eltaı. Kıinemiz, boıanamyz, ıá, Qarashash? Álgi bolgar lagyń qaıda, júrshi, taýyp bershi»,— dep, qyzyl shyraıly qyzdy qushaqtap, shóp etkizip súıip alyp, mysyqsha buratylady deısiń. Eltaı, amal joq, qosh aıtyp, óz betimen ketedi. «İshimdegini tap jigit. Keıin aıaq-tabaqty jerge atyp uryp, tisin qaırap otyratyn dúleı «tankiler» osyndaı úndemesterden shyǵady». «Meniń qyzdaı syzylǵan jýas jerlesim bar, kel, tanystyraıyn. Seni syrttan biledi, unatyp qalypty»,— dep, Qarashashty arbaıtyn kórinedi. Keshe osynyń shet jaǵasyn shyjymdap bildirgen Qarashash óksip-óksip jylaǵan: «Ketem, qartaıǵan áke-sheshemniń qasynan tabylamyn...» Eltaı: «Meni qaıtesiń?»— deı almady. Oǵan qaqysy da joq. Qyz-jigittiń ym-jymyna jetken joq, qaryndas, syılas aǵadan áli asqan joq. Qarashashty qaıdam, ınabat, uıatqa bala jastan jaqyn qyz ishi jalyndap jatsa da syr bildire me. Al aradaǵy syılastyq deıtin uzaq joldy jalǵyz-aq attap, qysqarta salý degen túsinikti nárse Eltaıdyń mıyna qonbady.

Keshe qyz qasynan toń-torys shyǵyp ketti. Qujyrasyna kirgesin de nár syzbady, qolyn taraqtap, jelkesine jastaǵan kúıi tas tóbege qarap, syqyrlaýyq tósekti janshyp jatyp aldy. Túnniń bir ýaǵyna deıin saryla sandalyp oılanǵan. Oılandy da, aqyr aıaǵynda tas túıin sheshimge keldi.

...Jaǵa-óńiri, qulaqshynyna qonǵan kóbik qardy jigit qaǵa-maǵa kirip kelgende, Qarashash saýsaǵy maıysyp, Altynnyń konspektisin kóshirip otyrǵan. Tehnıkýmnyń keshki bóliminde oqıtyn Altyn sabaqqa ketipti. Dúrildep janǵan ystyq pesh tabynan eki beti alaý. Túsi qashyp, bop-boz bolyp turǵan Eltaıdyń syrtqy kıimin ilip:

— Jaı ma?— dedi.

Jigit selt etti. Qabaq astynan qyzǵa tesip qarady.

— Jaı emes...

Júregi aýzyna tyǵylǵan qyz alaqandaryn keýdesine aıqastyra basqan kúıi turyp qaldy.

— Jumysyń tynysh pa?

— Tynysh...

Sarań, áıtse de ishki qyzýy mol iltıpat tońyp kirgen jigittiń júregin jylytty.

«Jaı ma? Jumysyń tynysh pa?»—qandaı raqat, qandaı jaqsy!.. Osy sózderdiń býy býynǵa túsip, taraǵansha baqyraıyp otyrdy da, bir mezette aspannan túskendeı dúńk etti.

— Jınal!

Qyz otqa qaqtaǵan alaqandaryn jigittiń moınyna saldy.

— Tońyp keldiń be? Qolym jyp-jyly ma?

Eltaı qyz qolyn ýysyna salyp ustap otyryp, týra kózine qarady.

— Qarashash, men seni alyp ketýge keldim.

Boıjetken múldem jaıbaraqat.

— Qaıda?

— Bizge júresiń. Osy qazir...

— Nege?

— Maǵan kúıeýge shyǵasyń...

Qyz aýzyn alaqanymen basyp kúlip jiberdi de, tyna qaldy. Shegine-shegine pesh qasyndaǵy tabýretkaǵa sylq otyra ketti. Eltaı ústel ústine jabylǵan gazet shetin jyrmalap, up-usaq qylyp jyrtyp otyr.

Eki-úsh mınýttan soń áldekim túrtip qalǵandaı boldy; eki qolyn tizesine salǵan qyz buǵan qarap qalypty. Eges, kekesinnen ózgeshe kózqaras. Jigit ne búk, ne shik túsetin jeri osy pesh mańy ekenin bildi, tez-tez bastyrmalatyp, túıdektete jóneldi.

— Bir tıyn aqsham joq... Toı jasamaımyz... Tórt-bes dos-jarannyń basyn qossaq jetedi. Áke-shesheńe de alaqan jaımaımyz. Bárin nólden bastaımyz. Seni jaqsy kóremin, ázirge aıtatynym osy-aq. Qıyndyq bastap asady. Kúndi túnge, túndi tańǵa uryp talmaı eńbek etemin. Jazý men úshin jutatyn taza aýa, sý, aspan, qysqasy, bári... Iá, deseń... jınal. Joq, deseń... qosh bol!

Qulaǵy shýlap, eki qoly tizesinen asa salbyrap otyr. Qyl kópir ústinde terbelip turǵan aýmaly-tókpeli taǵdyryn taǵy órge saldy, eger jaza bassa, ómiriniń aıaǵyna deıin basy qańǵyryp ótedi, adam bir-aq ret qatelesedi, qalǵan qysqa ǵumyryn sol qatesin túzetýge beredi, ekinshi qatege úlgere almaıdy. Ózi bolsa birsári, ómirdiń apaı da topaı asaý aǵysyna bashpaıyn bir malyp, bir alyp jaǵada turǵan Qarashashty qoldan tartyp, ózimen qosa ala ketpek, al arqyraǵan aǵys qaıda aparady, qaı jarǵa aparyp soǵady, ol jaǵy tas qarańǵy.

Kil aıdyndy, betti sózder Qarashashty jasqap tastaǵan ba, saýsaqtaryn ashyp jumyp, ashyp jumyp, tilsiz otyr. Tereze aldynda qońyraýly arzan qol saǵat syrtyldaıdy. Syrttaǵy sýyq ishtegi jyly aýany sýyryp tartyp, pesh kómeıi gý-gý etedi. Pesh kómeıin jalyn jalap-juqtaıdy; myń buralyp bılegen ot shirkin netken kúrdeli, ári qarapaıym. Ári meılinshe shynaıy. Qar jaýǵan, jańbyr tópegen kúnderi kúrt kóbeıetin kezekti kelimsekterge: «Aná joq. Ne? Túngi on ekide keledi. Aıttym ǵoı, joq, joq... Esikti syrtynan jabyńdar da, kelgen izderińdi izdeńder. Ne? Iekteriń qyshymasyn, on ekide kirgizbeımin. Serber aman bolsyn... Katá ma? Oǵan Jená kelip otyr. Kim? Jigiti»,— degen Stepa aǵaıdyń dorba-dorba úni estiledi. It qyńsylady. Qaqpanyń temirden burap soqqan tutqasy saldyrlady. Jeldetkishten ishke suǵynǵan aǵash butaǵyna sýyqtorǵaı dúr etip qondy: júnin úrpıtip, moınyn ishke tyǵyp alǵan, úrgen shardaıyn dop-domalaq. Jyly aýaǵa, jaryq bólmege umtylǵany ma, «Myna ekeýi qaıtedi-eı? Qyzyq-aı!» degendeı ishke moınyn sozyp, qylt-sylt qaraıdy.

Sút pisirimnen keıin Eltaıdyń qary erigen shashyna alaqan tıdi. Basyn kótergen: Qarashash dál qasynda tur, janarynan nur tolassyz tógiledi, jún koftasynyń óńirin oń qolymen qymqyra ustapty, erni sál ashyla túsken...

— Men shaı qoıyp keleıin...

Kóz aldyn munar alǵan jigit júzin óz jaǵasyna kómdi.

EKİNSHİ BÓLİM

Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym,
Ustarasyz aýzyńa tústi murtyń.
Jaqsy menen jamandy aıyrmadyń,
Biri qan, biri maı bop endi eki urtyń.
Bet bergende shyraıyń sondaı jaqsy,
Qaıdan ǵana buzyldy sartsha syrtyń.
Uqpaısyń óz sózińnen basqa sózdi,
Aýzymen oraq orǵan óńkeı qyrtyń.
ABAI, XIX ǵasyr.

* * *
Jańa jyldan keıin aspan túbi tesildi, qalyńdatyp-qalyńdatyp jaýǵan qar basyp salyp, boran-shashynǵa sarań eski jyldan esesin myqtap aldy. «Boldy ma, kóshe-kóshe qarǵa toldy ma?» dep, taza aýany izdep, syrtqa tanaýraı shabýyldaǵan qalalyqtar men qalyń mashına ulpa qardy eki-aq kúnde taptap, tapasyn shyǵaryp edi, úshinshi kúni túske taman kún qabaǵyna qaıta kirbiń ilinip, keshke qaraı elekten túskendeı esilip bastalǵan qar túni boıy tolastamady. Erteńinde qar da, bult ta zymzıa, álekedeı jalanǵan sary aıaz ǵana býyp tur. Onymen tirshilik tynysy toqtaǵan joq; tórt dóńgelegi tórt jaqqa ketip yńyranǵan mashınalar kópsime qardy aıamaı janshyp, kók taıǵaqqa ońaı aınaldyryp barady, qol-aıaqtary rúl, jyldamdyq aýystyrǵysh, pedal arasynda erbeńdegen shoferlerdiń júıkesi tym juqa, aldyn kesip ótken jaıaý ataýlyǵa jaýyǵa qaraıdy, aıaǵyn alyp júre almaǵan janǵa ne saýsaq bezeıdi, ne suq qolymen óz shekesin nuqıdy: «Bir basyńa ıe bolmasań nesine jer basyp júrsiń?» Tis arasynan syzdyqtata sybyrlap, sybap ketetini de bar. Bet-aýyz ataýly burqyldaǵan appaq bý ásirese tan sáride qasat qarǵa adam tabany tıse shaqyrlap mı shaǵady, avtobýstaı emes, elektr peshten maqurym tramvaı, troleıbýstardyń ishi azynaǵan sýyq, qoldan qolǵa bılep ótken bılettik qara baqyrlar saýsaq qarıdy, jaıshylyqta qaqpa astyna tumsyq tyǵyp, kóshege shańqyldap úretin qanden ıtter bul kúnde quıryqtaryn butyna qysyp, úıshikten shyqpaıdy. Avtobýstar da aıaldamaǵa kóp kidirmeıdi, qaryn quryshy jolaýshylarǵa lyqa tolysymen quıryǵynan byrq-byrq múńkitip jiberedi de, aldy-artyna qaramaı josyp beredi. Ár adam aýa raıy týraly bir-bir joramal: «Bıyl dońyz jyly, baıaǵy zamanda qoıshy ataýlyny aq sıraq qylyp, el aqtatyp jiberetin, qatyn-qalash, bala-shaǵa qara qazan túbine qarap qalatyn jut dońyz!» «Áp, báse, bet qaratpaı qaqyraýy jaman!», «Ózimiz de túlen túrtip, qarap júrmeımiz. Tynysh jatqan tabıǵatqa túre tıisip, bergenin qolynan, bermegenin jolynan alyp, qaýsyryp bara jatyrmyz, kekirik atqan kóp toqtyqtyń bir ashtyǵy bolmas deımisiń».

O sheti men bu sheti qozy kósh úlken shaharda kári quda — qys qaharyn sezbegen, qańǵalaqtaı qulaǵan aqsha qardy tamashalap, keńsirik ashytatyn káýsar aýany esep-talǵaýsyz qumarta jutqan, aǵashtardyń dińin teýip, qaryn túsirip, ishpeı-jemeı mas bolǵan, biriniń tońǵan qolyn ekinshisi ysqylap jylytqan jas jup ala qoıdy bóle qyryqqandaı elden erekshe kózge túsedi, olar — Eltaı men Qarashash... Ekeýi de qys kezi qyraýda óz júrekteriniń dúkiline ǵana, sózderine, kúlgen kúlkilerine qulaq salady. Soǵan máz, basqa dúnıe tas umyt: al ondaı tyńdaý, kórý, tramvaı, troleıbýs, avtobýstarda turǵan boıy pále eken. «Áı jigit, kassige qol jalǵashy» — kúlki, «Osy kúngi jastar ne ózi, sańyraý ma, mylqaý ma, ádeıi isteı me, túsinip bolmaısyń» — qyz bý demin jigit betine úrleıdi, «Jurt kózinshe aımalasýyn!», Eltaı Qarashashtyń támpish murnynan túrtip qalady, taǵy da kúlki, «Áı qaraqtarym, shydaı almasańdar shyǵyp turyńdarshy»— oǵan da ókpe joq, jymyńdasqan ekeý túsip kete barady. El jata kınoteatrdan páterge kelse, tańerteńnen ot janbaǵan úı ishi azynap turady: «oqasy joq, qazir tamyzyq tutatamyz», ystyq tabada byrysyp-tyrysyp shyjyldaǵan jumyrtqaǵa tuz salynbapty, sý tatıdy — «barǵa shúkir, tuzdy altynǵa aıyrbastaıtyn sor zaman qarań, tek tezirek tósegińdi qamda...»

...Turmys o basta birden búıtip túzelmegen: qar jaýǵan túni Qarashashty qara chemodanymen qosa taksıge salyp, taý baýraıyndaǵy páterge salyp uryp jetip kelgen: Káten apaǵa «keliniń» dedi, yrym-jyrym jolyn biletin eski kóz kárıa saspady, qos ýys kámpıtti: «Oń aıaǵyńmen kir, qaraǵym, qadamyń qutty bolsyn!»— dep, Qarashashqa qaraı shashyp jibergen. Odan ary... Eltaı jolaı gastronomnan satyp alǵan shampandy úsheýi shoshaıyp otyryp bólip ishti, qujyradaı tar bólmege jas jubaılar betteı bergende, kempir shytyradaı appaq kórpe-jastyqty Qarashashtyń qoltyǵyna qystyrdy.

«Tamasha, ómir tamasha» kópke uzamady, kempirde jazyq joq, osqyrynǵan Eltaı tunyq sýǵa qara tas laqtyrdy. Kezekti shaı ishiste qyzara bórtken úı ıesi: «Eltaıjan, jylǵa jýyq shaı despeı bir bıdaıdy bólip jedik. Óz balamnan artyq sanaımyn seni, tipten. Uzaǵynan súıindirsin»... — dep, oramalyn kózine apardy. Nandy burap asaǵan Eltaıdyń oıynda dáneńe joq, «Iá, apa!» — dep qoıady. Jigitke bir, kelinshekke eki qaraǵan Káten apa nar táýekel dedi, tóte ketti: «Qarashashtyń úıine qashan túsesińder, Eltaı aınalaıyn? Bas qudaǵa kimdi saılaısyńdar?» Úgitilgen nan qıqymyn alaqanyna jıystyryp salǵan Eltaı: «Bas quda? Keregi joq», — dep sandaldy. Kempir bir qaýym ýaqyt óz-ózine kele almady. Áreń-áreń es jınady; «E, nege? Qazaqtyń yrym-jyrymy qaıda, joly qaıda? Otyz kún oıyn, qyryq kún toı bolmaı ma, bas jelinip, kıit kıilmeı me?» «Toıdyń tórinde bas quda bolyp men nege otyrmaımyn?» — degen túpki oıdy túsinbegen shalaǵaı Eltaı: «Toı bolmaıdy. Oǵan hal de, qarajat ta joq. Ruqsat etseńiz búrsigúni tórt-bes qurby-qurdastyń basyn qujyra bólmede qosamyz, sonymen toı-soı bitti!» — dep kóńirsitsin. Kempir ókpesi túse kúrsindi. Ornynan sozalańdap áreń turdy: «E, alla, bala, balanyń isi shala»,— dedi.

Qas qaraıa qujyraǵa sypaıy kirgen kempir Qarashashtyń qolyna bir japyraq qaǵazdy ustatyp ketti. Ońashada ekeýlep oqysa: «Eltaı qaraǵym. Buryn jalǵyz óziń ediń. Endi ekeýsiń. Aqyldy balasyń. 60 (alpys) som tóle aı saıyn. Gaz, qystyq kómir, tamyzyq óz moınyńda. Qansha som — kezinde aıtamyn. Sóıt, qalqam. Jazǵan apań Káten», — dep shımaılapty. Aldymen qosylyp kúldi. Artynan oılandy. Sonsoń kádimgideı qınaldy.

Bul «Shydasańdar osy, shydamasańdar shyǵyp turyńdar páterden» degen úzildi-kesildi úkim edi.

Erteńine ekeýi páter izdedi. İzdegenderin ybyr-jybyr, bir-birine mingesken baraq úılerden tapty. Jastary alpysty alqymdaǵan kempir, shal as úıdi qospaǵanda bir bólme páterin jalǵa bermek. Qabyrǵalas, irgeles kórshileriniń kóbi shal-shaýqan, kempir-kepshikter... Ekeýi nekege otyrmaı-aq kempirdiń páterinde elbesip-selbesip turyp kelipti, jýyqta shalǵa Uly Otan soǵysynyń ardageri retinde bir bólme jaı berilipti. Gazy, ystyq, sýyq sýy bar, vanasy bar sańǵyraǵan sol páterge kempir-shal búgin-erteń kóshedi. Úı basqarmasy tekserse: «Kempir halsiz, bir kún saý, bir kún aýrý, kútemiz-baǵamyz, alys jekjatymyz, ózi Sibirdegi balasyna qonaqtap ketken»,— degen jaýap berilýi tıis. Kórshiler ólse de syrttan satpaıdy. «Tek olarǵa kóz alaıtpańdar, shı shyǵarmańdar, tatý-tátti turyńdar. Araqtan bosaǵan bótelke bolsa bere salyńdar. Bir jyldyq páter aqyny aldyn ala alaqanǵa sala qoıyńdar, káne!»— úı ıeleriniń ýáji osy edi.

Úsh túıinshek, eki chemodandy bular taksıge apyl-ǵupyl tıep jatqanda, Káten apa esh sasqan joq, sol jaq áınegi shytynaǵan kózildirikti keńsirigine ildi, qolyna qaǵaz, qaryndash alyp, áldenelerdi aýzy jybyrlap esepteı bastady. Eltaı:

— Al kóriskenshe saý bolyńyz! Jamandy-jaqsyly aı turdyq. Sizden bóten sóz estigemiz joq. Es jıyp, etek japqasyn habarlasamyz, — dep dybyrlaı berip edi, sabaq jipteı jińishke ernin qymqyrǵan kempir:

— Elektrdiń aqshasyn tólep ketińder! — dep kúńk etti.

— Tólep edik qoı.

Kempir alaqanynyń astyndaǵy qaǵazdy ústel shetine, Eltaıǵa taman ysyrdy.

— Túni boıy shuqshıyp jazasyń kep, jazasyń... Biz qalǵanymyz jabylyp qansha energıa jaqsaq, jalǵyz ózińe sonsha ketti. O basta jazýshyny páterge alǵanymdy bilmeppin. Áıtpese elektrge degen aqyny eki eseleıtin em. Mine, eseptep shyqtym, ár aıǵa eki somnan qosyp tóleýiń kerek.

Eltaı jıyrma bes somdyqty ústel ústine tastady.

— Jete me, apa?

— Sdach joq...

— Qosh bolyńyz!

Taksı esigin asha bergende, buıra bas balasy qalbaqtaı júgirip jetti. Kele qushaqtap, ekeýin de aıqysh-uıqysh súıedi deısiń, súıedi.

— Baqytty bolyńdar, saý bolyńdar! Meniń qateligimdi qaıtalamańdar!

— Raqmet!

Qarashashtyń kózin ala bere Eltaıǵa ábden ılengen jyrym-jyrym kókqulaqty tyqpalaıdy.

— Óı, mynaýyńyz ne?

— Baıaǵyda qaryz alǵan bes som...

- Atamańyz. Myna saldyr-salaq júrisińizdi tastańyz da, jeńgeımen tabysyńyz, bizge qaıtarǵan qaryzyńyz sol bolsyn. Bul úıde júrip, túzý jolǵa túsýińiz ekitalaı...

— Ras, ras...

...Jańa páterdiń bar jıhazy — adam aınalmaıtyn as úıde turǵan quj-quj bet eski ústel. Eden bes batpan kir. Burysh-burysh — temeki qaldyǵy. Shylym tútini ystalǵan páterden aqtasań da ketpeıtin kermek ıis qolqany qabady. Peshke dúrildetip ot jaǵyp, esik-terezeni ashyp tastady. Kásekterdi, edendi pyshaqpen qyryp tazalap, qaıta-qaıta jýyp, sanaýly zattaryn ornalastyrdy. Ústel janyna jaman kirpishteıin tórt burysh qara chemodandardy tiginen qoıyp otyra qaldy da, terlep-tepship, shaı ishti. Sodan býy burqyrap, jaǵasy jaılaýǵa ketip, esik aldyna shyqsa, eńkish kelgen aq bas kempir tur. Qabyrǵa kórshi Arına Stepanovna... Pensıada, qaraqan basy, jalǵyz turady.

— Biz de jas bolǵamyz, óstip kóship qonǵamyz. Kómektesip jibereıin, júkteriń qashan keledi?

Bir-birine qaraǵan ekeýi kúlip jiberdi.

— Arına Stepanovna, biz júgimizdi mana kirgizip alǵanbyz.

— Kirgizgeni qalaı? Júk tıegen mashına kelmeı me? Qazaqtar ul-qyzdaryn yrǵaltyp-jyrǵaltyp uzatpaýshy ma edi?

Jas jubaılar máz-meıram.

— Olar burynǵy qazaqtar, Arına Stepanovna. Biz yrǵalyp-jyrǵalýdy unatpaıtyn qazirgi jastarmyz.

— Qaıdam, qaıdam...

Keshe qaraı jumyrtqa jaryp, maıǵa shyjǵyryp jedi. Toq basqasyn Qarashash edenge sol kúni shyqqan barlyq gazetti, gazet ústine apta buryn satyp alǵan kórpe-jastyqty tósedi. Eltaı as úıde jýynyp, qaıta kirse, kelinshegi jatyp qalypty. Jigit jaqyndap edi, tanaýy pys-pys etedi. Kózi jumýly. Kúrsindi de, ústelge bettedi. Qalamynyń bitken pastasyn aýystyryp, aldyna qaǵaz jaıdy. Kópten beri bir áńgimelik taqyryp janyn qınap, pisip qalyp edi, sıpaqtatyp jaza bastady.

— Jatpaısyń ba?

Selk etti. Tý syrttan jetken jyly da nazdy ún atylǵan myltyqtaı estildi. Jigit myna páterdi umytyp, qıal dúnıesine qanat qaǵyp edi.

Qarsy aldyna qaraǵan beti:

— Uıyqta! Men... jazamyn,— dep myńq etti.

Kórpe astynan jyltyrap, kúıeýine qarap jatqan jas kelinshektiń qara kózinen ushqyn jaılap sóne berdi.

...Apta ótken soń, tórt aǵash oryndyq, kákir-shúkir ydys-aıaq, serippeleri sý jańa jarqyraýyq temir tósek kirdi. Páterleri úı qusap qaldy. Osyny dúrbi salyp kórip otyrǵandaı yrjańdaǵan Abyraly men Altyn qol ustasyp jetip kelmesi bar ma. Eki-úsh tal gúli bar. Tilshelenip kesilgen kolbasa, maıǵa shyjǵyrylǵan baıaǵy jumyrtqa aldaryna tartyldy. Abyralyǵa sóz tıdi. Ol Altynǵa ıek qaqty.

— Ápkel álgini!

Mana kirgende senekke qoıyp ketken be, qyz qaǵazǵa oralǵan jeńdi bilekteı áldeneni alyp keldi. Sol jýandy áspetteı kótergen Abyraly:

— Oramal ton bolmaıdy, jol bolady, ony bilesińder ǵoı? — dep nyǵyrtyp, Eltaı men Qarashashqa túıile qarady.

Esi qalmaǵan ekeýi jik-japar.

— Ne ákelseń de rızamyz.

— O ne degeniń!

Abyraly jýan qaǵazdy ústelge qoıdy da, fokýs jasaıtyndaı eki qolyn kótere berip, kózin jumdy. İshinen duǵa qaıyrdy ma, erni jybyrlaı kúbirledi. Dúr silkinip, qaǵazdy bas saldy. Qabatynan soń qabatyn sypyryp, alyp jatyr, jerge laqtyryp jatyr, onysy kishkene ǵana boıy bar, aınaldyra kıgen tony bar degendeı qyryq qabat eken, bitip bermesteı kórindi, bir kez kishigirim kesedeı domalanǵan birdeńe qaldy.

— O, ústel saǵaty!

— Jumystan keshikpeımiz...

— Ústel saǵaty emes, odan kem de emes.— Yńyldaı ándetken Abyraly domalaqtyń oraýyn jazyp edi, uzynsha-uzynsha «Sýpersement» degen jelim qutylary. Jas jubaılar ańyrǵannan ańyryp áli otyr. Eki qutyny eki qolyna alyp, aspandata kótergen Abyraly sańqyldap sóılep bersin.

— Mynaý «Sýpersement» ǵajap jelim — temirdi aǵashqa, aǵashty shúberekke, shúberekti betonǵa jabystyryp tastaı beredi. Altyn ekeýimiz ońashada kúshin synap kórip ek, masqara, biz de taza jabysyp, tegi aırylmaı qaldyq. Sosyn: «Qoı, bizge muny paıdalaný áli erte, qoıa turaıyq, myna páleń Qarashash pen Eltaıǵa tym kerek zat eken, úı ishinde ydys-aıaq syldyramaı turmaıdy, sondaı qyrbaı kezde ústerine me, álde erinderine me, moldap jaqsyn da, tas qatyp jabysyp qalsyn» dep, senderge alyp keldik. Na avarıınyı slýchaı bireýin ózimizge qaldyrdyq. «Sýpersementteriń» taýsylmasyn! Egerákim, bitip qalsa, Eltaı, ózime ońashada aıtarsyń, júgirip baryp taǵy on shaqtysyn satyp ákelemin,— deı kelip, ekeýine bir-bir jelimnen ustatty.

Sóz tapqanǵa qolqa joq, kúlki dúrildedi. Qarashash Abyralynyń bujyr-bujyr betinen súıdi. Eltaı:

— «Sýpersement» senderge de túptiń túbinde buıyrsyn! — dep, qolyn qysty.

Qyzyq pen shyjyqtyń talqany osymen taýsyldy da, kúndelikti tepeń-tepeń «aıt shúý, ala atym» degen tirshilik bastaldy.

Qarashash erte jatady, tań azannan jumysqa ketedi. Oıda joqta shańyraq kótergen, otaý qurǵan astan-kesten táltirektetip jiberdi me, bir manaýraǵan qalyń uıqydan aıyqpaıdy. Eltaıdan eshteńeni suramaıdy, aqyl da salmaıdy, tompańdaı shapqylap, aıtqanyn isteı beredi. Kelinshek bolyp túskeli kúıeýi ózi ne jazady, suraǵan emes. Eltaı da túsindirmedi, kúnde el jata qalamyn úshkireıtip quj-quj ústelge tónedi. Biraq mandymady. Áńgimeniń aýy men baýy túgel sekildi, al tartpaǵa salyp, apta ótkesin jańalap oqysa — ne keremet,— jansyz, qansyz, qýraǵan qýraıdaı qytyrlaǵan birdeńe. Jetpeıdi — ony biledi, al ne jetpeıdi — ol jaǵy qarańǵy. Túsinde súıgen qyzyn aıqara qushaqtap, oıana kelse, temir tósekti qushqan jas jigittiń jaısyz jaǵdaıyn bastan keshedi. Bul óz janyn ózi jep, egele taýsylyp otyrǵanda, Qarashashqa tegi raqat: uıqysy sondaı tez, qalaı jelkesi jastyq sıpasa, solaı kirpigi ilinedi. Jáne adam qyzyǵatyn ádemi uıqy. Bet ushy shertip pisken almadaıyn qyzaryp, tolyq erinderi búrile ashylyp, tolqyn-tolqyn qara shashtyń ortasynda áldeqaıda júzip bara jatady. Ondaıda kelinsheginiń beıqam júzine Eltaı uzaq qarap qalady: «Týasy jan dúnıesi úlken uıtqý, tebireniske túspegen, búginginiń az-muz rızyǵyna rıza, al erteńgi násipti táńirden talmaı kútetin, sábı qalpynan esh damymaı, sol kúnádan pák kezeńde máńgilik qalyp qoıǵan bala ǵoı, mynaý, jasaǵan-aý!» Sol oıynan seskenedi de ishteı: kúni erteń, jaman aıtpaı jaqsy joq, jas semá týlaǵan ómir tolqynyna kúmp berip ketse, Qarashash buǵan jankeshti serik bola ma, joq pa?—dep, taǵy oqys oı oılaıdy.

Bir túni óstip tósek janynda oıǵa batyp tur edi, Qarashash oıanyp ketti. Tesireıe qaraǵan kúıeýiniń óńi adam tanymastaı ózgerip ketipti: dereý kórpeni tumshalap, basyn búrkedi. Abyrjyǵan Eltaı tek turmaı kórpeni álgi jerde ári tartsyn, beri tartsyn. Shetin ýmajdap, astyna basqan kelinshegi tyrtysyp jibermedi.

— Óı, saǵan ne joryq, mynaýyń ne?

Moınyn ishke alǵan kúıi edenge qarap jatyp alǵan kelinshek:

— Qorqamyn...— dedi tyǵyla sóılep.

— Aıtpaıtynyń joq eken.

— Sen emes, basqa adam qarap turǵandaı...

— Keshir...— Kúrsindi, tósek qasynan ketip qaldy. Ekeýi jańa ǵana oq otpes qalyń, áıtse de móldir áınektiń eki jaǵynda turyp, ymdap sóıleskendeı eken sóz saptastary. Ymdaýǵa, kórýge bolady, biraq til almasý, túsinisý joq.

Bir kúni avtobýsta jaǵasyna betin kómip buıyǵyp otyrǵan. Kire beriste turǵan aq bas, eńkish qart kózine jyly ushyrady. Bir qoly aspaly temirde, ekinshi qolynda qozǵalǵan saıyn saqyrlaǵan aıran, sút bótelkeleri salynǵan tor kóz... Resenzıa jazyp, jınaǵyn qulatyp jibergen áneýgúngi qart jazýshy! Ana joly aıdyndy, sózi de, júrisi de qýnaq edi. Kók taıǵaqta quıryǵy bulańdaǵan avtobýs aqyry áýpirimmen toqtady.

Eltaı qarttyń qoltyǵynan súıemeldeı jerge tústi.

— Raqmet, qaraǵym!—Jazýshy moınyn buryp qaraǵan da joq. Asaryn asap, jasaryn jasap, endi ómirden kóńili qalǵan, tárk etken adamnyń túri. Jigit amalsyz dalbasalady.

— Meni tanymadyńyz ba, aǵa?

Qart buryldy. Toqtala qarady.

— Á, «Altynkúrek»...—«Aǵasy» byrysyp-tyrysyp, jymıǵan sıaqtandy.— Otyrsa opaq, tursa sopaq ıt kárilik... Esi bar erkek áıelinen buryn óledi. Qý taǵdyr ony mańdaıǵa jazbady. Dúken aralap, óstip kerek-jaraǵymdy tasımyn.— Tym tereń súńgigenin ózi de sezdi, sabaǵyn bilmegen baladaı báteńkesiniń basyna qarady. Kúni ótken saıyn qart adamdy topyraq tarta beredi deýshi edi, myna kisiniń júzi de kógis tartyp, kelmeı tur.— Kóńilsizsiń ǵoı, qaraǵym? Resenzıa aýyr tıdi me? Shynymdy aıtam dep shyrqap kettim... Túsine almaǵan nárseni mindetti túrde arzan, jasyq deıtin ıttigimiz bar. Resenzıa sońynda: «Egerákı basqalar quptap, qol soǵyp jatsa, basylyp shyǵýyna qarsylyq joq!» — dep edim.

Jigit kúlimsiregen boldy.

— Sizge emes, ózime ókpelep júrmin.

— Qaı oblystan eń?

Eltaı bógelmedi.

— Oblysym — balalar úıi. Sonda óskemin.

Qart munyń balalar úıinde óskenin quptaǵandaı basyn ızedi.

— Báse... Jan dúnıeńde jara bar ekenin sezip em. Aýzy-murny joq otaý — balalar úıinde er jettim de. Árıne, halyq turmysyn, qatpar-qatpar psıhologıasy men rýhanı bitimin aspannan oqyp bilesiń be? Halqyń myna alaqandaı qalada emes, aýyl-aýylda kún keship jatyr... Sol qara ormanǵa aıaǵyń da, qolyń da jetpegen. Aıaq-qol jetpegen jerge kóz ben qulaq, jortaqtaǵan qalam jetýshi me edi! Qoljazbań sondyqtan da býdan dúnıe...— Az oılandy.— Ar jaǵyn óziń bil, qaraǵym. Kesheginiń sózi búgingi balaǵa júrmeıdi. Qyrt sodan shyǵady. Habarlasyp tur. Mine, telefon. Jo-joq, ary barma. Úıge deıin qaýqar jetedi. Kóriskenshe!

Eki-úsh basyp, beri buryldy.

— Alpystan astym... Sońyma qarasam, ıir-shıyr buralań jolymdy túp-túzý ǵyp jazyp jiberse, Aıǵa jetkendeı eken. Al shyqqan tóbem tómpeshik qana. Bir qadam jerdi on qadammen áreń alǵan meniń ysyrapqoılyǵym men alkeýdeligimnen saq bol, qaraǵym. Qyrt shaldyń saǵan berer batasy osy.

...Erteńinde jumysta alqa-salqa, meń-zeń, kóńilsiz júrdi. Qart búldirdi — keshe, odan buryn da janyna batsa da, elemegensip júrgen qotyryn qasydy. Aıaq astynan Totymen sózge iligisti. Ol da qaıbir jetisken jan, ebil-debil jylap, jaýapty sekretarǵa barypty; aqyry Eltaı úshinshi bastyqtan eskertý alyp, kabınetten aqyl men keńeske ábden semirip shyqty. Úıge súıretilip áreń kelse, Qarashash úshti-kúıli joq, smenasy baǵana bitken, al tańerteń sórede turǵan ydys-aıaqtyń orny aýysqan eken, demek, kelinshegi jumystan úıge kelýin kelip ketken. Quryǵanda qaıda joǵalǵanyn jazyp, bir japyraq qaǵaz qaldyrmapty. «Papýas emes, shúrshit emes, esti adam óste me, «Aýyl qaıda, ybyr-jybyr qala qaıda, jer túbine ketseń de, aınalaıyn, bar-joǵyńdy aıtyp ket» dep, qanshama qaqsadym... Dalanyń qyzyn jemge aıdasań, kóńge qashady da turady...» İshki baılanysy joq birdeńelerdi burq-sarq oılady da, tósek qushty.

Kózin ashyp edi, uıyqtaı qarańǵy: basy ıis tıgen sekildi zilmaýyr, basqa kúnderi keshke uıyqtasa typ-tyń, dyńdaı bolyp turatyn, búgin oǵan kerisinshe. Jartylaı qabyq japsarynan syna sáýle syǵalaıdy, ile qýyrǵan pıaz ıisi tanaýyna, shyj-byjy qulaǵyna jetti.

Kebisin ilip, as úıge shyqty. Tabaǵa tóngen kelinsheginiń eki beti pesh tabynan alaýlap, kózi móldireı qalypty, buǵan ish eljireterlik beıkúná keıipte kúlimsirep, ıegimen ústeldi nusqady.

— Beti-qolyńdy shaı... Ac ázir!

It ólgendeı qaı jerge baryp keldi, ol týraly ǵapý ótiný túgil jumǵan aýzyn ashpady. Zyǵyrdany qaınaǵan Eltaı balyqtyń kózindeı móldiregen jumyrtqanyń sarysyn shanyshqymen nemketti túrtkiledi de, tastaı salyp, qur shaıdy ysyldap-pysyldap soraptaı berdi. Osynaý únsiz alaı-dúleıden habarsyz Qarashash búgin neshe operasıasyn bitirdi, qansha palto qolynan ótti, sony jyr etip, máre-sáre. Kúıeýi tyńdap otyr ma, joq pa, onda sharýasy shamaly. Kelinsheginiń júzine qyrynan ata qaraǵan Eltaı: «Mynaý beıqamdyq pen jaıbaraqattyq, jalpyldaq bos áńgime uıqynyń bir túri, o toba, áńgime ústinde de qalǵyp-shulǵýǵa bolady eken, tek tósek uıqydan góri qorqynyshty rýhanı uıqy» degen uıpa-tuıpa oı ústinde. Barǵan saıyn ar jaǵynan kárli yza bas kóterip, kómeıine lyqyp kelip, keptelip tur.

— Qaıda joǵaldyń?—dedi yńyranyp.

Qarashash aıylyn jımady, quryǵanda: «Bátir-aý, bul ne tergeý? Qaıda joǵalǵany nesi? Bitpes bir sharýamen júrdim» dep, qompyldaý ornyna erni ernine juqpaı, párýaısyzdyqpen aǵyla jóneldi.

— Kim bar edi ǵoı, oı, ana betinde meńi bar qara qyz she, ıe, «Quttyqtaımyn! Turmystaryń qutty bolsyn!» dep, syqsıǵan qara qyz, sol aýrýhanaǵa túsip qalypty, jap-jas basyna ne jetip júrgenin kim bilsin, sosyn smenamyz jumysta: «Kollektıv bolyp baraıyq, halin suraıyq»,— dep shýlasyn. Bazardan alma, gastronomnan kefır satyp alyp, áıda, tartyp berdik... Jolaı úıge soǵyp, tamyzdyq, kómir kirgizdim. Tıhıı chas eken, qurysyn, medsestralar da dikeńdep qalǵan bir tikbaqaılar, kirgizbeı, eki arada podrýjkalardyń kóbi ketip qalyp, saǵat besti eki kózimiz tórt bolyp, ary tosaıyq, beri tosaıyq. Sońyra áreń kórindi, kóringeni qurysyn: «Qyzdar-aý, qaıttim endi, jaýyryn, baltyrdan túk qoımaı, kók ala qoıdaı ǵyp ınemen piskilep jatyr, jýyq arada ólip qalamyn»,— dep, aǵyl-tegil jylap, kóńilimiz bosap, biz de kózimizdi súrtip...

Eltaı kese túbin ústelge taq etkizdi.

— Sen kúıeýge tıgenińdi bilesiń be?

Qarashash uzyn sonar áńgimesin bel ortadan short úzdi.

— E, bilmegende...

— Bilseń, ondaı sybaı-syltań júristi qoısań qaıtedi? Boıdaq qyzdaryń aýrýhanany kúzete me, joq, aýrý dosyna qosylyp domalap sonda jata ma, óz erikterinde, al sen... úı-kúıiń bar ǵoı.

— Podrýjka qyz... Ótken kúzde angınamdy aldyrǵan kezde...

— Ol — byltyr. Bıyl sen kúıeýge tıdiń.

Qarashashtyń kózi dóp-dóńgelek.

— Onda turǵan ne bar?

Juqa shynydaı shatynaǵan Eltaı:

— Kúı-eý-ge tı-diń, — dep sharyqtaı tústi. Tabada jumyrtqa emes, kólbaqa byrysyp-tyrysyp jatqandaı shanyshqymen qushyrlana piskiledi.— Kolbasa men jumyrtqadan qashan qutylamyz osy, a? Bul netken qaptap ketken kolbasa men jumyrtqa? Kúnde, kúnde... Jeı-jeı ishim keýip, qaryn quryshym ketti. Sorpa, gýlásh, kotlet...— bul balalar úıindegi tátti-dámdiler-tin, — kompot qaıda? Bazardan pıaz, kartop, dúkennen et satyp al da...— Asqyndaı berip, óz-ózine ták, ták dedi. Pıaz, kartop, ette turǵan ne bar. Ol, Eltaı, semádan kóp jaqsylyqty kútken — áńgime qaıda! Oqyǵan kitap, kórgen fılmderde solaı edi. Sóıtse «anaý jerde at basyndaı altyn jatyr, barsam baqyr da joq» - tyń keri eken. Úılený ońaı da, úı bolý qıyn... Úı ishinde ydys-aıaq syldyramaı turmaıtyn ashshy-tushshyny kórmegen qý aıaq jetim qatelesipti. Qazir aýzymen qus tistep, qıalyndaǵy jup tirshiliktiń qyzyǵyn joqtap otyr.

Qarashash sorpa, gýlásh, kotlet, kompot syndy taǵamdardy oısha qoryta almady ma, basyn tómen salyp, aljapqyshynyń etegin saýsaǵyna orap jazyp;

— Gýlásh, kotletti... pisire bilmeımin,— dedi.

Eltaı aıran-asyr.

— Qalaı? Aýylda shesheń... sheshemiz úıretpedi me?

Qazyna asyn jep ósken baqyr basy qala da, dala da kotlet, gýlásh jep, borsh, kompot iship kúneltedi dep oılaıtyn. Eń qyzyǵy, tósekte tósi, jastyqta basy qosylǵandaryna, mine, bir jarym aı, ata-enesi kim, kelinsheginen suramapty. Qarashash ta eshteńe demegen.

— Bizde gýlásh, kotlet pisirmeıdi. Et, shaı, kóje...— Kózimen jer shuqyǵan kelinshek basyn kóterip; «Óltiremisiń? Qoısańshy endi qınaı bermeı» degendeı kúıeýine jalynyshty júzben qarady.— On jyl boıy mektep-ınternatta oqydym. Asty aspaz pisiretin. Biz tek borshty balalarǵa taratyp, ydys-aıaqty sońynan jınap jýatynbyz.

Sózi taqa taýsylǵan Eltaı:

— Jumyrtqa men kolbasań jap-jaqsy... tamaqtan ótedi-eı ózi!—dep, mysqylǵa basty.

Qarashash aıaǵynyń astynan qazylǵan ordy ańǵarmady.

— Altyn úıretken.

— Durys-s... Jaqsy eken. Máselenkı, balaǵymdy sym ilip ketti delik. Jamap-jasqaımysyń?

— Kelesi kóshede restavrasıa atelesi bar. Túımeń úzilse, qadap bereıin, ony úıretken...

— O, jasaǵan! — Eltaı ornynan turyp ketti. Qarashash aljapqyshyn betine basa qoıdy; sóz tórkinin jańa túsinip edi.

Túnge qaraı jas jubaılar teris qarap, óz demderin ózderi jutyp, únsiz jatty.

Qol-aıaǵyn baýyryna alǵan Qarashash álden ýaqytta óksip-óksip qoıdy. Basyn kóterip, kelinshegine úńildi. Kózi jumýly, uıqtap jatyr. Saýsaq ushyn kirpigine apara berip, otqa tıgendeı dereý tartyp aldy: dymqyl... Jalǵanda uıqtap jatyp óksip jylaǵandy basqa jazbasyn. «Qap, dáý de bolsa álgi ıtis-tartys túsine kirdi...» Jigittiń ishi ezilip sala berdi, kelinsheginiń samaı shashyna alaqanyn apara berip, jol ortada qalt toqtady; erteń alakóbeńnen turyp, birinshi smenaǵa jumysqa tartady, uıqysy buzylmasyn.

Kirpigimen tóbeni tirep, shalqalap jatyr.

Qarashashty jazyqsyz jábirledi — ol anyq, ókinish ózegin órteıdi, amal ne, aıtylǵan sóz — atylǵan oq. El qatarly semá quryp, jurt qusap borsh iship, kotlet jegisi kelgen munyń kinási qanshalyqty. On jyl boıy mektep-ınternattyń sart ta surt tárbıesimen ósken, as pisire almaıtyn, kók ıneni kóktep shanshýdy bilmeıtin Qarashashtyń jazyǵy ne? Odan Almaty ketken, taǵy da sany bar, sapasy joq shubyryndy ortanyń tezine túsken jas qyzdan ne suraısyń?

Aıtyp aıtpa, Qarashash ekeýi eki jarty, bir bútin eken. Qaıta Eltaıǵa qaraǵanda Qarashashtyń upaıy túgel sekildi. Balalar úıiniń tar aýlasynda qamalyp ósken, tárbıeshi, muǵalimdermen ǵana tildesip, solardyń jebep-jelkeýimen er jetken, al naǵyz ómirdiń qaınaǵan qazany —dala men qyrǵa at izin salmaǵan Eltaı ne betimen jazýshy bolmaq? Qaı ómirdi zerttep, qaı ulttyń psıhologıasyn qopara jazbaq? Tabanynan týǵan jer topyraǵy tartyp jatpasa ne mansuq! Arbasy ornynan jyljymaı jatyp aýdarylǵany ma sonda?

«Qara ormanǵa aıaǵyń da, qolyń da jetpegen. Aıaq-qol jetpegen jerge kóz ben qulaq, jortaqtaǵan qalam jete me?» — degen qart jazýshynyń sózi maqul. Áńgimesin ádemi bastaı berip, Eltaıdyń qaıda óskenin estigesin ytyryna qalyp, qyrtıyp turyp qosh aıtysty. «Ne qazaq emes, ne saıtan emes, býdan balaǵa sózim qor»,— degen, asyly.

Qos búıirine kezek aýnaqshydy.

Sonda erte, erte, ertede, eshki quıryǵy bórtede ermek edi dep, qaǵaz, qalamyn taza jıyp qoıa ma? Otyzynda orda buzam dep júrgende, baqasy shuryldap, shirkeıi yzyńdap, batpaǵy sasyǵan oıpańda omaıyp qalmasa ıgi. Quıryq-jaly joq, tul jetimdigi azdaı bolmaı jatyp, júrer joldan adasyp, kósh sońynda qańǵyp qala bergeni me? Jan jarym, qysylǵan kezde aýzyma sý tamyzatyn qosaǵym degen Qarashashtyń túri mynaý...

Aqyl qosatyn Vıktor Vıktorovıch te alysta. Ótken aptada jumysyna telefon soǵyp edi, sekretar hatshysy: «Aıaq astynan aýyryp Kavkazdyń tuzdy sýly kýrortyna ketti»,— degen. Basqa kim bar?

Eshkim joq.

* * *

Bas redaktor hal-jaǵdaıyn tym táptishtep, shuqshıyp surady. Baspaǵa tapsyrǵan qoljazbasynyń jaıy, páter kúıi — túk qalmady. Ústel ústine alaqanyn jazyp salyp, tuqshıyp otyrǵan Eltaıdyń jaýaby qysqa-qysqa ári naqty. Bastyq:

— Úılený kerek. Bas ekeý bolmaı, mal ekeý bolmaıdy,— dep shegeledi.

Eltaıdyń beti shapalaq shart etkendeı dýyldap qoıa berdi — úılengenin jumystaǵylar áli bilmeıtin. Álde bárin sezip otyr ma?

Des bergende kishipeıil qyzmetkerlerge búıregi búrip turatyn bas redaktorǵa bul qyzarý óte-móte unady. Azdap tuıyq demese jaqsy bala ózi. Sharýaǵa tıanaqty, kóldeneń pysh-pyshy joq, páter, materıaldyq kómek dep qyńqyldamaıdy, sońǵy kezde táýir-táýir ocherkter jaza bastady. Ózi de jumyspen jaǵalasyp, jastyǵyn jupyny ótkizip edi.

Aıaz sharpyǵan qyzyl qulaq kún áınekke jabysyp alyp, ishke battıyp qarap tur.

— Kún sýytyp barady. Jut bolmasa ne qylsyn.— Betin bermen burdy. Eltaı únsiz.— Baspanyń basshylaryna telefon soǵyp kóreıin. Jas talaptyń tileýin kespes... Bárimiz kezinde kıgen taz kepesh. Al páter máselesi...— «Qudaı-aý, qaıdaǵy tereń orǵa aıaǵymdy qaıdan tyǵyp aldym?» — degendeı qabaǵyn sál shytty.— Redaksıaǵa jataqhanadan bir oryn bermek. Oǵan qalaısyń?

Jigit júzi alaý.

— Jazyp-syzatyn adamǵa ońasha páter qolaıly sekildi,— dedi kúmiljip.

— Óziń bil... Hosh, iske kósheıik. Bizge alys oblystyń shalǵaı aýdanynan hat tústi. Quıryǵyna daý baılaǵan aryz hat. Komsomol shopandar brıgadasynyń múshesi jazypty. Almatynyń aıazy Arqanyń aq murt, aq maıdan qysyna qaraǵanda qaraǵym ǵoı. Sonaý qara kúzde — álgi hat jaıyn aıtamyn da — aýdan jas shopandarǵa dep alty qara ton bólipti. Alty aı qysyńa berispeıtin qyz-qyz qara sharýa ton. Sol qara tondar úshti-kúıli joǵalypty. Ferma sovhozǵa silteıdi, qýynyp barǵandy sovhoz fermaǵa ıteredi. Álekedeı jalanǵan sary aıaz mynaý apshyny qýyrǵan... Hattyń aq-qarasyn tekserip, arshyp qaıt. Qara ton qalaı qoldy boldy, jat ta tur, osyny anyqta áýeli. Sonan soń asty-ústin útiktep, myqtap jaz, kelemnen qolyńdy qaqpaımyz. Komsomol shopandar týraly súıekti materıal kópten beri jarıalanbap edi, izdegenge suranǵan. Mal baǵýǵa óz yqtıarlarymen barǵan jastar ishinara ketip jatqan kórinedi. Onyń bir sebebi — myna hattaǵy fakt. Jas shopanǵa qamqorlyq nashar — aryz ıesi solaı deıdi. Mundaı taǵy-taǵy hattar redaksıa portfelinde jeterlik. Kerek dep tapsań paıdalan. Qalaı, sózim durys pa?

Eltaı ishteı: «Durys demeı kór osydan» dep ózin-ózi kekedi. Basyn shulǵydy.

— Durys...

— Jolyń bolsyn!

Eltaı komandırovkany shynymen durys kórdi. Aty bar da zaty joq dala sońǵy kezde muny qatty alańdatyp júrgen. Qalanyń ý-shý qanbazary da jalyqtyrǵandaı. Dala dese ózin ańqaý jannyń qaltasynan ańdaýsyzda túsip qalǵan qol oramaldaıyn sezinedi. Myń estigennen bir kórgen artyq.

Baratyn aýdanǵa ushatyn samoletke tranzıt bılet alyp, otaýyna sharshap kirse... úı ıesi otyr. Aldynda jarty bótelke «ashshy sý», tuzdalǵan qıar, nan. Temekiniń ıisi qolqany atady. Qalta-qalta kóz ańǵalaǵy dóńgelenip, basy qalt-qult etedi. Qabaǵy túsińki. Qarashash pesh qasynda teris qarap, áldeneni kóńirsite shyjǵyryp tur.

Syrt kıimin ildi de, jolaı jeldetkishti ashty, kelinshegine bótelkeni ıegimen nusqap ymdady: «Sen qoıdyń ba?» Qarashash kózin tómen salyp, basyn ızedi. Shalǵa betpe-bet jaıǵasty. Ol shirkin muny kórmedi, ádeıi isteýi de yqtımal, aqshań-aqshań etip otyra berdi. Demánych qaǵynǵaly, mine, bir aı. Alǵashynda: «Keshe artyǵyraq alyp... bas synyp barady. Ózi de qaıbir ońǵan bas, jaryqshaq tıgen jarymjan neme. Oq tıip, ot jalaǵan jaraly jastyq shaǵym esime tússe ara-tura alyp jiberemin. Júz gramyń joq pa, Edık?» — dep syp-sypaıy, múláıimsip kirgen. Jyly sózge Qarashash pen Eltaı taza qulady. Aldyna júz gram emes, bótelke qoıǵan. Qyrly staqanǵa kókeıin tesken júzin quıdy da, qalǵan gramdarǵa tıisken joq, alǵysyn aıtyp, ernin ádemilep súrtip, typ-tyń kúıi shyǵyp ketken. Bireý baýyrmalsyp sóılese, qalpaqtaı túsetin Eltaı kelinshegine: «Men joq kezde kelse, qaıtesiń, sharshap qalǵan qart basyna aq quıyp jiber»,— dep, óz aýzynan tapqan. Sóıtse júz gram myń bir túndik álqıssanyń basy eken. Birtin-birtin qarttan qasıet ketti, júz gramy bótelkege aınaldy, buǵyp kirip, balaqtan órmelep, basqa shyǵa bastady. Arına Stepanovna «Tilinen bal emizetin bul jylym talaıdyń basyn jutqan. Uzynqulaqqa qaraǵanda, soǵysqa qatysqany ótirik kórinedi. Soǵys kezindegi sapyrylysta jalǵan dokýment jasap alǵan. Ony da mas bolyp otyryp aıtty. Zańdy bes saýsaqtaı biledi. Býhgalter bolyp aqsha jep, on jylǵa otyryp kelgen. Qansha ishse de jyǵylmaıdy, ne saý júrmeıdi, sodan shoshımyn»,— degen. Kelinshegimen aqyldasa kele: «Júz gramy jumyryna juq bolsyn, kóktemge deıin shydap keteıik»,— dep sheshken.

Myna syqpytyna qaraǵanda Demánych kóktemge deıin shydatpaıdy-aý.

— Halińiz qalaı, Demánych?

Qojaıyn kózin kilbıtip ashty. Rasynda da, boldyryp otyr. Áıtkenmen tóbesinde tesigi bar shal Eltaıdyń qatqyldaý qabaǵyn tez uqty.

— Ehe, jazýshy...— Kóńili qalǵandaı qolyn sermedi.— Qalaı, qaǵazyńdy qyrt-qyrt kemirip jatyrsyń ba?

— Shúkir...

— Osy... jazýshylar aqshanyń astynda qalady deıdi. Sol ras pa?

— Haldi kórip otyrsyz ǵoı.

— A-a... Ne suraıyn dep em? Ne suraıyn... A-a...— Basy keýdesine qulady. Sıpalanyp paltosynyń qaltasynan qalyńdyǵy bes eli jýan kitapty sýyrdy. Muqabasyna balyq maıy sińgen be, araq, syra tógilgen be, alabajaq, bes batpan kir, abyroı bolǵanda syrtyndaǵy «Ýgolovnyı kodeks» degen jazýy tanylady. Arına Stepanovna aıtsa aıtqandaı, bul kisi zańmen qatty aınalysady eken. Álgini «Iiskep kórshi!» — degendeı Eltaıdyń murnyna taqap-taqap qoıdy.— Mynaý qansha som?

— Syrtyna qarańyz, sonda jazýly...

— Mynany jazǵan adam qansha alady deımin?

— Eger kórkem ádebıet bolsa, on myń som ǵoı.

— Kórkem ádebıet?

— Poves, roman bolsa...

— On myń! Ný ı svolochı!

Basy qaıtadan salbyraǵan Demánych tisin shyqyrlatty. Oıy on taraý. Bir kitapqa on myń som alady, á? Oı, ońbaǵandar! Onysyn jáne bir jylda sıpaqtatyp jaza salady. Al Demánych bolsa arqa eti arsha, borbaı eti borsha bolyp júrip, on myńdy on jylda áreń tabady. Onda da taba alsa... Bul netken ádiletsizdik, á? Báse, áneýgúni myna maıbas kóp yrǵaspaı-aq páterdiń bir jyldyq aqysyn bere salyp edi. Shirigen baı eken!

Qany basyna shapqan qojaıyn álgi baılyq belgilerin izdep, sórege kóz súzdi. Qalaıy qasyq, shanyshqylar, arzan qol kese, aıaq-tabaqtar. Hrýstal sekildi jarqyl-jurqylǵa mańaılamady. Tór úıde ne bary otyz somdyq temir kereýet tur, Sonda álgi on myń somy qaıda, a?

Qaıda bolýshy edi, kassige aparyp qaptap salǵan. Demánychke kón aqshanyń izi túgil tozyn kórsetpeıik degen. O qýlar! Kelgen saıyn netken bul tegin bótelke dep edi. Onysy maıly sorpadan qalǵan sarqyt sýan eken ánsheıin.

Shal qyzǵanysh pen yzadan syǵyraıǵan kózin Eltaıǵa týralap qadady. Mastyǵynan aıyǵyp edi. Ol aqshany oılasa, dereý saýyǵa bastaıtyn. Ár sózin naqyshtaı sóıledi.

— Al jazýshy... aqshańdy taýyq shoqymaı jatyr... Páter aqyny alpys somǵa ósiremin. Ómir boıy qolynan kúrek, súımen túspegen bizdeı músápirge de bir aýyq qaraılas. Taksı, kilem, hrýstal qymbattaıdy. Endeshe, páter de qymbattaıdy. Qalaısyń?

Eltaı basyn ızedi. Maskúnem kimmen istes bolsa da, kezinde qalaı iship ketti, sol abyroısyz jolynyń kishkene maketin qaıtalap shyǵady. Láppaıdan bastalǵan Demánych aqyry, mine, tikeleı qoqan-loqyǵa kóshti.

— Hosh, taǵy ne aıtasyz?

Qyzyqty qarap qoıyńyz. Shal Eltaıdyń ústeme aqyǵa tez keliskenine qıtyǵyp qaldy. Ol pátershi jigit jata qalyp, tura qalyp, saýdalassa dep edi. Jalynsa tipten tamasha. On myń somdy astyna basyp, túk kórgem joq, bilgem joq dep murt sylaıtyn mysyq minez adamnyń jalynǵany qandaı jaqsy. Ońynan da, solynan da mazaqtap, ıt áýre qylar edi, ómirge ketken eseniń birazyn myna qaltaly baladan qaıtaryp, bas terisi keńir edi. Jalynbady. Bul Demánychtyń kúshtige ıilip, álsizdi basynatyn prınsıpin teriske shyǵaratyn minez edi.

Qojaıyn baspalaýdy bylaı ysyryp qoıyp, kózsiz ketti. Páter aqy pań balanyń mıyn shaıqamady. Endeshe, atpen qyrǵyn júris jasaý kerek. Shahmattaǵy sıaqty. Basyn oq jylansha qaıqaıtyp, kóterip tastady.

— O jazýshym, basqa sekirme! Artyq on som shamyńa tıdi me? Shańyraqqa qara!

Eltaı da á dese má deýge bel baılady.

— Shańyraq meniki, otaǵasy. Aıyna elý som tóleımin sol úshin.— Shaldyń aldyna ádeıi óziniń ádisin, ıaǵnı, aqsha máselesin tartyp, tyǵyryqqa tiredi.

Amaly taýsylǵan Demánych Qarashashqa aqıdy.

— Katá, staqan ákel!

Ózine, ákelgen ekinshi staqanǵa araq quıdy, saýsaq syrtymen nuqyp, Eltaıǵa ıterdi.

— Al!

— Araqqa talantym joq.

Shaldyń kútkeni sol edi. Sharyqtaı tústi.

— Mensinbeısiń, á? Sen úshin keshe qan tókken maıdangerdi mensinbeısiń, á?

«Osynyń soǵysqa qatysqany jalǵan kórinedi»,— degen Arına Stepanovnanyń sózi esine túsken Eltaı ashyp aıtpasa da:

— Tylda otyryp, soldattardy shómishten qysqan maıdanger de bar,— dep, shaldyń jandy jerin shymshyp ótti.

Demánych estimegensidi — Arına Stepanovna qatelespepti! Qojaıyn biraq ózin toqtata da almady.

— Sóz bylaı: ne osyny dás qoıasyń, ne...

— Ne...

— Ne kúni erteń páterden tabanyńdy jaltyratasyń.

Býlyqqan Eltaı óz demine ózi tunshyǵyp, tili kúrmeldi de qaldy. Shal: «Bálem, on myńdy qaqalmaı jutqan tamaǵyna tas tyǵyldy ma?» — degendeı kekesinmen kúldi de, jigitti jer qyp jeńgeniniń qurmetine dep júz gramdy alyp tastady, Qarashashqa buryldy.

— Katka! — «Katá» jaıyna qaldy.— Besbarmaq pisti me? Kel, sen de otyr! Saǵan da júz gram tabylady.

Eltaı ornynan jaılap turdy, óziniń araǵyn bótelkege shuryldatyp turyp quıdy, gazetti burap-burap aýzyna tyqty, bótelkeni qaltasyna saldy, sonan soń tyshqan ańdyǵan mysyqtaı qımylyn baqqan Demánychtyń janyna bardy, qos qoltyǵynan tik kóterip alyp, tórdegi basyn esikke súıreı jóneldi.

— Sen ne, nemene? Jaýap beresiń! — dep, shalqalap jatyp alyp, ókshesimen tabaldyryq tiregen shaldy verandaǵa alyp shyqty da, aýlaǵa ıterip tastady, aýla ortasyndaǵy kúrtik qarǵa bótelkeni laqtyrdy.

— Araǵyńyz as bolsyn! — Keri aınalyp, úıge kirdi.

Tý syrtyndaǵy esikti sart japqanda:

— Detdomovskıı otbros! — degen sóz óńmenine oqtaı qadaldy.

...Erteńinde basy qańǵyp, meń-zeń túregeldi. Ekinshi smenaǵa baratyn Qarashash Eltaıdyń aýystyryp kıetin et kıimderin, jolǵa kerekti usaq-túıekti jıystyryp, portfelge salyp júr. Oǵan da bir alaıa qarady. Kelinsheginiń aýzyna sý toltyryp alǵan myna únsizdigi unap turǵan joq. Keshe keshki jaısyz oqıǵanyń shıesin sheship, kósegesin kógertpesin, quryǵanda jaman shaldyń aqymaqtyǵyn kótere almaǵanyn kelekelep, kúle sóılese bitti, bu da kinásin moıyndaı aqtalyp, ishi bosap qalar edi. Zady, ondaı baqyt mańdaıyna jazylmapty. Aýzyn býǵan únsizdik, jabyl, qazanym, jabyl... Úı ishiniń mundaı jandy jeıtin myltyqsyz maıdanyna túsip kórmegen Eltaı da tomyryqtanyp, kıim tazalap júrip aldy. Kóshe jaqtan mashına dúr etti. «Qaıdaǵy qańǵyǵan mashına?»— degenshe, eki mılısıoner saý etip kirip keldi.

— Qambasov kim?

— Men...

— Mılısıanyń aýdandyq bólimine júrińiz...

— Nege?

— Barǵan soń bilesiz... Pasport umyt qalmasyn.

Ere shyqpaqshy bolǵan Qarashashqa:

— Qal!— dep, qol siltedi.— Qansha aınalady deısiń...

...Eltaı kamerada eki saǵat «tynyqqasyn», maıor juldyzdy shıkil sary jigittiń aldynan tabyldy. Maıor detektıv oqyǵandaı aldyndaǵy bir-eki bet qaǵazdan bas kótermedi, ur toqpaq sózin aıamady.

— Aýdandyq ishki ister bóliminiń bastyǵynyń orynbasary maıor Bakın! Otyryńyz! — dedi qabyrǵa túbindegi oryndyqty nusqap.— Azamat Alekseı Demánych Kýrısynnyń denesine pálenshe jyly, túgenshe kúni, keshki saǵat jetide jeńil jaraqat salypsyz. Mine, medekspertızanyń qorytyndysy, áne, jábirlenýshiniń aryzy. İsińiz sotqa ketse, eki jyldan úsh jylǵa deıin bas bostandyqtan aırylasyz.

Ornynan kóterilińkirep ketken Eltaı:

— Áıelim kýá...— dedi.

Maıor qolyn siltedi. Myna kabınette siltengen qoldyń erekshe kúsh-qýaty bar ma, Eltaı ornyna eki aıtqyzbastan otyra ketti.

— Áıelińiz, árıne, sizdiń sózińizdi sóıleıdi, sol sebepti esepke alynbaıdy.

— Qolym tıgen joq... Ýdaı mas, mazany aldy...

— Sizge senemiz be, medekspertızaǵa senemiz be?— Bakın aldyndaǵy qaǵazdy saýsaǵymen túrtti.— Ardagerdiń kók etine tańba túsken. Úshinshi dárejeli jeńil jaraqat. Kýrısyn jáne bóten úıge emes, óz páterine sharýamen kirdi.

— Páter kempirdiki...

— Durys. Biraq ótken aptada ekeýi nekege otyrǵan, páter aýystyratyn búroǵa eki páterdi biriktirýge ótinish bergen. Sizder zańsyz turyp jatyrsyzdar.

— Olar jalǵa berdi ǵoı.

— Endeshe, páterdi ýaqytsha jalǵa berý týraly úı basqarmasy rastaǵan shart qaıda?

Eltaıǵa kabınettiń edeni jybyr-jybyr qozǵalǵandaı kórindi.

— Shart?.. Bilgen joqpyz...

— Siz de ýnıversıtet bitirdim deısiz.— Maıor kabınettiń alys buryshyna jaıbaraqat qarap otyr. Bul isti baıaǵyda qorytyndylap, aq-qarasyn anyqtap qoısa kerek, esh bógelmeı saqyldap sóılep berdi,— Baqytyńyz bar, Qambasov. Jábir kórýshi jastyǵyńyzdy eskerip, aryzynyń sońynda: «Páterdi úsh kún ishinde bosatyp qoısyn, keshirim surasyn, osy ekeýin oryndamasa, zańnyń tıisti pármenin qoldanyńyzdar»,— depti. Jeńil qutylasyz... Tilimdi alsańyz «Úsh kún ishinde páter bosaıdy jáne ospadar qylyǵym úshin Uly Otan soǵysynyń ardagerinen keshirim suraımyn. Budan bylaı ondaı qylyq qaıtalanbaıdy» dep, qolhat jazyńyz...

«Qap!— dedi ishteı sanyn soqqan Eltaı.— Qatyrǵan eken qý shal. Qalaı da qýyp shyǵýǵa syltaý izdep, araq ishken, ádeıi tıisken. Qarǵa shanshylǵan bótelkeni qoınyna tyǵyp, maıpań basyp, jele-jortyp ketip edi. Ne bir burylysta ataý keresin aýzynan iship, jyǵylyp qaldy, ne denesine jaraqatty ózi túsirdi. Búıterin bilgende ol jaraqatty tegin salyp beretin em».

— Búgin komandırovkaǵa júremin. Mine, avıabılet! Qyraýly qys kezinde úsh kún ishinde páter tabyla ma, tabylǵan kúnde ony kim izdeıdi? — Uzyn sonarǵa salyp edi, mundaı usaq-túıek kıkiljińnen ábden yǵyr bolǵan maıor Bakın:

— Páterdi áıelińiz izdeıdi. Siz kelgenshe jora-joldastaryńyzdyń úıin panalaı turady,— dep, tóte tartty.— Mundaı pále izdegen aryzdar jábirleýshi úshin búıtip sátti aıaqtala bermeıdi. Jazasyz ba?

Jazbaı qaıda barady.

Maıor aryzǵa buryshtama jazǵasyn basyn kóterdi.

— Budan bylaı saq bolyńyz. Páterdi saýdalaýshy zańdy siz ben bizden góri jaqsy biledi. Zańdy ádemilep burmalaý úshin árbir árip, útirine deıin úńilip zertteıdi,—«Tym qatty kettim»,— dedi me, sál jumsardy,— Bul kisi ońbaǵandyqty boıyna shaqtap qana jasaıdy. Múmkindiginiń ózi sol. Qolynan kelse sizdi aıaıyn dep otyrǵan joq. İs sotqa ketse, kóseýdiń ekinshi basy óz mańdaıyna sart tıetinin biledi bul qý, Sizdi de aqtaı almaımyz. Judyryq júrgen jerden ádildik qashady. Men de jetimmin, onyń jaı-japsaryn jaqsy bilemin. Dúńk etpe minezdi tastańyz. Kórgen qıyndyqty umytatyn ýaqyt jetti, joǵary bilim alypsyz, semáńyz bar... - Aýa jaıylyńqyrap ketkenin sezip, dereý qaǵazyna shuqshıdy.— Minez-qulqyńyzdy jumys ornyńyzǵa habarlaımyz. Kollektıv jınalysynda talqylanasyz.

Eltaı aýzyn asha berip edi:

— Bossyz! — dep maıor short kesti.— Bizdiń tabaldyryqty qaıtyp attamańyz, sizge aıtar tilegim sol.

...Moınynan sý ketken Eltaı qaqpaǵa kelip qalǵan eken, Arına Stepanovnanyń daýsyn estigende baryp, esin jınady.

— Bosatty ma?

Basyn ızedi.

— Álgi qaqpas jańa bósip-bósip ketti. «Kók ala jyndy jazýshynyń sazaıyn tartqyzdym. Túnde muzǵa taıyp jyǵylyp, ıyǵymdy kógertip alyp em. Tún ishinde medekspertızaǵa júgirip bara qoıaıyn. «Ardagermin, kontýzıa alǵamyn, jábir kórdim» dep jylanǵan soń qalaı senbesin. Sodan týra mılısıaǵa tarttym»,— deıdi beti shylp etpeı. «Kózińdi qazir joǵalt, kári túlki! Áıtpese mılısıaǵa baryp, qoıańdy aqtaramyn!» — dep em, jan kerek, aldy-artyna qaramaı zytty. Baratyn da edim mılısıasyna, qudaı qýat berip, óziń de basyńdy azattaǵan ekensiń.

Eltaı zordyń kúshimen kúlimsiredi.

* * *

Qos qanaty astyly-ústili «AN-2» - den qulaǵy shýlap túsken Eltaı kishkene qalanyń arǵy betindegi avtostansıaǵa jaıaý bettedi. Aýdan basshylaryna soqpaıdy. Aýdan sózinde turyp, tondardy sovhozǵa attandyrǵan dep anonım hat aıtyp tur. Endeshe, sol sóz buǵan mıat, ýaqyt ótkizbegeni jón.

Qara ton ne sovhoz, ne fermada sýdaı sińip, tastaı batty. Dabyra jasamaı, dúrliktirmeı, jergilikti jerge jaılap baryp, qara tonǵa qatysty kisilermen aýyzba-aýyz sóılesedi, jata-jastana mán-jaıdy ábden anyqtaıdy, aýdanǵa qaıtar jolda soǵady.

Jol jaǵasy shatyrly, shatyrsyz toqal tamdar... Qalada, qalanyń záýlim úıleriniń arasynda ıleý-ıleý arasynda jybyrlaǵan usaq qumyrsqadaı seziner ediń. Al munda kerisinshe — ózińdi sezinesiń.

Aq aıran aspan qar eleı bastady: úı-úıdiń qabyrǵalary shup-shubar, árli-berli ótken biren-saran júrginshi byrp-byrp jumsaq basady. Mashınalar da úni óshe jazdap jaı syrǵıdy, qysqasy, oshaq ornyndaı qalanyń onsyz da kishkene júreginiń soǵysy baıaýlap, uıqy shaqyratyn boıkúıez tynyshtyq ornady. Qara ataýlyny qar búrkep, jer betine aq kórpeni jaıyp qana qoımaı, mazasyz, jaman, jyrtyq, tyrtyq oılardy da jaımalap, eppen útikteı me, Eltaı qalanyń kóńilsiz ońǵaq oılarynan taza aryldy. Jaýǵan qar oı tilemeıdi, tek qaraý kerek. Qardyń jaýǵany emes, onyń qozǵalysy sulý eken. Qol sozymdaǵy qıyrshyqtar tez-tez syrǵyp qulaıdy, alystary aq kóbelekteı kólbeı qalyqtap, júrip alady: aspan-jer arasynda aq jibek shymyldyqtaı alasapyran aǵyn tolqı tógilip tur. Jaýǵan qardy sýretshiler nege salmaıdy, ony osy joly túsingendeı: myń qubylǵan tiri aǵyndy jansyz qaǵazǵa túsirý óltirýmen birdeı edi. Jáne de qapalaq qar arasynan on bes jasar órimtal qyz muńǵa toly aryz-armanyn aıtyp, tunshyǵa jylap, estildi-estilmedi sybyrlaıtyndaı tolassyz sybdyr estiledi. Bálkim, aspannan qulaǵan aqsha qardyń aryz-armany... Aspandaıyn aq mamyq úlpershek taǵynan túsip, zil batpan qara jerdiń qushaǵyna qularyn, sol qulaǵannan aq jaǵasyn kir basyp, tabanǵa taptalyp, rásýa bolaryn, ony aıtasyń, kóktem týa shalshyq sýǵa aınalyp, topyraqqa zym-zıa sińip keterin bilgen Aqshaqar hanshanyń muńy...

Avtostansıa yǵyndaǵy qarań-qurań jolaýshylar da sol sybyrǵa qunyǵyp qulaq salǵandaı jeńderine qol, jaǵalaryna bas tyǵyp, buıyǵyp-buıyǵyp otyr. İshte de sol: tek ıis sýdyń, ılegen teri men shylymnyń ıisi jińishkelep jetedi. Eden beti shekildeýiktiń aq jońqa qabyǵynan kórinbeıdi, burysh-buryshta temeki qaldyqtary jaırap jatyr. Mańdaıshadaǵy aq shelek radıo qaqalyp-shashalyp, reısti habarlaǵanda ǵana álgi tik jaǵalardyń qıyǵynan kózder jyltyrap, kúrbıgen tondar men qypsha bel paltolar: «Aý, ne deıdi?!», «Tursaq pa, joq, osy uıyqtaǵannan máńgilik oıanbaı qalsaq pa» degendeı qozǵalaqtap, qart, jasy aralas úsh-tórt jolaýshy qapshyq, sómkelerin súıreı syrtqa umtylady da, qalǵany uıqyly-oıaý qalpyn aınymaı tabady. Aq túbit sháli búrkengen qubaqan qyz ben temirdeı kekili kózin japqan, saqal-murtyn emin-erkin qoıa bergen jigit qana anda-sanda tunshyǵa kúledi; ol ekeýi qar sazyna góri óz júrekteriniń jyrymen álek.

— Jolaýshy joldastar! «Qarasý» sovhozyna «67-29» nómerli avtobýs bes mınýttan soń júrip ketiledi. Bılet alǵan joldastardan avtobýsqa otyrý suralady, - degen sýyq qaryǵan daýys estildi. Eltaı: «Búıtip dabyraı aıtýyna qaraǵanda, avtobýs ta úlken, oǵan minetin qarasýlyqtar da qyrǵyn shyǵar»,— degen. Qurqyltaıdyń uıasyndaı shot mańdaı kók avtobýsqa qyz ben jigit, ózi mindi. «Hatta sovhoz ıt arqasy qıanda dep edi, ras-ras, jaqyn bolsa, bala-shaǵa, kempir-shalǵa deıin qalaǵa shýlap kelip, dýlap qaıtyp jatpaı ma, óte shuǵyl, bastan asatyn sharýa bolmasa qarasýlyqtar qyraýly qys kózinde jyly ornyn qaıdan sýytsyn».

Eltaı terezeden qala shetinen sypaıy bastalyp, ary qaraı etek-jeńi jaıylyp, kósilip ketetin qarly dalaǵa kóz tastap edi, kúndiz emes, tún emes, ymyrttaı bozǵylt beıýaq, tuspal dúnıe ornapty: áınekke jabysqan qar da tutasa qalyńdap barady: qyryq jylǵy eski jaıdyń esik-tesiginen sýyq toqtaýsyz kirip, ishi azynap barady. Shet-sheksiz munarda adasyp ketem deı me, moınyn ishke alyp, qujyraıǵan shofer qulaqshynynyń bir qulaǵyn túsirgen, ekinshi qulaǵy tóbesinde, bulańdap qashqan aq quıryq jol sorabynan kóz almaı, bir jyldamdyqpen salyp uryp keledi. Qubaqan bıkesh saqal-murttyń ıyǵyna bas qoıyp únsiz otyr, mana avtostansıada qara ton men qoltyǵyndaǵy kórkem qyzdyń qyzýyn kótere almaı naıqala basqan jigit te tilsiz, únsiz. Sirá, ekeýiniń alyq-berigi birazǵa baryp, aýylǵa, jekjat-týmaǵa aıan sekildi, endigi qalǵany otyz kún oıyn, qyryq kún toılary ǵana. Júrer jolda toq sómke qydıyp tur, jabylmaı qalǵan jyrta qarys aýzynan qýyrshaqtyń doda-doda shashy men aq bantıgi, plasmassa qyzǵylt qoly qyltıady, soǵan qaraǵanda osy senbi, jeksenbide toı dúrk bastalyp ketýi kádik.

Tirshilik tynysy saıabyr dalada oı da shaban-shardaq tarta ma, múmkin, Almatydan oblys ortalyǵyna deıin eki saǵat qulaq tundyrǵan «Il-18» gýili, odan batpyraýyqtaı bulǵalańdap aýdanǵa áreń jetken «AN-2» soǵyp tastaýy, aýdannan shyǵa jylany jalańdap, shuryldaı bastaǵan ash qaryn uıqy shaqyrdy ma, avtobýstyń bir qalypty dúrili áldıledi me, Eltaı áınek betine qulaqshynyn jastap saldy da, qalǵyp ketti.

...Tamsanyp qoıyp, kózin kirbıtip ashsa, aqsham kezi, dala alakóbeń kúńgirt birdeńe, mashına jaryǵyn qar qıyrshyqtary ońdy-soldy syzǵylaıdy, uıyqtarda da osy, qazir de sol. «Dúnıe tynysyn toqtatyp, bir saryndy taptap, tapjylmastan turyp alǵan ba?» Bilegin kózine taqap edi, joq, álem júregi «Salút» saǵatyndaı syrtyldap soǵyp tur, avtobýs azynaǵaly, bul uıyqtaǵaly tabany kúrekteı eki saǵat ótipti. «Júz shaqyrymdy artqa tastaǵan ekemiz». Oqýshy kezinde úziliste mektep dálizine tizilip tura qalyp, hormen aıtatyn «Qazaqstan — keń-baıtaq týǵan ólkem» - di yńyldady. Qatyp qalǵan tizesin ýqalap, jan shaqyrdy, eki qolyn jeńine boılata suǵyp, kóz jumdy. Búgin tańerteńgi kamerany, maıor Bakındi oısha kógenge tizip edi, «On eki oryndyqtyń» eń bir qyzyqty abzastaryn oqyǵandaı mıyǵynan kúldi: on-on bes jyl buryn, onda da beıtanys basqa bireýdiń basynan ótken, kúlki shaqyrar atam zamanǵy oqıǵa sıaqty elestedi.

Uıqy, uıqy, uıqyshym...

...It ústi-ústine órshelenip arsyldady.

— Áı, andaǵy albastyńdy arsyldatpaı ári áket! Áıtpese rýkoıatkimen basqa bir perip múrdem ketiremin! — degen qatqyl ún qulaq kesti, izinshe ıt qańq etip, bári de sap tyndy.

Kózin ashsa, avtobýs toqtapty, uzaq súrkil tynypty. Mashınanyń qosalqy shamy ǵana óleýsirep janady, bes-alty qadamnan arǵy jer tas qarańǵy, sol az jaryqtyń ótinde Qańbaq shal sekildi jarbıǵan bala qar quıynyna aralasyp, sholaq quıryq aqsaq ıtti tym-tyraqaı qýyp barady. Al shofer, qaı kómbesin izdegenin qaıdam, astyndaǵy oryndyǵyn kóterip, temir-tersekti saldyratyp, tuqshyńdaıdy. İshte qalǵan shofer de, jerge túsken qyz ben jigit te bir aýyldyń tóli, zady, óıtkeni, kóz-qulaqsyz myna boranda aman-esen jetkizip tastaǵanyna ana ekeý raqmet aıtpaq túgil qosh demedi, ıá, ózimsingeni, ıá «qaıtemiz aýyz aýyrtyp, erteń bizdi taǵy tasısyń avtobýsyńdy azynatyp» dep bara jatyr. «Bul netken qyrsyq kisi bir jaq, qyryq kisi bir jaq odaǵaı aýyl?» — dep, qala adamynyń ádetimen ańyryp qalǵan Eltaı der kezinde es jınady, túsetin úıi joq, aýyl aǵasyn tanymaıdy, Eltaı jaıly eshkim qulaqtanbaǵan, soqyr-mylqaý tún mynaý, boran anaý... Portfelin ala-mala ornynan ushyp turyp, alǵa attap edi, qyltasynan saıtan qaǵyp qalǵandaı alǵy oryndyqtyń arqalyǵyna áýpirimmen asyla ketti. «Bul ne ǵajap?» Aıaǵyn silkilep edi jansyz birdeńe... Manaǵy mylqıǵan uıqyly-oıaý uzaq otyrysta aıaǵy uıyp qalypty, súıretilip baryp, ornyna qaıta ompıdy, ashyq turǵan esik kózine bir, jaryqty qýalaı eki qarap edi, ıt qýalaǵan qańbaq bala da, qýyrshaq kótergen qyz ben jigit te joq, kózdi ashyp-jumǵansha ǵaıyp bolypty.

Aıaǵyn selkildete serpip, bashpaı jybyrlatyp, jan shaqyryp edi, shanjaý-shanjaý jez murt, jýan sińir shofer:

— Keldik. Túspeımisiń?— dep, kúńgirt keshteı kómeski únmen kúńk etti.

Bar denesimen terezege, alǵa kezek burylyp qaraǵan Eltaı kúmiljidi:

— Sovhoz dırektory qaıda turady? Áıtpese aýylsovet... Siltep jiberseńiz...

Ary qaraǵan shofer:

— Ony qaıtesiń?—dedi.

«Maǵan birdeńesin ótkizip qoıǵandaı qaıtedi, eı?» Kúlimsiregen boldy.

— Kelimsekpin. Bul aýyldy bilmeımin.

Oryndyqty toltyra otyryp, aıýdyń tabanyndaı alaqanyn barankige tarbıtyp salǵan shofer sol qolymen birdeńeni shyrt degizip edi, avtobýstyń ishki dódegesiniń eki-úsh jeri jarq etti. Búkil turpatymen tolaıym burylyp, Eltaıdyń basynan aıaǵyna deıin túgendedi.

— Kúzetten kelgendeı tyrqıyp turyp uıyqtadyń ǵoı óziń! — Keńkildep kúldi.— Qalanyń qarataıaǵy ekenińdi kirgen betten uqqanmyn. Qaıdan, kıimiń bıttiń qabyǵyndaı jup-juqa. Aýdan da, oblys ta emes, arydan kele jatyrsyń. Baıqa, qonaq bolamyn, bas jeımin dep júrip, úı arasynda qıyńmen qatyp qalyp júrme. «Qarasýda» ondaı da bolǵan. Arqanyń qysy kelgen qonaqty sóıtip qytyqtap oınaıtyny bar.— Úı arasynda qıymen qatyp jatqan Eltaıdy elestetti me, taýdan tas domalaǵandaı taǵy keńkildep kúldi.

«Mazaǵy ma? Sańylaýsyz nemege qaıdan kezdesip em?» Jigit esikke portfelin súıreı apyr-topyr umtylyp edi, kúlegesh qasqa otyrǵan beti qolyn sozyp edi, tertedeı uzyn eken, portfeldiń qulaǵyna sart jabysty.

— Qaıda barasyń, asyqpa! — dedi nyqtap, — Asyqpasań arbamen qoıanǵa jetesiń.

— Jiber! — dedi julqynǵan Eltaı. «İship alǵannan saý ma?»

Shofer bylq etpedi.

— Sóz bar. Jaqyny ma eń?

— Kimniń?

— Sovhoz dırektorynyń...

— Jýrnalıspin. Komandırovkamen júrmin.

Shofer portfeldiń qulaǵyn jaıyna jiberdi. Aýzyn arandaı ashyp esinedi.

— E, ishimdegini tap dep jymsıyp otyrmaı solaı da solaı demediń be? Tymyraıǵan jandy kórsem, qaradan qarap tıiskim kep, keıde tilim, keıde alaqanym qyshıdy, ákrı. Dırektordy úıinen taba almaısyń. Tań sáriden otgonda. Búgin bolmaıdy, bolǵan kúnniń ózinde qalyń qarǵa maltyǵyp, tún ortasy aýa jetedi.

Eltaıdyń eńsesi túsip, júni jyǵyldy. Iesi joq úıdiń esigin qalaı qaǵady?

— Qonaq úı syqpyttas túnep shyǵatyn jer bolsa...

Jalpaq alaqanyn ıeginen samaıyna deıin bir tartyp, uıqysyn ashqan shofer túk oılanbady. Qyp-qyzyl kózin ilgeri qadap:

— Aýyzdaryńa aldymen bastyq túsedi, á? Sózdi qoı da, bizge júr. Aıdaǵanym aýdannyń avtobýsy bolsa da, osy aýyldyń qazaǵymyn. Baryp kelip isteımin. Pravomdy alǵaly pálenshe jyl,— dedi, aldynda avtoınspektor jol qaǵazyn surap turǵandaı.— Kózimdi jyrtıtyp ashqaly sovhozdyń sharqysh mashınasyn qýalap, taqym tozdyrdym. Byltyr: «Qarasýǵa» eńbegim ábden ótti»,— dep jańa mashına surap em, ıt jylǵy avarıany aıtyp, basymdy aýyrtsyn. Jel jaǵynan jan júrgizbeıtin qyrshańqy Qodarmyn, bastyqtyń ústelin judyryqpen bir salyp: «Senderdi jelkemniń shuqyry kórsin, ól de maǵan, men kettim»,— dedim. O da bir oq ótpeıtin ógiz edi, múıizin bir shaıqady. «Kete ber! Aýdanyńa bar da, kóterip turǵan aspanyńdy tastap jiber... Qaýqaryń kelse». Eki qolǵa bir jumys, men sekildi kánigi shoferge eki bastan qudaıyma qudaıym, salyp uryp aýdandyq avtoparkke kirdim de kettim. Qazir raqat. Kúnine eki reıs jasaımyn. Avtobýsymdy aýlaǵa qańtaryp qoıyp, úıge qonamyn. Eshkim tún ortasynda jyly tósekten sıraǵymnan sýyryp alyp: «Aıda marsh! Qoıshylarǵa jem, shóp, tuz tasy!»—demeıdi. Biletinim asfált jol, grafık, kesimdi ýaqyt. Basqalar ıt qýyp, ırek qamshylap júrse, men erikkennen qyz qýamyn. Azynatyp kele jatsam, mashınasy buzylyp qalǵan basekeń: «Aýdanǵa ala ket, Káke! Búro bar...» dep, bes saýsaǵynyń basyn búristirip, qolyn kóterip turady, ákeń...— dep ońǵa, solǵa ketip otyrdy da, esine áldene túskendeı jalt buryldy.— Qonasyń ba?

«Kózi netken jaman edi kápirdiń!» — dep oılaǵan Eltaı:

— Qonaıyn...— dedi. Mysyq arbaǵan tyshqannyń sebin kıdi. Jigit boıynda, obaly ne kerek, tepkin bar.

— E, qonsań qon. Áńgime aıtasyń...

...Mashına jumyrtqadaı shaǵyn shatyrly úıdiń qasyna ekpindete kelip, lyqsı toqtady.

— Úı osy, ákrı.

Qodar jerge qarǵyp tústi. Eltaıdyń betine kólbeı zýlaǵan qar qıyrshyqtary ınedeı qadaldy; syńsyǵan zar aralas zýyl jetkendeı. Alǵashynda aǵash butaqtaryn jel sýyldatyp tarap týr ma dep edi, joq, qazaq aýlyna toǵaı túsip qalyp pa, kisi boıy soqpa dýaldan shómele shóptiń jalbyraǵan sheti eken ándetken. Manaǵy qapalaq qar jaıaý borasynǵa ulasypty; oımaqtaı qos terezeniń jaryǵy avtobýs taptaǵan taqyrǵa selkeýlenip túsedi, taqyr betimen myń aq jylan qaıqań qaǵyp, jarysa ótip jatyr.

— Tońsań úıge kire ber, men avtobýstyń sýyn aǵyzaıyn.

Jaýyryny muzdaı bastaǵan jigit syr bermegensidi.

— Birge kirermiz...

Qodar óshi qalǵandaı tórt dóńgelekti tórt tepti de, ıretile eki búktetilip, radıatordyń astyna kirdi. Sálden keıin sý shuryldap, benzın sasyǵan ystyq býdy jel julqylap ala qashty: mashına astynan qarabas qurttaı ıreleńdep shyqqan sý biraz jerge shyjyldap baryp, únsiz ólip ketti. Qodar radıatordyń astynan kótkenshekteı eńbektep shyǵyp, boıyn jazdy, alaqandaryn sart-surt soqty.

— Júr! — Jumyryǵynyń syrtymen kók qaqpanyn aǵash mańdaıyn perip qalyp edi, bekitpegen be, qaqpa shalqalap tústi. «Avtobýsy aıdalada qaldy, kóldeneń kók atty birdeńesin jymqyryp ketpeı me?» Qala daǵdysymen jaman oılap qalǵan Eltaı dalada turǵanyn kesh uqty.

Senektiń tıegi salynbapty. Aýyz bólmege kirgen Qodar korobkadan shatýn sýyrǵannan qatty kelsaptaı eki pımasyn eki tartyp sypyrdy da, oń jaq bosaǵaǵa dúrs-dúrs tastady.

— Ápke!

Eltaı sýyq soryp, qaqıǵan porolon portfelin jerge qoıyp, sheshiner-sheshinbesin bilmeı eki oıly tur edi, tertedeı uzyn qol paltosynyń jaǵasyna sart jabysty; jeńinen qolyn shyǵaryp myqshyńdap jatqanda, Qodardyń pármenimen jelbegeıi jalbań etip, kıim ilgishke asylyp qaldy. Qulaqshyny da sonyń qatarynan oryn tepti.

Degenshe:

— Aman-esen keldiń be, qulynym! — degen jap-jas, sergek ún estildi, qaǵazdaı appaq, tomashadaı qarıa súrine-qabyna tór úıden delbirep shyǵa berdi. Kelse:

— Túý, qudaıdyń kúni bet qaratpaı tur, qatyp qalypsyń, ákelshi! — dep, arystaı «qulynynyń» kúrekteı qolyn kishkene saýsaqtarymen ysqylap jatyr. Oǵan uıalyp, qysyla qoıatyn Qodar joq, shamasy, bul emirený tym erterekte, Kákeńniń bala kezinen bastalyp ketse kerek, eki qolyn kárıaǵa bergen kúıi Eltaıdy ıegimen nusqady.

— Ápke, qonaq keldi. Ózi azannan túlki qursaq, aldyna as qoısań, túk qoımaı jamsatyp asaı beredi. Meniń de qarnym ash. Jyly-jumsaǵyńyzdy aıamańyz. Solaı emes pe, jornalıs joldas? — dep, o bastan janarǵa jarymaǵan bitik kózin qysyp qoıdy.

Ápkesi nesi? Alpystan asqan myna kisi oǵan ápke me? «Qulynym?» Birdeńeni uqsa káne?..» Qalaı aıtsa da Eltaı ilgeri umtylyp, tamaq qyrnap:

— Sálemetsiz...— deı bergeni sol, munyń da qoly kárıanyń jyp-jyly, qurǵaq alaqanyna túsip qaldy.

— I-ı, jaryǵym-aı, kel, kel, tórge shyq! Qaı balasyń? Alystan keldim deısiń be? E-e... Alaqanyńdy pesh qabyrǵasyna basa ǵoı, janyp tur,— dep, Eltaıdy jalyn shashqan orys peshiniń qasyna jetektep ákeldi de, ezi peshke jalǵas plıtaǵa qonjıǵan kishkene qazannyń qaqpaǵyn ashyp-jaýyp, aıaq-tabaqqa aralasyp ketti.

Túıedeı Qodar qaýǵa basyn qoljýǵysh astyna suǵyp, jan-jaǵyna sý shashyrata ysqyrynyp-pysqyrynady.

— Tańerteń sıyrdyń astyn tazalaı almadym... Úlgermedim. Baýyryna toń qatyp, dirildep jatqan joq pa? Erte oıat desem, til almaısyz. Osynyńyz ne?— dep, aıaq astynan sharýashyl bola qalyp, túımedeı ápkesine erkeleıdi. Peshke arkasyn berip, alaqanyn japsyra jylytyp turǵan Eltaı aıdalada qaldy — ol myna áńgime úshin artyq bolatyn.

I, tazaladyq, qaıda barady. Álgi óziń máshına tilin úıretken Esetjan istedi, aınalyp qana keteıin. «Qoı, sharshadyń, demal»,— desem, bolmaı otyn da jardy. Sonsoń ekeýimiz jaılanyp otyryp shaı ishtik. Bolaıyn dep turǵan bala. Áttegene, sabaǵy nasharlaý eken, muǵalimderimen shálkem-shalys kelip, kelispeı qalad deı me...

— Oǵan shkol mehanızasıaǵa barý kerek. Temir-tersek dese bar dúnıeni umytyp, ólimin salady. Shikireıgen ákesi ǵoı «oqý oqytam, ınstıtót túsirem» dep butyp-shatyp júrgen.

Eltaı oı ústinde: aldynan kelgendi tistep, artynan kelse teýip tastaıtyn tarpań, ses, noqshyl Qodardyń ishki saraıy syrtqy turpatyna kereǵar sekildi. Ashyq bolamyn dep, shashyq bolyp, ońbaı taıaq jeıdi-aý dáý de bolsa. Mańdaıyna jazylǵan osy asaýlyq basyna kóp mehnat, beınet ákelgen, sonan soń qaıtedi, sol jan aýrýdy ishki dúnıesine ótkizbes úshin á deseń, má deıtin qasıetti qoldan jasaǵan. Al bul minez daý-damaı, teperishti eselep kóbeıtken. Temir de tozady. Adam temir emes. Qazirgi qalpy: «Áı, baıqa, basty shaıqap oına menimen, qyljaqtaı berseń, qaǵyp jiberemin» dep, shabynyp tur. Qaǵyp jiberetini de ras. Al arǵy jaǵy... jylap tur. Syrttan jylap kelip, tek qurqyltaıdyń uıasyndaı úıinde ǵana ýanady, shyn názik tabıǵatymen qýana tabysady. Qýanǵan túri jańaǵy.

Ertegi múltfılmderde jadaý lashyqty judyryqtaı kedeı kempir, onyń aq kóńil, ańqaý alpamsadaı uly bolýshy edi. Qý janynda tynyshtyq joq, alparysyp, kúsh kúresken uly er jetkesin jeti jıhan kezip, basyn taýǵa da, tasqa da soǵady, ne ǵalamat erlik jasaıdy, jaý men jaýyz, jalmaýyzdardy jer jastandyrǵan soń temir etigi teńgedeı, temir taıaǵy tebendeı bolyp, sharshap-shaldyǵyp jaman lashyǵyna oralady. Áne, sol kezde san jyldar boıy otyn óshirmeı, tútinin tútetip otyrǵan shúıkedeı kempir tabaldyryq aldynda taıaǵyna súıenip qarsy alýshy edi ulyn. Mynaý sol, sonyń naq ózi. Qyzyǵa da, qyzǵana da qaraǵan — ózi máńgi-baqı maqurym qalǵan ystyq kóńil, jyly lebiz ana men bala... Jaqyn-jaqpaı túgil jaýdyń alaqany sıpamaǵan mańdaıy ysyp barady, arqadan ótken pesh taby ana alaqanyna uqsaı ma, murnynyń ushy jybyrlaı ma-aý, ne óń, ne tús emes, munar da munar hal keship turǵanda ystyq kespe sorpa birdini quıylǵan sere-sere keseniń ústinen qalaı shyqqanyn bilmeı qaldy.

Quntıma aǵash qalaqtyń moıny Qodardyń balǵadaı barmaǵynyń astyna túskende, mort synar dep oılap edi. Jigit jer qazatyn adamdaı qalaqty kúrekshe kezep otyryp:

— Ápke-aý, álgińiz...— dep, sóz shylbyryn qarıaǵa tastady.

— Qazir, qazir... Ol qurǵyryń tur ǵoı.

Qarıa tór úıge kirdi de, tez oraldy: qolynda shúberekke oralǵan bir bótelke araq.

— Qaınap-qaınap atylyp kete me dep, pesh qasynan ońasha alyp ketip edim,— degende, Qodar shalqaıyp turyp qarqyldap kúldi.

— Oı, ápke-aı! Atylatyny shampan, ákrı. Mynaý ishke barǵasyn atylady. Ákelińiz, tentek nemeniń áýselesin kóreıik.

Eltaı:

— Men pas...— dedi.

— Aýyrasyń ba?

— Qulqym joq.

— Óziń bil,— dedi Qodar.— Men qaryzymnan qutyldym. Qoıǵamyn bul páleni.— Jalma-jan qarıaǵa buryldy.— Otyrsańyzshy bylaı, meni tosa-tosa as ta ishpegen shyǵarsyz. Sýyq tıgen tamaǵyńyz ne boldy? Doǵdyr bergen dárini iship júrsiz be?

Ústel shetine shoqıyp otyrǵan qarıa:

— Dárińniń kúshi az eken. Kórshi abysyn shóp qaınatyp berip edi, kózim sodan ashyldy. Dárińdi iship jatyrmyn, aqshaǵa kelgen dúnıe ǵoı, qur bosqa qalmasyn dep.

Eltaı uıattaý bolsa da Qodarǵa qosylyp, kúlip jiberdi.

— Áne, áne, bizdiń ápke osy. Ápkem bolmasa kúlim shashylyp, aıdalaǵa tezek terip keter em, ákrı.

Eltaı saýsaǵy maıysyp, sorpany jarty qalaqtan ishedi. Shofer jigit nandy buraı asap, kesege basyn salyp jibergen kúıi ystyq sorpany urttaıdy. «Tili qoldyrap túsip qalmaı ma?» dep, qonaq ań-tań. Qodar bolsa ara-arasynda:

— Ápke, Tursyn podshıpnıkti ákep berdi me? E, naǵashymnyń sıyry buzaýlap pa? Ókirtip bir sary ýyzdy kertip jeıtin... Joq, ol alqashyńdy búgin kórmedim. Júr de bir qýysta qıqalaqtap. Ne ishe almaıtyn, ne mandytyp jumys istemeıtin sol ólezińdi qoıshy... Dáriger ne deıdi? — dep, úzip-úzip belgisiz tirshilikti sóz etedi.

— Ie, jatyr ǵoı tóseginiń astynda domalap... Búgin-erteń dep óriske jibermeı, qoraǵa baılap otyr... İshkende kimdi qıratady, kógen kóz balalar men kelinge obal da. Doǵdyr qyz aýdanǵa baryp qaralyńyz, meniń shamam kelmeıdi deıdi baıaǵy.— Qarıa sorpadan aýyz tıdi de, ornynan turyp, pesh mańyna oıysty.

Shofer jigit qasyǵy kese túbine tyq tıgende ǵana basyn kóterip, mańaıyna, Eltaıǵa munartqan toq kózin saldy. «E, sen áli shuqynyp otyr ma eń?» — degendeı ejireıdi, ile bireý túrtip qalǵandaı selt etip, tertedeı qolyn sozdy.

— Oıbý, tanyspappyz, joldas... Qodar bolamyn.— Avtobýs ishinde «Jel jaǵynan jel júrgizbeıtin qyrshańqy Qodarmyn» dep shirengenin umytyp úlgeripti.— Eltaı deımisiń, jón, jón. Ápkem keıde meni kenje ulym dep ish tartqansıdy, biz oǵan kóne bermeımiz, ájem baýyrynda óskemin. Ájem ólip qalǵasyn ǵoı, ıemdenip júrgeni, áıtpese maǵan jolamaq túgil, alystan kóz salýǵa qorqatyn. Qaıteıik, ápke-ápke dep aldarqatyp, asyn iship, aıaǵyn bosatyp jatyrmyz. Kelin áperip, eki qolyn jyly sýǵa malyp qoıaıyn desem, bul tóńirekten teń qyz tappaı, mysym quryp júr,— dep, kózin qysyp edi, ápkesi:

— Tek otyr... Qyz bala nege bolmasyn, myna kórshi aqsaq Ysqaqtyń úıindegi bala qandaı áıbat...— dep edi, ol talma jerine dóp tıdi me, Qodar únsiz qaldy. Aıaǵy kem Ysekeńniń qyzy, soǵan qaraǵanda, rasymen áıbat bala bolý kerek.

Qarıa kúpáıkeni jelbegeı jamylyp, pesh aýzyndaǵy shelekti kóterip shyǵyp ketkesin, Qodar qaıta aryndady.

— Osy aýyldyń qyzdary qarǵap qoıǵandaı shetinen qashaǵan, ákrı. «Qolǵa endi tústi, alaqaı, tústi, tústi» deı berip, aýzyńdy jınap alǵansha, basqa bireýge tıip jatqan toıynda «ashshy», «ashshy» dep, aıqaılap otyrǵanyńdy bir-aq bilesiń. Eregiskende aýdannyń ýyzǵa jarymaǵan bir tushtaqaıyn ótken kúzde avtobýsqa qoıar da qoımaı salyp alyp, top etkizip em, kúnderdiń kúni maı-maı ústi-basyma qarap: «Avtobýs aıdaısyń, galstýk nege taqpaısyń?» — degeni. «Onyńdy sovhoz dırektoryna aıt», — deımin qarq-qarq kúlip. Sodan eki aı turyp, saıtan azǵyrdy ma, osy úıdegi jyltyraq ataýlyny jıyp-terip, men joqta jytyp beripti. Aýdan men aýyl arasyndaǵy jalǵyz avtobýs meniń astymda, aspanmen ushyp ketken be, bilmeımin. Qala shirkin aýylǵa qaıbir sútti qyzyn beredi. Aldyńgúni kórsem, kóshede sekektep júr, ustap ap: «Munyń qalaı, madam?» — desem, «Qurmet taqtasynda» sýretiń turǵanǵa adam dep tısem, aıý ekensiń»,— dep tantyp, kóleńkesin bastyrmady. Turǵan jerinde teýip-teýip tezegin shyǵarý kerek edi, amal ne, ondaı ıttigim joq. «Onda galstýk taǵatyn basqa bireýińdi taýyp al»,—dep qoıa berdim.— Kirip kele jatqan qarıaǵa:—Al, ápke, men uıyqtaıyn. Azannan turyp, attaný kerek. Erte oıat, sıyrdyń astyn eske sal. Ózim tazalaıyn degendi qoı, ápke!— dep, stoldy saýsaǵymen tyqyldatty.— Erteńgi jol uzaq!— Esinedi. Eltaı sonda baıqady, kózi qyp-qyzyl. Mana «Aýdanǵa aýysyp, muratyma jettim»,— dese de, kúnige baryp-kelip jumys isteý ońaı emes, júırik taǵdyrdy qýa-qýa taqymy da tozǵan, sirá. Galstýk qumar qý qyzdar da sharshatqan. Odan da kónimpaz, bir toqpaq jaldy tory kelinshekti nege kirgizip almaıdy? Mynaý opyrma sóz ben sart-surt júris bir kórmege qyzyqty, al kúnbe-kún ómirde toz-tozyńdy shyǵaratyn temir tepkiń ǵoı. Eltaı ári-sári oıǵa ketińkirep otyr edi, Qodardyń gúmpildegen daýsynan esin jınady.

— Qoryqpa, keńsege óz qolymmen aparyp, dyńdaı kúıińde esen-aman tapsyramyn. Al, uıyqtaıyq!

Jastyqqa basy tıisimen qor etti. Jol soǵyp tastaǵan eken, Erlan da murttaı ushty. Kózi ilinip bara jatyp, aýyz úıde kúıbeńdep júrgen qarıanyń sybyryn estidi.

— E, jaratqan alla, janyn jaldap júrgen jalǵyzymnyń tabanyna kirgen shógir mańdaıyma kirsin! Aǵalaryn toqtatpaı kezekpen aldyń, moınyma burshaq salyp tilegen kózimniń aǵy men qarasyn jebep-qoldap, alys saparda jolyn ońǵara kór! Minezi birde ompy, birde tompy, ákesine aýmaı tartpaǵyr! Jas kúnimde beınet ber, qartaıǵanda zeınet ber deýshi em, kúpirshilik, kúpirshilik, qaıttym, kaıtyp aldym kúnámdi. Osynyń bir shıki ókpesiniń mańdaıynan ıiskep, kekilin sıpaǵan soń ala ber, armanym joq! Eki dúnıede men rıza, qalyń beınetten kez ashpaı ketken ákesi rıza.

* * *

Kújireıgen moınyn ishke alǵan ala kóz kisi Eltaıǵa áýkesin sala qabaǵynyń astymen qarady. Bergen sálemin mensinbegen pishinde erin ushymen aldy. Sodan áli otyr. Eltaıdyń jol qaǵazyn, kýáligin, komsomol múshesiniń aryz hatyn aldyna jaıyp salyp, anaý-ý jerden shekeleı oqydy. Jaqynnan kórmeıdi eken, aqyry sýyrmasynan kózildirik aldy. Jigit etti qabaǵy men ekige aırylǵan kirpish ıegine, kón betine qarap: «Bolsań bolarsyń»,— dedi ishteı. «Kezinde sovhoz dańqyn aýdan asyryp, dúrildetken bul Sadyr. Ne qara basty, bilmeımin, shaý tarta kele bojyrap ketti. Osynda aýzyńnan kirip, artyńnan shyǵatyn qyzyl túlkishek zavferma bar, sol erttep moınyna minip aldy. Anda-sanda elge kóz qyp aqyrǵansyp qoıady, al ońasha keńeske kelgende otqa aıdasa kiredi, sýǵa aıdasa sýǵa túsedi»,— degen sóz qulaǵynda. Aıtqan — Qodar.

Jumys ahýaly buryn da úlken-kishili bastyqtyń aldyna aıdap aparǵan; uzaq jyl bir orynda otyryp qalǵan, alǵa baspaǵan adamdar bir-birine qımyl, sóz saptaý jaǵynan uqsas keledi. Astyndaǵy kreslo tesilgenshe qozǵalmaı otyrǵan soń ondaı tur men sóz rásimi kúnbe-kún bilinbeı jasalyp, jyldar jyljı kele ábden qatyp-semip, berishke aınala beretin sıaqty. Kópe-kórineý qoldan jasalǵan uqsastyq...

Osy shamadaǵy Sáken — sovhoz dırektory Sadyr sút pisirimnen soń basyn kóterip: «Qolaqpandaı daýdy jap-jas basyńmen sen be, eı, qýa kelgen?»— degendeı Eltaıǵa tónip aldy da, on qolynyń astyndaǵy qyzyl túımeni basyp edi, esikten júdeý júzdi kelinshek bas qyltıtty.

— Shaqyr álgini, nesi dep, ıá!—dedi gúrildep.— Shaqyr atańa náletti!

— Kimdi, Sáke?— dedi qorǵalaqtaǵan kelinshek.

— Qytandy aıtamyn. Avtolavkiniń ánebir jylmańyn qosa ertip kelsin.— Tós qaltasynan altyn shynjyrly dobaldaı saǵat sýyryp, ústel ústine ıirip tastady.— Bes mınýtta jetsin, on aıaǵy onda, sol aıaǵy munda!

— Avtolavkini bilmeımin, al Qytan esik aldynda júrgen...

— Shaqyr!

Dybyssyz jabylǵan bylǵary esikke tesip jibererdeı oqty kózimen qarap otyrdy da, bar tulǵasymen Eltaıǵa buryldy.

— Alystan at sharshatyp kelgen ekensiń, inishek. Sońynan pále ertken sol qara tondaryń bizdiń rabkoopqa túsýi túsken, nesi dep, ıá. Komsomol shopandarǵa tıisti alty ton zavferma Saýdabaev Qytan, sosyn kim edi... avtolavkiniń satýshysynyń moınyna jazylǵan. Óz qoldaryńmen tapsyr dep qadap aıtqamyz. Arǵy jaǵyn ne istep júr, ózderi biledi. Másele bylaı! — dep, jalpaq alaqanyn ústelge sart tastaı berdi de, aldynda otyrǵan jigit satýshy emes, tilshi ekeni esine tústi me, bylp etkizip jaıymen saldy.— Fakt estfakt. Tilimdi alsań, inishek, bylaı iste. Anany-mynany tekseremin dep, sovhoz ben fermide aınalyp qalma, tóte jol tap. Zavfermany qasyńa al da, týra salyp, búgin jas shopandardyń brıgadasyna jet.— Aınalyp, aq burqaq terezege qarady.— Fermide «Kıroves» bar, maltyqsańdar jol salyp beredi. Onsyz da qumǵa tuz, qurama jem aparady. Jetkesin tekser: eger balalar qara ton kıip, qyz-qyz qaınap, qunjyńdap júrse, hat ıesi qara bet,— dep aryzdy alaqanymen útiktedi.— Al ton kımese, Qytany bar, avtolavshık bar, kúni erteń kontorda, meniń aldymda dirdektep turady. Sazasyn tartady, nesi dep, ıá. Kelistik ne?

Esik ashyldy da, eki betiniń ushy qan qyzyl, qara shashyn shalqaıta qaıyrǵan, áıtse de mańdaıy birsypyra qajyp qalǵan, orta boıly, saqa jigit maıda basyp kirdi.

— Shaqyrdyńyz ba, Sáke?

Dırektor tilshige buryldy.

— Zavfermi Saýdabaev Qytan osy kisi.— Sákeń Eltaıǵa qarsy oryndyqty nusqady. — Otyr! — Qytan bóten jigitke kóz quıryǵyn lyp salyp, sıpaı qarady da, tez jaıǵasty.

— Avtolavkiniń dúkenshisi qaıda?

— Aıaq astynan keshe túnde aýdandyq aýrýhanaǵa alyp ketipti. Asqazany jara deı me...

— Malshylardyń sý tegin araǵyn shelektep ishe berse, jara shyqpaǵanda qaıtedi?—dep, gúr ete qaldy Sákeń. Shuǵyl túrde qyzyl bet jigitke shúılikti.— Sender ne istep júrsińder, a? Adamsha senemiz, nesi dep ıá, al sol senimdi sender netip júrsińder?

Kóz quıryǵymen Eltaıdy ekinshi qaıtara súıkegen Qytan túk ózgermeı:

— Sáke, ne isteppiz? Aıtyp óltirseńizshi, — dedi sabyrmen.

— Aqqoıyndaǵy jas shopandar alty qara tondy aldy ma, joq pa, sony surap otyrmyn.

Ferma meńgerýshisi salǵyrt.

— Alǵan shyǵar...

— Joq, sen ondaı qımyjyq shóre-shóreńdi qoı. Ekiniń biri — ne aldy, ne almady de.

— Aldy...

— Kimnen aldy? Seniń qolyńnan ba?

— Avtolavkige tapsyrǵanmyn...

— A, solaı ma? Taıyzda taıǵaq kóp deısiń, nesi dep ıá. Jolǵa tastap kelemin taıaǵymdy, qaıta bastap kelemin baıaǵymdy... — Dırektor ústelge keýdesimen jatyp alyp, shyqshyt eti búlkildeı, Qytandy júndeı tútti.— Men saǵan ne dedim? Óz qolyńmen tapsyr degenim qaıda? Al sen ne istediń? Shoshqa taǵalap júrsin be? Mıaý-mıaý mysyǵym degenge murtpen oınaısyń, nesi dep ıá. Tálkek qylma. Zavfermilik taqıańa tar kelip júrse, qoıǵan biz, alyp tastaıtyn da myna biz. Qolymnan aıyryp alyp kórsin!

Bastyq Qytannyń qulaq etin bes mınýt jedi. Qyzyq bolǵanda, ári-beriden keıin alty qara ton bylaı qaldy, dırektor bıliktiń áli de óz qolynda ekenin, jylandy jeti kesseń de kesirtkelik áli bar ekenin dáleldep bakty. Ózinen ózi jasyryp júrgenmen, basqalar úshin beti ashyq dármensizdik bilingendeı. Qytanda ún joq: tek sóz burqasyny basyla bere, Sákeńe jas balanyń kúnádan pák taza kezimen jaýdyrap qarap qoıady. Tompaq betiniń ushynda uıyp turǵan qyzyl ne qoıylmady, ne seıilmedi, óshirgishpen uıqalasań da ketpeıtin betpaq qyzyl. Durys sóz dúmime, burys sóz butyma dep jaıbaraqat otyr.

Aıdynyn salyp kúrkildegen dırektor aqyry bylaı dep shegeledi.

— Jermen ush, kókpen ush, búgin myna jigitti brıgadaǵa jetkiz. Sharýasyn bitirgesin izinshe alyp qaıt. Senimen sodan keıin sóılesemin.— Ornynan turyp, Eltaıǵa bolbyr alaqanyn usyna berdi.— Jolyń bolsyn, inishek.

...Qar áli burqaqtap tur. «GAZ-69» tańqyldaq jerde yzǵytyp-yzǵytyp alyp, al omby qarda qos búıirine kezek teńselip, aýyr yńyrana mımyrt júriske salady. Kabına ishi kúńgirt. Rúlde — Qytan. Rezeńke súrtkishter ońdy-soldy qaltaqtap, mańdaı áınekti sypyryp ótken saıyn bir kórinis, bir boıaý — aq munar súziledi de turady. Jol ústi bilem-bilem úrme qar. Qytan rúl, rychag arasynda eki qoly kezek oınap, eki aıaǵy tormoz ben mýftseplenıeniń arasynda sartyldap tilsiz otyr. Eger ol alda-jalda moıyn buryp: «Sońyma aryz túsirgen tilshi joldas, sizdi ferma emes, kirgen izi bar da, shyqqan izi joq aıdalaǵa, aq otaý, aýzy-murny joq otaýǵa alyp baramyn. Onyń ishinen aman-saý oralýyńyz, áı, ekitalaı. Arǵy jaǵyn ózińiz bilińiz»,— dese, Eltaı esh rıasyz sener me edi, qaıter edi. «Netken bitip bermeıtin saıyn dala! Keshe aldymen samolet, sońynan avtobýs... qar basqan dala da dala... Aýdannan sovhozǵa deıin kemi júz elý kılometrdi artqa tastady — taǵy da qarly dala! Búgin de sol kórinis... Kózdegen kómbege deıin áli qanshama jer! Al kezdestirgen adamy qadaý-qadaý. Qodar, onyń sheshesi, sovhoz dırektory, qasyndaǵy Qytan — saýsaqtyń basyna da jetpeıdi. Ien dala, saıyn sahara!»

Qara tonnan qapyda aırylyp, myna boranda makta kúpáıkimen dirdektegen órimdeı jas shopandardyń qarań kúnin oılap edi, elektr peshi bar kabına uıadaı jyly bolsa da, tizesin paltosynyń etegimen eriksiz qymtady.

Qytan onyń oıyn betinen oqyp bilgendeı-aq qońyr barqyn naqyshta sybyzǵylatyp, sypaıy áńgime bastady.

— Siz ǵoı, halyqtyń talap-tilegi men muń-muqtajyn túptep jazatyn tilshisiz. Mine, búgin de sonaý Almatydan aq qar, kók muz keship, Aqqoıynǵa borandatyp bara jatyrsyz...

— Bizdi qoıshy, tońsaq bir kúndik, kúni erteń jyly da jaıly páterge qoıyp ketemiz...— Almatydan arnaıy kelgen tilshi basymen «Páter jaldap, kisi esiginde turyp jatyrmyz»—deýge dáti barmady.— Aqqoıynda teatr, kıno, park, konsert kórmeı, tańdy-tańǵa uryp, qoı baqqan jastardyń kúnin aıtyńyz!

Anaý ádiske salyp, bultaryp ketti, dereý basqa ońtaıdan baspalap keldi.

— Kınosyn apta saıyn aparyp turamyz. Áneýgúni artıser kelgen. Mashınaǵa tıep alyp, brıgada apardyq. Jas shopandar qyzyqqa qarq bolyp qaldy,— dedi yńyldańqyrap. «Ony qoıshy, myna hıkaıany tyńdańyz» degendeı,— Ótken jyly siz sekildi bir-eki tilshi kelip ketken. Bireýi aýdannan, ekinshisi oblystan. Sovhoz ortalyǵynan qaıtyp ketti. Asty-ústimizge túsip, kóldeı-kóldeı ocherk jarıalady. Basshylarǵa raqat! Aıdarymyzdan jel esip turǵan kezde jalǵan daqpyrtpen jazyldy-aý sol dúnıeler...— dep, áldeneni ymdap, ári Eltaıdyń astyna: «Siz, óıtpedińiz, mine, alys otarǵa bettep bara jatyrsyz, jaqsy tilshi ekensiz, sońyra maqtamaıtyn da sekildisiz»,— degen kópshik tastap, áńgimeniń jelin aqyryn jiberip, pysyldata toqtady.

— Siz... dırektorǵa rıza emessiz, solaı ma?— Eltaı myna kúlbilteleýdi jaqtyrmady, ne bolsa ol bolsyn, oqys suraqty berip qalyp, Qytanǵa jalt qarap edi, ol kóziniń bulań etken quıryǵyn aldyna aýdardy.

— Sákeń be? Tasqa salsań qaıtpaıtyn sharbolat jan edi. Qara quıryqta súmeńdegen sovhozdy apyryp-japyryp, bes-alty jyldyń aınalasynda shash etekten tabysqa batyrdy. Ýaqyt alǵa ketti, basqarý júıesi, ádisi ózgerdi. Siz búgin baıaǵy er Sákendi emes, kóleńkesin kórdińiz. Bastyqtyǵynan sharshap júrgen jan. Qazirgi oqyǵan-toqyǵan kózi ashyq adamdar burynǵydaı opyrma tizege kóne bermeıdi, — dep, úlken syrdyń kórpesin jelpildetti. Ózi týraly búlkildetti. Týysy osy fermadan. Áýeli qolyna qoıshynyń aq taıaǵyn ustapty. Instıtýtqa syrttaı túsken. Vettehnıkten ferma meńgerýshiligine aýysqanyna tórt-bes jyl. «Joǵaryladym» demedi, «aýystym» dedi. Shúkir, kórsetkishteri táýir. Jospardan asyp, mindettemege jete jyǵylyp jatyr. Qysqasy, qońtorǵaı tirshilik... «Maqtamańyz da, dattamańyz, alda razy. Osy shúńkil áńgimeniń shyrqyn buzbaı, beıbit tarap ketsek qaıtedi», — deıdi sóz syrǵasy. «Qodar aıtqan zavferma osy...— degen oı basyna sart etti.— İshimdegini tap, jatyp atar jigit eken. Mana dırektordy da baqyldatyp, shybyn shaqqan qurly kórmeı qaıqaıyp kete berdi. Kabınada tize túıistirip otyrsań da, telefon arqyly sóıleskendeısiń, esh tolǵantpaıdy, qozǵalmaıdy, sypaıy, ornyqty, ystyq-sýyqtan ada».

Órbı bergen oıyn Qytan bóldi.

— Ortalyǵymyz osy. Brıgada anaý shaǵyl qumnyń tereń qoınaýynda, arǵy-bergisi elý shaqyrym, sol yńǵaıdan Aqqoıyn dep at qoıǵan. Eki otar qoıdy qyńq degizbeı baǵyp jatyr.

Shaǵyl qumnan dámetip, alǵa umsynyp, áınek astynan syrtqa kóz jiberip edi, qan kóbelek aq quıyn... Óktep soqqan jel apshyny qýyryp, álem betine aq párenji japqan. Aıǵyz-aıǵyz qabyrǵa men bıik murjalar, aýlaǵa úıilgen, ústin qar basqan jarqabaq... Kúpili bireý tobylǵy tory atty tońq-tońq jeldirtip, dúmdeı dúregeı tóbet ertip, jol kesip ótti. Úı-úı arasynda jaýyryny aspanǵa shyǵyp, sadaqtaı ıilgen sıyr ımeńdep zytyp júr.

Mashına eńseli, qora-jaıy aýmaqty úıdiń qasyna qatpaǵan kóbeń qardy bytyrlata janshyp toqtap edi, qaqpa ishinen ıt arsyldady. «Aý, aldymen keńsege bas suǵyp, jaı-japsardy bilmedik pe?»,— degenshe, Qytan Eltaıdyń aldyna asyla kabına esigin shalqalata ashyp tastady.

— Keldik. Árıne, áýeli keńsege soǵý kerek edi... Sharshadyńyz, jol soǵyp tastady. Dastarqany jıylmaıtyn aq kóńil halyqpyz, aıypqa sanamańyz, qara shańyraqqa alyp keldim. Dám tatyńyz, úı-jaıymdy kórińiz...

...Ón boıynan erte baısal tartqandyq pen tyrsıǵan biteýlik sezilgen ádemishe domalaq kelinshek mamyrlaı basyp, jaı júrip-aq dastarqandy jyldam jasady. Bir semáǵa sáıkestigi erkin jetetin bul kisiniń ilgerili-keıindi sózi az eken, ernin qymqyryp alyp, qyzmetti kelistirýin kelistirdi. Osyndaǵy segiz jyldyq mekteptiń oqý isiniń meńgerýshisi.

Jeńdi bilekteı qazy, shujyq bastaǵan tóre tabaq et bylbyrap kele qaldy. El jeýge jaqsy da, sińimi qıyn etti túnge qaraı aldyna alsa, Qytandar sáske túste kirisedi eken; densaýlyqqa paıdaly. İlese kelgen konákty Eltaı ashqyzbady, úı ıesi de qystaǵan joq. Ac ústinde de kesek áńgime qozǵalmady. Eki balanyń úlkeni qysqy kanıkýl bastala úzdik oqýshy retinde ekskýrsıaǵa, Almatyǵa ketipti, kenjesi sovhoz ortalyǵynda turatyn atasy men ájesiniń qurt-maıyn jaıǵap jatyr. Qarbyta jelingen qazy-qarta ıisi burqyraǵan qan qyzyl shaıǵa jalǵasa bergende, Qytan qonaqtan ruqsat surady.

— Qar úrip tastaǵan qum «GAZ-69» - dy attap bastyrmaıdy. «Kıroves» - tiń kúshin synaıyq. İzdep taýyp keleıin. Siz, aıyp etpeseńiz, tor úıge jantaıyp, kóz shyrymyn alyńyz. Jol alys, jaqsylap demalyńyz.— Jumbaqtaý jymıdy da, qara tonyn asyqpaı kıip, salmaqpen basyp shyǵyp ketti. Dırektordyń kabınetindegi dıirmenniń tasyndaı dóńgelegen maıda júrisi ózgergen.

Jumsaq dıvan jambasyna bata bergesin syrtqa shyǵyp edi, qubylanyń yzǵyryq jeli ishin tartyp soǵyp tur. Túkirip edi, slúdaǵa aınalyp, sekirip tústi.

...Saǵat jarymnan soń Qytan qatty keıip oraldy.

— «Kırovestiń» traktorshysyn ábilet basypty. Korobka peredachasy synypty. Jaıshylyqta aýyz jappas, toı degende óleń tappastyń keri. Dálbijik traktorshy zapas bólshek izdep, sovhoz ortalyǵyndaǵy sheberhanaǵa ketken. Áliptiń artyn baǵaıyq, Eleke. Búgin qonamyz...

Dom tartqan eken,— dep, sez sońyna jyly, jaıma-shýaq kúlkisin jalǵady.

— Taqa bolmaǵanda jylan baýyr «DT» joq pa?

— Oıbý, siz bilmeıdi ekensiz, bir adym ilgeri, eki adym keıin «DT» - men ıt arqasy qıan Aqqoıynǵa jetkenshe, kabınada qatyp qalamyz.

Shaban, jybyrlaq «DT» - ǵa kelgende Eltaı sóz talastyra almady.

Keshke ystyq qýyrdaq jedi, shaı ishti. Aýdan, Qarasý aralyǵynda jel ustap qalǵan ba, ter anadan da, mynadan da ketti. Kórpe-jastyǵy shytyradaı appaq tósek salyndy.

Erteńinde qatty uıqydan basy isip, túske taman áreń túregeldi. Keńsedegi Qytan vettehnık balany júgirtip jiberipti. «Traktorshy zapchasyn taýypty. «Kıroves» - ti jóndep jatyr. Ázir bitpeıdi. Jol ońǵarylsa, erteń jolǵa shyǵamyz. Qadirli qonaǵymyz jalyqpasyn, televızordan «Janýarlar dúnıesi», «Al, qyz-qyrqyndar, kel, ortaǵa shyǵyńdar» degen habardy kóre tursyn».

Jalyqqannan esinep-qusynap, «Janýarlar dúnıesi» men «Qyz-qyrqyndardy» tamashalady, ury-qarylar jaıly fılm kórdi. Alǵashqy kadrlerden bastap urylarǵa jany ashydy: olardyń báribir ózinen ózi ıt bolyp, qolǵa túsetini belgili edi.

Eltaı, Qytandar oranyp-shymqanyp, úshinshi kúni degende qyzyl «Kırovesti» óńkeńdetip alǵa salyp, jolǵa shyqty. Boran basylǵan. Qyzyl qulaq kún shaıdaı ashyq.

* * *

Úsh ul, úsh qyz ekige bólinip, ersili-qarsyly eki bólmede turyp jatyr. Qosyp jibergende myńnan asatyn eki otardy bir jigit, bir qyz óriske alyp ketipti de, túngi kúzetten kelgen úshinshisi ul ma, qyz ba, basyn kórpemen tumshalap, uıqynyń upaıyn túgendep jatyr. Qalǵany qozy kósh jerge ıirilgen shópke at-shana alyp ketipti. Qystaqta tálimger shopannyń qoshqyl bet qaqpysh qara kelinshegi ǵana etegine oralǵan bes-alty irili-usaq balanyń anasyn anda, mynasyn mynda jaıǵap júr. Al tálimger ózi qurama jem izdep, sovhoz ortalyǵyna attanypty, sol sapardan, mine, úsh kún, tóbesin kórsetpepti. Kelinshek ferma meńgerýshi men tilshini o basta salyńqy qabaqpen sýyq tyńdasa da: «Káken nege uzaq aınaldy?» — degen suraqqa kelgende, aryz-armany ishine syımaı áreń shydap júr eken, bombadaı jaryldy.

— Aryq-turaq mal anaý tilin soryp ash turǵan. Bala-shaǵamen jıdip otyrǵan bizdiń qarań kúnimiz mynaý. Sol shirkin mal-jan, qatyn, bala-shaǵa bar deı me, joq, deı me? Aılyq, aqshany ala kelem dep edi. Bir joǵalsa, mol joǵalyp, láılip júr taǵy da. Albasty qas-qabaqqa qarap basady, tapqan taǵy, keń óńesh, úregeı men shúregeılerin! Bótelkesin qoınyna tyǵyp bezildep júrgende, sondaǵy bir áýmeserler óziniń aıaǵyn syndyryp ta qoımaıdy. Sizder de Káken, Káken dep esirtip baǵasyzdar. Kórgen jerde: «Áp bálem, Aqqoıyn qaıda, sen qaıda?» — dep, múıizdep, múıizdep almaısyzdar ma?

Qytan nobaımen arpyl-tarpyl burqyldaǵan kelinshekti kúlimsireı tyńdady.

— Paı-paı, jeńeshe-aı! Ospaqtamaı sóıleńizshi. Onsyz da janyp turǵan otqa maı tamyzasyz... Osydan keıin Kákeń úsh kún joǵalmaǵanda qaıtsin. Túsinemiz. Kórip turmyz hal-ahýaldy... Kombıkormnan basqa kerek-jaraq túgel me? Iá, qoranyń kóńi qalyń... Áredikte qol astyńyzdaǵy balalardy jaýyp jibermeısiz be? Shyntýaıtynda anda-sanda seriligi ustap ketpese, Kákeń ashsa alaqanyńyzda, jumsa judyryǵyńyzda ǵoı,— degen maı sylaýyndaı jyly sózben kelinshekti qaqpalaı buryp, birte-birte aıdaý qara jolǵa saldy. Ashýy da, qaıtýy da tez jeńgeı mandaıyn bastyra baılaǵan túıe jún shálisin sheship alyp, jańaǵy yzaly sóz osymen ketsin degendeı, yqqa qarata qaǵyp-qaǵyp aldy.

— Bizdiki aldy qatty, arty jumsaq dalbasa ashý ǵoı ánsheıin. Áıtpese tunyǵymdy laılap júrgen shalym joq. Úıge kirińizder! — Tez jibidi.— Shaı qoıyp jibereıin. Áı, Álıa, júgir, qudyqtan sý ákel. Sen, Sáken, tamyzyq tutat! I-ıı, tanaýyńdy jyltyńdatpaı súrtshi, aınalaıyn! Úlken kisilerden uıat ta, tegi. Satybaldy, bar da ana balany oıat, aǵalaryna qyzmet qylsyn!— Qartasy jazylyp júre berip edi, Qytan tek turmaı taǵy da kóshelilik tanytty.

— Qaıtesiz, jeńeshe. Káken sovhoz ortalyǵynan aryp-ashyp oralady, tátti-dámdińizdi soǵan saqtańyz. Biz ne, kóptiń biri, kópshiktiń kiri, tilemsek kelimsekpiz. Odan da kósegemizdi kógertip, eńbek etip jatqan ini-qaryndastarǵa myqty bolyńyz. Biz maıaǵa baraıyq. Shóp bıyl qysqa jete me, joq pa, aýqymdap kóreıik, jigittermen aýyzba-aýyz sóıleseıik.

...Ekeýi qystaqtan dombyranyń qos shegindeı syzyla shyǵyp, qum jotany baýyrlaı kesip, ári aınalyp ketken shana izine tústi.

— Az-muz jaıaý júrip, qan tarataıyq, Eleke. Jolaı qysqy dalany tamashalańyz. Iini tar qalada mundaı káýsar aýa kúnde taptyra bermes,— degen Qytan jeńil mashınany qaldyryp ketti.

Bylaı shyǵa ám bıologıalyq, ám jaǵyrafıalyq áńgimeni pilteledi. Aýzy sózde bolsa, qoly ıtmurynnyń búrisip-búrisip turǵan qan qyzyl jemisterinde, birindep terip, qaltasyna salyp júr.

— Qum, shaǵyl dese, kózińizge tyr jalańash túrkimenniń jalpaq qumy elesteıdi, á, Eleke? Qazaqtyń shildiń qıyndaı shashylǵan shege qumdary tunyp turǵan qut, bereke ǵoı. Myna ıtmuryndy qarańyz. Qarańyz da oılańyz: oısyl qaranyń nany, ári shylqyma maıy, ári aýrýǵa shıpa, em. Jemisin terip jeseńiz qan qysymyn basady, júrek, júıke aýrýlarynyń aldyn alady. Myna bytysqan dúzgen she, dúzgen? Shoq shashyratyp shyrt-shyrt janǵanda, ataqty sekseýilge berispeıdi. Al kók buıra tal, teregi, oıpań-oıpańda qyzǵysh qustaı shýlap turǵan qamysy she? Jańa biz aralaǵan qora-qopsy, úı osy tal-terek, qamystan salynǵan. Jazdygúni aptapta ańqańyz kepse, kez kelgen tal-terektiń túbin kúrek boıy qazyp jiberińiz, sý shipildep shyǵa keledi. Ań-qusy jyrtylyp aırylady. Elik, qasqyr, túlki, qarsaq, borsyq, shil, kekilik — pishen. Áne, ketti, ketti!—dep, túlki tymaǵyn basynan julyp alyp, qulashtaı laqtyrdy. «Iá, Qytan aǵaı durys aıtady, jyryq erin qorqaq qoıan biz bolamyz!» — degendeı tańy aǵarańdaǵan serek qulaq aq qalpaqty terek túbinen atyp túregeldi, jymdy qýalaı sekektep, lezde qar alabyna sińip ketti.

— Qap, myltyqty umyt qaldyrǵanym-aı! Búgin qoıan etin qýyryp beretin ek sizge. Jańa ne dep em? E, eń bastysy, buırat-buırat bul qumyńyz aýdannyń tórt túlik malyn qaharly qysqa berse káne! Taýdyń betkeı-betkeıi jalańash, tyqyr, al myna tal, terek, qamys, qaýdannyń túp-túbi uıqa-tuıqa kók qıaq, tobylǵy, qaraǵan, qoǵa. Jal-jal qumnyń yǵyna otar-otar suǵyna kirip, tisteı jabysyp, byq demeı jatyp alǵanda, aıdap shyǵara almaısyz. Ana jyldary usaq kolhoz, sovhozdar irilenip, jer qaıta bólisken kezde, osy qum úshin basshylar arasynda kádimgideı urys-janjal týǵan... Ózińiz qaı jaqtansyz?

Shananyń shireı tartylǵan izinen shyqpaýǵa tyrysyp, bultalaqtap kele jatqan Eltaı:

— Balalar úıinde óstim... Men jalǵyz, onan soń qudaı jalǵyz. Kózimdi ashqannan keń dalaǵa shyqqanym búgin,— dep, alqyna jaýap berdi.

— Báse, jyǵa tanymasam da minezińizden kisikıik nyshandy baıqap em keshe. Jalǵanda jetimdik jaman, sonan keıin jetesizdik jaman deýshi me edi eski kóz kisiler. Shúkirshilik etińiz, kim áke-sheshesin qanjyǵasyna baılap júr. Byltyr kelgen tilshiler ózimiz edi. Ázil-qaljyń aıtyp, ishek-qarnymyz aralasyp ketip edi. Qyza kele aýyldyń alty aýyzyn aldyryp, án saldyrǵan. Keshe úndemedińiz. Ókpeletip aldyq pa dep qysylyp ta qaldyq,— dep, tátti jymıdy. Sóz bar ma, Qytanyń úsh jep bıge shyqty. Eltaıyń tomaǵa-tuıyq kisikıik eken, ol — bir, ózi qarajaıaý emes, kisi tanıdy — eki. Qysylyp qalǵanyn — úsh bildirdi. Úı ıeleri qyl kópirden ótkendeı ózin-ózi jaısyz sezinse, qazaq dástúrinde bul qonaqqa abyroı ápermeıdi. Kesheden beri ajyń-kújiń aralasyp ketpese de aýyq-aýyq til almasty, sonda túıgeni — Qytan kóp sóıledi, biraq túk aıtpady. Áńgimesi dámdi, dándi, áıtkenmen Eltaı izdegen shuraı emes. Ne sovhozdyń qazirgi jaı-jaǵdaıaty, ıakı sovhoz basshylary men bas mamandary jaıly, quryǵanda, qara ton hıkaıasy men jas shopandar haqynda óndirip túk demedi, qyzyl tilin qaıta-qaıta qaırap salatyny — halyqaralyq jaǵdaı, óner men ádebıettiń qasqa men jaısańdarynyń ómirnamasy, beri alǵanda Qarasý tarıhy, flora men faýnasy, qysqasy, kesheden beri Eltaı ózin, Qytandy álem, respýblıka jańalyqtaryn ortaǵa salyp, keń qorytyp, el men jer taǵdyryn sheship otyrǵan marqasqadaı sezindi. Keshe túnde shydam shegi shıryǵyp ketken mezette: «Káke, alty qara ton qaıda osy, uqsam buıyrmasyn»,— dep keıip edi, kúlimsiregen Kákesi: «Erteń brıgadaǵa baramyz, jas shopandardyń ústinen tony qurǵyrdy bir-birlep sheship alsańyz, hat anonımka, al qyz-jigitter, aryz aıtqandaı, jalańash-jalpy dirdektep júrse, o da jeńil sharýa, avtodúken satýshysyn shyńǵyrtyp ustaımyz»,— dep jaıma-shýaqtap, jer túbindegi Almatydan samolet sabyltyp, arnaıy kelgen saparyn jeńil sharýaǵa aınaldyra salǵany.

...Kóldeneń jatqan qum tóbeniń quıqasyna shyǵa kelgende, alaqanǵa salǵandaı anyq kórdi: ıek astyndaǵy qolat tabanyna ıirilgen tórt-bes maıanyń birine par at tumsyǵyn tyǵyp tur, maıa ústindegi eki jigit shanaǵa aıyrlap shóp laqtyrýda, úshinshisi shanadaǵy shópti aıaǵymen basa yrǵap jaımalaı jaıǵap júr. Muryndaryna sý jeter emes. Lep lekı me, maıa jaqtan jas quraqtyń jazǵy balaýsa ıisi jińishkelep jetedi. Úsheýi de ton kımegen, jún, býmazı keýdesheleriniń jaǵa-jeńinen bý burqyrap, alparysyp, kúsh kúresýde. Qyzara bórtken Qytan osy joly shyn júrekten aqtarylǵan maqtanyshpen:

— Mine, birdi eki, ekini segiz etken jas qaırattar!— dedi.

Maıashylarǵa taqap kelgende kózine ottaı basyldy: biriniń ústine biri úıme-júıme tastalǵan qara tondar shananyń arǵy betindegi kúrtik qar ústinde ılektelip jatyr. Úsheýi bulardy kórisimen, aıyrlaryna súıenip, sostıyp turyp qaldy.

Sabalaq jún qara tóbet yr-yr etip, jún-jún astary syrtyna qaraǵan tonǵa tap-tap bergen saıyn shanadaǵy jigit:

— Ket, eı, Alypsoq! Myna ıt qutyrǵan ba? Qara tonda ne aqysy bar? — dep, qýraı, qamys synyqtaryn laqtyrsa, maıa ústindegiler:

— Soǵymnyń sorpa-sýanyna toıǵasyn qutyryp júr de!

— Qoıshynyń ıti qoıanshyq keledi! — dep, máz-meıram.

...Aqqoıynnan Eltaıdyń júni jyǵylyp, jýasyp qaıtty. Úsh qyz, úsh jigittiń ústinde qyz-qyz qaınatqan alty qara ton, nesin aıtasyń, jiti-jiti basyp, qoı qoralap, qotanǵa shóp úıip, mal qystatyp jatyr. Ómirge ókpesiz. Bireýi zooveterınarlyq ınstıtýtta, ekeýi tehnıkýmda syrttaı oqıdy. Aýdannan Qarasýǵa deıin qushaq jazyspaı kelgen aq quba qyz ben saqaly sala qulash jigit te Aqqoıynnan tabyldy: keler aptada bas qosyp, óz aldaryna jeke shańyraq kóteredi, bútkil sovhoz taıly-tuıaǵy qalmaı komsomol toıy retinde yrǵalyp-jyrǵalyp, dúrildetip ótkizbek. Jaınań kóz aq quba qyz janyp turǵan ótkir eken. «Oń aıaǵyńyzben kelgen qutty qonaqsyz, qalanyń jaıaý jıyny toıdyrǵan shyǵar, aýyldyń atqa mingen toıyn kórip qaıtyńyz, keıin: «Bizdiń toı Almatydan kelgen jazýshy qatysqan áıgili toı» dep aıta júrýge jaqsy»,— dep, jata jabyspasy bar ma. Mereıi ústem bolǵan Qytan: «Iapyr-aı, jarqyn júzdi bul qaryndasymyz aýdanǵa belgili kúmis kómeı, jez tańdaı ánshi edi, keler jyly konservatorıaǵa jibereıik dep ek, saqal-murtty inishektiń aýzynyń salymy bar eken, qalyń qum arasynda ońasha qalǵasyn qoısyn ba», — dep tyrq-tyrq kúldi.

Toq eteri, maldy aýyl úlken kútiný, ıgi tilek ústinde; eki etekti belge túrip, bilek sybanyp otyr. Qat-qabat sharýa men qýanyshqa toly kúnderi Eltaı: «Ton qaıdan keldi?» dep qazymyrlansa, onysy ár jeri tesilip, qaınaı bastaǵan qazanǵa as ornyna tas salǵandaı qıyspaıtyn qylyq, jerden jik shyqty, eki qulaǵy tik shyqtyǵa saıatyn jaramsyz qylyq. «Hattyń belgisiz ıesi aryzyn joqtap, shý shyǵara ma?» dep dámelenip edi, ol úmiti aqtalmady. Al alty qara tonnyń keshe, keshe bolmasa naq búgin tańerteń ákelinip, pyshaq ústinen taratylǵanyn naq bilgen — mashına joly joq degen syltaýmen Qytan muny fermada qazy-qartaǵa qamap eki kún ustaǵanda, aq quba qyz ben saqaldy jigit Aqqoıynǵa vertoletpen ushyp bardy ma? Oǵan qosa qoshqyl bet jeńgeı sóz arasynda: «Áı qaınym-aı, prısepti kombıkormyń keshe keldi, bizdiń shaldy ólip jatsa óligin, tiri bolsa ózin sonyń ústine sereıtip tastaı salmadyń ba? Toı-dýmanǵa da jón biletin bireý kerek qoı», — dep, mol áńgimeni ańqyldap bastaı berip edi, Qytan jaman kózimen jalt qaraǵan. «Kótek!» — degen jeńgeı jym boldy. Ózi de keshe: «Ár bólshegi bir motosıkldeı myqty «Kıroves» muny kútip turǵandaı aıaq astynan nege shaǵylyp qaldy, al jaraıdy, súrinbeıtin tuıaq, synbaıtyn tehnıka joq, buzylǵan kúnde bul neǵyp jóndelip bitpeıtin «Kıroves?» — dep, kúdik úıirip edi. Tilshini eki kún boıy ádeıi jipsiz baılaǵan pysyq ferma meńgerýshisi jymıyp júrip ne istep, ne qoıǵanyn kim bilsin, sol eki arada alty qara tondy Aqqoıynǵa jóneltip úlgergen. Al jas shopandar Qarasýdan Almatyǵa jetken qıqýdan habary joq, bar bolsa tilin tistep qalmas edi. «Aýdan ýaǵdada turdy, eshten kesh jaqsy», — dep, máre-sáre.

Bolashaq maqalanyń basyna sý quıyldy. Óıtkeni túp qazyq fakt joq. Komandırovka rásýa boldy.

Bala jastan kitaptan qyzyǵa oqyp, televızor, fılmderden tamashalaǵan dalamen aqyry júzdesti. Dala minezi, dala adamdary ár qıly eken. Munda da maıdan, kúres...

«GAZ-69» ymyrt túse traktor, mashına jyrǵan jarlaýyt qysqy jolmen fermaǵa qaraı yzǵytyp kele jatty. Jańaǵynyń bárin Eltaı jibin tarqata jaılap, qaz qalpynda aıtyp berdi. Ashýlanǵan joq. Onyń keregi de shamaly — ashý, ókpe shirkin ony kóteretin jáne odan qorytyndy shyǵaratyn dosqa aıtylady. Jaýlyǵyn qaıdam, áıteýir, Qytan buǵan dos emes...

Dáretin kómgen mysyqtaı montıǵan ferma meńgerýshisi rúlge jabysqan kúıi qyzyl shyraılana túsip, aqyryna deıin ún-túnsiz tyńdady. Eltaı toqtaǵanda jyldamdyqty birinshige aýystyrdy, kózimen joldy jep, sóz tıegin aǵytty.

— Asty-ústimdi jezdeı qaqtaǵan ekensiz. Murtyna qaraı iskegi, durys qoı. Bári ras. Ant urǵan avtolavshık alty qara tondy fermadaǵy týǵan-týmalaryna taratyp beripti. Kesip alsań, qan shyqpaıtyn kázzap edi. Bireýin oqýdaǵy balasyna salǵan. «Aldym» dep jas shopandardyń syrtynan qol qoıǵan. Óz betin aıamaǵan kisi betin shıedeı qylady. Shyny kerek, qys bastalǵaly Aqqoıynǵa bir-aq ret soǵyp edim. Onda da attyń ústi, túıeniń qomy. Qara tony túskir ústerinde me, joq pa, túgendeýge mursha kelmedi. Kináńiz sol bolsa, qylsha moınym talsha. Odan úlkenge kene almaımyn. Meniń kinám ne? Erteń gazetke qulash-qulash maqala jazasyz, sóz joq, meni de óltirip synaısyz. Ton meniń fermamda joǵaldy, endeshe, báribir aıran ishken qutylady, shelek jalaǵan tutylady. Dalaǵa tastaı almaı júrgen janym joq, meniń de baǵyp-qaǵyp otyrǵan bala-shaǵam bar. Naqaq kúımeımin be, az-muz nápaqadan aırylmaımyn ba? Ol — bir. Ekinshiden, bir aıaǵy jerde, bir aıaǵy kórde turǵan ana avtolavshık ıt te bolsa, adam balasy. Maqalańyz onsyz da eki dúnıeniń arasynda halsirep jatqan aýrýdy múrdem ketirmeı me. Murtyńyzǵa ustara túsken jigitsiz, túsinesiz. Mine, ońashada osyny shotqa salyp, qabyrǵammen keńese keldim de, sizdi ferma ortalyǵynda ádeıi ustadym. Eki arada aıaǵym aıaǵyma tımeı dedek qaǵyp, álgi satýshynyń týǵan-týmalaryn el aıaǵy basyla úılerinen bastym da, ilýli turǵan tondaryn sypyryp aldym. Daý-shar órbitip, sharmaıaqtasqandarǵa óz qaltamnan aqshasyn tóledim. Satýshy tiri kelse qaıtarar... Sóıtip, bes ton túgel. Altynshysy joq, altynshy ton oqýdaǵy balaǵa ketken. Joqty jonyp tabamysyń, aýdanda turatyn saýda tanysym bar edi, osy kúzde soǵan áke-kóke dep, úr jańa qara ton satyp alǵamyn, amal joq, altynshynyń ornyna sony saldym. Fermada qara ton kıip júrgenmin, kórgensiz...— Eltaı jańa baıqady, rasynda da, borandy kúni qara ton kıip alshań basqan Qytan búgin juqa sur paltomen otyr.— Bárin prısep súıregen «Belarýske» teńdep tıedim de, Aqqoıynǵa keshe jytyrdym. Aýzyna berik traktorshydan jas shopandarǵa sálem aıttym: «Qytandy aǵa dese qudaı kelse de qara tondy qys basynan kıip júrmiz deńder. Basqa kún týyp tur. Esesi qaıtady». Arǵy áláýlaı ózińizge belgili...— Miz baqpaı alǵa qarap, aıaq astynan «siz» - den «sen» - ge kóshti.— Keshirim suraımyn, inishek. Kóp raqmet! Óz quıryǵymdy jabý emes, basqa máseleden. Shý kóterilgende, ana eki jastyń toıy toı emes, bir-birimizdi irep soıýǵa aınalar edi. Únsiz kelip, únsiz ketip barasyń. Raqmet!

Eltaı mıyǵynan kúldi.

— Qara ton bar, myna suhbatymyz bar, bárin kógenge tizip, jasyrmaı da asyrmaı jazyp kep jibersem qaıtesiz? Ári psıhologıa, ári problema, á?

Aǵy aq, qyzyly qyzyl Qytan baıaý ǵana:

— İzdenip qaıtesiń, faktiń joq... Qur syldyraǵan sóz, — dep, jas baladaı rıasyz kúle saldy.— Jemsiz qarmaqty kim qapsyn. Bizdiń de qolymyz synyq qalǵan joq, saýatymyz bar, izińdi ala úshbý hat-aryzdy shımaılaı salamyz. Ózińiz uıatqa qalasyz...— Qaıtadan «siz» - ge jylystady.

Onysy da yp-ras.

— Jaraıdy, men taqyr muzǵa myqtap otyrdym. Jas shopandardy kópe-kórineý ótirikke ıtermeledińiz. Ol jaǵy qınamaı ma?

— Ne?— Qytan qystaqtan shyqqaly alǵash ret eńsesimen burylyp qarady.

— Sóz bireý, qulaq ekeý.

Yńyldap qaıtqan jaýap jalǵyz edi.

— Joq sózdi qozǵamaıyq, Eleke. Jaqsy adamnyń ashýy — jibek oramal kepkenshe, jaman adamnyń ashýy — abyroıy ketkenshe. Al ótirik aıtqan jas shopandar úshin men túk qınalmaımyn. Ózderi qınalsyn.

Qytannyń júzine qyrynan óshige qaraǵan Eltaı: «Mashınadan túsirip alyp, mes qyp tepkilese,— dep kijindi balalar úıindegi bir jaǵdaılar esine túsip.— Tonap jatyp izetti ózinshe. Tonalyp jatqan senen de sypaıylyq talap etetinin qaıtersiń. — Ernin tistedi — ómir basqa, balalar úıi basqa-basqa.— Átteń, osy amal, qaırat, jiger, aqylyn jamanǵa emes, jaqsyǵa jumsasa...» Otyryp, otyryp:

— Káke, men jetim edim. Siz naǵyz sor mańdaı tiri jetim ekensiz, — dep nyqtady.

Gaz álsirep baryp, qaıta kúsheıdi.

— Nege?

— Jaqsylyq pen adaldyq atty áke-shesheden tirideı aırylypsyz...

Betiniń qytyǵy lezde ketip qalǵan Qytan álsirep:

— Kesh aıttyńyz, — dedi.

— Keıbir adam pendesine qatarynan júz suraq qoıyp, soǵan jaýap alǵanda ǵana kim ekenin tanısyń.

Qytan qyńǵan joq.

— Onda da óziń aqyldy bolsań...

***

«Áı, inishek, alystan alty jasar bala kelse, aldynan alpys jasar shal shyǵady. Balasyń ba, pálesiń be, ony óziń bilesiń, al aq kóńil daýdyrlaq shalyń myna men bolamyn, nesi dep, ıá. Keshke úıge bas suǵyp, jeńgeń be, shesheń be, bizdiń «dırektordyń» qolynan dám tat»,— dep kókirektegen Sadyrdyń sózin Eltaı amalsyz aıaqqa basty — páleli hattyń sý aıaǵy qurdymǵa ketip tynǵanyna dırektor tym qýanyshty eken. Onysyn jáne jasyra da almady. Qytannyń syryn bilmeı ne bolypty, dırektor bir jaǵy aldanǵan jas tilshini ishteı aıap ta otyr edi. Obaly ne kerek, kezinde tas qaınatqan, bul kúnde shaý tartyp, ózge túgil, óziniń de tizgininen aırylyp qalǵan Sákeńdi Eltaı ishteı ári músirkep, ári jek kórgen. Taıaz, maǵynasy eshkimge eshqandaı mindet artpaıtyn abyń-kúbińnen soń dırektor: «Aýdan ortalyǵyna erteń tańerteń ózim aparyp salaıyn», — dep edi, tilshi jigit bet baqtyrmady. Amal joq, bastyq sát sapar tilep, jylymshy qoshtasty.

Shesheı salyp bergen tósekke jambasy tıe berip edi, Qodar birdeńe qaǵyp ketkendeı qarańǵyda keńkildep kúlsin.

— Áı, onyń ne?

Basyn kótergen Eltaıǵa:

— Qalaı, qara tondaryń ýqıt-sýqıt boldy ma? — dep, jata qalyp jáne kúldi.

Eltaı ań-tań.

— Sen ony qaıdan bilesiń?

— Qaıdan bilgeniń ne? Qaltańdaǵy úshbý hatty men jazdym, al bilip qoı! — Eltaı kórpe shetin ýmajdaǵan qalpy sileıip otyr.— Bizben birge aýdannan kelgen ashyq-mushyqtardy bilesiń ǵoı. Áne bir saqaldy saıtannyń murtyn sıpap kelgen qyz, mine, myna kórshi úıdiń kóbelegi. Mektepte oqyp júrgennen-aq kózimniń qurty túsken. Mende de uıat joq, áýkem salbyrap, on ekide bir gúli ashylmaǵan jap-jas qyzǵa sóz salǵanym bar. Mahabbat shirkin kári-jasyńa qaraı ma. Qý qyz ondaı áýkim, áýkim, áýkeshimge kónbedi. Sóıtse teke saqalmen sóz jarastyryp úlgeripti. Kúndiz-túni aıdaǵanym avtobýs, ol pálesin men qaıdan bileıin, ákrı. Áı, ózi de ánshi edi-aý. Tyńdaǵan da armanda, tyńdamaǵan da armanda! Matqapyda torǵa tústi! — Qodar jaqtan temeki shoǵy sónip jandy, sónip jandy.— Sodan deımin de, sol qyz qys bastala Aqqoıynnan úıine páltemen dirdektep kelip júrdi. Bıttiń qabyǵyndaı pálte-sálte bizdiń qysqa qaýqar ma, kıdiń ne, jalańash júrdiń ne, báribir. Mahabbaty túskir taǵy qyshap: «Oı, qý qyz, ton qaıda? Nege kımeısiń, sán qysyp bara ma?»— desem, «Siz ústińizden sheship bermeseńiz, bizge ton buıyrmaı tur»,— dep bet albaty laǵyp, til men jaǵyna súıenedi. Gáp bar ekenin bile qoıdym. Úlken gáp! Komsomoldyń kúzgi konferensıasyna avtopark meni úkilep delegat qyp jibergen. «Qarasýdaǵy» oıdan oıyp, qyrdan qyryp jatqan jas shopandarǵa — bir-bir qara ton!»— degen sekretardyń sózi kúni búgin qulaǵymda. Sosyn, ákrı, tamyryn astyrtyn basyp baıqasam, Qytan jylym jeń ushynan jalǵasyp, týǵan-týmasy bar, vettehnık, býhy bar, bir-bir tonnan úlestirip beripti. Kilem satsań aýyldasyńa sat, bir shetine óziń otyrasyń degen osy.

Eltaı ishin tartty.

— Aý, búgin avtodúken satýshysynan kórip otyr edi...

Qodar qosanjarlasa gúr ete qaldy.

— Qatqanynyń basy! Kózi de, ózi de joq, aýrý satýshyǵa jaba salmaǵanda. Itpen oınaǵannyń jeńi jyrtyq. Kúnin sanap jatqan satýshyny izdep baryp, tergemesińdi ıiskemeı bilip otyr ol zándem. Kóke dep otyryp malyńdy, áke dep otyryp janyńdy alady men biletin Qytan. Sosyn deımin de, álgi qyzǵa janym ashyp ketip, bárin ıne-jipke tizip, móldiretip jazyp kep jiberdim. Ana balalardy da oıladym. Bári de qolda esken inishek-qaryndastar... Kindik kesip, kir jýǵan jerimniń qaradomalaqtary. Tóbedegi aspan bir, ishken sý, jutqan aýa bir. Jylym nemeniń tereń inine sý quıdym ba dep edim, dalaǵa ketken eken. Qylmysqa bilip barǵan adam sol jolmen qasha da biledi, qutylyp ketipti, átten, átteń!

— Hat aıaǵyna aty-jónińdi nege jazbadyń?

— Oý, Eltaıjan, búkil aýyl kúni erteń artyn ashyp kúlmeı me? Ol qý qyzǵa kezinde ólerdeı ǵashyq bolǵanymdy qaraıǵan halyq biledi. Qodardyń qyz aınaldyrǵany onsyz da Qarasýda ǵumyry bitpeıtin lıro-epos, ákrı. Baıǵa tıip, jyrǵap jatqan qyzdyń jyrtysyn jyrtypty degen arylmas atqa qalmaımyn ba. Álgi saqaly: «Ne aqyń qaldy meniń qatynymda?» — dep baqyldap, bir búıirden tıip berse qaıtemin? Toıdyń taı qazanyna tas salatyn ıtiń men emes... Áı, qatqan qyz edi-aý! Áni qandaı, ózi qandaı! Atestatyn qolyna tıgizbeı, jipsiz baılady álgi Qytan. Óziń de kórip qaıttyń, jigit, qyzdan par-parlap bólip tastaǵan. Bári de mektepten jaqyndasyp júrgen juptar. Saqal men Gúlbarshyn toıdyń basy ǵana. Qalǵan tórteýi de qyzyq-shyjyqty taqatyp júrgen kórinedi. Endi olar qaıda, oqý-toqý qaıda, sońyra bala-shaǵamen aıaqtary shyrmatylyp, qoı sońynda salpaqtap qalady. Qıratqanda toı-jıynda aýyldyń alty aýyzyn aıtar. Ony Gúlbarshynnan basqalar da aıta alady... Qytannyń esebi túgel, oǵan qoıshy kerek edi, onysy da qos-qostan tabyldy.

— Iá, ómir ázirshe teris qarap tur...— Bul sózdi Qodardan góri ózine baǵyshtap edi.

Shofer jigit jastyqtan basyn julyp aldy.

— Sen Qodardy bilmeıdi ekensiń. Ómir ne, ár qalaı. Betin berse, súıdim, artyn berse, teptim, men solaımyn. Óle-ólgenshe qolym Qytannyń jaǵasynda ketedi — sony anyq bilem. Qashanǵy tasy órge domalaı beredi, tiri júrsem, tirsegin bir qıarmyn. Átteń, áni qandaı edi, ákrı, áni...

Ústel ústindegi saǵat sylqyldap soqqan saıyn, basyla bergen sóz aıaǵy úzilip ketti de, kóp uzamaı qarsy betten qalyń qoryl jetti. Eltaı bolsa, kórpe sańylaýynan tas qarańǵyǵa kirpik qaqpaı qadala qarap jatyr.

* * *

Aýdanǵa jerdiń ústimen baryp, astymen qaıtqan Eltaıdy bas redaktor hal-qadarynsha jyly qabaqpen qarsy aldy. Qolyn qysyp, kelýimen quttyqtady. Jigit shaı qaınatym sóıledi. Sóılegen saıyn bastyq túsin sýyta berdi. Qyzmetkeri aqyrǵy núkteni qoıǵanda, aınalma kreslonyń arqalyǵyna oń qolyn salbyrata asyp qoıyp sulq tústi. Eltaı, kerisinshe, ústel ústine qolyn sozyp salyp, toń-torys otyr. Joly bolmasyn kúni buryn bilgen, bilgen de kabınetke bet túzdik kostúmin kıip kirgen. Jamandyq jaýmen birdeı: syr bermeı, tap-taza, usynaqty, syrbaz qarsy alǵan jón.

Bas redaktor náýmez. Sońǵy kezde redaksıa atyna ár taraptan: «Gazet azýsyz... Kil sypyra maqtaý. Ómirdiń kóleńkeli jaqtary nege umytylady?» — degen eskertý, ańǵarǵan adamǵa zildi sózder aıtylǵan. Óz kúdigi de solaı deıdi. Komandırovkaǵa ketken jas ta alǵyr jýrnalısen sol kemsinniń ornyn toltyratyn myqty materıal dámetip, ústel kalendaryna belgi qoıyp, tamaǵy isip júrgen. Sóıtken, sengen qoıy betimen ústel súrip otyr. Qalamy qarymsyz ózge jigit qur alaqan qaıtsa, renjimes edi. «Solaı bolýǵa tıis» -ke saıyp, jyly jaýyp qoıar edi. İzdenemin, jazamyn dese, qolynan keledi Eltaıdyń. Sonda bul ne? Jazýshymyn dep tanaý kóterip, gazettiń kúndelikti qara jumysyn mensinbeı júr me osy bala? Keıbireýlerdiń jetkizýinshe, redaksıa ishinde minez kórsetetin sıaqty. Jaman nyshan... Myna tomaǵa-tuıyq otyrysynyń ózi; «Men sóıttim, qolyńyzdan kelse shaýyp alyńyz» dep kórsetken qyry emes pe?

— Solaı de...— dep bastyq eńkeıe bergende, qalyń shashy keń mańdaıyna qulady.— Qaıtarda sovhoz dırektoryna kirdiń be? Jaǵdaıdy egjeı-tegjeıine deıin baıandap, pikirin bilgen bolarsyń?

Jigit kúńk etti.

— Joq... Qolynan eshteńe kelmeıdi. Bitken adam.

— Qyzyq eken...— Redaktor qolyndaǵy qalamyn ústel ústine shıyryp tastady.— Qyzyq... Al aýdandyq partıa, komsomol komıtetine soqtyń ba? Ondaı sheshýshi de bıik oryndardy aınalyp ótpegen shyǵarsyń?

— Kire almadym. Aldyǵa salatyn fakt bolmady.

Redaktor yrǵalyp baryp, ornynan turdy. Kreslony aınalyp, arqalyqtan qos qolymen syǵymdaı ustady da, jaılap sóz bastady.

— Eltaı shyraq, úmitti aqtamadyń. Oraıy kelgen isti ońdyrmapsyń. Komandırovkaǵa redaksıa múddesinen emes, jeke basyńnyń kóńil-kúı áýenimen ketipsiń. Qaı mekemeniń nanyn jep otyrsyń, sony bilý kerek qoı, janym-aý...— Daýsy shyńyltyr tartty. Eltaı da qozǵalaqtady — «janym» redaktordyń sypaıylyq sońy, ashý aldynda aıtatyn barometr sózi edi.— Bul, aınalaıyn, asty-ústin jezdeı qaqtap, tekserý emes, odnı dostoevshıny! Ádebıet basqa da, gazet basqa ǵoı, osyny nege biz eskermeımiz?

Eltaı judyryǵyna jótkirindi.

— Maǵan anaý Qytannyń sol aıaǵy oń aıaǵynan eki esedeı uzyn kórindi. Sumdyq aıanyshty múgedek adam...

Redaktor jalt buryldy.

— Ne, ne?

— Komandırovka sátti boldy, menińshe. Qodardy, Qytandy tanydym, jas shopandarmen júzdestim.— Bógelińkirep baryp:

— Az tabys emes,— dep mardymsydy.

Bastyq kresloǵa sál shalqalaı jatyp Eltaıǵa uzaq qarady. Ol gazet jumysyna ádebıetti kiristirip, bylyqtyryp júretin qyzmetkerdi syrtqa tebetin. Jalpy, jazýshylardy ishteı jaqtyrmaıtyn. Baıaǵy aýyl tilshisinen búgin bas redaktorǵa kóterildi, onyń ózi jumysqa jan-tánimen adal berilý men jýrnalısıkaǵa degen shyn súıispenshilik, quldyq urýdyń arqasy. Al es-tús joq tym berilý kózge súıeldeı kórinedi, soǵan oraı birazy bul kúnde jazýshy bolyp ketken dos-jarandary ony syrttaı kúlki qylyp, keleke etetin. Redaktor muny qaıdan umytsyn. Sondyqtan ol áńgime, poves jazatyn jas qyzmetkerlerine sekem, kúdik kózben qaraıtyn. Onyń ústine árkim ózin osy mınýtta turǵan tóbeshigine qarap emes, sol tóbeshikke ózi qandaı mehnat-beınetpen kóterildi, soǵan qarap baǵalaıdy. Bastyq óz tóbeshigine búkil ómirin sarqyp berip edi. Sondyqtan da ol tez kózge iligip, qaryshtap bara jatqan keıbir jastardy aýyrdyń ústi, jeńildiń astymen jele jortqan jelbir-jeken sanaıtyn. Eltaıdan da kóńili qala bastady. Dúńkıip otyrǵan myna surqy, jańaǵy gazet jumysyna úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn lapyldaq sózderi soǵan qosqandaı.

— Tiri áńgimege kósheıik...— Terezege burylyp, Eltaıǵa tý syrtyn berdi. Lap etti kenet.— Uzyn, sol aıaǵy oń aıaǵynan eki ese uzyn... Sózińe bolaıyn. Redaksıaǵa eń aldymen jýrnalıs, qara sharýa jýrnalıs kerek. Sony nege umytamyz? Jazýshy ekensiń, onda qarastyr basqa jerden jaıly oryndy.— Artyq ketkenin kesh uqty, baǵytyn kilt burdy. Ókshesinen kóterilip-kóterilip qoıyp:— Búldiripsiń, Eltaı! — dedi. Ústelge jaqyn kelip, shyny betinde jatqan aq qaǵazdy, qolyn bylǵaýǵa qoryqqandaı kózimen nusqady.— Mılısıadan keldi... Keshe... Óziń turǵan páter ıesine qol tıgizipsiń.

Eltaı bógelip-bógelip, bolǵan oqıǵany úzip-julyp áreń aıtty. Keshe qyzyp alǵan Demánych kirip shyǵyp, keshirim suraǵan, páterde jazǵa deıin turýǵa ruqsat bergen, ony da qosty. Quıryǵyna mılısıanyń qaǵazy baılanǵasyn ba, sóıtse de júregi toqtamady. Jasyqtyǵyna ezinin de ıt jyny kelip, jıi-jıi tutyqty, nanymdy aqtala almady.

Bastyq ornyna otyrǵasyn alaqanyn jazyp hattyń ústine saldy.

— Sátsiz komandırovkań jabýly kúıimen qalsyn. Ol ishki sharýamyz. Al qoǵamdyq tártipti saqtaý ornynan kelgen resmı qatynasty aıaqsyz qaldyra almaımyz. Kollektıv atyna kir keldi. Endeshe, taǵdyryńdy kollektıv sheshedi. Jergilikti komıtettiń búgingi jınalysynda talqylanasyń. İshimdegini tap dep qońyraıa berý jas adamǵa jaraspaıdy. Keıde joly úlken aǵalaryńnyń betinen alyp tastaıtyn kórinesiń.— Ońashada bólim meńgerýshisiniń bergen málimetterin óz sózi ǵyp aıtyp tur. — It jyly jetim-jesir boldyq dep byrysyp-tyrysa bermeıik. Eshkim de arda emgen qulynnyń etin sary maıǵa qýyryp jep ósken joq.

Aldyndaǵy qaǵazǵa úńildi. «Shyǵa ber, bossyń»,— demedi. Qazaq ıtke de ket deıdi. Qınalǵanda qatý sózdi ózi demeý. Bastyq demedi.

Kásipodaq jınalysy kepke sozylmady. Baspanasy joq, páter jaldap turatyn jas jigitter Eltaıdy jaqtady. Tar aýlasyn kim kimge taptatqysy keledi, kóbine Demánych sekildi ishkish, azyp-tozǵandar ǵana páterin jalǵa beredi eken. Solardan yǵyr kórgen zamandastary: «Bir jolǵa keshireıik. Qol jumsaǵanyn quptaı almaımyz, biraq basynǵan qojaıyn buǵa berse, suǵa beredi»,— dep, tigisin jatqyzýǵa tyrysty. Úıli-barandy kárikestiler: «Qojaıyn alqash bolsyn, ıt bolsyn, qol tıgizgen jaramaıdy. Qatań sógis berilsin»,— dedi. Máseleniń ózi aýqymdala kele osy eki usynystyń arasyna toqtaǵandaı edi, Abyraly búldirdi. Jyn qaqqandaı ornynan atyp turyp, Eltaıdy taza qostap, qojaıyndy óltire dattap, juqa qańyltyrdaı qatyrlasyn kep. Onysynan Eltaımen ym-jymy bir dostyǵy tym bilinip qaldy ma, belden basyp, kópe-kórineý aqtaǵany da ras edi, ári-beriden keıin kıiz kesken qaıshydaı muqalyp, aýzy kópirip, aıdalaǵa qańǵydy. Qysqasy, Abyralyny sóıleýge Eltaı aldyn-ala astyrtyn ázirlegendeı boldy da shyqty. Jumys ýaqyty bitip, tyqyrshyp otyrǵandar kúńkildeı bastady. Jergilikti komıtettiń predsedateli: «Jamandaýyń mynaý, sol Demánych túskirdiń mas bolyp kelip, Eltaıdyń úıin oırandap jatqanyn óz kózińmen kórdiń be, joq pa?»—dep qadalyp edi, joq, ondaıdy kórmepti. «Endeshe, ne sez?» Onsyz da jınalystan jalyqqandar tyrq-tyrq kúldi. Sol muń eken, Abyralynyń shabyna ot túsip, shala búlindi. Esh júıesiz, qısynsyz bydyńdap, kásipodaqtyń týra qaraǵaıdaı múıizine jarmasty. «Ózderińizde úsh-tórt bólmeden páter bar. Úısiz-kúısiz jastardyń jaǵdaıyn túsinbeısizder. Tórt qubyla túgel, qaıdaǵy túsiný? Ólmese órem qapsyn deısizder... Bıyl redaksıa dańǵyraǵan-dańǵyraǵan eki páter aldy, sodan jastarǵa tıgeni qaısysy? «Tórt qubylasy túgelder» kil bólim meńgerýshileri, jergilikti komıtettiń músheleri, ıaǵnı sheshýshi daýystyń, salmaqty sózdiń ıeleri. Shamdanyp qalǵan sheshýshi daýystar: «Myna balalar qaıtedi, eı? Kelmeı jatyp, balaqtan órlep, basqa shyqqany ma? Birdeńeni byqsytyp, pysh-pyshtap uıymdasqany mynaý. Saqtanǵandy ǵana qudaı saqtaıdy» degendi bir-birine kózderinen oqytty da, qatal sógisti berip kep jiberdi...

Eltaı jibi bos jigit emes edi. Keıde dúmdimin dep te oılaıtyn. Balalar úıinen qanǵa sińgen qatań tártip, eshkimge kóz satpaı, óz kúshine súıengen daǵdy buǵan deıin de talaı qystalańnan etkizip jibergen. Osy joly syr berdi — jaısyz oqıǵalardyń arasy tym jaqyndap ketip edi. «Urlanyp úılendi», odan Demánychtyń álegi, ol azdaı sátsiz komandırovka... Pan jazýshy ádemilep sýlatyp bergen jınaǵy; qatań sógis oǵan ústeme... Úı bolǵaly kódı-sódı satyp alyp, qalta da qaǵylyp edi. Qysqasy, arasha talady. Buryn mundaılardy jekelep jeńetin. Osy joly biri jaǵadan, ekinshisi etekten alyp, úshinshisi kindikten uryp, jaýyrynyn jerge tıgize jazdady. Ondaıda es ketip, jan shyǵady degen ótirik eken. Ánsheıin aýrýdan turǵandaı del-sal, beı-jaı. Qarashash erte turyp, qunjyńdap jumysyna ketedi, jumysynan tompańdap kesh qaıtady, kele pesh mańaıynda kúıbeńdep, shıkili-pisili asyn aldyna qoıady. Onyń da kóńili kúpti, mazasyz. Alystaǵy qoıshy ata-anasy qyzynyń turmys qurǵanyn áli bilmeıdi. «Qaıtemiz?»— dep, bir oraıda qyńqyldap edi, Eltaı: «Aldymen es jıyp, etek jaýyp, adam bolaıyq. Qulaqtandyrý eshqaıda qashpaıdy»,— dep, kelte qaıyrǵan. Ázirshe áli «adam bolǵan joq». Komandırovkadan soń kúıeýiniń unjyrǵasy tym túsip ketti — ony da kórip-bilip júr. Jata-jastana syr tartyp sýyrtpaqtap edi. «Jaı ánsheıin. Jaza almaı júrmin»,— dep qońq etti. Jazbaı júrgeni ras edi. «Jaza almaǵanǵa da óstip qınala ma?» — dep tańyrqady. Óz ortasynda: «Kóńil kúıim kelmeı otyr, myna paltony tige alatyn emespin»,— degen qyz-kelinshekti kórgen emes. Oǵan salsa, kóńil kúı basqa da, jumys basqa. Aqyl júrmegen jerde kúdik, qobaljý egizdegish, segizdegish. «Kúıeýim oqyǵan, toqyǵan, bilimdi jigit, men bolsam ıne-jipten basqany bilmeıtin tiginshimin, ne boldym, ıapyr-aý?» — degen saýaldar kelinshekti qasqyrdaı tartty. Eltaıdyń minezi de qyzyq. Tym saıaq. Osy kúnge deıin eshbir dos-jaranymen tanystyrǵan emes. Qonaqqa shaqyrmaıdy, qonaqqa barmaıdy. Aýzyn ashsa «jazý» deıdi. Qolynan qalamyn tastamaıdy. Ázirge ozyp turǵan óneri osy. Aıdaladaǵy aq otaý, aýzy-murny joq otaýǵa saıatyn jeke sharýa, tumsha ómir...

Qarashashpen bir sehta isteıtin tórt-bes qyz áneýgúni on shaqty kese, tórt-bes shynyaıaǵyn qoltyqtap, kirip shyqqan. Keshe ǵana aýyldan kelgen máıek bet qyzdar ekeýin de qaǵyta sóılep, kórpeleri jetkenshe kósilgen... Árkim óz ortasynda sulý, ádemi. Jas kelinshektiń aýzynan ázil, bet ushynan qyzǵyltym araı ketpedi, qustaı ushyp júgirip júrip sút pisirimde ústel ústin iship-jemge tireltip tastady. Ózi sózge de alymdy, utqyr eken, úıdegi jýas, úndemes Qarashash sóıtedi degenge Eltaı kózi kórmese senbes edi. Jýasyńnan jýan shyqty.

Eltaı ózin qyzyq ustady. Ár sózin tis arasynan syzdyqtata sanap sóılep, sypaıy, syrdań boldy. Úı ıesi búıtip maıysyp-qaıysyp, syzdanyp otyrǵasyn, qyzdar kóp uzamaı basylyp, erinderin qymqyryp kezekpen sóıleı bastady. Óz kinásin kesh uqqan Eltaı yqpyl-jyqpyly qalyń kitabı ázilderin ortaǵa tastap edi, uqpady ma, qyzdar buǵan úrke qarady. Sol toıǵandarymen Tomyryq tarasty. Eltaı keıin kelinshegine: «Kúlegesh qyzdaryń qaıda? Úıge kelmeı me anda-sanda?»— demedi, qyzdar da erteńinde: «Kúıeýiń, nesin aıtasyń, oqyǵan jigit, keshe sypaıy bolamyz dep ólip kete jazdadyq»,— dep eki ushty emeýrin bildirgen. Eshqaısysy: «Shirkin, mańdaıyń aǵynan jarylǵan eken, netken baqyttysyń, bizge nege osyndaı jigit kezdespeıdi, teńińdi taýypsyń», — demedi. Qarashash taqatsyz kútken eń kerekti sózder aıtylmady.

Osyndaı jabyrqaý kúnderdiń birinde... esik shalqasynan ashyldy. Abyraly eki ezýi eki qulaǵyna jete televızor qushaqtap, tabaldyryqta tur.

— Bıp! Bıp! Jol berińder, jol berińder, óńkeı shýyldaqtar! Eltaı han, Qarashash hanymǵa Mysyr elinen kerýen-kerýen syı-syıapatpen elshiler keldi! — dep, tórge qaraı saldy. Baıaǵyda Eltaıdyń shaǵyn povesi jýrnalda jaryq kórip, shala baıyp júrgen shaqta qaryzǵa júz elý som alyp edi, soǵan júz elýdi qaltasynan qosypty da, «Rekord» televızoryn satyp alypty. Aldy áke men sheshe, qaldy áje men atanyń ortasynda oınaqtap ósken Abyraly; «Kimmen qaı jerde qalaı júrmin, men týraly kim qalaı oılaıdy?» degen máselege bas aýyrtpaıtyn. Ózin kez kelgen ortaǵa ádemi usyna biledi jáne onysyn ádeıi isteseń keltire almas ediń, óıtkeni ol tabıǵı. Qandaı bir kóńilsiz, qyrqyljyńdy túptep tekserseńiz, ar jaǵynan shat-shadyman ómirge degen bir umtylys túrtkilenip, tilenip turady. Abyraly sol tunbany shaıqaı biletin jigit. As ta tok molshylyqta ósken Abyralyda meniki, seniki degen saýda taǵy joq. Kerek bolsa bardy alady, surasa beredi. Kimge bereshek, kimnen alashaq, ol jaǵyn jyly jaýyp qoıǵan. Eger dene músheleri almaly-salmaly bolsa, Abyraly ony da qaryzǵa bere salar edi. Onda da Abyraly esepten jańylyp, keıde syńar qolyn baıqaýsyzda berip jiberse, keıde basqadan ańdaýsyzda alyp qoıǵan taǵy bir aıaqty qosyp, úsh aıaqtap júrgen bolar edi.

Ondaı erkektiń narqyna áıelder ǵana qanyq, óıtkeni olardyń ózderi de ómirge kóp berip, az alady ǵoı, qalaı dese de qyz-qyrqyn arbıǵan Abyralyǵa bal arasyndaı jabysa ketedi. Ábes qylyqtaryn keshire salady. Qarashash ta Abyraly dese jalbyraqtap turady, uzaq ýaqyt kórinbese: «Qaıda joǵalyp ketti? Ne ǵyp kelmeı júr?» — dep alańdaıtyn.

Abyraly sol súıkimdi qalpynan bul joly da jazbady. Qýyrshaqpen oınaǵandaı televızordy aýdaryp-tóńkerip, aıaqtaryn burap bekitip, doǵal, doǵal bolǵanymen eshkimge súıkenbeıtin, qasymaıtyn, qytyqtamaıtyn zilsiz ázil-qaljyńyn qardaı boratty.

— Pa-pa, úılerińdi han saraıyndaı jaınatyp qoıypsyńdar, túge! Eltaıdyń qolynan ne keledi, bul shirkin bir jol jazsa bir kún aspanǵa qarap kókıetin qaraǵym, Qarashash aınalaıyn, tap-tuınaqtaı úı ishinen seni, tek seni tanyp turmyn. Bul páterde endi qashan bala jylap, kák etedi, pish etedi? Oılańdar, oılańdar da tappaı ony qoımańdar-r...— dep, yńyldaı ándetedi.— Mine, televızor! Turǵan boıy bir álem, kerek kezinde shal bolyp aqyl aıtady, bala bolyp jylaıdy, qyzyqtyrady da, jalyqtyrady da, esebi endi mınýt, sekýnd saıyn kıno, konsert. Al, Qarashash, toı qashan? Qashan kúıeý joldas bolyp, kostúm kıemiz? Ústimdegi ıt jylǵy penjaktyń jeńi qyrqylyp, túımesi úzilip, shyntaǵy úldirep barady. Qyz joldas bar ma? Tanystyryp qoıshy óziń. Táýir bolsa úılenip ala qoıaıyn,— dep, sampyldap júrip, televızordy qosyp qalyp edi, temir keńirdekten shyqqan kúshti sampyl qulaq tundyrdy. Úı ishinde taǵy bir ómir, jarq etken tórt burysh ekrandyq ómir bastalyp berdi.

Qarashash ta qalyspaı Abyralynyń tóńireginen tabylyp jatyr.

— Iá, shirkin, qyzdan kende bolyp júrgeniń... Odan da qyz tańdap, basym qatyp júr deseńshi. Baıqa, tańdaǵan tazǵa jolyǵady!

— Aha-ha! Dál aıttyń, ústinen tústiń! Ózimdi qyzdarǵa qımaı júrgenim ras...

Birazdan soń as úıdegi bar men joq dastarqan ústine qotaryla shyǵyp ketti.

Áńgime qaýlap, údegen saıyn, Eltaı ózin eki dosyn poezǵa mingizip salyp, perronda japadan jalǵyz qalyp bara jatqandaı sezindi: Qarashash pen Abyralynyń ázil, kúlkisi jarasyp, aýyzdary jabysyp qalǵan. Jarasqan jandar qasynda otyrǵan adam ne aýjaıda, ondaıda sharýasy shamaly bola ma, sút pisirimnen soń, ekeýi kúlkiden tyıylyp, tymyraıa qalǵan Eltaıdy adam qurly kórmedi. Eltaıdyń oıynsha, ekeýiniń áńgimesiniń áńgime sıaǵy joq. Abyraly men Altyn avtobýsta kele jatsa, taǵy bir júrip júrgen qyzy kezdesipti. Osy qıyn-qystaý shaqtan Abyraly qalaı amalyn taýyp, qutylyp ketken — mine, bar áńgime osy. Jalpy, Eltaı Abyralydan mahabbat jaıly budan góri maǵynalyraq áńgime estigen emes. Shyǵaryp salǵan, tosyp alǵan, ústinen túsken qyzdar, kóp qyzdar... Nege ekeni belgisiz, Abyraly eshqaısysyna jip taqpaıdy. O basta antalaǵan kóp qyzdan basy aınalyp, tańdaı almaı júr me dep edi, keıin baıqasa, áńgime basqasha eken. Esti qyzdar eki-úsh kezdesýden soń Abyralynyń ashyq-shashyqtaý júrisine dıagnoz qoıady da, bylaı shyǵa beredi... Qalǵan jolbıkelerge Abyraly rıza emes. Toq eteri, sany bar da, sapasy joq sarabdal júris.

Al Qarashash aýyldaǵy bir pysyq zootehnıkke úı toltyryp bala taýyp berip, sary samaýyryn túbinde ystyq shaıdy kúlmiń-kúlmiń quıyp otyratyn altaıy qyzyl kelinshek bolar edi.

Sonda deıdi de, Qarashash kim bolǵany? Ol óz kelinshegin áli bilmeıdi eken. Erkekti tez tanısyń, olar kóbine kúshine sengendikten shynaıy ómir súredi, al áıeldi, onyń ishinde shyǵys áıelin jete bilý qıamet-qaıym sharýa. Ǵasyrlar boıy aqyl-aılaǵa ǵana sıynǵansyn ba, olar óz basyn ortada alyp júrýdiń búkil bir mektebin jasaǵan. Ańǵal erkek keıde qoınyndaǵy kelinshegin óle-ólgenshe bilmeı ketedi. Úndemes, boıkúıez dedi. Al emen-jarqy qazirgi kúıi mynaý. Sonda ne? Eltaımen táni bir de, rýhy bólek pe? Abyralydaı aýylda ósken rýhanı aǵasy kelgen soń qýanyp ketip, shyn tabıǵı qasıeti, bar beınesimen jarq etip kórinip qaldy ma?

Al basqany synaıtyndaı ózi kim? Bas redaktor anaý joly ishimdegini tap tomyryqsyń, betten alasyń demedi me.

Redaksıaǵa alǵash ornalasqan kezde jigittermen kópke deıin basqa klastan aýysyp kelgen baladaı aralasa almady. Abyraly ekesh Abyraly da birdeńeni tótesinen qoıyp qalǵanda, Eltaı tap bir shetel tilinde sóılep turǵandaı ańyryp qalatyn. Sonda munyń kinási ne? San ulttyń basy toǵysqan taı qazanda qaınap ósti, toǵyz taraý tárbıeni, sıntetıkalyq túsinikti sińirip er jetti. Rýhanı dúnıesi jaǵynan onyń qaı ult ekenin ol kezde aıyrý da qıyn edi. Minez-qulyq túrli-túrli bolǵanymen, orys Ivan, ýkraın Petro, tatar Ravıl bir mólsherde oılap, uqsas turatyn, uqsas júretin. Tek ýnıversıtette ǵana oń men solyn aıyra bastady. Qazaq qyzdary jaıly túsinigi de kóbine kitaptan oqyp, kıno, televızordan kórgen ádemi, sol sebepten de jutań, maket uǵymdar-tyn. Qarashashty alǵash kórgen sátte sol uǵym jeńdi, oǵan ana meıirimine shólirkegen kóńil qabattap qosyldy, al Qarashash sonaý bir sátte anasyndaı kórindi, taza qulady.

Endeshe, endigi sendelisi ne? Álde sý tógilmes jorǵadaı lypyp turǵan alǵashqy áser seıilip, boıamasyz jup ómir bastaldy ma? Bular semányń qur ánsheıin erbıgen qańqasyn jasady da, al terdi bes sypyryp alatyn shatyr, tereze, áınek, pesh qalaý, eden salý, sylap-sıpaý tárizdi kináz jumystar jańa bastaldy ma? Kóshedegi qoltyqtasqan mereke, qyzyq mahabbat bólek te, as úıge kirgen soń bastalyp beretin beınet mahabbat ózge bolǵany ǵoı.

Qarashash ekeýi qarama-qarsy ortadan, eki núkteden bir-birine qol sozypty. Shyn túsinisý, bir adamǵa aınalý áli alys.

Oılap qarasa, balalar úıinde Eltaı jetimdiktiń taqsiretin tarta qoımapty. Bári de bir bıdaıdy jaryp jegen, ortaq odeıal jamylǵan kógen kózder edi. Jetimekpiz degen oı bastaryna kirip shyqpaǵan. Jetim ekenin jetim emesterdiń arasyna túskende anyq sezdi — basqa esep, ózge ólshemdegi adamdar... Otyrsa opaq, tursa sopaq bola berdi. Sol opaq pen sopaq taǵy qashan qaıtalanady dep júredi de, soǵan shydaı almaı kúnderdiń kúni sol opaq, sopaqqa ózi baryp urynady. Áńgime adal oılaý, túzý júrýde emes, áńgime sol oıyń men nıetińdi adamdardyń júregine jetkizýde eken. Al kórip júr, ata-áje, áke-sheshe, aǵa-ápke, ini-qaryndas kórgen, sol qaýymda tárbıe alǵandar jetkize biledi.

Munyń bárinen Eltaı qur alaqan.

...Jelikken ekeýine tý syrtyn berip, televızorǵa qadaldy. Áskerı fılm júrip jatyr. Qarashash pen Abyraly da Eltaıdyń qabaǵyndaǵy kirbińdi baıqap qaldy-aý, sál saıabyrlap, ekranǵa tesildi.

Álden ýaqytta Qarashash:

— Myna úsh juldyz qandaı shen? — dedi. Ekranda jas polkovnık raport qabyldap tur. As ornyna tas jutqandaı tyǵylǵan Eltaı mınýttan soń zordyń kúshimen:

— Polkovnık...— dedi qylǵynyp.

Qarashash tamsanyp qoıdy.

Endi birde jas polkovnık pen general-maıor kartaǵa úńilip otyr... Qarashashty saıtan taǵy túrtti.

— Mynaý úlken juldyzdy kim? Ózi káp-kári ǵoı...

«Qudaı saqtaı gór, birdeńeni búldirmesem ıgi»,— degen Eltaı:

— General...—dedi syzdyqtatyp.

— General úlken be, polkovnık úlken be?

Eltaıdyń tumantqan kózi túk kórmeı qaldy. Jaýap ta bermedi. Aýzyn ashsa, kómeıinde keptelip turǵan ashshy áldene laq ete túser edi. Kelinshegi sana emes, sezim arqyly kúıeýin túsindi, lebin jutyp, aqyryn kúrsindi, ornynan turyp, ydys-aıaq jınastyra bastady...

...Sham óshken soń, qarańǵylyqqa kózi aýyrǵansha tesireıe qarap jatty da qoıdy. Qarashash baýyryna kire túsip, qolyn keýdesine salǵanda da, tyrp etpedi. Mana úı ishinde kúndiz de, túnde de syldyrap turatyn kúmis qońyraýdyń bireýiniń úni óshkenin Qarashash ta sezgen. General men polkovnıkti aıyra almasa da, onyń kókireginde kóz bar edi. «Kúni erteń Eltaıdyń júrgen-turǵan ortasymen aralasamyn, sonda qaıtemin!?» — degen suraq sońǵy kezde jas kelinshektiń, durysyn aıtqanda, esik kórdi demese áli sol burynǵy jas qyz Qarashashtyń janyn jegideı jeıtin. Oǵan Eltaıdyń komandırovkadan keıingi jabyrqaý, jadaý kúıi qosylyp, sebebin eri ne ashyp aıtpaı, ne qoımaı, sońǵy kúnderi tyqyrshyp júrgen. Ózin ustasynan ony syrt kózge bildirgen joq — onsyz da qıýy qashqan Eltaıǵa judyryq ústine judyryq bolar edi. Sezimdi der kezinde syrtqa shyǵarmaý óz kıimińdi ózińnen urlaǵan sıaqty birdeńe eken, túske taman tipten tyrsyldap, jarylyp kete jazdady. Sol tusta Abyraly gýlep kelip, qystyqqan kóńil aýzynan dereý ázil, kúlkige aınalyp shyǵyp, aǵyla berdi, aǵyla berdi. Sol máre-sáremen Eltaıdyń qas-qabaǵyn da baǵyp úlgermedi. Áskerı shen-shekpen tóńiregindegi áńgime otqa maı quıyp, tipten shalqyta tústi.

Eltaıǵa baǵyshtaǵan ókpesi de qara qazandaı.

«Iapyr-aý,— deıdi kórpe shetin únsiz tistelep,— joly jińishke qyzbyn,— ózin kelinshek deýge aýzy barmaıtyn,— onda da qoıshy aýyldyń qarapaıym qyzymyn. Bularǵa general úlken juldyz, polkovnık úsh kishkene juldyz dep kim úıretipti!» Ana sútimen sińgen tárbıeni tozǵan kóılekteı tez sheship tastaı almaısyń. Áıteýir, tiri janǵa jaman oılamaıdy, álsiz jannan kómek, qolǵabysyn aıamaıdy — sony biledi. Anaý qar aralas jańbyrly túni Eltaı kirip kelgende, onyń kembaǵal, ıaǵnı jan dúnıesiniń jartykesh ekenin túısikpen túsindi, kózinen mazdaǵan saǵynysh pen mahabbatty kórdi. Kórdi de uqty. Avtobýsta, tramvaıda súıkenip, tıisip-qaǵytyp turatyn ana bir jyrtaqaılardan ózge jigit eken, bary men joǵyn túgel jaıyp, týrasyn aıtty. Al týralyqty áıelder joǵary baǵalaıdy.

Sóıtken Eltaıdyń sıqy mynaý — kún asqan saıyn alystap barady.

Aýdarylyp túsken Qarashashtyń kózinen taram-taram jas sorǵalady. Dybyssyz jylady.

Eltaı kelinsheginiń murnynyń shýylyn sezip jatyr. İshin ókinish ýdaı órteıdi. Qarashash generaldan polkovnıkti ajyrata almasa, bul onyń ańǵal sózin kótere almaı shat-shálekeı, ol degenińiz shen-shekpendi ajyratýdan áldeqaıda úlken keńkelestik qoı.

Qarashashtyń belinen oraı tartyp, ózine qaratty. Dymqyl, sup-sýyq tanaýy keýdesin qarydy.

— Pyryldaǵan mysyǵym... Ne boldy?

— Jaı... Tátem men aǵam eske túsip... Qashan habar jiberemiz?

Eltaı bógeldi. Alystaǵy ata-anasyn izdese, buǵan jat baýyr tarta bastaǵany. Qylt etip, ókpeleı qaldy.

— Qashan, qashan? Habar qaıda qashady? Jınaqtyń jaıy túpkilikti sheshilsin. Baspa já dese, bas-aıaqty bútindeımiz. Ol kisilerge juttan kelgendeı qur alaqan baramyz ba.— Ózi túgil kóleńkesin kórmegen «ol kisilerdi» áke-sheshe dep aıdaqtaýǵa aýzy barmady.— Azamat atym bar, syrt kóz, synaıtyn el-jurt bar.

Qarashash burys, durys demedi. Kúıeýi óz sózine ózi senbeı jatsa, kelinshegi qalaı uıysyn. Sálden soń bireý estip qoıardaı sybyrlap:

— Biz... men... júkti sekildimin,— dedi.

Eltaı basyn kóterip aldy.

— Qoıshy!

Kelinshek úndemedi.

Eltaı ornyna qısaıdy. Jatyp-jatyp:

— Erte... Qaıtemiz, basqa tússe baspaqshyl. Jazý qıyndaıdy... Páterdiń kezegine taqaǵanda ǵoı...— dep bytyrady.

Qarashash lyqyldap áketip bara jatqan basyn jumarlap alǵan jastyqpen tumshalap jaba qoıdy.

***

Kásipodaq jınalysynan keıin Eltaı ózin aspannan túsken astronavttaı sezindi. Eshkimniń munda sharýasy joq. Kóz de alartpaıdy, qaljyńdaspaıdy da. Sen tımeseń men tımen, badyraq kóz, qysqasy. Áldebir kóńildi áýendi yńyldaı eki qolyn qaltasyna salǵan qalpy balaǵy jer sypyryp júredi. Kóptegen qyzmetkerler eńbegi sińgen qart polkovnıkke sálem bergen soldattaı óte naqty, qysqa amandasady. Mashınasy joldyń ana shetine bir, myna shetine bir qıqalańdaǵan mas shoferdi tamashalaǵandaı ári úrký, ári qumartý bar. Bólim meńgerýshisi tańerteń bólmege kirgen bette aǵashtaı qatyp qalǵan túp-túzý bes saýsaǵyn ustatady. Onsyz da az kúshenshek ázil, áńgime allaýákpar. Qyzmetke baılanysty sypaıy, ornyqty, bas-aıaǵy yqsham, jumyr sózder ǵana araǵa júredi. Jigitke ol: «Eltaı shyraǵym, siz-biz aǵaıynshylyqty qoısaq qaıtedi? Ekeýmiz jas jaǵynan da, basqa jaǵynan da jer men kókteımiz» degen kemitý, kelemejdeı kórinedi. Jalpy, kishi bastyq Eltaıǵa basyna ekitalaı kún týǵanda, qulaǵynda oınaǵan qurbaqadaı kórindi.

Abyraly bastaǵan tórt-bes jigittiń qabaǵy oń. Ózderi naq bir jasaryn jasap, asaryn asaǵan shaldaı-aq: «Sen qyńba! Eregeskende sóıt! Jas kúnde kim qatelespeıdi, neni bastan keshpeıdi. Jaqsylyq ta, jamandyq ta ótedi de ketedi, bul fánıde qalatyn ózińsiń, ózińdi joǵaltpa!» — degen qalaı bolsa solaı, sol sebepti de shyn júrekten qaınap shyqqan ǵajap aqyl aıtty. Bul bir ezýlep kúledi de qoıady.

Búgin de oq ótpes áınek astynda otyrǵandaı qońyraıyńqy. Tórt tarapta ne ózgeris, bári alaqanda, sóıtse de sol oqıǵalarǵa aralasa almaısyń, aman-sálemge ǵana máýlet bar, sol toıǵanyńmen baqyraıyp otyra ber — óziń solaı sezindi. Kollektıv kimge qalaı, ony árkim ózi biledi, al Eltaı úshin bu dúnıedeginiń bári edi. Bárinen matqapyda aırylyp qalý — ǵashyǵyń seni súıip turyp, qyrshyp alǵandaı ózgeshe azap eken.

Óstip ishten tynyp, tútinsiz janǵan sátte kishi bastyq muny taǵy pilteledi. Kórshi bólimniń jigitine qaýqalaq qaǵyp, anekdotyn sóz arasyna qystyryp, bas terisin keńitip aldy da, álgi shyǵyp ketkesin, buǵan sypaıy syzdanyp:

— Qalqam, keshegi syn maqala qaıda? Bastyq «Ádebıettiń ózekti problemalaryn qozǵaıtyn maqsatty maqala, basqaǵa senbeı óziń qarap shyq» dep edi, qol qurǵyry tıe me! — dep syzdyqtatty.

Tómen qaraǵan jigit jymyń etti. Úlken bastyq senbe degen «basqa» - sy, árıne, Eltaı. Bul kisiniń sózine qaraǵanda, redaktor oǵan ylǵı da eń ózekti, problemaly maqalany qorytýdy tapsyrady. Oǵan qosa: «Senimnen qalypsyń, qaraǵym, artyńdy qysyp, jaıyńa otyr» degendi ymdap noq jasady.

— Bastyq solaı dese, ózińiz qorytýyńyz kerek edi...

Bólim meńgerýshisiniń kózildirigi terezeden túsken kún sáýlesine shaǵylysyp, jalt etti. Qylǵynyp sóz bastady.

— Shyraǵym, bul «men salar da sen salar, atqa jemdi kim salardy» qashan qoıamyz?

Úrıt soq-soq bastala bergende, Eltaıdyń telefony shyr etti. Tutqany kóz ǵyp kerenaý alǵanymen, qulaǵyna bir yza-ashýmen qushyrlana japsyrdy. Qalamy aq qaǵaz betine bytyqy-shytyqy, adam túsinbes beınelerdi syzǵylaıdy.

— Sálemetsiz be? Eltaıdy shaqyryp jiberseńiz...

— Eltaı tyńdap tur.

Telefon az-kem únsiz qaldy.

— Ǵafý etińiz, siz meni tanymaısyz...

— Saý bolyńyz!

— Sál kidirińiz! — dedi oryssha oılap, qazaqsha sóıleıtin qatqyldaý ún.— Men «Altynkúrekti» oqyǵan edim...

Aıtary joq, talma jerden ustady — eń táýir kóretin, ári eń erkin jazylǵan áńgimesiniń atyn atady.

— Áńgimeńiz unady. Aıtatyn daýym da bar.

Iá, myna ún mınýt saıyn qulaǵyna jaǵyp barady. Taǵynan áli de túskisi kelmeı:

— Keshirińiz, jarıalanbaǵan dúnıeni qaıdan oqyp júrsiz? — dep qazymyrlanyp edi, telefon symynyń arǵy ushyndaǵy áıel zaty tike ketti.

— Men jınaǵyńyzdy resenzıalaǵan jazýshynyń jaqynymyn. Atym — Azella Sadyqovna.

— Olaı bolsa... kirip shyǵyńyz.

Qyz kúldi.

— Men sizdiń kabınetińizben emes, sizben kezdeskim kelip edi.

Eltaıdyń beti dý etti.

— Onda aıtqanyńyzǵa taq turaıyn.

— Jarty saǵattan keıin jasóspirimder teatrynyń qasyna kelińiz. Oń qolyńyzǵa gazet shıyrshyqtap ustańyz. Kóriskenshe!

Tutqany uıasyna qoıǵasyn qarasa, bastyq joq. Ol kisiniń tárbıe tym ótip ketken keıbir qylyqtary bolýshy edi. Qyz ekenin sezgesin bólmeden shyǵyp turypty.

Seń soqqan balyqtaı myna qazap sátte bul da bolsa ash kóńilge azyq. Sóılegen saıyn almastaı tartatyn qyz eken. Al Qarashash kerisinshe; onymen kózbe kóz áńgimelesken jaqsy. Jaýtańdaǵan janary, lypyldaǵan qyzyl shyraıy ańqaý da adal áńgimesine jarasa ketetin. Al ara-tura jumysynan telefon soqsa, Eltaı áńgime bitkenshe asyǵady, sıqyrlap arbaıtyn janar men shyraıdan aırylǵan Qarashashtyń kedeı sózi kópe-kórineý júdep, jas balamen sóıleskendeı tez jalyǵady.

Óz oıynan ózi qashyp, tez turyp ketti de, kıimine qol saldy. Kelinshegi men telefon tanys bıkeshti salystyrǵany netkeni? Jáne neniń belgisi?

...Úı, aǵash, adam, mashına ataýly bulyń-bulyń; qar qylaýlap tur. Jaryq-jaryq asty kúmis qanat shirkeıler... Shyńyltyr aıaz bet shymshıdy. Eresek azaıyp, jastar kúrt kóbeıgen: jaq júnderi, murt, shashy qylań jigitter, jaǵa, bórikterine qar qonǵan qyzdar jaryq astyna jyndy kóbelekteı jeke-jeke keledi de, azdan soń juptasyp qarańǵylyqqa sińip kete barady. Eltaı kasa tóńireginde báteńkesin bir-birine soǵyp tur; kóńilsiz. Azella qyz kelmeı jatyp qaýip oılaıdy. Áke-shesheniń baýyrynda kúlip-oınap ósken baqytty jandar — áke-sheshelilerdi ylǵı da baqytty dep sanaıtyn — ıá, olar Eltaı úshin jumbaq jan, onyń ishinde qyzdar ózge aýa qabatynan, basqa deńgeıden kelgen, oı oılaý qısyny da bólek perishteler kórinetin. Ásirese alǵash tanysqan kezde qaradaı qýystanyp, sál múkistik jiberse, kirpideı jıyrylady. Sóz saptasyna qaraǵanda, myna qyz perishte sekildi. Sondyqtan da ázir jıyrylyńqyrap tur.

— Sálemetsiz be?

Doǵaldaý aınalyp, qorbań burylyp edi, boıy qaraılas qyzdy qaǵyp kete jazdady. Uzyn kirpik janarynan eshteńeni bilip bolmaıdy. Shyqshyty shyǵyńqy dóńgelek júzi qıyq kózine tym jarasymdy. Arǵymaq attaı boıly-soıly qyzdyń tompaq qabaǵy isińkileý eken, sol belgi ǵana tik minez, qaısar nyshan tanytqandaı.

— Amansyz ba? Eltaı...

Taqys qyz ba, esh tolqyǵan joq, Eltaıǵa toqtalyp qaramady, aıqyn únmen naq-naq sóıledi.

— Eltaı, mana sizge telefon shaldym, kezdesýge shaqyrdym, sol batyldyǵym batyldyq bolsyn...

— Meılińiz...

— Endeshe, kósheniń qarsy betindegi barǵa kireıik. Kún sýyq...

Jigit jymıdy. Qyz qolyn sozdy.

— Raqym etińiz, qoltyǵyńyzdy... Sizdi súıeı júreıin. Jazýshy aǵanyń resenzıasy sizdi sál-pál táltirektetip tastaǵan, bilem.

Azella oǵan unady. Sypaıylyq saltyn attap ótpeıtin erkin minezi, seriginiń qapysyz sóılep, emin-erkin ashylýyna mursat beretin ázilqoı uǵymdylyǵy unady. Eltaı óziniń qyz ekenin ólip-tirilip dáleldep baǵatyn tabandy bıkeshterden irgesin aýlaq salatyn. Esti jigit kúshenshek dáleldeýsiz-aq qyz ba, joq, qyrqyn ba, birden aıyrady. Ýnıversıtette sondaı bir qyrqyn júregin myqtap shaılyqtyrǵan. Áp bismildá dep kezdesýge jarty saǵat ádemilep turyp keshigip keldi. Shyǵyn shirkin shyrǵasy shyqpaı túgelimen moınyna tústi. Ony qoıshy, eń aıaǵy kóńil kóteretin ázil-kúlkini de tek jigit jasaýy kerek. Kónseń osy, kónbeseń jolyń áne, al ol ázir asqa tik qasyq... Onda da eńbegińdi baǵalasa jaqsy. Baǵalamasa jaq jazbaı qoıady, bitti. Alaı aǵylasyń, bylaı sóıleısiń, bári zaıa. Kóńilim de, kúlkim de satýly degendi ózi de bilmeı ańdatyp baǵady. Yza bolyp, ádeıi qasyp sóıleısiń. Oǵan da jaýap joq. Sonsoń jansyz bóreneni dyryldatyp súıregendeı ǵyp, jataqhananyń janyna áýpirimmen ákelip tastaısyń da, budan bylaı jelkemniń shuqyry kórsin dep, aldy-artyńa qaramaı zyta jónelesiń.

Qarashash qana óıtpedi. Ol eshteńeni talap etken joq. Eltaıdyń ózin ǵana qalady.

— ...Áńgimeńizdiń josyǵyna qarap, sizdi sál basqasha elestetip em, — Qyz tútikpen kokteıl bulǵap otyr.— Telefon tergende eptep júreksindim.

— Qabaǵynan qar jaýǵan jigit — solaı ma?

— Sol tóńirekte.

— Úmitińiz aqtalmady. Ǵafý etińiz...

Qyz ezý tartty.

— Mine, natýrańyz endi kórindi. Bir saǵattan keıin jalbyr bulttyń nar belinen ustap, arly-berli terbetile bastaısyz, ıá? — Azella «Altynkúrektiń» keıipkerin meńzep otyr.

— Ókinishke qaraı, bıik aspanǵa qol sozyp em, bultqa da jetpedi.

— O, siz shynshyl ekensiz. Onda búgin «Altynkúrekke» tıispeıik. Áńgimeńiz maǵan unady, bir keshke sol da jetedi. Janyńyz aýyrady, ol jáne jýyq arada saýyǵatyn ushpaly syrqat emes, keleshekte de biraz qınaıdy. Múmkin, máńgi baqı...

Azella ata-anasynan bólek turady. Ógeı sheshesi jaqsy adam, biraq bolyp-tolyp boıjetken qyz ben kekse áıel bir shańyraqtyń astynda tura almaıdy. Osynyń saldarynan Rossıanyń ishkergi qalasyndaǵy mektep-ınternatqa ketip qalady. Mektep bitirgesin tike úlken astanaǵa jol tartypty. Instıtýttan soń, aspırantýraǵa qaldyrǵan. Bir sebepterden kandıdattyǵyn qorǵamaǵan. Qazir ınstıtýtta sabaq beredi. Ázirshe jazýshy aǵanyń tvorchestvosyn zerttep júr. Kezinde semálary aralas-quralas bolǵan. Kitaptaryn bala jastan jastyǵynyń astyna salyp oqypty. Taqyrypqa sol kisini kezinde ózi tańdap alǵan. Eseıgen kózben qaıta oqyp edi, sumdyq ókindi. Odan da oqymaǵany durys edi. Zaman kóshi ozyp, ol kisi sary jurtta qalyp qoıypty. Amal joq, zertteýin qoıa turyp, alpystan asqanda taıanysh-súıeýsiz qalǵan aýrý jazýshyny qolynan kelgenshe súıep, súırep júr.

Eltaı da jaı-kúıin jasyrmady.

Qyz qaıta aǵyldy.

— Men de jetimmin. Rýhanı jetimmin. Sol jetim kóńildiń tıanaqsyzdyǵy ǵoı, sizben kezdeskim kelgenim. Túp-túzý kele jatyp, aıaǵymdy túpsiz bos aýaǵa tyǵyp alǵandaı sendelektep qalamyn keıde. Mynadaı kórinisti elestetińiz. Jas ana sábı ertip, aınalasy at shaptyrym úlken ýnıvermagqa kirdi delik. Sheshe kezekte turǵanda, qaraýsyz sábı ádemi oıynshyqtary syńsyp turǵan sórelerdi jaǵalaı uzap, adasyp ketedi. Jalt-jultty qyzyqtap, uzaq qydyrady. Azdan soń qarny ashady, dyrdýdan basy aınalady. Oıynshyqtyń sheshe bolmasyn sezgen sábı tóńirekti basyna kóterip jylap, aqyry kóptiń kómegimen anasyn taýyp alady. Ana qushaq jazyp qarsy umtylǵanmen, bala sezimsiz. «Qaıdan kórip em bul kisini?» degendeı jatyrqap, ańyryp tur. Álgi eki arada sábı mınýt sanap er jetip, múldem beıtanys balaǵa ózgerip ketipti. Ananyń kóńili balada, balanyń kóńili dalada deı me mundaıda? Sol óz ortasynan bala kezinde qashyp ketip, boıjetken shaqta tabysa almaı júrgen qyrsyq qyz, mine, qarsy aldyńyzda otyr.

Eltaı mazasyz. Oıy on taraý. Oıbaı-aý, bul Azella emes, ózi, ózi ǵoı. Qarashashty kórdi, umyt bolǵan arý ananyń sút ıisin sál sezindi...

Aýzy qaǵaz tatydy, sóıtse temekiniń qyzyl shoǵy fıltrge jyljyp jetipti.

— Sizdi... túsinemin. Amal ne... Kimge kiná qoıasyń, kimdi jazǵyrasyń. Aq sútin bergen anamen birge turý kerek. Turyp qana qoımaı, eden súrtip, kir-qoń jýyp, as ázirlep, dúkennen azyq-túlik satyp ákelip, zyr júgirýimiz qajet. Múmkin, sonda baryp tabysatyn shyǵarmyz. Kún, aı emes, jyldar ótkesin ǵana tabysamyz... Azella:

— Solaıyn solaı-aý. Al ana kisilerdi qaıtemiz?— dep, ıegimen bardyń bosaǵasyn nusqady.

Eltaı ershigimen qosa aınalyp qarasa... o toba, bólim bastyǵy! Qasynda eki jigit. Aýyldan kelgen be, qara dúrsin, dobal kıinipti. Óńir, jaǵalaryn sıpap, tóńirekke óńesh soza jasqanshaq qaraıdy. Esesine bólim bastyǵy syrbaz, kerdeń. Dúnıeni kózimen emes, tumsyǵymen kóredi. Qaqqan qazyqtaı turyp-turyp, moıyn burmastan artqy ekeýge birdeńe dep qaldy. Ekeýi qorbańdaı basyp, garderobqa bettedi, kezek aldy. Bastyq ta solaı saldy. Bul kezde jalbaǵaı qulaqshyn, qalyń paltodan qutylyp, kisi keıpine kirgen ekeýdiń bireýi dereý bastyqtyń paltosyna kımeleı jarmasty. Aha, mynaý jas aqyn ǵoı! Jergilikti jas aqyn. Tvorchestvosy jas bolǵanmen ózi jasamys. Bólim bastyǵyndaı baýlıtyn «treneri» bar. Bastyq jeton tospady, aldynda kokteıl, saýsaq arasynda sıgaret, bardyń bir núktesine esh maqsatsyz qarap otyrǵan qyzǵa jónedi. Janyna jaıǵasty. Dedi. Eki kokteıl keldi lepildep. Bastyq anadaı jerde taqap kelýge bata almaı ári údireıip, ári qyzyǵyp turǵan ekeýge birdeńe dedi. Jibigen erinderine kúlki júgirgen qos mundar azan-qazan restoranǵa taǵaly attaı óksheleri tarsyldap júgirdi. Kire beristegi kári grafqa uqsaıtyn aq bas shveısar shal kózin ejireıtip qalyp edi, alaqanyna áldeneni qystyrdy. Shúkir, ol rásimdi biledi eken.

Bıkeshtiń qulaǵyna bastyq aýzyn taqady. Shoshaıta kótergen sıgaretin kók munarǵa malǵan qyz áspensimedi, uıqy men oıaýdyń arasynda manaýrap, bylǵarymen qaptalǵan aǵash atynan tústi. Qyska da qamyt aıaǵy sholtań etken bastyq ta lyp ete qaldy. Alda bólim bastyǵy, sońynda qyz, tirkesip restoranǵa kirdi.

Eltaı olarǵa ala kózimen qarady. İshteı júndeı tútildi.

— Bir ǵumyr jetpeıdi... Bizden bastap, nemere, shóberemizge deıin salqyny tıedi. Nemenemizge ketedi.

Keliskeni me, qyz úndemedi.

Jańaǵylardyń jymsyma jylym tirligi bularǵa juǵyp ketti me, ekeýiniń sózi setinep, pyshyraı bastady, arany óńez salqyndyq keýlegendeı. Bir túrli ana úsh jigit, bir qyzǵa tikeleı aralaspasa da, qatystary bardaı sezindi. Syrtqa shyǵyp, taza aýa jutqasyn ǵana az-muz seıildi. Ýaq-túıek, bákún-shúkindi áńgimeledi. Sol durys eken, troleıbýs qasynda jyly-jyly qoshtasty.

— Joǵalyp ketpe. İzdetpeıik bir-birimizdi, — dedi Azella jigittiń burqyraǵan bókebaıyn jaǵasyna qaıta nyǵyzdap jatyp.

Aıaldamada turdy, turdy da, keri qaıtty. Tórteýin tez tapty. Biraz tostyń túbine jetken be, Kákeń bastyqtyǵyn, ana ekeýi jergilikti avtor ekenin umytyp úlgeripti, gý-gý sóz, qarq-qarq kúlki... Qyz shampannan anda-sanda urttap, jansyz, maǵynasyz otyr. Bastyq eki qolyn birdeı bulǵap Eltaıdy qasyna shaqyrdy — patshalyǵy úlkeıe túsedi. Dybyr-dybyr tanysý... Obaly ne kerek, úsheýi qýanyp qaldy — úndemes kisápir qyzdyń qasynda árqaısysy ózinshe jalǵyzsyrap otyrsa kerek. Bastyq mana kirgen bette bulardy kóripti. Azellany aspanǵa kótere maqtady.

Kezekti bıde úndemes qyzǵa til bitti.

— Meni shyǵaryp salyńyz,—dedi.

— Mynalar she?

— Nol onı.

Restorannan tórteýi bólek-salaq shubatylyp shyqqan. Qyz joq... «Durys,— dedi ishteı.— Joq bolsa joǵalsyn!»

Eltaı kerilip-sozyldy da, saǵatqa qarady — on bir. Túngi úshke deıin jazý jazyp, talyǵyp qýlap edi. Kún jeksenbi. Qarashash kórinbeıdi. Ornynan turyp, esik tutqasynda salaqtap ilýli týratyn qorjyn sýmkalardy túgendep edi, baýy myqty, tereńi joq. Jýyqta qaryzdanyp-qaýǵalanyp kirgizip alǵan muzdatqyshty ashyp edi, sýyq, aýa ańq etti, qańyrap jatyr. Demek, kelinshegi azyq-túlik dúkenine ketken.

Sozalańdap qoljýǵyshqa sý quıǵansha, Qarashash ta kirip keldi. Aıaz súıgen eki beti almadaı, qas, kirpik, kózderiniń aǵy aq, qarasy qara, ap-aıqyn. Toq búıir qorjynnan nan, makaron, bótelke-bótelke sút alyp, ústelge birtindep qoıyp jatyr.

— Qalaı uıyqtadyń? On birge qoıyp em, saǵat shyldyrlady ma? — Qarashash úshin Eltaı oıanatyn kezde saǵat qońyraýy ylǵı da shyldyrlamaı qoıatyndaı kórinetin.

— Ýaqytynda oıandym...

— Kelesi kósheniń buryshynda lımon, úndi kofe satylyp jatyr eken, ústinen tústim.

Eltaı shaıqor edi. Ásirese túnde jumys istegende qajymaıtyn shaıqor. Eki-úsh aıdyń júzi, táýiri bolsa, kofege kóshedi. Úndi kofe sol táýiri. Qoljýǵyshtyń astyna basyn suǵyp:

— Aldyń ba?— dedi ysqyryp-pysqyryp.

— Joq.

— Nege?

— Qasymda aqyldasatyn sen bolmaı... Unamaı qala ma dep...

Jigit ishten tyndy, moınyn sýmen sıpaýdy da umytyp, beti-qolyn oramalǵa sylbyr súrtti. Qarashash qasynda Eltaı júrmese, áıel bolyp zat satyp alýdan jasqanady. Kofe, lımon, konfettiń tur-túri sıaqty tańdaý tileıtin zattardan azar da bezer, zárezap. Tek et, sút, nan, tuz, alma, kartoshka sekildi kerek ekeni aıdan anyq azyn-aýlaq azyq-túlikke batyl. Sonda Eltaı kelinsheginiń qanjyǵasyna qashanǵy baılanyp júrmek? Búıtip qazan-aıaqqa aralasa berse, kúnderdiń kúni qatynbassha, qazymyr erkek atanady. Eki dúnıede áıeldiń salǵan betten túsinikti bolǵany jaman eken. Qarashash Eltaıdy súıedi, syılaıdy, oıynan dóp túsýge tyrysady, tym tyrysam dep birdeńeni búldiredi — bári uǵynyqty...

Oı qajaǵan Eltaı shaı ústinde:

— Keshe ne dep eń? SÝM-ǵa barýshy ma ek? — dedi qynjylyp.

Qarashash birneshe fálstart alyp, aqyry sáti túsip, alǵa júgire jónelgen sprıntershe aýyzdyq úze tez-tez sóıledi.

— Búgin aı aıaǵy... SÝM-ǵa defısıt zattar túsedi... Óziń ǵoı aqshań barda qaltańda, taltańda da taltańda degen. Eger ýaqytyń bolmasa...

O, qudaıa, kúıeýinen júreksinip, jaltaq bolǵan áıelde qadir qalmaıdy eken. Eki-úsh aı burynǵy Qarashash kim edi? Mamyr shýaǵyna qaýyzyn ashyp, qyzyly qyzyl, jasyly jasyl kúıi elbirep turǵan bir tal gúl edi. Qazir kim? Jel yǵyna jyǵylyp, jerge bas ura qalatyn áıenshek ósimdik. Áıel bir ýaq daý aıtyp, erkelik josyǵymen shymshı sóılep, sıpaı tıisse, ıaǵnı áıelge tán kemshiligin jasap qoımasa bolmaıdy eken. Kelinshegi sodan aıyrylyp qalǵan. Qashan, qaı jerde joǵaltyp aldy — belgisiz. Álde o bastan joq qasıet pe edi?

Ózine de, kelinshegine de yza bolyp qyrjıǵan Eltaı:

— Ýaqytym bar,— dedi sylbyr.— Kıineıik.

Eltaı óziniń qatty sharshaǵanyn uqty.

Az ǵumyry alǵa qaraı dedek qaǵyp, júgirýmen ótip keledi. Balalar úıinde alǵa úıir-úıirimen júgirdi. Úıirińmen júgirý azap emes, rahat eken. Qurylysta, ýnıversıtette de úıirimen júgirip bakty. Oqý bitip, jumysqa ornalasqasyn redaksıaǵa qosylyp shapqylady. Eki-úsh jyl ótpeı jatyp, tóbesinde tesigi bar qyz-jigitter úı boldy, kúı boldy, júgiristiń basqa jolyna tústi.

Oıbaı-aý, endi kim bar, jalǵyz qaldym-aý dep, jan-jaǵyna alaqtap, bir júgirip, bir toqtap turǵanda, Qarashash móldirep kezikti. Jyn qaqqandaı jalǵyz shapqylap jalǵyzsyraǵan basy Qarashashty medeý tutty, qolynan tartyp, ózimen birge ala ketti. Biraq munyń quıynperen qý talqan jyldam júgirisine kelinshegi shydamady, ókpesi óship, ókshesin basyp, keıin qala bastady. Áıelim shaban dep, jol ortaǵa tastaısyń ba. Sonymen bir adym alǵa, eki adym keıin degendeı ıt minip, ırek qamshylaǵan tirlik búginde.

...Ortalyq ýnıvermag yń-jyń. Aǵylǵan adam. Áıel qaramy mol. Jáne kóbi erkek jetelegen áıel. Erkekterden hal-qýat ketken, úrdegeı, jasqanshaq. Áıelderi ýnıvermagqa kire nege kúsheıip sala berdi, soǵan ań-tań. Áıel halqy ózgergen: bet ushtarynda alaý bar, keń ashylǵan kózderinde saıtan oty jarqyldaıdy, alqym túıme aǵytylyp, shashtary qobyrap ketken. Óksheleri ana jerge bir, myna jerge bir tıedi. Osynaý kelinshekter kóshede ushyrassa, bir-biriniń ústi-bastaryna kóz salmaı, zerttemeı ótpes edi, bul mınýtta ol ádire qalǵan, qurtsha qaınaǵan kezekke kóldeneń kelgendi qaǵa-maǵa umtylady, jaıshylyqtaǵy; «Oı, keshire kórińiz», «Ańdaýsyzda bashpaıyńyzdy basyp kettim-aý» degen ıba joq, ár áıel bir-bir arqyraǵan kentavr. Qyzyqty qarańyz, bashpaıy myjylǵan, qaǵylyp-soǵylyp, táltirektegender jábir jasaýshylarǵa renjimeıdi; álgi kezekke qaraı olar da bezip barady. Iá, oraza, namaz toqtyqta. Yǵy-jyǵy kezek mańy qan bazar. Ý-shýdyń arasynan áıeliń saǵan qaı tilde — orys, qazaq, nemis álde aǵylshynsha sóılep tur ma, uǵý qıyn.

Eltaı ǵana kóńilsiz, kelinshegi de selqos. Nege selqos, ony Qarashashtyń ózi biledi, al Eltaı dúken, sóre degen tirlikti jek kóredi: bir zat úshin áldeneshe táp-táýir adamdardyń ıý-qıý talasyp jatqany qaıbir jaqsy. Mundaı jerge syılas dosyńdy, nemese kelinshegińdi ertip ákelmegen durys, adam týraly pikiriń birden nasharlaıdy. Osy uly maıdanǵa eki-úsh satýshy shaıqas sony qalaı bitetinin aldyn ala boljap qoıǵan qolbasshylardaı mańǵaz, tákappar kóz salady. Saýsaqtary siresken altyn júzik, saqına. Beınebir sórede joq zattar osy kisilerdiń ústi-basyna túp ornymen qoparyla kóship ketken sıaqty. Álgi yń-jyń, ý-shý juqpaly pále me, ashý-yzaly jandardyń oqty qyjyl kózin qanshama sańylaýsyz bolsa da sezýi de, ári-beriden keıin ádemi-ádemi búrme erinderden: «Kóziń kóz emes, jara ma, baǵasy áne!», «Shúkir, soqyr emespin», «Sizge joq dep qansha aıtamyn... Jo-oq!» — degen kesek sózder shyǵa bastady. Saýdanyń baqyty janǵan jerde tálim-tárbıe olaq sylaqtaıyn bir súıkegennen túsip qala ma, Eltaıǵa qalyń kezek el kózinshe birtin-birtin sheshinip jatqandaı kórindi.

Áıelder paltosy bólimine kirgesin ǵana tynysyn erkin aldy — kisi az. Qyryq altynshy paltolar ilingen aspa temirdiń eki basyna Qarashash ekeýi túse qaldy. Baltyry oqtaýdaı aq sary qyz eki qolyn aıqastyra keýdesine salyp, qaı-qaıdaǵy alys qıyrǵa kóz jiberedi: satýshylyqty jany súımeıtini beseneden belgili, sebebi, ózin, kirgen kelimsekterdi, qyl aıaǵy moınyna jazylǵan myna paltolardy seziný, tushyný joq.

Eltaı qymbat ta, arzan da emes, túlki jaǵaly sur paltony qolaılady. Al Qarashash astary syrtyna qaraǵan basqa bir paltony bilegine asyp alypty. Kúlmiń-kúlmiń etedi, bek qýanyshty.

— Taptyń ba?

— Tappaǵanda. Quıyp qoıǵandaı dál. Byltyr da qyzyǵyp-qyzyǵyp ketkem. Úlken edi. Aqsha da az bolatyn. Sen she?

— Mine...

— Júr, aınaǵa baraıyq.

Qarashash aldymen Eltaı tańdaǵan paltony kıdi. Qara túlki jaǵasy jyltyldap jarasa ketti. Óńin asha túsken. Olpy-solpysy joq, ábden shaq. Biraq kelinshegi tulyp bettenip tur.

— Almaımyz...— Daýsy buzylyp shyqty. Qoly dirildep, jaǵanyń mamyq júnin aıalaı sıpaıdy.

— Almaǵanyn qalaı? Saǵan unap tur ǵoı.

Kelinshek:

— Oı, sen de...— dep qaldy.

— Alaıyq...

— Jumystaǵy qyz-kelinshekterden uıalamyn...— Birdeńesi juǵyp ketetindeı paltony ózinen alysyraq ustap tur.

— Arzan ba? Túlki jaǵadan artyqty tappaısyń.

— Joǵa... Qaıdaǵy bir hanymdar qusap... Tovarovedtiń kelinshegimin be sonsha jasanatyndaı? Etegi de shubatylyp, qyzyl asyqqa túsedi.

Jigit birdeńe deı jazdap, áreń sabyr tutty. Mınýtqa jýyq únsiz jyndandy. Qarashash paltony qymbatsynyp edi. Qalta juqa. Alyp jiberse, keler aılyqqa deıin taqyr muzǵa myqtap otyrady. Taqyr muzdy erkek shirkin oılaı ma. Ári munshalyqty qymbat paltony ǵumyrynda ıyǵyna ilip kórmegen. Adamzat alǵashqy avtomobılge minýge qalaı qoryqsa, Qarashash ta sol kúıde. Qymbat paltony ýaqytsha kıseń de, bas aınaldyrady eken. Áne, qalaı bolsa solaı sóıleı saldy. Keıbir oıy oryssha sóılegen qytaı sózine uqsaı bastady.

Eltaı:

— Óziń tańdaǵanyńdy kı, — dedi tistenińkirep.

Tańdaǵany taz eken. Jasandy teri jaǵa qara qońyr palto jerge tiginen qoısań jyǵylmaı tik turatyndaı qap-qalyń bir ǵajap. İlgesheginen kóterseń qol úzerdeı ap-aýyr. Oǵan qaraǵan Qarashash joq, qýana-qýana kıip alyp edi, onsyz da tobylǵy tory kelinshegi palto túsimen astasyp, qara kóleńke dálizge kirip ketkendeı boldy. Eltaıǵa ala shabyr bulty arylmaıtyn surǵylt kúz elestedi. Kelinshek alaı da, bylaı da kólbeńdep, aına aldynda al kep dóńgelensin. Paltonyń túımelerin salyp aǵytyp, salyp aǵytyp, jasandy jaǵasy qurǵyrdy astynan kótere jelpildetip qoıady. Onysy jelpildese jaqsy, kúrketaýyqtyń qatyrma qanatyndaı salp-salp etedi.

— Qalaı, jarasa ma?

— Aıtpa...— dedi Eltaı moınyn syrtqa salyp.

— Qalyń eken, qysta tońbaıtyn boldym. Ózim de tigemin, bilemin ǵoı, bular tozyp bermeıdi, jeti-segiz jylǵa deıin erkin kıesiń. Ana paltony, — kózimen ilgishtegi áıel paltosy syqpyttas syrt kıimin nusqady,— jetinshi klastan beri úzbeı kıip kelemin.

— It terisinen tigilgen eken.

— Aýylda bóle jeńgem toqyp bergen túbit sháli bar, sony aldyramyn, palto bar, sonan keıin, bálem, alty aı qysqa aldyrmaımyn.

— Iá, Almatyń ne, Iakýtıań ne, báribir.

Kekesindi sezbegen kelinshek syldyr-syldyr aǵyla berdi.

— Baǵasy da arzan, nebári júz otyz som. Júz otyz somǵa mundaı paltony kim sátimen alyp jatyr.

— Ol jaǵy bes. Eki aqyl jaqsy, úsh aqyl odan da jaqsy, ana satýshyǵa baryp kórinshi, ne deıdi eken, áıel zaty ǵoı. Men qalaı degenmen erkekpin, múlt ketýim múmkin.

Júz otyz somdyq paltosynyń etegi dóńgelengen Qarashash quntıyp, kerbez qyzǵa qaraı jónedi. Eltaı alystan baqylap tur. Jalpyldaı sóılegen Qarashashty satýshy kekireıe tyńdady, kelinshek toqtaǵanda paltoǵa etsiz kapýsta kójege qaraǵandaı nemketti kóz saldy, erni jybyr-jybyr etti, sonymen aman bol, taǵy da alys qıyrǵa qadaldy. Basyn sál qısaıtqan Qarashash bolsa, qyzdyq aýzyna áli qarap tur. Shamasy, baǵasy baqandaı júz otyz som, alty aı qysqa aldyrmaıtyn, ári jeti-segiz jyl tozyp bermeıtin qalyń paltony satýshy áli de maqtasa deıdi. Ol úmiti aqtalmady. Turdy, turdy da paltonyń etegin, jaǵasyn nusqap, aýyz asha berip edi, ıyǵynan asa qaraǵan satýshy oqty kózben birdeńe-birdeńe dedi. Qarashash shalqaıyńqyrap baryp túzeldi, paltosyna jolaı kúdikpen qarap, beri bettedi. Óńi bop-boz, kózindegi jaltyl óshken.

— Ne dedi?

— Mundaı paltony shkolnısa kıedi...

— Sońynda, osy jańa ne dedi?

— Derevná...

— Tosa tur! Qazir kelemin.

Eltaı tepsinip qyzǵa buryldy. Mektepte ne oqý oqyp mandytpaǵan, ne ınstıtýtqa túsip, leksıa, semınar, emtıhanmen bas aýyrtqysy joq, amalsyzdan satýshylardyń tórt-bes aılyq kýrsyn ildebaılap bitirip, qudaıdyń qulaǵyn ustaǵandaı kókke qarap turatyn mundaı qyrsyq qyzdardy ol jaqsy biletin. Abyraly arqyly biledi. Kúnige bólimge myń adam kirip, myń adam shyǵady, shetterinen maıysyp-qaıysqan kishipeıil, «Raqym etińiz, mynaý palto qalaı, aıtyp jiberseńiz», «Jańa tovar qashan túsedi, bilýge bolar ma eken?» «Alda razy bolsyn, raqmet!»,— munyń bári asqynǵan qulaqqa kil jalynyshtaı estiledi, sonan soń negizi onsyz da taıaz boıjetken qaıtsin, bolǵan, tolǵan ekenmin dep qalady. Al qaryndasyn ertip, plash, palto izdeı kelip, onyń ornyna qyz boıynan joǵyn izdeı bastaıtyn súr boıdaq aspırant, stýdentter qanshama. Defısıt izdegen týǵan-týma, klastas dostar, pikirles dostar, qydyrma dostar... Ony qoıshy, eń tamashasy, osy turysta satýshy qyzdar ózderin san myń jurtqa kórsete alady. Bu da bir, televızor ekranynan kóringen de bir. Aktrısalaryńnan eshbir kem emes.

Eń jamany, satýshy qyz Eltaıdyń ózi de ońashada san ret oılasa da sengisi kelmeı júrgen kúdigin rasqa shyǵardy. Satýshy tanymaıtyn Qarashashty bir qaraǵannan «derevná!» dese, onda da bir negiz bolǵany.

...— Raqym etińiz, bir mınýtqa kóńil bólseńiz. — Eltaı ashý qysqanda meılinshe kitabı sóıleıtin.

Asqaqtaǵan satýshy:

— A che? — dedi.

— Siz anaý qyzdy jańa nege «derevná!» — dep sóktińiz?

— Ne pomnú..—Azdan soń: — Vashe delo kakoe? — dedi uıqyly-oıaý manaýrap.

— Delo prámoe. Men OBHSS qyzmetkerimin. — Redaksıanyń qan qyzyl kýáligin qaltasynan sýyryp aldy da, qyzdyń kózine taqap, sart ashty.

Az sátke esi aýyp qaldy ma, qyz kýálikke meńireıe qarap tura berdi. Al qaımyjyq erni az-azdap aǵaryp barady...

— Men... aqsha jemeımin. Bizde chekti kasada soǵady.

Eltaı bastyrmalata tústi.

— Óte jaqsy. Jegenińiz jelkeńizden shyǵar edi. Tutynýshyny nege tildeısiz, men sony surap turmyn.

Satýshyda lám-mım joq. Kelginderdi nege tildemeý kerek, soǵan mıy jetpeıdi, sirá. Bir ýaqytta baqyrýǵa jýyq baryldaq daýyspen qazaqsha:

— Qoıyńyzshy ózińiz! — dep, qolyn siltep-siltep qaldy. Halatynyń qaltasynan oramal sýyrdy, kózine apardy.— Ylǵı ursasyzdar... Keshirim suraımyn... Júıkem nashar... Ózi de qaıta-qaıta taqyldap... Men de aýyldan kelgenmin.

Eltaı odan ári tizelemedi. Bir jolǵa sol da jetedi. OBHSS qyzmetkerine laıyq utymdy, ótkir sóz izdep turǵanda:

— Aınalaıyn Eltaıjan, sálemet pe? Jaı júrmisiń? — degen áıel úni estildi.

Burylsa... Álfıa Iýlaevna! Mańdaıy ma, jony ma, terlep sala berdi. Qysyla-qysyla sálem berdi. Des bergende, OBHSS-tyń qazymyr qyzmetkerin myna bir «predstavıtelnaıa dama» sózge aldandyryp, soǵan qýanǵan qyz jylystap kete bardy.

— Kelinińiz... qalyńdyǵymdy ertip, dúken aralap júr edim,— dedi shatyp-butyp. Kelin dese, otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn jasap qoıǵanǵa esep edi. Ol qyzyqtan Vıktor Vıktorovıch pen Álfıa Iýlaevna qalaı qur qalady, osyny oılap, amalsyz «qalyńdyq» dedi.

Ondaı taqystyqqa týasy joq Álfıa Iýlaevna quraq ushty.

— Qaraǵym-aý, onda mynalaryń tamasha qydyrys boldy. Vıktor Vıktorovıchke aptekadan dári alyp, ýnıvermagtyń syrtynan ótip bara jatyr em, shydaı almadym. Áıel qaýymy magazın kórse tórkinine kelgendeı bolady. Alatyn túgim joq; sonda da bas suqtym. Eltaı qalqam, qolyń tımeı júr me, bizge habarlaspadyń. Vıktor Vıktorovıch keshe: «Kishi Qambasov qaıda joǵalyp ketti? Taǵy da sekretar arqyly shaqyrýym kerek pe?» — dep otyrǵan. Men ne dep myljyńdap turmyn osy? Kelin qaıda?

Qarashash kúlimsireı jaqyndap kelip qaldy.

— Kelinińiz...— Eltaı ábden abdyrap, Vıktor Vıktorovıchtiń hal-jaǵdaıyn suraýdy da umytty.— Tanysyp qoıyńyz, aty — Qarashash,— Beti dýyldap, kelinshegine buryldy.— Álfıa Iýlaevna sheshe... e-e... qadirli apaıymyz.

— Qarashash degen atyńnan aınalaıyn!— Álfıa Iýlaevna kelinshektiń mańdaıynan ópti.— Qosaǵyńmen qosa aǵar, jaryǵym! Ýyljyp tur ekensiń. Erterek turmys qurǵan joqsyń ba? — dep týralaý sóılep, bashqurttyń ǵuryp, salt-sanasynan erterek ketkenin bildirip aldy.

— Onyńyz ras, apaı. Myna balańyz qoımady.— Qarashash jarqyraı kúldi.

— Jaraısyń, kelin, ótkir ekensiń. Ózime tartqansyń. Ruqsat etseńder, Eltaıymyz bir ádemi kelinge jip taǵypty dep Vıktor Vıktorovıchke búgin jetkizeıin. Syrqaty mazalap júr edi, qýanyp qalsyn. Zattaryń káne, kóshege shyǵaıyq, aýasy tar eken myna jerdiń.

Eltaı aýzyn ashqansha, kelinshegi aldyn orady.

— İzdep kórip ek, reti bolmady. Júrińiz, sizdi avtobýsqa mingizip salaıyq.

Úsheýi tómen túsip, syrtqa bettedi.

Qart-qarıa, ádette, qaıǵyǵa berik keledi; maqshar kúnge ishteı aldyn-ala ázirlik jasap, ımanyn úıire bere me, ol kúnniń qasyna qaraǵanda qalǵan ýaıym, zil-zala ánsheıin oıynshyq bolý kerek. Kerisinshe, qýanysh dese esi shyǵyp, degbiri qalmaıdy, qalǵan az jylda kóretin sırek qyzyǵy bolǵasyn sóıtedi. Ádette sabyrly, salqyn qandy Álfıa Iýlaevna da qatty tolqydy.

— Túý, kelin kórgen qandaı jaqsy! Ózimniń de sheshek atyp, japyraq jaıǵan shaǵym esime túsip ketti ǵoı. Qyzyq ómir keship ek, shyjyǵy da kóp boldy. Vıtányń ıyǵynan armıanyń kók shıneli túspeıdi, kózi kók, ózi sary, muzdaı bolyp syqıyp júredi. Meniń ústimde kónetoz drap palto. Moskva túbindegi Solnechnoe degen poselkede páter jaldap turdyq. Qojaıynymyz jalǵyz uly maıdanda sheıit bolǵan kempir edi, Vıtá peshin jaǵyp, shoshqasyn baqty da, men as pisirip, kir-qońyn jýdym — páter aqymyz sol. Jylap aırylysty. Keıin estidik, kópke uzamapty. El eńsesin jańa-jańa kótere bastaǵan shaq, shyt kóılek tiktirsek qýanyshtan kózge jas alamyz. Baqytty edik!..— Kóshege, al kózben emes, kóńilmen uqsań, ózińe ǵana belgili alys ta buldyr álemge úńilip, únsiz tur.— Keıde sol jyldary búlingen el men jerdi kórgende, baqytty ekenimizge qaradaı qysylýshy ek.

Iýlaevnanyń qoltyǵyna kirip úlgergen Qarashash:

— Apaı-aý, asyna qaraı qasyǵy, ár zamannyń óz qatty-táttisi bar, — dep, ázilge súıep jatyr.

Apaıy kelinine toqtala qarap:

— Tyqylyqtaǵan qyzym-aý, endi qaıteıin, maǵan mınýt sanap unap bara jatyrsyń-aý óziń. Eltaı qaraǵym, esińde bolsyn, men unatqan adamǵa Vıktor Vıktorovıch taza qulap túsedi,— dep, ádemi jazýlary áli óshe qoımaǵan erkebulan sátterin eske aldy ma, áıelge ǵana jarasatyn kúnásiz maqtanyshqa tizgin berdi.— Sen tabylǵanda bir qýanyp edi, kelin taýyp, eki qýanatyn boldy. Átteń, joqshylyqta ótken sol jastyq shaq qaıta bir oralar ma!— Syrqat jubaıyn oılady ma, qabaǵyna kóleńke júgirdi.

Eltaıdyń ishi eljirep tur — apaıdyń mana sypaıylyq saltymen «kelin» degeni ózge de, meıirim men shyn jaqsy kórýdiń kýásindeı «tyqylyqtaǵan qyzym-aý» degeni múldem basqa eken. Kúdigi temeki tútinindeı seıile bastady. İshteı qýanǵan, sol qýanyshy shydatpaǵan jigit jol jıegine júgirip shyǵyp, qolyn shoshańdatyp kóterip, taksı ustady.

Apaı kabınaǵa kire berip, moıyn burdy.

— Kelesi aptanyń jeksenbi kúni úıge kelińder, úrim-butaǵymyz jınalyp kútemiz. Eltaıjan, Vıktor Vıktorovıchke arnaıy telefon soq, jaqsylyqty óz aýzyńnan estisin.

Qarashash:

— Aǵany biz súıinshi suraǵandaı aldyn ala mazalamaıyq, apaı. Aıtpaı baraıyq, kenet qýanysh qashan da qyzyq bolady, — dedi jaırańdap.

«Aǵanyń qulaǵyna ázirge altyn syrǵa, jaqsylyq jerde jata ma, ózi-aq jetedi» degen sózdiń astaryn ańǵarǵan Álfıa Iýlaevna kelise ketti.

— Ol da jón eken, qyzym. Úndemeı shydap kóreıin. Keler aptaǵa deıin: «Eltaıjan teńin taýypty» dep ońashada ózim qýanyp júreıin. Kóriskenshe, aınalaıyndar!

Qarashash taksı sońynan jyly ushyraı qarady.

— Netken tamasha adam! Mynadaı enesi bar kelinde arman bar ma! — Eltaıǵa buryldy.— Osyndaı jaqsy týystaryn jaıly maǵan nege eshteńe demegensiń?

Eltaı ıyǵyn kóterdi de qoıdy. Degende jaqsy týystarmen laıyqty qarym-qatynas jasaýǵa Qarashash ázir me? Álfıa Iýlaevnaǵa kelinshegi ázirge unady. Ázirge ǵana... Vıktor Vıktorovıch te kelinin unatatyny sózsiz. Qarashash, jalpy, kart, qarıalarmen ylǵı da ámpeı-jámpeı. Arına Stepanovna da ony osy kúnderi úıine demil-demil shaqyryp, shúńkildesip júredi. Qoltyǵyna varene me, sańyraýqulaq pa, sálemdemesin qosa qystyrady. Hosh. Kelinshegi qart, qarıalardyń sol bir deńgeıinde ómir baqı qalyp qoısa qaıtedi — onyń júdeıtini osy. Búginshe sóılep, búginshe emin-erkin júrip-turatyn tarazy basy teń qurby-qurdastary bar, olar qaıda, Qarashash qaıda? Álde áneýgúngideı: «General úlken be, polkovnık úlken be?» dep, qarap otyra ma? Oǵan Eltaı tóze berse jaqsy, kúnderdiń kúni talaǵy tars aırylsa she? Ol osydan qorqady, Qarashashtan emes, ózinen qorqady.

Toryqqan tusta esine Azella túsedi. Teatr aldynda esh qımyjyqsyz erkin kezdesip, armansyz aǵynan jarylýy, súıkimdi qoshtasqany — bári-bári kóz aldynda. Sol sátterdi elestetken saıyn Qarashashtyń ornyna Azellany qoıyp kóredi de, oınaqtap júrip, ot basqandaı shoshyp ketedi.

Al Qarashash ekeýin kóz kórim jerde ne kútip tur? Jańaǵydaı palto tańdap, muryndyqtan jeteleý, oǵan namystanyp, óz otyna ózi ishteı kúıý me? Kelinshegi aıtqanyn eki etkizbeıdi, obaly ne kerek, áıtse de kúıeýdiń jarynan kúteri sol eki etpeý ǵana ma? Bul tokar men stanoktyń arasyndaǵy jansyz, jylýsyz qarym-qatynas ispettes birdeńe de.

Bárin aıt ta birin aıt, aı sáýlesi sebezgilegen kóshedegi mahabbat ánsheıin oıyn eken. Ol shirkin bir tústi, jutań eken — ázil-kúlkiń jarassa boldy, arǵy jaǵyn kórgen kıno, oqyǵan kitaptan, estigen qulaqtan jınap tergenińe tapsyrasyń da, oǵan árqaısynyń minez-qulqyńa, dúnıe tanymyńa qaraı juqa boıaý jaǵyp alyp, áıda, kózdi jumyp tarta ber. Al úı bolǵasyn ózgeshe jyr, tyń hıkaıa bastalady. Jigittiń segiz syry, bir qyry, kelinshektiń syr-symbaty, bar bolmysy, jaqsy-jamandy qasıetteri aıadaı úıde barlyq qyrynan jarqyrap, kúmis, baqyr aqshadaı alaqanda jatady. Al bulardyń anyq-tanyq jaǵdaılary jańaǵydaı — Qarashash ta áńki-táńki, Eltaı da myńǵy-dyńǵy.

Kelinshektiń sengen kúıeýi de saý sıyrdyń qıy emes. Múldem basqa ólshemdegi — «kóppen birge kórgen uly toı» degen qatqyl da qasań ortanyń, balalar úıiniń bozbasy. Áke kórgen oq jonar jigit Eltaıdan shyǵýy ekitalaı. Bala jastan qanǵa sińetin qaǵıdalardy qazir ǵana jyǵylyp-súrinip úırenip jatyr. Dúmbilez basy qazaqy ortaǵa ne ózimsinip erkeleı almaıdy, ne burtıyp ókpeleı almaıdy. Uzaq jyldar boıy shet jerde ósip, endi es kirip, etek japqan kezde týǵan ata-anasyna oralyp, oralsa da sińisip kete almaı árkimge jaltaqtap, kózqaraqty bolǵan bala ispetti. Ókpesin de, erkeligin de kótere almaıtyndaı jaltań, jalǵyz.

Jetim qozy tas baýyrdyń kúni kúńgirt. Arasy alshaq eki túsinik, eki ómirdi eki shalǵaıdan aıdap ákelip, aıaǵyńdy ańdap baspasań, mashınasy qaǵyp ketetin qalanyń qaq ortasynda kezdestirgen, onymen qoımaı erli-baıly ǵyp qoıǵan bul taǵdyrdyń sheberligin qoısaıshy. Bular ǵana ma? Japar aǵa, Ázıma apaı, Rabıǵa, áıtpese Azella, onyń áke-sheshesi... Bári de — Qarashash, ózi jáne jańaǵylar uzaq jol boıyndaǵy ala shubar shaqyrymdyq baǵanalar sekildi. Bir-birine máńgi baqı jaqyndaı almaıtyn, aıqaılasań daýsyń bir-birine jetpeıtin mizbaqpas baǵanalar...

...Tramvaıdan túsken ekeýi kósheniń oń jaǵyn úńgı ornalasqan syrahanany janaı júrdi. Sáske tús. Temeki tútini burq-burq etedi. Dý kúlki... Esh daıyndyqsyz, bireý qytyqtap turǵandaı dórekileý, rabaısyz kúlkiler.

Qarashash Eltaıdyń qabaǵyn sezgen. Palto bóliminde birdeńeni búldirgenin de bilgen. Sol kirbińdi qalaı jýyp-shaısam dep kele jatqanda, kókten suraǵany jerdeı tabyldy. Syrahanaǵa qarady da, sondaı bir beıkúná únmen sańqyldaı jóneldi.

— Betim-aı, Sábıla da osyǵan kirip baıaǵyda...

Oıǵa maltyqqan Eltaı beı-jaı:

— Qashan?— dedi.

— Ótken jyly... Iá, jazda, jazdygúni... Oqýǵa birge kelgenbiz, Qatıra, Sánıa, Almattar, men. Biz jataqhana aldyq ta, Sábılaǵa oryn jetpedi,— Eltaı myrs etti — Qarashash ylǵı da álippeni ejiktegen jas baladaı aıtar oqıǵasynyń ár árip, núktesin qaldyrmaı túgel baıandaıdy. Iaǵnı kerekti, kereksizin saralaı almaıdy. Áıtpese kórmek túgil atyn estimegen Qatıra, Sánıa, Almattardy Eltaıǵa murnynan tizip bere me.— Uldar aqyry jabylyp júrip, áneý Rýdnev kóshesinen jalǵyz basty kempirdi taýyp berdi. Sábıla: «Mektep-ınternatta bir zalǵa klass bolyp jatýshy edik, páterde japadan jalǵyz óziń, túnde túsime jyn-shaıtandar kiretin boldy... Bir jigitter tereze tyqyldatyp... shoshyǵanym-aı. Pále-jaladan qudaıym saqtap qaldy, áıteýir»,— dep, jylasyn erteńinde.

Eltaı kirjiń etti — jap-jas kelinshegi keıde asaryn asap, jasaryn jasaǵan qarıasha qalaı bolsa solaı sóıleı salatyn. Aýyldan qulaǵyna sińisti sózder...

— Endi aıtsaıshy...

Qarashash kózi baqyraıyp:

— Neni? — dedi shynymen tań qalyp.

— Báse, neni?!

Qarashash bir oıdyń izine tússe, jýyr mańda ol tóńirekten shyǵa qoımaýshy edi, bastapqy nıet-maqsatyn múldem umytyp, tastan tasqa sekirip kete beretin.

— E-e, — dedi kelinshek jaıbaraqat.— Sodan dokýmentterimdi prıemnyı komısıaǵa...

— Prıemnyı emes, prıemnaıa...

— Iá, prıemnaıa komısıaǵa dokýmentterdi áreń ótkizip bittik, Sábıla bárimizge: «Júrińder, páterimdi kórińder»,— degesin, Tastaqqa bettedik. Ańqamyz keýip keledi. Aınalmadan shyǵa kelsek andaǵaılap, osy syrahana lyqa toly. Sábıla: «İshpeısińder me?» dedi. «Joq». «Onda meni tosa turyńdar». «Sýsyn» satatyn tesikke júgirip bardy. Bir saptyaıaq syrany kezeksiz aldy da, biz birdeńe degenshe dás qoıdy. Qasymyzǵa kelip: «Rahatyn-aı! Sýyǵyn-aı!» — dep qoıady. Kábıra: «Ne kúıge ushyradyń, Sábıla-aý?» — dep jylap qoıa berdi. «Ne búldirippin sonshalyqty?» «Syra nege ishesiń? Alqash bolasyń ǵoı», — deıdi Kábıram. «Oı, ketshi óziń! Alqashy nesi? Aýzyńa jaqsy sóz túspeıdi eken, — dep Sábıla erin baýyryna alyp týlap júr.— Kúnde-kúnde kisiler nege japyrlap ishedi sýsyn bolmasa?»

«Bul qyzyqqa ne aıtasyń?»— degendeı kelinshek kúıeýiniń betine qarap edi, qaradaı seskendi. Qolyn paltosynyń qaltasyna salyp, tońǵandaı qunjıyńqyrap tur. Kelinshek sasqanynan Eltaıdyń qolynan ustaı aldy.

— Ne boldy, ne boldy?

Qoly mup-muzdaı Eltaı:

— Sen úıge júre ber,— dedi.

— Sen she?

— Bara ber.

— Aqshań bar ma?

Eltaı basyn shaıqady.

Qarashash sýmkasyn uzaq aqtardy. Eltaı raıynan qaıtar, sol týrasynda birdeńe der dep úmittengen, ol úmiti aqtalmady. Aqyry ılengen úsh somdy alyp, Eltaıǵa týra qaramaı tómenshiktep, alaqanyna ebedeısiz qystyrdy. Kilt burylyp, qunjyńdaı basyp, páterine bettedi. Ón boıyn yzǵar aldy, jaǵasyn kóterip, sýmkany qaryna ildi, eki qolyn jeńine suqty. Buryshty aınala bere sońyna úmit, ókinishi aralas kúıde urlanyp qarap edi, qýys kóshe qańyrap tur.

...Eltaı keshke taman kelse, páter esigi tas jabyq. Tutqasyna japyraq qaǵaz qystyrypty. Alyp oqysa: «Altynǵa kettim. Túnge qaraı kelemin»,— dep taıraqtaǵan iri-iri áripter... Bult japqan aspan surǵylt. Jerde qyrbyq qar bar. Qolyn bir siltep, kóshege shyqty.

...Baıaǵy bıik kók qaqpany Altyn ashty. Syra men sýyq soryp tastaǵan ernin zorǵa jybyrlatty. Bedireıińkirep qaraǵan Altyn birdeńe dedi. Alǵa tústi. Eltaı qardy byrt-byrt basyp, sońynda keledi. İshke kirdi. Altyn ilgeri ozdy: «Tórlet!»—dedi, áı, demedi-aý. Eltaı esik kózinde turyp qaldy.

Aıaǵyn sozyp jibergen Qarashash oń shyntaǵyn ústelge, sol shyntaǵyn oryndyq arqalyǵyna asyp otyr. Ústeldiń arǵy betindegi dúmdeı sary qyz ekeýi ezýin jıa almaı kúlip qalypty: eki beti bal-bul janyp, qara kózderi jarqyrap, shashy qobyrańqyrap ketken. Kelinshegin munshalyqty ádemi dep kim oılaǵan. Aıaǵynda kebis, ústinde Altynnyń eski halaty, esik sart jabylǵanda beri qarady, qarady da, ezýi jıylmaǵan kúıi ańyryp otyrdy-otyrdy, qabaǵy túıilip barady, kózindegi jaltyl birtin-birtin óshkendeı, sál túrilgen halatyn túzemek bolyp edi, qaltyraǵan qoly yryqqa kónbedi. Únsiz sileıip turǵan Eltaı kirgenine ókindi, úı ishine alaýyzdyq kirse, odan qutylar amaldy óziń anyq bilip tursań da, úshinshi syrt adamnyń aqyly kerek, sonyń sózi ushyqqan aýrýǵa em, osy mınýtta ol aqylshy Altyn edi, al ernin qymqyrǵan Altyny túskir aýzyna sý toltyryp alǵandaı, ot jaǵyp, qazan asyp kórmegen qyz neni bilsin. Eltaı myna úıdiń shyrqyn buzǵanyn túsindi, Qarashashtyń qaıǵysyz qara sýǵa semirgen qyz kezin qaıta taýyp, bolyp-tolyp otyrǵan kezin búldirip edi, ómir shirkin poezdaı zýlap ótip barady, az ómirde irilik kerek, tirlik kerek, poezd dóńgeleginiń tarsylyndaı qasań únmen:

— Qaıtpaımyz ba?— dedi.

Qarashash tómen qarap, eki alaqanymen betin basa qoıdy...

* * *

Eltaı jumysqa saǵat on birde keldi. Dáliz typ-tynysh. Qyl aıaǵy shylym shekken jan kórinbeıdi. Bólmelerden jaıshylyqtaǵy dabyr-dúbir estilmeıdi. Jartylaı ashyq bir-eki esikten ishke kóz salyp edi, jigitter kózderimen qara ala qaǵazdy jep otyr. Telefon tutqalary ornynda, burap jatqan eshkim joq. Alda-jalda shyryldaı qalsa, tek bólim meńgerýshisi alady. Buryn qaısysy qoldy erterek sozsa, sonyki edi. Redaksıada bir qatyp sený bar. Mashbúro jaqtan jetken berekesiz sartyl ǵana báz-baıaǵydaı.

«Jaman aıtpaı jaqsy joq, bireýdiń týysy qaıtys boldy ma?» Óz bólimine bettedi. Betin sıpap edi, kıiz birdeńe. Sıpaǵany áreń sezildi. Keshe gazettiń kezekti sanyna Abyraly ekeýi kezekshilik etken. Abyraly jaýapty kezekshi. Onyń hat jáne habar bólimine meńgerýshi bolǵanyna, mine, aı. Bastyqtardyń ishine kim kirip-shyqqan, buǵan baǵynyshtylar ań-tań. Sholaq habar bolmasa, deni durys ocherk, ıá reportaj jazyp kórmegen jigit qalaı joǵarylady — jumbaq. Bireýler: «Ańqalaqtap júrip-aq upaıyn túgendedi qasqań. Ańqaý, aq kóńilimiz «mańǵyt, aýzyńa sańǵyt», — dedi. Alyp kel de shaýyp kelge kónbis edi, sonymen jaqqan shyǵar» — dese, ekinshi bireýleri: «Sıynǵanyńnan súıengeniń myqty bolsyn» — dep aýzy qısaıǵan. Al bas redaktor: «Hat bólimine qyrǵyn talanttyń qajeti joq. Kúnine maıa-maıa hat keledi. Solardy rettep, bólim-bólimge bólip berýge, aryz-shaǵymdardy aıaqsyz qaldyrmaı der kezinde tekserip, sypaıy jaýap qaıtarýǵa birin bir, ekisin eki qaqshyp tastaıtyn pysyq adam kerek. İshterińnen osyǵan Abyraly ismer»,— dep qorytqan. Bastyq óstigesin qısyq sózder sıyrquıymshaqqa aınalyp, aqyry osy durys sıaqtanyp, iz-túzsiz joǵalǵan.

Ázirge Abyraly bólim jumysyn dıirmenniń tasyndaı dóńgeletip tur. Esesine kezekshiligi mandymaıdy — eki ret qate jiberdi. Abyroı bolǵanda, jaýapty sekretar alǵashqy qateniń ústinen der kezinde tústi de, rotasıa mashınasyn toqtatyp, qalypty kaıta quıǵyzdy. Jańa bastyqty á degennen jáýkemdeýge dáti barmady ma, aıady ma, jaýapty sekretar bul máseleni aıaqsyz qaldyrdy. Ekinshi qate aıaǵyn: «Abyraly, ýnıversıtet saǵan qate jiberýdi úıretken be? Esińdi jı!» — degen bas redaktordyń zilimen bitken.

Eltaı buryn: «Ońdy-soldy qate jibere beretindeı munyń qaı jeri biteý?»— dep ara-tura oılap qoıatyn. Keshe kózimen kórdi. Alyp qashqan asaý attaı jańa jumys eken. Abyralyny álsin-áli tastap ketip júrgen. Atqa taqymy bos bala onsyz da qulaýǵa ázir bola ma, Ábekeń gazetke qol qoıar sát jaqyndaı bergende, abjylanǵa arbalǵan sý júrek qoıandaı typyrshyp toqtaı almady. O basta, obaly ne kerek, qateni jelkeden basyp túzetýin túzetedi-aq. Sodan soń ushqalaqtana bastady. Onsyz da ap-aıqyn ana-mynany surap, mazasyn ala bergesin Eltaı alaıyp qaraǵan. Ol qamshy ústine qamshy boldy ma, korektor qyz-kelinshekterdi aınalshyqtap, buralqy ázil aıtty, árneni meńzeıtin sýret salyp, árkimge kórsetti me, óz-ózinen máz bolyp kúldi me-aý... Eltaıǵa salsa, osynyń bári ishki senimsizdikten: «Búıte berseń, Abyralym, gazet qatesinen góri úlken birdeńege ushyramasań ıgi».

Basqaǵa syn qoıatyn, aqyl aıtatyndaı jaǵdaıy joq edi. Syrty bútin, ishi tútin. Jumystan soń úıge qaıtpaı júr. Kelinshegi úndemeıdi. Ekeýiniń arasynda urys-talas joq, sóz joq, tek meńireıgen tilsiz qarsylyq bar. Ne qarsylyq, ony da taldap, taratyp jatpaıdy. Tarata da almaıtyn tárizdi — oǵan áli basy shıki. Keshe de túske deıin jumysta meń-zeń otyrdy. Basy lyq-lyq etedi. Tústen keıin tıpografıaǵa bekinip kirdi. Óz-ózin shegelep, qate ataýlyny qaǵyp tastap, tisteı qatty. Eshkimmen sóılespedi. Jumys babymen ǵana barynsha durys, naqty, qysqa tildesedi.

Saǵat onda betterge qol qoıyldy. Sharshady ma, boıyn enjarlyq bıledi. Byjynaǵan áripter keıde bıleı me, qalaı? Sóıtip otyrǵanda, telefon shyr etti. Jańadan resmı materıal túsipti, birinshi bettegi eńbek raportyn alyp tastap, ornyna salý kerek. Resmı materıal jarty saǵattan soń terilip, aldyǵa keldi. Korektor, kezekshi, aǵa kezekshi, álekedeı jalanǵan «svejıı glaz» kezegimen armansyz oqydy. Abyraly aqyr aıaǵy qol qoıdy. Bári bitip, bet-betine tarar kezde, Abyraly aıaq astynan tirildi. «Qate ketpegen árbir kezekshilik men úshin toı. Bir áripten qate ketse, bir otar qoı joǵaltqandaı záre-ımanym ushady. Búgingi gazet oń aıaǵynan basyp ketken sekildi. Júr, jýyp bereıin...»

Úıge taksımen qaıtty. Sodan basy iskenshe uıqtap kelgen beti osy.

Kabınetke kirdi. Gazetke shuqshıǵan bólim bastyǵy ornynan turyńqyrap ketti. Ystyǵyn bilgisi kelgendeı qolyn jibermeı buǵan qadala qarap, biraz zerttedi. Shuqshıǵan gazetine kóz qyryn tastap edi, qol qoıǵan keshegi san... Meńgerýshi ornyna jaıǵasqasyn da qyzmetkerinen kóz aıyrmady. Eltaı ústi-basyna urlana qarap edi, shúkir, aýy men baýy túgel.

Meńgerýshi elegizip:

— Aýyryp otyrǵan joqsyń ba? — dedi.

İshteı: «Basyńa kelsin!» — degen Eltaı syr bermedi.

— O ne degenińiz!

— Kelin balanyń haly qalaı?

— Jaqsy...

— Uıqyń qandy ma?

— Qanǵan sekildi.

Bólim bastyǵy Eltaı qatań sógis alǵaly jibigen.

Adyrańbaı bolǵanmen jumysqa myq qyzmetkerine shyn jany ashı ma, múmkin, Eltaıǵa jabysa ketken jamanattan soń: «Bir kúni ornymdy alyp qoımasyn» degen qaýpi seıildi me, qaıtkenmen de, mine, bir aı, eki ara jaıma-shýaq. Eki-úsh ret myqtap keshigip edi, dabyra etpeı keshire saldy. Sóıtse de bas ızeý, ıek qaǵýdan aspaıtyn. Osy joly hal suraý tym uzady. Gáp bar munda.

Bastyq tergeýin bitkesin ıegin alaqanyna súıep, bir núktege tesilip otyrdy da:

— Bet-aýzyńdy sýyq sýǵa shaıyp kelshi, Eltaı. İsińkirep tur. Qazir bas redaktorǵa kiremiz. Yńǵaısyz bolar,— dedi. Jigit birdeńe dep tastamaq bolyp, jym boldy: meńgerýshi ári aıaı, ári jany ashı qarap otyr. «İshpek túgil, ólmeseń órem qap!»— dep, ash pále, ash páleden qash pále dep úndemeı qutylsa túgi ketpes edi ǵoı.

Dálizdi boılap kele jatyp, bir paqyrdy qaqty da ketti. Ol ary shorshyp tústi de:

— A, á? Sen be?—dedi.

Abyraly... Bop-boz.

— Keshir... Ne boldy? — «Aýyryp turǵan joqsyń ba?» deı jazdap, tilin tistedi. Bastyǵy ózine sóı degende, «Basyńa kelsin!»—dep, qarǵap edi.

Abyraly bylaı da bydyq edi. Bydyqtyǵy jolda qaldy. Baldyr-batpaqtap, alaı da, bylaı da ketti baıaǵysynda.

— Bilmeýshi me eń... Záre-qut joq... Keshe qara basypty... Sharýa shalqaıdy... Yrjalaqtap qyz-kelinshekterge de... Sor túrtken eken.

Eltaı:

— Bireý ólip qaldy ma?—dedi jaıbaraqat.

Dáneńeni kórmeı turǵan dosy:

— Qate ketipti.. Birinshi bettiń resmı materıalynan... Túnde kesh túsken maqala. Taqyryptan... Saýda bitti.

Teńsele basyp, kete bardy.

Rasynda da, sorlary sorpadaı qaınapty.

On bir jarymda bólme-bólmede tigerge tuıaq qalmady, taıly-taıaǵyna deıin bas redaktordyń kabınetine kirdi. Baspahanadan aıyna, jylyna bas suǵatyn, onda da páter, eńbek demalysyn surap keletin korektorlardyń da tórt kózi túgel. Keshe keshki kúlegesh, ázilqoı qyz-kelinshekter kil «beske» oqıtyn ozat oqýshydaı erinderin jymqyryp, tizelerin jymdastyra oqtaý jutqandaı qaıqıyp otyr. Jigitter jaǵy, ásirese, kishi laýazymdylar bas redaktordan alysyraq jaıǵasyp, birin-biri tórge ıtermelep, estiler-estilmes ysyldaıdy. Eltaı men Abyraly bosaǵadan ozbap edi, bastyqqa jaqyn otyrǵan jaýapty sekretar ekeýin kózimen iship-jep, sypaıy ǵana: «Munda-a!» — dep jaılap ysqyryndy, qaq ortadaǵy eki oryndyqty nusqady.

Sol toıǵandarymen baqyraıyp-baqyraıyp, úsh mınýttaı esterin jınady. Bas redaktor basyn súıep qyryn otyr. Álden ýaqytta «Ýh!» — deı berdi de, bastyqtyǵy esine tústi me, demin ishine jutyp, kreslosymen beri buryldy. Oryndyqtar syqyrlap, báteńke, etik taǵalary eden betin dyr-dyr syzdy, tomyryq únsizdikke shydaı almaǵan bireý judyryǵyna sypaıy jótkirindi, qulaǵynyń qaqasy bar maıdanger retýsher kart baldaǵyn edenge dúrs etkizip, naızasha tiginen qoıdy, jınalys bitkenshe sodan aınymady. Qınalǵan bastyq halqyn jańa kórdi. Tompıǵan súıkimdi júzderge qydyra qarap edi, keshegi kezekshiler edenge úńilip, buǵa-buǵa qaldy. «Svejıı glaz» kelinshek qol oramalyn erte bastan ázirlep qoıǵan eken, «men jylap jiberemin, mine, mine, jyladym!» degendeı kózine apara berdi.

Jalpaq ústelge jatyńqyrap qalǵan úlken bastyq:

— Bul ne? — dedi kómeski únmen.

Halaıyq tomaǵa-tuıyq.

Ary qaraı keshegi gazetke qatysy barlar oryndarynan turyp, árqalaı mińgirlep aqtalǵansydy.

Abyralynyń aqtalýy men arylýy qyzyq boldy. Kópten beri buzylyp, únsiz qalyp, kenet óz-ózinen sańqyldap sala bergen radıodaı bólmeni basyna kóterdi.

— Qaıtemiz endi... Bizde jazyq joq, sizderde azyq joq...— Bas redaktorǵa, orynbasarǵa, jaýapty sekretarǵa shaqshıyp, tike qarady,— Qarbalasta resmı materıal jiberip taǵy... Erikken eshkim joq, keshe. Korektorlar kýá... Qaradyq, oqydyq...

Bastyq «Jaqsy, á?» degendeı orynbasaryna burylyp menmen qarady.

— Jýyqta bólim bastyǵy ǵyp qoıdyq. Senimdi aqtaǵan túriń osy ma?

Abyraly taqpaǵyn umytqan baladaı tóbege qarap, ernin jalap aldy da:

— Kópsinseńizder alyp tastańyzdar. Siz... nemene?— dep, bastyqqa taǵy aqıdy. Qoryqqan buryn soqtyǵadynyń keri.

Bastyq qolyn álsiz siltep:

— Otyr!—dedi kóńili múldem qalǵan daýyspen. Abyraly estimedi me, dińkıip tura berdi. Jerkomnyń predsedateli eteginen tartyp edi, jansyz qýyrshaqtaı sylq etti.

Bastyq jaı kezekshige nazar burdy.

— Al, Eltaı, saǵan ne joryq? Anaý joly úı ıesimen sharmaıaqtastyń. Jas, mas dep, ýhıt-sýhıttep qoıdyq. Komandırovkań anaý jelge ketken. Qateni bıe, túıesimen jiberesiń. Ne iste deısiń, jarqynym?

Eltaı turyp-turyp:

— Keteıin jumystan,— dedi súlesoq.

Oryndyqtan oryndyqqa gýil júgirdi.

«Kúısegenińe bolaıyn» degendeı, bastyq qolyn álsiz siltedi.

— Sen de otyr!

Saǵat jarymǵa sozylǵan shuǵyl jınalys Abyralyǵa qatań sógis, «qyraǵy kóz» kelinshekke sógis jarıalady. Óńi kirgen «qyraǵy kóz» oramalyn qaltasyna tyǵyp qoıdy. Burynnan qatań sógisi bar Eltaıdyń ne búk, ne shik túserin redkollegıa tústen keıin sheshedi.

Eltaı túski asyn qulynnyń kepken terisin sýǵa salyp, malshyp jegendeı shanyshqymen tórt-bes túrtkiledi de, ysyra saldy. Qyl kópir ústinde qaltyldap tur eken, sony jańa uqty. Uqty da jetimdigi jaıly tuńǵıyqtan oı tartty. Aqyl qosatyn jaqyn kim bar tóńireginde? Qarashash pa? Onyń ezine aqyl kerek. Jáne kúnige. Abyraly da solaı — oǵan teńizdiń sýy tobyqtan.

Redkollegıa jınalysy bastalyp bergende, Eltaı oqý zalyna baryp, kez kelgen jýrnaldy aldy da, kezine túsken maqalany ejiktep oqı berdi.

Kóp uzamaı Eltaı ishke shaqyryldy.

Bastyq kóńildi. Shamasy, ózin de, basqalardy da meılinshe qajaǵan daý-damaıly jınalystyń nemen bitse de, aıaqtalyp tynǵanyna razy. Bastyq qyzmetkerlerin bóle-jaryp qaramaıtyn. «Óńkeı qylshyldaǵan jastar «jumysynan aǵattyq jibermese, keshede birdeńege ushyrap qalmasa» dep ishteı tilep otyratyn. Amalsyz uryssa, jazalasa, aıyptydan góri ózi qınalatyn. Shý asaý taıdy basqa-kózge qamshymen sabap, jón úıretseń ne bolar edi. Jumys baby mápeleýdi taǵy kótermeıdi. Al myna jigittiń jaǵdaıy tipten erekshe — kóńili qaıaý bala, keshegi ótken soǵys syzy etinen ótip, súıegine jetken... Qaıaýlyny aıaý, durysy, aıalaı bilý kerek. Qoldan kelgenshe... Sondyqtan kóńil-kúıi ıt tartqandaı yryń-jyryń bolsa da, redaktor Eltaıdy jyly qabaqpen qarsy aldy. Sondyqtan da anaý jolǵy sátsiz komandırovkany jyly jaýyp qoıdy, sol sebepten de bólim bastyǵyn aı buryn shaqyryp alyp: «Shymshı berme, ol alaqanda ósken Abyraly men sen emes»,— dep, aptyǵyn basqan. Bólim bastyǵynyń Eltaıǵa jibip júrgeni de sodan.

Onyń birin de bilmeıtin jigit eki búktelgen qaǵazyn qolyna ustaı otyrdy.

— Anaýyń ne?— dedi bastyq ıegin sozyp.

— Ótinish...

— ?

— Jumystan shyǵýǵa ázir bolaıyn dep em.

Bas redaktor kúlimsiredi — Eltaıdyń myna batyldyǵy óziniń jastyq shaǵynyń aýytqymaly-tolqymaly kezeńderine uqsaıtyn.

— Áı, qý balalar-aı... Jumysqa da solaı bolsańdar...— deı berdi de, kemik taqyryptan at basyn ala qashty.— Abyraly dosyń taýyp ketti. Kórdiń be, jınalysta ózin ózi ornynan alyp tastady. Men de qaharymdy tigip otyr em, jigitter: «Kinásin moınyna alyp tur, er eken, ornymnan alyp tastańdar dep migit aıtpaıdy, naǵyz jigit aıtady, adal eken»,— dep, meni jyǵyp berdi. Sen de, mine, ótinishińdi ala kelipsiń...— Mıyǵynan kúldi.— Shyǵyp ketseń ne isteısiń?

Mundaı mysyq pen tyshqan oıyndy uqpaıtyn Eltaı:

— Eki qolǵa bir jumys tabylar. Kezinde qurylysta betonshy bolǵanmyn,— dep, kádýilgideı jaýap berdi.

Bas redaktor kirjiń etti. «Ne tapsań da osy noqaılyǵyńnan tabasyń-aý, jigitim,— dep oılady Eltaıǵa qyrynan qarap.— Jaılap aınalyp ótetin tasty baspen súzgesin ne bolady. Tas emes, bas jarylady. Muny túsinemin degenshe shekeń áli talaı iser».

Redaktor bastyqtyǵy esine túsip, boıyn jıyp, túzelip otyrdy.

— Já, oınasaq ta biraz jerge bardyq, Eltaı bala. Jańa redkollegıa májilisi ótti. Jigitter sen týraly, jalpy, jaman pikirde emes. Tórt-bes ocherkińdi maqtady. «Keıingi kezde kóshe serýenge úıir, biz bilmeıtin tereń sebebi bar ma, kim bilsin. Kezinde uqpaǵan, aǵalyq aqyl-keńesimdi aıtpaǵan men kinálimin, tárbıeleıik áli de»,— dep, bólim meńgerýshiń otyr. Biz de jas bolǵamyz... Búgingi jaqsy jýrnalıs, jas jazýshyny bir-eki qatege bola ıt jemege tastaıtyndaı kadr bordaqylaıtyn fermemiz joq. Aqylymdy alsań bylaı iste, Eltaı. Kezekti demalysyńdy surap ótinish jaz. Bir aı jaqsylap demal. Biz túzel, kúzel dep qanshama qaqsaǵanmen kisiniń aqyly em bolmaıdy. Qaıdan shyqtyń, qaıda bettep barasyń, ońashada oılan, qabyrǵańmen keńes. Keńes te demalystan soń maǵan kirip shyq. Eger onda da jumystan shyǵam dep tepkilenseń, erkiń... Qalam deseń ketken qateńdi, jibergen kemshiligińdi adal eńbek, mańdaı terińmen túzeısiń. Qalaı?

Taban astynda ótinish jazdy.

Demalys aqshasyn aldy da, keshke taman Abyralyny ertip, kafege kirdi. Abyraly jatyp kep bas redaktordy maqtady.

— Ornymnan alyp tastaı ma dep sumdyq qoryqtym. Qoryqqanymnan aýzyma kelgendi butyp-shatyp sóıleı berippin. Aqyry sonym durys bolypty,— dep, ańqyldap kep kúlsin.

Eltaı ashylyp jarylmady — maqtaýǵa da, dattaýǵa da shorqaq-tyn. Dosy taǵy da ıt baılasa turǵysyz páterine ertip áketpek bolyp edi, oǵan kónbedi.

Abyralyny tramvaıǵa mingizdi, aıaldamada az-kem oılandy. Qaltasynyń tereń túbinen eki tıyndyq qara baqyrdy qýalap júrip taýyp aldy da, avtomat-telefonǵa aıańdady.

Tıyn syldyr etkende, túıeden túskendeı:

— Men Eltaımyn, Azella! — dedi.

Ún-túnsiz tutqa álden soń:

— Tyńdap turmyn, Eltaı! — dedi.

— Saǵan kirip shyǵaıyn. Búgin... dál qazir...

Jym-jyrt.

— Sharshap júrsiń be?

— Iá.

Tutqadan qyzdyń alǵan tynysy anyq estildi.

— Onda... kele ber.

***

Sol jatqannan úsh kún sharshap mol jatty.

Úshinshi kún jeksenbi edi. Tús aýa Azella jigittiń shalbaryn útiktep jatyp:

— Endi... úıińe qaıt, Eltaı,— dedi ár sóziniń arasyna aýa jiberip,— Áıtpese qal. Múldemge...

Dıvanda etpettegen Eltaı ún qatpady: eki usynysqa da daıyn jaýaby joq: ol áıel ataýlymen ara jaıyn eshqashan da aldyn-ala kesip-piship josparlamaıtyn, kóńil kúıi sol mınýtta ne dese, sony deıtin aq nıet erkek edi, onyń ózi aqyr sońy taıaq jeýmen tynatyn. Sol bir qysyltaıań, tar qyltaǵa taǵy da taqady...

Azella kóńirsigen útikti taǵanǵa qoıdy da, oryndyqqa sylq etip otyra ketti.

— Men kinálimin bárine. Sol kúni men emes, saǵan basqa bireý «kel» degen. Bári de óz erkimnen tys boldy. «Kel» demesem birdeńeni búldiretinińdi sezdim. Úlken balasyń sen!.. Nebir jaısyz oqıǵalar saǵan taqap kep qalǵanyn, jar jaǵalap júrgenińdi baıaǵyda sezgenmin. Áńgimeńnen sezdim... Men de bir otqa qaıta-qaıta umtylatyn jyndy kóbelekpin. Kanatym da, aýzym da kúıdi... qoımaımyn. Anadan erte aırylyp, ógeı shesheniń qas-qabaǵyna qarap jaýtańdap óskesin be, sen sekildi sergeldeńderge bir búıregim burady da turady.

Bir bólmeli kishkene páterde eń qajet zattar ǵana bar, álemish az, qyz jınaǵan jaı emes, qonaq úı sıaqty ańyrap tur. Jan dúnıesiniń terezesin jıi-jıi ashyp, aýasyn aýystyryp otyratyn adamnyń turaǵy.

— Meniń súıgen jerimde qara tańba qalady. Shyn súıseń sóıtedi. Qashpaq bolsań zymyra menen. Qabiletiń bar, bolashaǵyń bar, ózińdi súıetin jaryn bar, sen de súıesiń ony.— Ary qaraı oıylyp ketetin oppalarǵa attap basqysy kelmeı, únsiz otyr.

— Az eken... bilgeniń men sezgeniń.

— Ol... onyń haly sabaq jipke ilinip tur.— Qarashash deýge ne batyly barmady, ne ataǵysy kelmedi, oraı shapty.— Sen ekeýmiz jaman, jaqsy bolsyn, qalada óstik, qala atty óz úıimizde taırańdap júrmiz. Óz stıhıamyz aıasyndamyz. Bilip qoı, sen onyń ekinshi kúıeýisiń...

— Ne? — Eltaı basyn julyp aldy.

Azella kúlip jiberdi. Tyǵylyp shyqqan kómir kúlki...

— Já, qoıdym, qoıdym. Janyń shyǵyp kete jazdady... Aýyl qyzy beıtanys, jat qala bosaǵasyn attasa, qala shańyraǵynyń astyna kelip tirlik jasasa, ol alǵash kúıeýge shyqqany.— Oılandy. Shashyn artqa silkidi.— Qaıt, Eltaı. Men, sen, ol — úsheýimizdiń aramyzda seniń kelinshegiń eń álsiz, eń kúnásiz jan.

— Al sen qaıtesiń?

— Kúıeýge shyǵamyn.

— Kimge?

— Jazýshyǵa.

— Qaı?

— Saǵan resenzıa jazǵan adamǵa.

Eltaı túregelip otyrdy.

— Ol ózi me... usynys jasaǵan?

— Mine, úıińe ústi-basyńa shań juqtyrmaı syptaı bolyp barasyń...— Azella kostúmin shetkamen syr-syr tarap, janyǵa tazalap jatyr.— Biraz kepsin. Sý kúıi kıseń myjylyp qalady.— Kostúmi qurǵyr ıyq aǵashqa jýyq arada iliner bolmady.— Joq... ol ózinen otyz jas kishi qyzǵa qyryndamaıdy. Meni qyzyna sanaıdy.— Qurǵaq kúlki.— Ári anasy, ári qyzy, ári áıeli bolamyn... shama-sharqym kelse. Kóp jyldan soqa basy, jalǵyz... Ol kisini alǵash kórgende: «Kóp uzamaı óledi»,— dep em. Aptasyna eki ret úıin jınastyryp, asyn pisirip berip júrdim. Ólmedi. Kóshin túzep aldy. Qalamyn qolǵa qaıta aldy. Sóıtsem, sóıtsem... oǵan men sebepshi ekenmin. Ózi jarytyp eshteńeni aıtpaıdy. Erkekti kózinen oqı almasam nesine áıelmin. «Endi bir jıyrma jyl...»—dep, kúlgen bolady. Kúlkisiniń ar jaǵynda jalynysh pen zymyran qorqynysh jatyr. Ketip qalsam irgetasynyń eń kerekti kirpishin sýyryp alǵan eski munaradaı dúr ete túseıin dep tur. Bizdiń ishimizdegi eń aıanyshty haldegi kisi. Búgin bar, erteń joq. Onsyz da erteń ketedi máńgilik tas túnekke...

— Aqtalma!—dedi parketti kózimen tesken Eltaı.— Saǵan ylǵı da erlik kerek. Sen de bir ylǵı qoly qyshyp júretin mazasyz músinshisiń. Men sekildi kem-ketigi bar músin kezdesse, dereý jetildire bastaısyń. Bitkesin ólsheýsiz rahat alasyń, qarańǵy bólmege laqtyryp tastap, basqa músinge aýysasyń.

— Ne býd hanjoı...— Azella shashyna bes saýsaǵyn salyp, uıpalaqtap tastady.— Saǵan jaraspaıdy. Jetilmegen músinder tym kóp. Oǵan da men kinálimin be? Sender tek myqty ekenderińdi dáleldeý úshin bastaryńdy báıgege tigip, tereń sýǵa kúmp beresińder. Al biz, áıelder, aýzyna sý ketip, sińiri tartylyp qalǵandardy jaǵaǵa shashtan súırep shyǵaramyz da júremiz. Ǵumyr boıy... Solaı jaratqasyn qaıtesiń. Baqytymyz da, sorymyz da osy.

— Uqtym.

Jigit kıindi, esik tutqasyna qolyn saldy.

— Raqmet... jáne keshir!

Útiktiń baýyn shıyrshyqtap orap jatqan qyz:

— Daıashy bireýdiń zakazyn ózge adamǵa qalaı qatelesip aparsa, ózimdi solaı sezinip turmyn,— dedi jylymshy kúlimsirep. Eltaı ózinen qyzdyń sekýnd sanap alystap bara jatqanyn sezdi.

— Saý bol!— Esikti tyqyrsyz ashyp, tabaldyryqqa aıaq artty.

— Sál aıalda! — Azella jedel basyp kelip, moınyna asyla ketti. Manadan beri óstimeý úshin Eltaıdy ádeıi syrtqa teýip baqqan, endi mine, ol oıy oryndalyp edi, ózi júgirip keldi.— Saý bol! Saý bol! Múmkin, men búgin baqytymdy uzatyp salyp turmyn. Saý bol! Saǵan meniń keregim joq, osyǵan sen! Sen kúshtisiń, kúshti bolǵasyn da sansyz qıyndyqtarǵa shatylyp, basyńdy taý-tasqa soǵyp júrsiń! Álsizdiń basyna qıyndyq túspeıdi, qıyndyq olardy mensinbeıdi. Al senderge asyq! Kúshti bolǵasyn da sen Qarashashqa qol berdiń. Úlken kúshtiń atasy men anasy — úlken janashyrlyq, úlken aıaý. Saǵan ushý kerek! Aýnap-qýnap jatqan myna úsh kúnge esh ókinbe! Ózge jer emes, meniń shańyraǵym astynda esińdi jınadyń. Maǵan alǵysyńdy aıt, aıt ta, úıge qaıt! Qosh bol!— Kilt aınalyp, bólmege kirip ketti. Esik sart jabyldy.

«Ne bul? — dep oılady aıaldamaǵa qaraı aıańdap kele jatyp.— Bir-birimizdi qoltyqtap súıep, túpsiz shyńyraý ústinen qalyqtap ushyp ótemiz. Arǵy jaǵaǵa taban tıgesin-aq eki ajyrap kete baramyz. Ómir sol ma? Shyn ómir súrgenderdiń jazýy sol ma? Maqań, Mahambet aıtpaqshy: «Men tasta oınaǵan qart maral...» Baıaǵydaǵy batyrdyń da, bizdiń de bastan keshkenimiz bir-aq taǵdyr ma?»

* * *

Aýladaǵy qar kúrelmepti. Aqsham ótinde aq shańqan kóz sýyra kógis tartady. Shyńyltyr aıaz bet shymshıdy. Qardyń ár jerin áıel shoqaıy jıi-jıi tesipti... Shyqqan iz bar da, kirgen iz joq. Esik jabyq. Kilt ádepki ornynan, gaz jáshiginiń irgesinen taptyrmady. Yqqa qaraǵan tereze qara túnek. «Jumysqa ketken be? Bul aptada birinshi smena dep otyrǵan, ol qalaı?»

Kóńiline qara aırandaı kúdik qoıyldy. Lekildep kelýin kelip qalsa da, aýladaǵy qar, tereze men tas jabýly esikti kórgende esin jıdy. «Ne istedim, ıapyr-aý? Ne betimdi aıttym?»— degen oı mıyna saq etti. Zýyldap ótken úsh kún kórgen tústeı sezildi. Baspaldaq ústinde qurǵaq qardy qańyltyrdaı qatyr-qutyr basyp tur edi, esik japsaryna qystyrylǵan tildeı qaǵazdy kórdi. Muzdaı bastaǵan saýsaqtarymen qattaýyn áreń jazdy. «Kilt tetá Arıshada. Qarashash» degen tórt sóz túıedeı taıraqtady. Aýladan júgire shyqty, qabyrǵalas páterdiń esigin judyryqtady. Tyqyr estildi de, qarańǵy senektiń ar jaǵynan bireý syrtqa úńildi. Eltaı eriksiz dereý keıin shegindi, ájimi esepsiz tereńdep, kóz ańǵalaǵyna, urtyna qara kóleńke uıyǵan Arısha apaı tiri arýaqtyń naq ózi eken. Sasqanynan:

— Arına Stepanovna, men ǵoı, Eltaımyn, — dep daýystap jiberdi.

— Kórip turmyn, kózim bar...— Arına Stepanovna esik ashty da, eki búktetile qolyn arqasyna asyp turyp, úńireıe qarady, jol berdi,— Qaıdan samǵap kelesiń, saıypqyranym?

Ún joq.

— Kire ber!

Jaıshylyqta ájimderine deıin jybyrlap kúlip turatyn Arına apaı búgin qasań, sýyq. Buryn Eltaıdy «Edık» deýshi edi, jańa «saıypqyranǵa» teńedi. «Qaıdan qańǵyp kelip qaldyń?» — demese de, odan kem alǵan joq. Betin kúıdirgen uıattyń áseri me:

— Raqmet... Kilt sizde me?—dedi. «Kilt» bir jón, al «raqmeti» nesi? Bir aıaǵy jerde, bir aıaǵy kórde turǵan qarıaǵa sálem de bergen joq.

Arına Stepanovna senekten syrtqa samarqaý kóz salyp turyp:

— Nemene, Katá aýlyna ketti me?— dedi.

— ?..

— Tańerteń túnde jaýǵan qardy kúreıin dep syrtqa shyqsam, kózi isińki, qolynda qara chemodan, júgirip keledi. Kele kiltti tyqpalady. «Poezǵa keshigip qalamyn. Taksı kútip tur. Keıin estısiz. Qosh bolyńyz!» — dedi jaý qýǵandaı. Men protez jaǵymdy ashyp-jaýyp jón suraǵansha, kórgen tústeı joq boldy saıtannyń qyzy. Jamandyqtan saý ma aýyldaryń?

— Iá...— dedi Eltaı tamaǵy qurǵap. Bir basyp, eki basyp, baspaldaqty sanap tómen tústi. Kópsigen qar jelim be, aıaǵyn áreń alyp aýlaǵa kirdi. Kiltti uıasyna al kirgize alsyn: uıa emes, esik jaqtaýyna tyq-tyq tıgen kilt kórikten jańa sýyryp alǵandaı yp-ystyq, qalaı burap ashty — ózi de anyq bilmeıdi, top-top basyp senekten ótip, ishki esiktiń dermantın mańdaıynan ıterdi... Kómirdiń kóńirsigen ıisi aralas jyly aýa betin sıpady, pesh oty áli sónbepti, tegi tańerteń Qarashash óltire jaǵyp ketken-aý, qaqpaq astynan bolmashy alaý qyzarady, syrt kıimin sheshpesten oń qolyn sozyp, qara túımeni byrt basyp edi, elektr shamy jarq etti, bóten úıge kirgendeı bólmeni sekem kózben tintti. Bári óz ornynda... Sórede ret-retimen qyrynan qoıylǵan tarelkalar kómeski aǵarańdaıdy, tóńkerilgen keseler kúmbezdeı tompaıyp-tompaıyp jatyr, asyly, Qarashash ot jaǵyp, ydys-aıaq jýyp, ornyna qoıǵan soń, Eltaıdy kúte-kúte ábden sharshap, dál qazir tór úıdegi tósekke jantaıyp, damyldap jatqan tárizdi. Tarelkalar men keselerden kóz aıyrmaǵan kúıi qolyn sozyp, bir úmitpen kıim ilgishti sıpalap edi, izdegen túbit sháli men túlki jaǵa taptyrmady, báteńkesin sheshpesten apyl-tapyl basyp, tór úıge ozdy. Zińgitteı shıfoner esigin sart-surt aıqara ashyp edi, álsiz quıyn sezildi; buryn názik ıis sý hosh ıisin jelpıtin. Kóldeneń bilikte kil surǵylt, qara tústi erkek kıimderi, jeıde, shalbar, kostúm asýly tur. Áıeldiń qyzyl-jasyl kóılek-kónsheginsiz shıfonerde sán bolmaıdy eken, esikti jaba qoıdy. Báteńkesin dúrildete súıretip, oryndyqqa quıryq basty, óńiriniń túımelerin salǵyrt aǵyta otyryp, arzan qol kleenka jabylǵan ústel ústine esh maǵynasyz beı-jaı qarap edi... tanys iri-iri jazýlar kózine ottaı basyldy. Qolyn sozdy, oqı bastady. «Eltaı! Osylaı bolaryn sezýshi edim. Jaman tús kóremin, túsimde ekeýmizdiń aramyzdy ylǵı qara ózen bólip jatady. Men kinálimin bárine. Sen kim, men kim, bilmeppin. Keshir! Áke-shesheniń aq batasyn attap, etegińnen ustadym, sonyń kıesi bul soqqan. Meni izdeme. Aýylǵa barma, men onda joqpyn. Jaman oılama. İshte bala jatqanda, syrttaǵy men tirimin. Jumystan raschet alǵamyn. Ol jerge barma, qyzdardan uıat bolady. Basqa jumysqa aýysamyn degenmin. Nekede onsyz da joqpyz. Hosh. Aıtpaqshy, raschettiń aqshasy mende. Jolǵa kerek qoı. Radıola alamyz ba dep tıyn-teben jınap em, penjagyńnyń oń qaltasynda. Bosqa shasha bermeı, keregińe jarat, baıqap jumsa. Tesik qalta ekenińdi bilemin ǵoı. Serýenińdi azaıt, azaıt. Endi jalǵyzsyń. Kórshilerden alǵan qaryzdy qaıtarǵanmyn. Holodılnıkte kolbasa, seledka, et, jumyrtqa, sosıska bar. Sosıskany búgin-erteń qaınatyp je, uzaq tursa buzylady. Eski shalbaryńdy hımchıstkige ótkizgenmin, kvıtansıa qaltańda, eki kúnnen keıin baryp al. Altyn on som, Abyraly on bes som saǵan qaryz. Eltaıǵa aıtpa dep áneýgúni surap alǵan. Basqa ne deımin. Bir saǵattan soń poezd júredi. Hosh!»

Eń áýeli qaǵazdy ustap turyp, jyn qaqqandaı qarqyldap kúldi. Baıaǵyda: «Tesken taý ótip ket, biraq bir japyraq qaǵazǵa jónińdi jazyp ketshi», — dep qudaıdyń zaryn aıtýshy edi. Ol kúnge, mine, qoly jetti. Tesken taýǵa da ótipti, qaǵazyn da qaldyrypty.

Sonan soń meńireıip otyryp-otyryp: «Aqymaq!— dep sybyrlady.— Bir aýyz sózge kelse etti. Birge turdyq, urystyq, tatýlastyq, sonyń bári dáneńege tatymaǵany ma?» Qos bet qaǵazdy ýaqtap jyrtty, áıtse de otqa tastaǵan joq, ústel ústine úıip qoıdy. Ýystap alyp sebelep, ýystap alyp sebelep otyr. «Aqymaǵy» jaıyna qaldy, sanasyna sáýle sebezgiledi — manadan beri tek óz jaǵdaıyn oılaǵan eken. Qarashashtyń qazirgi halin elestetip edi, ashýǵa mindi. «Qyraýly qysta tura qashatyndaı ne boldy? Qolynda tastaı aýyr eki qara chemodan, ózi ekiqabat. Az aqshasy qanshaǵa jetedi? Áke-sheshege barmaımyn deıdi, sonda qaıda barady. Qaı ushpaqqa shyǵady? Kúni erteń kúnádan pák bala dúnıege kelgende qaıtpek?»

Osyny oılaǵanda astynan sý shyqqandaı atyp turdy, paltosyn da kıgen joq, syrtqa júgirdi, penjagyn apyl-qupyl sheship, butaqqa ildi, kómir úıilgen saraıǵa dedek qaǵyp kirip, jylan bas jaıpaq aǵash kúrekti taýyp aldy. Sonsoń áıda súziser buǵydaı moınyn ishke alyp, kóbik qardy alaı da, bulaı da burqyratyp, ákesin tanytyp, oraı da boraı kúre de kúre... Qaıda, qalaı úıip jatyr, onda sharýa shamaly, áıteýir, kúrek siltep, qımyldasa razy, ishti alap-jalap áketip bara jatqan jalyn ústine burqyldaǵan kar tastap, pysh-pysh sóndirse bolǵany. Qulaqshynyn baspaldaq ústine laqtyrdy. Sábı shaǵynda sońyna taqa túsken, súrkil qýǵyn bar edi, sol qýǵyn áke-sheshesin jalmap, sheshesiniń sińlisi bolsa da, jat bosaǵaǵa qýyp tyqty, soǵystan sońǵy shama-sharyqtyń ózi sol edi, alty aı qysty báteńke bolmaı jalań aıaq ótkizdi, qylaý úskirikte úıden jalań aıaq júgirip shyqqanda, esik aldynda eki kózi tórt bolyp, muny tosyp otyrǵan álgi súrkil qýǵyn sońyna taǵy túsetin. Qar burqyrata qashqannan qashyp otyryp, kórshi úıge júgirip kiretin de, ýyljyp pisken búldirgendeı qyp-qyzyl tabanyn dúrildep janǵan otqa tyǵyp, qaqtaı qoıatyn. Qazir de on boıy sol qyz-qyz qaınaǵan qyzyl taban sekildi dý-dý etedi, qazir de qalyń qardy bytyrlata basyp júgirip bara jatqandaı, óıtkeni ǵumyr boıy qyr sońynan eki eli qalmaǵan súrkildi osymen neshinshi márte sezdi. Soǵan shydamaǵan Eltaı jún svıterdi basynan asyra sypyryp aldy da, shıe aǵashynyń butaǵyna artty, kóz aldy bulyń-bulyń qar, kóbik qar, búkil azapty oıy men túńilisin, jalǵyzdyǵyn aq qarǵa teýip-teýip, tereń qazyp kómip, qaıtyp bas kótermesteı ústinen nyǵarlap, taptap tastamaq, súmeńdegen tórt kóz tóbetteı tas mańdaı jetimdigine qarsy kúregin jaltyldatyp, soıqan salmaqshy edi, átteń, átteń, áldekim qarynan tartyp qaldy, kim bolsa da turǵan jerinde tapasyn shyǵarardaı qatty ashýmen basyn kóterdi: aq qardyń ornyn Arına Stepanovnanyń ájim shımaılaǵan júzi aldy.

— Myna túrińmen qatyp qalasyń, Edık. Qaı jerdi kúrep júrgenińdi qarashy óziń.

Rasynda da, kúregennen kúrep, qaqpadan shyǵyp, Arına Stepanovnanyń jerine endep kirgen, keshe jaýǵan qardy kúregeni qurysyn, óz qolymen jarty aı buryn shoshaıtyp úıgen qasatty jan-jaqqa tý-talaqaı shasha bergen be, alaqandaı aýla kesek-kesek qar...

Eki ıyǵynan demalyp:

— Keshirińiz...— dedi.

— Úıge júr, borsh pisirip qoıyp em, Katá joq, ál shaqyryp al.

Kirpigine ilingen tamshyny — jas pa, mańdaıynan sorǵalap kelgen ter me, jabysqan qar ma, ózi de bilmeıdi, saýsaq ushymen sypyryp tastady da, bir qolyn arqasyna salyp, alǵa túsken qarıaǵa ilesti.

— E, balanyń aty bala...

* * *

Qazaqsha aıtqanda: qatyn qashty, qaryn ashty.

«Ótpes pyshaq, shaban at, jaman qatyn, osy úsheýi jigitti qartaıtatyn»,— dedi de, óz qotyryn ózi qasyp, jatyp aldy. Kitap oqyp edi, dáneńe qonbady. Detektıv paraqtady, oqyǵanda qyzyq kóringenmen, bitkesin esinde eshteńe qalmady. Aqyly az, sulý kelinshekpen suhbat jasaǵandaı birdeńe. Ilenip jatyp-jatyp, apta ótkesin es jınap, etek japty. Muzdatqysh bosap qalǵan eken, irgedegi dúkennen iship-jemin satyp ákeldi. Sý jylytyp, salpyldatyp kir-qońyn jýdy. Uzarǵan kún búıirin tesip, jipsı bastaǵan qardy kúrekpen sharshylap oıyp, aǵash dýaldan asyra kóshege laqtyrdy. Qystaǵy qyrbaılyqtan keıin pátershilerinen kósh aýlaq júretin, aqsha alarda ǵana teatrǵa baratyndaı jýynyp-shaıynyp, saqal-murtyn qyryp, shyt jańa kúıi keletin Demánych bas suqty.

— Molodes! — dep áýeli maqtady. Az otyrǵasyn jyp-jınaqy, áıtkenmen bir nársesi jetpeı turǵan úı ishin sypyra sholyp ótti:— Katá qaıda? Kórinbeıdi ǵoı?

Pesh aldynda baltamen tamyzyqty tyq-tyq uryp, usaqtap otyrǵan Eltaı kúńk etti.

— Aýylǵa ketti.

Áıeli joq úıdiń erkegi tómen qarap, myńq-myńq etse, kúıdiń qanshalyqty ekenin talaı ótkelekten ótken kárikesti qý jaqsy bile me:

— A-a...— dedi ándetińkirep.— Sen she, sen barmadyń ba?

— Jazýym bitpeı... Baspaǵa tezirek tapsyrý kerek... Jumys bosatpady.

— Durys... Baıqa, jazý, jazý dep, eń basty jazýyńmen arańdy sýytyp alma.

— Qaıda barad...

«Qaıda barad...» — dep kúsheıgende, Qarashash aspanǵa ushyp ketpeı, jer basyp júrse, bir habaryn bildirer degen medeýi bar. Ashý aldymen, aqyl sońynan, ańdaýsyzda asyǵys jasaǵan baılaýyna ókiner, ókiner de apaı-topaı jetip kelmese de, hat jazyp, tirligin bildirer degen.

Eki apta ótti, hat ta, habar da joq.

Ana baýyrynda óspegen, aldyna ápke, artyna qaryndas salmaǵan Eltaı áıel minezin uqpaıtyn. Kelinshek kúıeýin neǵurlym jaqsy kórse, soǵurlym keshirmeıtinin bilmeýshi edi.

Baıaǵydan oısha pisken, tek aq qaǵazǵa túsirýi qalǵan áńgimelerin áredikte qaǵyp tastaıyn dep ústelge minip edi, qalamy myń salsa bir baspady. Jelp etken jelsiz, áýede júzgen bulty joq ashyq teńiz ortasynda qalǵan jel qaıyqtaı qalǵý, múlgý bıledi. Oılana qalsa, kóz aldyna Qarashash kóleńdep keledi. Alǵash tanysqan túni ásirese jıi suranady. Mine, shańyraq kótergeli tórt-bes aıdyń júzi, kelinshegi betine tike qarap, kúıdim-súıdim demepti. Únsiz súıgen... Al únsiz jan sózinen góri aıqyn aýyz sózge úırengen qasańdaý jigit jalynsyz, ishte qozdap janatyn taby ystyq sezimdi tushyna bilmepti. Aınalasy at shaptyrym qalaǵa Qarashashty jalǵaǵan jalǵyz da jińishke kindik Eltaı edi, odan da aırylǵan soń, úırengen ortasyna ketip tyndy. On segiz jasar jas qyzdy salǵan betten basqa minez, júris-turysqa salmaq boldy, sart ta súrt, ár qadamy sanaýly, sózi qattaýly Qarashash Súleevnaǵa aınaldyrýǵa tyrysty. Egeı berse temir de tozady. Polkovnık pen generaldy aıyra almadyń dep ókpeledi. Júrdek ómirdiń júrek qasıetteri — jar syılaý, shydamdylyq, jany ashý turǵanda polkovnık, general degen ne? Áskerı laýazym aıyratyndaı Qarashash soǵurlym kishi serjant pa edi?

Qalaı bulqynsa da kaıta boıdaq bola almady.

Ýaqyt atty ashqaraq aıdahar aýzyna túsken asty qaıtara quspady.

Shet-sheksiz uzyn jol bitip bermedi.

Adamdy ómir tolqyny aıdap ákelgen san túrli qubylystar men oqıǵalardy balqytyp, qorytyp, altynyn iriktep alyp qap, qıyrshyq, qum, usaq, tasyn shyǵaryp tastaıtyn kishkene kombınattaı kóretin. Kombınatyń da buzylyp, toqtap qalady eken. Qumy qalyp, altyny sýmen shaıylyp kete baratyn sátter de az emes syqyldy.

Buryn óz basyna ǵana jaýap beretin boıdaq edi. Soqa basty jigit jelip júrip-aq, kóldeneń qıyndyqtardan qarǵyp kete baratyn. Eshkimge kóz satpaıdy, eshkimge bermeıdi de. Ol zamanǵa máńgi baqı qosh aıtypty. Bul kúngi jaǵdaıy ózgeshe. Shaınek tutqasynan Qarashash saýsaǵynyń tabyn kóredi. Kese shetin tistese, óz-ózinen jumsaryp, balqyp bara jatady — Qarashashtyń kesesi... Tósekke jantaısa, dál qasynan zymyrap shyńyraý apan kórgendeı júregi dir ete qalady — qatarynda Qarashashtyń orny úńireıip bos jatyr. Bári de qalpynsha, jýylyp-súrtilgen ydys-aıaq sóre-sórede, áıtse de solardy qozǵap, saldyrlatyp, kóńirsitip maı shyjǵyryp, kúıbeńdep júrgen eshkim joq. Áıel qoly tımegen ydys-aıaq ıtaıaq eken. Elektr shamyn tań aǵaryp atqansha óshirmeıdi. Alǵashqy kúnderi sóndirip edi, tas qarańǵylyq qozǵalaqtap, qoıý aýaǵa jan bitip, elbeńdeı bastady. Basyn kórpemen tumshalap jaýyp alady. Tyń tyńdaıdy. Bireý aqyryn sybyrlaǵandaı. İlgek syrt aǵytylyp, syrtqy esik syqyrlap ashylǵandaı.

Oı qorqytady... Oıdyń týýyna sebepshi jaǵdaı odan da qorqynyshty. Jalǵyzdyqqa qazaq kindik shydamaıdy eken. Jalǵyzdyqqa shydamaǵan qazaq álmısaqtan aıqaılap án aıtady. Jolǵa shyqsa, kelesi aýylǵa tezirek jetsem dep atyn borbaılap shabady. Jańalyq jetkizetin qonaqty qudaıdaı kórip, attan kóterip túsirip alady. Jalǵyzdyq janymnyń sadaqasy dep kıiz úıdi toltyryp bala-shaǵa ósiredi. Bárine kónbis, tek jalǵyzdyqqa shydamaıdy. Al qaladaǵy jalǵyzdyq qıamettiń qıyny eken. Tórt tarabyń túgel jurt, qaraıǵan halyq. Báribir jalǵyzsyń... Eshqaısysyn toqtatýǵa, til qatýǵa qaqyń joq, olardyń sende sharýasy shamaly, bet-betine shý qara quıryq tartyp barady. Aty bar da ózi joq, beınebir soqyrteke oınap júrgen bala sekildisiń.

Kúnderdiń kúni Vıktor Vıktorovıchke telefon soǵýǵa bel baılady. Nıetinen tez aınydy. «Keliniń ketip qaldy»,— dep súıinshi suraı ma? Demánychke aýylǵa ketti dersiń, qartyń ǵumyr boıy bir ıyǵyn ótirikke tyǵyp kele jatyr, kúnási jeńil. Al ákesiniń kózin kórgen, ákesiniń qany tamyr-tamyrynda búlkildep soǵyp turǵan, ákesiniń sózin sóılegen adamǵa ne betin aıtady?

Jaqsy ıt óligin kórsetpeıdi.

Oıdan júdep, álsirep jatqan bir kúni terezege tónip turǵan butaqqa pyr etip torǵaı qondy. Túıme kózderi jylt-jylt aǵyp, «Barmysyń, armysyń, Eltaıjan?»— degendeı moınyn qylt-sylt buryp, ishke shekelep qaraıdy. Qurtaqandaı neme esepsiz qýanyshtan shıq-shıq etedi. Qos qolyn taraqtap, jelkesine jastap jatqan jigit basyn kóterip aldy — baıaǵyda Qarashashqa: «Búgin keshte ne maǵan er, ne qal!» — degende de osy torǵaı jeldetkishten ishke úńilgen. Ol kezde qar qapalaqtap turǵan, sýyq edi, torǵaı shıqyldamap edi. Osydan jaqsy nyshan tanyp, yrymdaǵan Eltaı tez-tez kıinip, syrtqa shyqty.

Tas tóbede kún dóńgelenip, rahman nuryn sebeleıdi. Kóshede ala shabyr kóktem. Aýadan búkil álemniń ıisi ańqıdy. Qara qojalaq las qar yqtasyn-yqtasynda dúńkıip jatyr. Toń tóńiregi batpaq, shalshyq. Eńis jaǵy jas balanyń eńbegindeı bylq-bylq etedi. Taý kókpeńbek. Qalanyń junttaı taza toq ıtteri tegis kóshege shyǵyp ketipti: asyl tektileri bir-birin alystan ańdyp, kegjıińkirep qarasa, qalǵan qarabaıyry bilgenin istep, mańyp júr. Moıyn júnderi úrpe-túrpe kógershinder kúrkildegennen kúrkildep, náshókimderi shatyrda, myqtylary teleantennada qonaqtap otyr. Aǵash butaqtarynyń ara-arasy qym-qýyt tirlik: torǵaılar dúr etip qonady, dúr etip ushady, sharyldasyp úıme-júıme tóbelesip jatqandary da jeterlik. Qalalyqtar da qystaǵydaı júnjip júrgen joq, palto, plashtarynyń etekteri deleńdep, bir iske bel baılap, áldeqaıda asyǵyp barady. Úı-úı arasyndaǵy qoryqtardyń tóbesi tútindep, murttary oıylypty. Tórinen kóri jýyq Arına Stepanovna basyn joǵary kóterip, jalǵyz túp alma aǵashynyń qýraǵan butaqtaryna qarap tur. Sóılep qoıady.

— Oksana, eh, Oksanýshka! Ekeýmizdiń kórmegenimiz bar ma. Alja-alja bolyp, mine, men de qaýsadym, sen de qartaıyp, qurýǵa aınaldyń. Qanshama tyrbanyp kútip baptasam da, bıyl saǵan alma joq, sirá. Kesip tastasam ba, ash qulaqtan tynysh qulaq dep? Kesem desem qıyn ba, átteń, ózime qol kóteretindeı dátim jetpeıdi. Jaraıdy, tura ber! Qulasań qudaıdyń dáldep jibergen ajalynan irip-shirip, óz erkińmen qularsyń.

Arına Stepanovnanyń bylaıǵy ómiri osy elde ótse de, týǵan jeri — belorýs ormandary. Sońǵy kezderi sol bal balalyq shaǵymen qaıta qaýyshqandaı qyzyq halde; syńsyǵan qaıyń men teregin, jelbir japyraq olhasyn saǵyna ma, álde qaı qıyrda júrse de «Shýla, qara ormanym, shýla» dep, ótetin slaván rýhy ma, qalaı dese de Arısha apaı jalǵyz túp alma aǵashymen áńgimeni kúrt kóbeıtken. Buǵynyń múıizindeı aıbaq-saıbaq qý butaqqa Oksana dep álpeshtep at qoıyp alǵan. Pálenshe jyl kárlen kesedeı alma berip, pálenshe jannyń urtyn toltyrǵan butaqtyń máz emes halinen óz taǵdyryn tanı ma, Oksanaǵa tipten baýyrmal.

Áne, qarıa taıaǵymen Oksanamen jarysa ósken jas butaqty alqymnan nuqyp-nuqyp qoıdy.

— Qarashy, ynsap joq ózinde! Kári ápkeńniń jaǵasyna jarmasqanyńa uıalsaıshy. Seniń eki-úsh japyraǵyń selkildep turǵanda, Oksana shelek-shelek alma tógýshi edi. Endi ǵoı qýraǵan kezde, tıesili nár men sólin jol ortadan jyryp alyp, jylmıyp qana boı jetip kelesin. Eregeskende Oksanany emes, tap seni qıyp tastaıyn ba? — dep kúńkildeıdi.— Jaraıdy, ós, óse ber! Kúnderdiń kúni ájetke jaraıtynyńdy sezesiń, sezgesin de talasa-tarmasa, býlyǵyp ósip kelesiń.

— Sálemetsiz be, Arına Stepanovna?

Qarıa Eltaı taqap kelgenshe tanymady. Tanyǵasyn kóńili qalǵandaı tómen qarady.

— Aman, aman... Ne, Katádan habar-oshar joq pa? Joq, árıne, qaıdan bolsyn. Bar bolsa búıtip jaǵyń sýala ma. Katány baǵalaı almadyń, Edık. Keterinde kóziniń jasyn kól qylyp, maǵan bar syryn aıtqan. Áıeldiń baılyǵy men shaılyǵy — adaldyq, sodan soń jaryn súıý men túsinýi. Katáda osylar bar edi, baı edi. Seniń qazirgi jaǵdaıyńdy kim uǵyp, kim bilip otyr? Keıde ózge túgil, áke-shesheń de jat. Biz bárin de keshiremiz. Súıse bitti — qalǵany chepýha! Araq ishse de, ursa da kóne beremiz. Al súımese, aldasa, onda bittik... Toty qustaı qulpyryp kıiný, ernin búristirip sánmen sóıleý — ol ne? Teatrǵa bararda saýsaǵyńa salyp, qulaqqa iletin alpynshaq-salpynshaqtar. Al ómir—teatr emes. Ol — úı ishi, kóshe, kók aspan, qara jer. Katányń qarapaıymdylyǵy men jan jomarttyǵy... e-e, suńqarym-aý, onyń jaryǵy búkil ómirińe jetip artylatyn edi. Jetimniń basy qashan da shala pisedi. Er bala úshin ákeniń orny asqar taýdaı, sol ákeden kezinde jemegen qamshy ǵoı saǵan jetpegen...— Bujyr-bujyr dińdi taıaǵymen túrtti,— Semá, ulym, myna alma aǵashy da. Qansha japyraǵy men butaǵy bolsa, sonshama máselesi bar. Eki minezdiń bir shańyraqtyń astyna syıýy ońaı deısiń be. Tórt-bes jyl boıy bir-birin mashına shesternásyndaı qajaıdy, o-o, qajaǵanda qandaı, — dedi soǵys jyldary Qaraǵandyda lebedka mashınısi bolǵan zamanyn eske alǵandaı.— Jas kezde jasaǵan túımedeı qateń qartaıǵanda túıedeı bolyp aldyńnan shyǵady. Meniń Grıshkam da sen sekildi edi. Keshire almadym — jas edim, alǵyr edim. Kolhozdaǵy komsomol belsendisi edim, qaıdan keshireıin. Ol kezdegi komsomol kim, ony jaqsy bilesiń. Jasaǵan kúnási qulaǵyma jetken boıda: «Sol ushyp-qonǵan saýysqanyńmen bol, sovet semásyn baǵalaı bilmediń, aldyńnan jarylqasyn»,— dedim de, áıda, úıden qýyp shyqtym. Topyraǵy torqa bolsyn, soǵysta qaza boldy. Men she? Ol soǵysta bir ólse, men tiri júrip on óldim. Sovet semásynyń jaıyn bilse, osy biledi dep bir jyltyraq belsendige tıip aldym. Árıne, ereges te bar. Tuzymyz jarasqan joq. Qorbańdaǵan Grıshka qaıda júrsek te eki arada kólbeńdep, kóldeneń túsip jatyp aldy. Soǵystan soń kók shınelden basqa túgi joq mondybasqa dám qostym. Bala bolmady. Kóńilim jat ekenin sezdi me, jalyndamaı, lapyldamaı syǵyraıyp janyp-janyp júrdi de, ún-túnsiz óship kete bardy. Qartaıǵanda seriksiz, balasyz qý tizemdi qushaqtap qalǵan túrim mynaý. Qý butaq qana syr bólisetin, jalǵyzsyratpaıtyn jan joldasym. Solaı, balam. Esiń barda Katány taýyp al. Tizeńdi búgip, keshirim sura. Meniń sózimdi túgel jetkiz. Tetá Arısha aıtty de. Aldap-sýlap alyp kep, kózime kórsetshi. Arǵy jaǵyn ekeýlep kóre jatarmyz. Anaý joly da jibermes edim, úlgermedim. Men alystan oraǵytqansha, taksıi túskir kelip qalyp, bir-aq atyp ketti. Shashy uzyn, aqyly qysqa nemeni ustaı almaı qalǵanym...— Arına Stepanovna qarttardyń ádetimen áńgimeni esh sebepsiz bel ortadan úzip tastady da, taıaǵyna erip, úıine qaraı jybyrlaı jóneldi.

Eltaı soǵys burqaǵyn basynan ótkergen osy urpaqtyń bir tamasha qasıetine bala jasynan kýá: jetim-jesir dese shurqyrap ústine túse qalady. Onyń ishinde orys halqy solaı. Ot pen sýdaı sharpysqan Batys, Shyǵys arasynda zýyldaǵan jebe men oq ótinde qalǵan halyqtyń jetim-jesiri de jeterlik edi, soǵan oraı eń aldymen jesirdiń kóz jasyn súrtip, jetimniń basynan sıpaý orys qanyna myqtap sińgen-aý, zady.

Ol eń qymbatynan aırylǵanyn buryn da biletin. Bul joly kózi anyq jetkendeı.

Sylbyr basyp kóshege shyqty.

O basta Jazýshylar odaǵyna baramyn ba degen. Jol ortada jat ta aınydy. Ár jazýshy ózinshe dúnıe, teńiz tósin tilgilegen bir-bir laıner. Eltaı bolsa jalaýshasy jelbiregen kishi-girim kater, ana bir laınerge gýdok berip, qutyldym deı bergende, ekinshisi kezdesedi, oǵan da uzaq-uzaq gýdok, sálemdesý, qysqasy, on adammen kezdesseń on túrli minezge kúshenip ózgerýge týra keledi, «qalaı qolaıyn taýyp durys ózgeremmen» júrgende, júıkeń tozyp, qaljyrap qalasyń. Kópke ortaq júris-turysqa úırengen Eltaıdyń qolynan óıtip totysha túrlený kelmeıdi.

...Shashlyq satatyn jer gý-gý. Kúıgen et pen tútin ıisi mas qylǵandaı. Tas ǵasyrynda úńgir mekendegen ata-babanyń qaıǵysyz qara sýǵa semirgen erkin ómiri... Qarqyl men tarqyl meılinshe mol. Qalpaq ataýly shalqaq jatyr. Meıirim-shapaǵatyn molynan tókken kóktem kúnine, álde shashlyqqa máz, aıyryp bolmaısyń. Bos, astarsyz sózder. Árqaısysy, kimge ekeni belgisiz, ózinshe erkelep tur. Mindet artpaıtyn, óz moınyna da mindet almaıtyn kil sybaı-saltańdar... Bir tal sıgaret suraýy yqtımal, áıtse de mindet suramaıdy. Aýzy ashyq jarandy eshkim tyrnamaıdy. Qaqtyqpaıdy, soqtyqpaıdy.

Eltaıǵa keregi sol.

Eki shashlyǵyn kóterip, shetkeri shyqty. Álsin-áli dý etken kúlki, ázil, qaljyń buǵan da juqty ma, qalyń oı birtin-birtin seıilip bara jatqandaı.

Teginde kógildir kóktem adamdardy bir-birine ıtermelep, «Áı, áne bireý jaqsy kisi, qapy qalma, sóıles, tanys, kózin kórmeısiń be, jyltyrap tur», «Eńseńdi kóter, kótermese kóńildi kir basady» degen oıǵa eriksiz júgindire me, Eltaı jeke turǵan bir jigitke qaraǵyshtaı berdi.

Bákene boıly, odan da alasa, balbal tas sekildi qıyq kózdi qıapatsyz-aq jigit. Jasy qanshada, aıyryp bolmaısyń. Jarymaǵan boı az bolǵandaı, kıimi de júdeý. Aıaǵynda álpınıserdiń qalyń taban báteńkesi, ústinde eresek balalar kıetin juqa balone kúrtke. Basynda japyraıǵan teri kepka. Báteńkesi júdeý-jadaýmyn dese, tabyla bermeıtin teri kepkasy «kezinde bolyp ta, tolyp ta edim» degendi ańdatqandaı.

Eltaı qasyna bardy.

— Sıgaretińiz...

Qulaǵynan kún kóringen qańǵajaqtaı jigitsymaq qaltasynan ýmajdalǵan temeki qorabyn shyǵardy.

— Eń sońǵysy...

— Keshirińiz onda.

— Alyńyz, alyńyz. Men, jalpy, shylym shekpeımin. Búgin bir jaǵdaı sebepker bolyp...

Eltaı onyń betine toqtala qarady.

— Men de tartpaımyn.

Jigit jymıǵan boldy.

— İsh qusta bolyp júrsiz, á?

Eltaı basyn ızedi.

— Soqyr atty qotyr at tabady. Biz solaı ekemiz. Tanysyp qoıalyq, aıypqa sanamańyz... Belgibek!

— Eltaı... Shashlyq qaıtalaıyq.

— Men anaý aǵash túbindegi besedkaǵa bara beremin...

Jarty saǵattan soń jaǵdaı belgili boldy. Belgibektiń alaý-dalaý beti jıylyp, adam qalpyna kele bastady. Kınorejısser. Famılıasyn Eltaı uzynqulaqtan estigen. Aýylda ósipti. Mektep bitirgesin joly bolyp, kınematografıster ınstıtýtyna túsken. Tórt jyl adal oqyǵan, talmaı izdengen. Qajymaı-talmaı, jalyqpaı jınap-tergeni dıplomdyq fılmde ájetke jarapty. Dýaly aýyzdardan maqtaý alǵan, ýáli festıválderde júldege ıe bolǵan. Shetel jabyla satyp alypty. Dıplomyn qaltaǵa salyp, osy abyroımen beri kelgende, «talantty jas rejıser, qazaq kınosynyń kósegesin kógerter myqty kadr» degen dabyra-dabys ózinen buryn jetipti. Uzyn sózdiń qysqasy, osy qalanyń kózi ashyq, qulaǵy túrik qaýymy Belgibekti qushaq jaıyp, qarsy alǵan.

— Al qazirgi hal osy,— dedi sozyp salǵan álpınıs báteńkeleriniń basyn bir-birine tyq-tyq soǵyp.

Eltaı da qarap otyrmaı:

— Áıelińiz... ketip qaldy ma? — dep jalpyldaıdy. Ol óziniń halin oılaǵan edi.

— Qyz halqyna ózimdi qımap em.— Belgibek kúldi.— Solardyń obal-saýaby jibermedi-aý deımin.

Eltaı úndemedi. Óz-ózinen bastalǵan áńgime kótermeleýdi kerek etpeıdi.

— Qulashymdy erte sermeppin. Festıvál júldesin alǵasyn keýdeme nan pisti. Kınonyń barlyq janryn shekildeýikshe shaǵamyn dep oılappyn. Nátıjesinde qatarynan eki fılmdi jatqanynan turmastaı ǵyp qulatyp berdim. Eki fılm de eresekter ómiri edi, biri komedıa da, ekinshisi GES qurylysynyń fonyndaǵy mahabbat mashaqaty. Meniń qolym balalar, onda da lırıkalyq plandaǵy dúnıeler eken...

«Árıne, aldymen seniń óziń balasyń, biraq kári balasyń»,— dep oılady Eltaı. Belgibek tek ózin kinálaıdy. Iaǵnı ózin áli joǵaltpaǵan. Ar jaǵy Belgibek sóıleı tússe dep tur. Óz taǵdyry da myna jigittiń soqyr soqpaǵyna uqsaı ma dep tur. Ne de bolsa:

— Sonsoń...— dep súıkendi.

— Áke-sheshem kisiniń ala jibin attap kórmegen, tiri janǵa zıan oılamaıtyn áýlıeler edi. Adamǵa sheksiz senetinmin. Eń jamany — taldap-talǵamaı senýshi em. Instıtýt qabyrǵasynda kishkene adamnyń senimi kimge kerek. Týǵan jerge festıvál júldegeri, pálenshe syılyqtyń ıesi bolyp oralǵan soń, shyn maqtaǵany, ótirik maqtaǵany bar, bári de ózderine, tek qana ózine senýdi talap etti. Kıno mańaıynda qashan da syrtqy jalt-jultqa umtylǵan jyndy kóbelek álem-jálem top bolady. Qyzdary shetinen toty, jigitteri kil qaltaly, mashınaly. Qysqasy, óńkeı balqaımaq. Ádebıet, óner, kınodan úzip-julyp biledi. Tek oqyǵan-bilgenin baılanystyra almaıtyn birqaqpaı ınformasıanyń saýatty quldary... Olarda bári de bar, tek ataq jetispeıdi, ony satyp ala almaısyń, endeshe, tym bolmasa ádebıet, óner kógindegi jańa juldyzdyń jaryǵynyń astyna túsýi kerek. Juldyzyńyz jas jigit bolsa, tipten jaqsy —til tabysý ońaı. Al juldyz, eń qyzyǵy, kóbine kóńniń arasynan shyǵady. Talantynan basqa boıynda kisi qyzyǵar túgi joq álgi paqyrdy balqaımaqtar qol-aıaǵynan myqtap ustap alyp, al qaqpaqylǵa salsyn. Tyrbańdaǵan «juldyzdy» aspanǵa alaı laqtyr, bylaı laqtyr. «Oıbaı, basym aınalyp barady, óldim, taldym, qoıa berińder!» — degen jan daýysyńdy eshkim estimeıdi, daý-damaı, aıqaı-shý estirtpeıdi. Jabyla maqtaý, onda da juldyzǵa da, tipti ózderine de bildirmeı tapqyr, sypaıy maqtaý, restoran, dacha, jaqsy tanys... Aıqaı shirkin, shaıqap baqtyq-aý dúnıeni. Árıne, kóbi seni jaqsy kóredi, syılaıdy. Átteń, saǵan myna dý-dabyra emes, tynyshtyq, eńbek kerek ekenin bilmeıdi. Qaıta jumys qajytqan juldyzdy seıiltip, seıildetip júrmiz dep oılaıdy. Qysqasy, úzdiksiz izdený men jumystan basqanyń bárin taýyp berdi. Meni sol sıqyr top arbady. Oǵan qarsy týratyn ishki tetik, túsinikter aýyldyń maı topyraǵyn keship ósken menen tabylmady. Al kınonyń qara taban, sharýaqor jigitterinen kóz jazyp qaldym. Saýyq-saıranym uzap bara jatqasyn, olar da irgesin aýlaq sala bastady. Osylaısha bir kún saý, eki kún aýrý kúıde komedıanyń senarıin qolǵa aldym. Komedıam kúlmegen kúıi ólip ketti. Sol eken, top bytyraı bastady. Qoshemet azaıdy. «Qoı, senderge egeskende qyspaqtan jol taýyp, jaryp shyǵaıyn»,— dep, eshkim almaı, súrlenip jatqan GES týraly senarıdi moınyma salpyldatyp ildim. Otyz kún oıyn, qyryq kún toıdy pyshaq kesti tyıdym. Kesh edi. Kıno ala jaz boıy kóbelek qýǵan meniń sazaıymdy myqtap tarttyrdy, GES aıaǵy kókten keldi, qabyldanbady...

Eltaı jem jegen attaı aıaǵynyń basyna qarap, sulq otyr. Eger adam tym iri sóılese, joly bolmaǵan jan dep bile ber, sebebi, odan onyń joǵaltary joq. Belgibek shylqyǵan shyndyǵyn aıtty. Kóńil úshin aıtqan bir aýyz sózin shyndyqqa baǵa bolyp jarytpaıdy. Sondyqtan, eń durysy, úndemegen.

— Úsh bólmeli dańǵyraǵan páterimde sýlap jatyp, taýsyla oılandym, inishek. Qasynda ıilip tósek, jaıylyp jastyq áıeliń bolmasa, qaltańdy qaqsań, aýzynan bos aýa ańqyldap berse, amalsyz oılanady ekensiń. Qarnyń ashsa, oıyń ushqyr da, tereń tartady eken. Basynda bul qısynsyz hal, kezdeısoqtyq dep ózimdi aldarqatyp kórdim. Kele-kele men oıdy emes, oı meni jeńdi. Qısyny túskir bar, bar... Jáne ol qısyn ketpendep qazsań da jetip bolmaıtyn jeti qat jer astynda. Bıyl, keler jyldary da. Jete almaıtyn sıaqtymyn. Shapqylaǵan kúıi atpen qalaǵa kımelep kirip ketken qazaqtyń haly jatyr munda — ázirge túıgenim osy.

Sál bógeldi de:

— Al óziń ne bitirip júrsiń, aıyp etpeseń, sóılep kórshi, baýyrym,— dedi.

Palatalas adamdar bir-birinen aýrýyn jasyrmaıdy. Óz jaǵdaıyn búge-shigesine deıin baıandady. Jetimdigi, aýmaly-tókpeli jazýshylyq jaǵdaıy, Qarashash haly... bárin murnynan tizdi.

Belgibek bas barmaǵy men balaly úıregin bir-birine ýqalady. Eltaı ań-tań.

— Sıgaretiń bar ma? Shekpeımisiń?

Eltaı bas shaıqady.

Belgibaı:

— Áne bireý shyn júreginen shyńǵyra kúlip tur, jomart jigit bolý kerek,— dedi de astyńǵy erni jer, ústińgi erni kók tiregen jigitke bettedi.

Tez oraldy. Saýsaq arasyna bir emes, eki sıgaret qystyrypty. Soǵan qaraǵanda suraı biledi. Kók tútindi aýzy-murnynan birdeı býdaqtatty.

— E, baýyrym, sen de biraz shóptiń basyn shalǵan ekensiń. Sen topyraǵyńnan alys, ultyńnan qalys óskensiń de, týǵan ortańa mysyq tabandap, mine, jaqyndap kelesiń. Kámeletke deıin qalyptasyp bitken berish minez, túsinik, kózqarasty ýatyp, basqa ólshemmen qaıta quıý ońaı bolyp pa. Tura tur, bul uzaq joldyń basy ǵana. Óz ómirińnen asyp, keleshek bala-shaǵańa da jetip artylady. Kelin, kerisinshe, aýyldan qalaǵa, joldyń ekinshi ushynan saǵan qarsy bettepti. Bir-birińe sozǵan saýsaqtaryńnyń ushy áne-mine tıe bergende, aıaq astyndaǵy taǵandaryń jyljyp kete bergen. Hosh... Ne aqyl qosasyń?

Eltaı ıyǵyn kóterdi. Bir túrli jeńil aıtyldy-aý osy sóz. Bireýdiń taǵdyry bireýge taǵdyr bola ma? Endeshe, eki araǵa aqyl júrmeıdi. Aıtsań, qate shyǵady. Óıtkenmen basy qańǵyp júrgen del-sal janǵa jyly sózińdi qımasań, shólden erni kezerip, qany qoıylǵan jolaýshyǵa qanjyǵadaǵy torsyq ashymaldan tamshy tatyrmaı, «Jortqanda jolyń bolsyn!» — dep kólgirsýmen teń. Ary tart ta, beri tart halde turyp:

— Aýylǵa qaıtyńyz. Ázirshe... Es jınap, etek japqasyn kelersiz, — dep saldy.

Anaý ekinshi sıgaretin tutatty. Qoly dir-dir etedi.

— Durys, durys, durys aıtasyń. Aýylǵa baryp, balalarǵa eki-úsh jyl sabaq beremin. Ýaqyt eskirsin, «Eki fılmniń ajaly Belgibek» degen qońyraý shyldyry óshsin. Úıleneıin. Aýyldyń sharýa tory, jýan qyzyna úılenemin. Eńbek etýdi úıreneıin. Dala balasy qarshadaı kezinen sıyrdyń astyn shyǵaryp, otyn jaryp, shop tasyp degendeı, eńbekpen jaǵalasyp ósedi. Eger ınstıtýtta jatpaı-turmaı izdensem, dıplomdyq fılmde oınaǵan jas balalar kák etip qoısa, artyn súrtip, áke ornyna áke bolsam, sátti bir kadr úshin on ret erinbeı-jalyqpaı túsirsem, bári de aýyldan, eńbeksúıgishtik arqasy eken. Eńbekten aırylyp em, bárinen aıryldym. Aýylǵa eńbek izdep baramyn. Aýyl kóshesinde áli de shapqylap júrgen baldyrǵan shaǵymdy qaıta pysyqtap, aýyl sharbaǵyna qalanyń penjagyn qaǵyp-soǵyp qaıtaıyn. Máńgi baqı sonda qalyp qoıýym da yqtımal. Ómir kórseter.

Eltaı burys ta, durys ta demedi. Ne durys, ne burys, ol myna jerde anyqtalmaıdy. Belgibektiń ózi aıtpaqshy, ómir kórseter. Jalpy, ol qazir ne burys, ne durys dep bas qatyryp júrgen joq. Tek qulaǵy salpıyp, tyńdaǵan ústine tyńdaı bergisi keledi. Bul da tynyǵýdyń bir túri. Jalǵyz qalsa, qaı-jaıdaǵylar esine túsedi. Úıge de barǵysy joq. Samsaǵan jansyz zattar jandy adamnyń jetispeıtinin jadyna jazady da turady. Búgin lashyǵyna qaıtyp baryp, túni boıy kirpik qaqpaı, oıdy oıǵa uryp, sal bolyp jatý kerektigi esine túskende:

— Beke!—dep jiberdi. Jalynysh ta, qýanysh ta aralas-quralas úni tym tarǵyl.— Beke, siz jalǵyz, men jalǵyz. Eki jarty bir bútin bolaıyq. Qolyńyz bos kórinedi, meni búgin jalǵyz qaldyrmańyz. Jalǵyzdyq sharshatty. Jata-jastana sher tarqataıyq. Áńgimege tuzdyq tabylar. Men demalystamyn.

Belgibek sıgaretin tabanyna salyp óshirdi de, qysqa ǵana:

— Bolsyn!—dedi.

* * *

Ary qaraı qalaı, qaıtyp ómir súredi — ol týrasynda tolǵanbady, tolǵanatyndaı jaǵdaı da pisip jetilmese kerek. Oqıǵa pisip-jetilý úshin aldymen ótken shaq tarazyǵa salynyp, qorytyndylanýy qajet. Toǵyz taraý jol túıilisinde tur, ol tek sony túsindi. Endi qate jiberse, onyń aqyry ońdyrmaıdy, endeshe, az-muz aıaldap, demigin basyp, tórt torabyn túgendeýi qajet áýeli. Eń tamashasy sol, atalmysh aýyr kúnderi belgisiz bir qýanysh júreginde tamyr jaıyp, bekı bastaǵandaı — Qarashashty súıedi eken. Máselen, aı buryn bireý: «Qolda bar altynnyń qadiri joq» dep kósemsise, ony júre tyńdar edi, óıtkeni jetimder ózderin adam balasynan ózge taıpa dep sanaıtyn. Kelinshegi muny eriksiz sol bir tolqyny aspanǵa shapshyp, kún-tún demeı gýildep jatqan uly muhıt — adamzat qaýymyna jaqyndata túsken eken. Qoǵamnyń kishkene maket uıasy semá bolsa, sol semá basy bolǵan Eltaı eriksiz sol qoǵam tirligine aralasqan eken. Shırek ǵasyryn jataqhanalarda ótkizgen Eltaıdyń úlken qatesi sol, kelinshegine ánsheıin jataqhanalas dos-jaran dep qarapty. Jastaıynan semányń qyzyq, shyjyǵy qanyna sińbegen jigit ıilse de synbady. Oǵan jazý ústel qosyldy. Áli esinde, bir túni ústel basynda kóz maıyn taýysyp otyrdy. Qarashash mana pys etip uıqtap ketken. Bir ýaqytta talǵan kózin kelinsheginiń jyly alaqany japty, omyraýynan ystyq tap teýip tur, ústel astynan bireý tyń tyńdap otyrǵandaı sybyrlap; «Jatpaımysyń, Elka?..» — degen. Aldyndaǵy aq qaǵaz betindegi tentek keıipkerdi jónge sala almaı shıryqqan Elkasy túskir moınyna oralǵan jumsaq bilekti jaılap jazdy, ár dybysyn anyqtaı: «Eger men saǵan kúıeý bolsam, meniń de kúıeýim bar, sony bilip qoı»,— dedi. «Qaıdaǵy kúıeý?» Eltaı ıegin qaǵaz, qalamǵa sozyńqyrap: «Ol kúıeý — meniń tvorchestvom», — degen. Álden ýaqytta arqasy muzdap bara jatty, kelinshegi ketip qalypty. Tý syrtynda tósek serippesi syqyr etti, kóz quıryǵyn batylsyz tastap edi, kelinshegi betin qabyrǵaǵa berip, teris qarap jatyr...

Belgibek ekeýi eki úıdi kezek jaılady. Áne, sonda osynaý yńǵaıda sózdiń qulaǵyn qyltıtyp, qajap kórgen. Sóıtse otyzdyń jýan ortasynan asqan saqa jigitke aıtqan sózi dalaǵa ketipti. Belgibegim qyms etse dábdirlep, muny da, Qarashashty da qostaıdy, oǵan salsań, adam jazyqty emes, jazmysh aıypty, «Saspa, qaıda ketedi, ne edi, á, ıá, «qatyn ashýlansa qazan qaınatar», kelinshegiń sársenbiniń sátti kúni «Tesken taýdyń ar jaǵynda, Balqan taýdyń ber jaǵynda jatyrmyn, kelip alyp ket» dep úshbý hat jazbasa arǵy qolyńdy beri ákel»,— dep, Eltaıdyń ýaıym-qaıǵysyn joqqa shyǵaryp, bárin aýyzben op-ońaı oryndaı salady. Amal joq, senbeı tursa da ishi kóp-kórim jylyp qalady, sonymen bitti, Belgibek sırek tisterin kórsetip shıq-shıq kúledi. Kýrosava, Bergman, Trúffo syndy rejıserlerdi taldap, qaza jóneledi. Tap bir jańaǵy rejıserler naǵyz ómir súretin joıqyn jan da, Qarashash pen Eltaı qýyrshaqqa talasyp, tóbelesip júrgen bala-shaǵa sıaqty. Aýylǵa baryp sabaq beremin degen sózin jańalap qozǵamady, onyń ózi qaltasy qaǵylyp, qarny ashqan kezde tiske basatyn áńgime, shamasy. Bas qurap, tútin tútetip kórmegen Belgibek Qarashash ekeýine ádil qazy bola almady. Bul taqyrypty odan ári qaýzasa Belgibekke eki qalpaqty biriniń ústine birin kıgen myjǵaý, deliquly adamdaı kóringendeı eken, sonsoń bul áńgimeni taza doǵardy. Eltaıdan tabany kúrekteı on jas úlken bolsa da, áli bala. Qaltasynda bir tıyny joq ádetine deıin ańǵal-sańǵal jataqhanalyq jigit. Kún asqan saıyn sózi suıylyp barady. Úılenemin, bas quraımyn deıdi, sóz baılasyp júrgen shópjelkesi joq. Semányń temir taqymyna túsip qalamyn dep qorqa ma, álde baıaǵy balqaımaq tobyrdyń saýyq-saıranynan qazir shet qalsa da, negizgi zańdaryn áli umytpaǵan ba, úı-kúı bolý jaǵyna attap baspady.

Eltaıdyń onsyz da taıaz qaltasynyń túbi aptadan soń anyq kórindi. Tas keneshe jabysqan Belgibek arqasynan túspeı, aqyry qyzyl maı qyldy. Jan qysylǵanda qara ter shyǵady, qulqyn sáriden orazasyn ashpaǵan ekeýi bir kúni eki páterdegi bos bótelkelerdi jıyp-terip, rúkzakqa saldy da, qabyldaý pýnktine aparyp ótkizdi.

...Eltaı uıqy men oıaýdyń arasynda. Temir tósekte shyntaqtap jatqan Belgibek shıq-shıq kúlip:

— Tún ortasynan aýyp ketipti,— dedi,— Qoı, avtovokzalǵa baryp, tańǵy saǵat bestegi avtobýspen aýylǵa jetip alaıyn. Sen uıyqta. Kiltti kórshilerge tastarsyń.

Eltaı:

— Shyǵaryp salaıyn...— dedi beıjaı.

— Keregi joq. Maýjyrap qaldyń. Demal.

— Baıqa, jólikter tonap ketpesin. Kóshege túnde shyqpa.

— Belgibek kóshege jólikter uıyqtaǵan kezde shyǵady.

Taǵy da kúlki.

— Aýylda shuǵyl sharýań bar ma?

— Aqsha kerek.

— ?..

— Tátem erteń pensıasyn alady...

Eltaı jelkesin dıvan arqalyǵyna jastap, shalqalap jatqan jerinen basyn kóterip aldy.

— Ne dediń?

— Qulaq ekeý, sóz bireý.

— Qansha som... pensıasy?

— Elý...

Shyny ma, ázili me? Joq, rejıser jigit qapersiz; tósek astyna eńkeıip, báteńkesin alyp jatyr.

Eltaı bilegindegi saǵatyn sypyrdy da, ústel ústine tastady. Tósekte qalaı bolsa solaı jatqan paltosyn, qulaqshynyn kıdi.

— Qosh bol! — dep, esikke bettedi.

Belgibek aıran-asyr.

— Oý, baı patsha, jeti túnde qaıda barasyń?

— Úıge. Tórt-aq aıaldama. Aýa taza ǵoı... Túngi júris bilinbeıdi, lezde jetip baramyn.

Belgibek:

— Saǵatyńdy umytpa! — dedi. Dáneńe uqpapty.

— Saǵat qalsyn, saǵan basymen berdim.

— O nege?

— Shesheıge barma. Mynany sat ta, talǵajaý et. Qosh bol!

— Oý, bolmaıdy. Saǵatyńdy al. Elektron eken, maǵan kerek saǵat, saǵan da kerek. Aqsha tabylady. Apamnan alamyn dep aıtpadym ba.

Eltaı bosaǵany eki qolymen kerip turyp:

— Budan bylaı biz kórispeımiz, Beke! Fılm túsiresiń be, júk tasısyń ba, esektiń artyn jýyp, mal tabasyń ba, qaıtseń óıt, táteńniń az pensıasyna kóz satyp, alaqan jaıǵanyńdy qoıǵan kúni ǵana meniń tabaldyryǵymdy atta! Oǵan deıin meniń esigim sen úshin tas jabyq, — dedi.

— Eltaı...

Kóshege shyǵyp edi, aýa kúndizgi kók ala gazdan arylypty, tunyp tur. Kókiregin kere dem aldy. Kóshe ústinde kózge áreń shalynatyn kógildir syzyqtar qalqıdy — dińkıgen jartas úıdiń ıyǵynan soqyr aı syǵalaıdy. Alystan svetofor qyzarady, neon reklamalar aǵarady. Vokzal jaqtan teplovoz sozalańdap qyshqyrdy.

Basy sál tazarǵasyn, ashýy basylyp, pendelik oılar oılady. «Neń bar edi? Bir qarıa, bir bala, ekeýi elbesip-selbesip, kún keship jatyr... Qý janyńdy qoıarǵa jer taba almaı sendelip júrip, basqaǵa úkim aıtqan ne teńiń?»

Mezetinde ún estildi:

— Eleke! Aý, Eleke! Sen qaıdasyń? Eleke..

On qadam jerde Belgibek otyra qalyp, tura qalyp, soqyrteke oınaǵan balasha jer sıpalap, qarmalanyp júr. Eltaıdyń saǵatyn túsirip alǵan ba, nemene? Taıaq tastam jerde turǵan Elekesin kórmeıdi. «Alkogolıkı jıstýproshaıýt do nevynosımostı...» — dep kúıinýshi edi baıaǵyda brıgadır Elızar keıbir jigitter jumysqa shyqpaı qalǵan kúni. Eltaı myrs etti, múıis aınaldy.

***

Erteńinde túske taman oıandy. Sóre de, muzdatqysh ta tiske basardan tap-taza. İshinde anaý-mynaý turmasa muzdatqysh ekesh muzdatqysh ta gýildep, tynyshtyq bermeıdi eken, rozetkadan aıyryp tastady. Erteń — jumys... Sylbyr kıinip otyryp, búgin redaksıaǵa kirip shyǵýǵa bel baılady. Jamanat jerde jatpaıdy, Qarashash jaıy aýyzdan aýyzǵa kóship, redaksıaǵa da jetken shyǵar. Qyzmetkerlerdiń kóbi Eltaıdyń qurdas, qurbysy, semá taýqymetin ózderi de arqalap júr, endeshe, qara qyldy qaq jaryp, dál úkim aıtatyn da solar. İs nasyrǵa shapsa, óz ótinishimen jumystan bosanady...

Jazýdy qoıa turady. Ár kitaptan qaǵyp oqyǵan, táp-táýir montajdalǵan shala-jansar dúnıeleri kimge dári? Ala-qula ortada ósti, al halyq bolsa basqa óriste. Sol aýyldyń qalyń qoınaýynan shyqqan Qarashashpen dám-tuzy jaraspady. Qystaǵy komandırovka neni ymdady? Qodar, Qytandar ne dedi? Aıaz, álińdi bil, qumyrsqa, jolyńdy bil dep aýzyn artyna qaratyp jiberdi. Ólmeıdi. Kúrek, súımen, vıbratordy umyta qoıǵan joq. Jaı-japsaryn jaqsy biletin etene ortaǵa ketip, úırenshikti jumysyna jegiledi.

...Kóshe azan-qazan. Aǵylǵan ár mashınanyń quıryǵy — kilkigen shań. Kir aýa keýdeni qabady. Qys ketse de asyl-jasyl kóktem áli kelmegen óliara kez. Áýelegen aǵash butaqtary shımaı-shımaı. Óli júnderi burqyraǵan ıt, mysyq áneýgúngideı qaǵynbaıdy, yryldasyp, shapyldaspaıdy, qaqpa-qaqpa túbin ıiskelep, dýalda búk túsip, maýjyrap otyr. Adamdar da qara ala, tory ala. Qysqy jún svıter, plash, paltomen pysynap júrgender de, sur shalbar, djınsy, jeńil kúrtkeliler de jeterlik. Qyzyl, jasyl, sary kıimdi qyz-kelinshekter ár buryshtan qyltyldaıdy. Kóshe de Eltaıdyń kóńil kúıindeı ne baqa, ne balyq emes, ári-sári eken.

...Redaksıaǵa on eki jarym shamasynda jetti. Dálizde qaraıǵan jan joq: túski úzilis... «Men biletin Abyraly bolsa, baıaǵyda-aq asqanada otyr óńkıip, ókinish bolmasyn, kóz sala keteıin». Túkpirdegi tilshi hattary bólimine bas suǵyp edi, bólimniń tórt kózi túgel. Bári de jumys ústinde. Naq tórdegi ústeldi Abyraly keń-molynan alypty; qońyr kostúm, jol-jol aq kóılek, toqpaqtaı galstýk, ne qylasyń, basyn sál qısaıtyp, sıpaqtatyp jazady deısiń, jazady. Basyn kótergen joq:

— Kire berińiz! — dedi.

Jumysty qyryp tastamasa da «otyramyn on aı» jasamys eki áıelge bas ızep amandasty, Abyralynyń qasyna kelip, ıyǵyna qolyn saldy.

— Jumys kóbeısin, bastyq!

Qasyp sóıleıtin qyrshańqylyǵy joq edi, búgin ábilet basty. Urynyń arty qýys, bir aıda kerikteı keýdesi basylyp-aq qalǵan eken, daýsy jalǵan shyqty. Abyraly da ózgeripti. Erepaısyz úlken galstýk baılaǵan adam lypasyz, tyr jalańash qarǵybaýmen otyrǵandaı kórinedi eken. Aı buryn astynda qozǵalǵan saıyn syqyrlaıtyn eski oryndyq bolýshy edi, bul kúnde mańǵuldyń atyndaı jataǵan, aınalmaly kreslony erttep minipti.

Jaman kózimen tómennen joǵary ata qaraǵan Abyralynyń óńi sál ǵana jylydy.

— Esen-saýmysyń, Eltaı? — dedi erin ushymen bylq etkizip. Jigit basqa soqqan attaı máńgirdi. Yrjyń etip, ornynan atyp turatyn, muny qushaǵyna alyp, ıyǵynan qaǵyp: «O, Eltaı! O, qaıdan júrsiń, eı? Nege kelmediń, nege telefon soqpadyń? Áı, júrshi óziń, áńgime bar», — dep, adamshylyqqa kelip, aldyndaǵy qaǵazyn shala-pula jıystyra salatyn burynǵy Abyraly qaıda?

Eltaı esin jıǵanda, dosy qaýǵa basyn qara ala qaǵazǵa qaıta salyp jiberipti: biraq manaǵy marjandaı kúlgin jazýlary qazir qıqy-jıqy, iri-iri. Jumysqa jan-tánimen kirisken eki apaı da: «Sóıleı berińder, biz tyńdap otyrmyz», — degendeı únsiz tymyraıady. Jyny qurystaǵan jigit:

— Ábeke! Ólgenbisiń, nemene, jumystan? Kúıip bara jatsa da tastashy andaǵyńdy. Kórispegeli kóp boldy, júr, syrany bir armansyz syńǵytaıyq, — dep, ádeıi qańǵyr-kúńgir etti. Oǵan keńkildegen kúlkisin qosty.

Abyralynyń qalamy qalt toqtady: esinen tanyp otyrdy, otyrdy da, kóziniń astymen eki áıelge kezek qarady, galstýgyn túzedi, sodan qýat aldy ma, kresloǵa qosa aınalyp, basyn kóterdi.

— Oı, sen de... Ne? — İle aýzynan bireý otyrtyp jibergendeı jym boldy, ólgen únmen:— Shyǵyp sóıleseıik,— dedi.

Kúıik pen kúlkige tunshyqqan Eltaı alǵa tústi. Abyraly tym jaqyn kókjıekterge bet alypty: durys-aq desin, shelegine qaraı pispegi, murtyna qaraı iskegi, biraq ara-tura jele jortyp, aıanmen qınalmaı jetetin kókjıek qurǵyryna munshalyqty kúshenip, tórt aıaqtaı eńbektep umtylǵany nesi? Sonaý kezderde, kafede aıtýshy edi: «Bastyq aldynda berekem qashyp, dybyrlap sala beremin, ózimdi qalaı ustap, qalaı sóıleý kerek, ol jaǵy kabınetinen shyqqasyn ǵana esime túsedi, óspeıtin bala sóıtedi, maǵan bastyq bolý túsip qalyp pa». Bólim meńgerýshiligine qoly jetken Abyraly ózin úlken bastyq qana emes, óz-óziniń aldynda da ustaı almaıtyn sasqalaq eken.

Bólmede bastyq bolǵan Abyraly ońashada aıaq astynan ózgerip, burynǵydaı dos bolýǵa tyrysty. Onyń ózi de sońǵy ózgeristerge laıyqtap túzetilgen, ústiriktelgen nıet...

— Áı, óziń de... dáńgirlep! El qulaǵy elý, «syra isheıigiń» bas redaktordyń qulaǵyna «araq isheıik» dep jetpeı me. Sen sıaqty erigip júrgen joqpyz, qyzmettemiz. Sýqanymdy ushyrdyń, páleket...— dep, óz sózinen ózi tabany taıyp, tıanaqsyz bitirdi. Eltaı únsiz. «Búıtip káńgirlep jalǵan sóılegennen góri bólimdegi qatyp-semgeni durys eken». Demde qubylyp, baǵasyn múldem túsirdi. Eń qyzyǵy, muny ózi bilip turǵan joq, basqaǵa da Eltaıǵa da esebin taýyp, jaqsy atty kórindim dep, máre-sáre.

Eltaı jigitter ne kúıde, ne pikirde, ony suraǵan joq, óıtkeni, qubylmaly kisi dál, aıqyn pikir aıta almaıdy.

Tez qutylýy úshin ótirik te aıta salýy yqtımal.

— Keler aıǵa deıin otyz som qaryz ber,— dep, tikesinen saldy. Qoldan jasaǵan býdan qasıetteri áli sanasyna sińip úlgermegen be, Abyraly bógelmedi.

— Mine!— Aqshany Eltaıdyń alaqanyna qystyryp turyp: — Sen óziń... erteń jumysqa shyǵamysyń? — dedi. «Álde múldem shyqpaımysyń?» degen olaq ym... Alańǵasar Abyraly ekesh Abyraly jumysqa qashan shyǵatynyn bilse, Eltaı haqynda ájeptáýir áńgime qozǵalǵan. «Shyǵamysyń, shyqpaımysyń?» — dep sozbaqtap tursa: «Ne istese sony istesin», — dep, qoldaryn siltegen. Sóıleser sóz qalmapty.

— Saý bol! — dedi syrt aınala berip.

— Toqtaı tur! — Buryldy. Abyraly salqyndaý syǵalap qarap tur.— Qarashashtyń obalyn maǵan arqalatyp kettiń-aý. Ekeýińdi tanystyrǵan men edim. — Bastyq, dostyq kádesin jasap bitken Abyraly endi aıyptaýshyǵa aınaldy.

— Ketse óz aıaǵymen ketti.— Betiniń bir jerleri sýyp barady.

— Esti jigitten kelinshek óz aıaǵymen kete me?

Betine dý etip, qan tepti.

— Esti kelinshek quryǵanda aldydan bir ótip keter edi, oramalyn qolyna alyp qashpas edi.

— Senbeı turmyn...

— Senbeseń basyńa kelsin. Saý bol!

Buryldy da, kóre-kóre adymdap, kete bardy.

...Baspa úıine baratyn avtobýsqa mindi. Eki ıyǵynan júk túskendeı, ózin jeńil sezindi — jaǵdaı belgili. Keteýi ketken ómiri kelinshegi qashqasyn Qojanasyrdyń beıitindeı túzelmeske bettepti. Áýeli baspadan qoljazbasyn alyp, qosh aıtady. Erteń redaksıaǵa kelip, jumystan basyn azattaıdy. Eki qolǵa bir jumys, qurylysqa barady. Arǵy jaǵyn kóre jatar. Eń bastysy, «Kim ne oılap júr?» — degen shıe sheshildi, o da bilgen janǵa úlken tabys.

Kósheni kesip ótip, erneýge taban iliktirgeni sol, dál qasyna qara «Volga» syr etip toqtady. «Bul qara súlikti qaıdan kórdim?» — dedi de, ary qaraı damytpady. Eltaıdan júıeli oı qashqaly qashan, ylǵı da arasy baılanyspaǵan úzik-úzik birdeńeler... Eńkeıip shalbarynyń balaǵyn qaqty da, ary qaraı qaıqaıa bergen.

— Sypataıych!

Qolbańdaý burylyp, sońyna qarasa, «Volga» ishinen Vıktor Vıktorovıch bas qyltıtady. Mıynyń bir jeri shyq etti. Eki oıly kúıde ańtarylyp tur.

— Beri kel!

Amalsyz mashınaǵa bettedi. Jolaı eki-úsh kún ustara tımegen ıegi men jaǵyn sıpap edi, tikenektep ketipti. Dombyǵyp isken beti ustasa kólk-kólk etkendeı.

— Tanymadyń, á, Sypataıych? Bermen jaqynda, sonda shyramytasyń...— Kabınadan qoıqalaqtap áreń shyqqan hatshynyń kózi kúlmiń-kúlmiń etedi.

Vıktor Vıktorovıchti kórmegeli ne zaman... Odan beri basynan ne álemet oqıǵa ótti. Eger bireý jarty saǵat buryn: «Joǵa, ol kisige ótken kúzde kezdesip, suqbattasqanyń túp-túgel ótirik», — dese, oılanbastan bas ızer edi. Bir moıyndyǵy sol ǵoı, telefon shalyp bolsa da hal suraýǵa jaraǵan joq. «Volganyń» qasyna kelgesin ǵana ótken jyly jeltoqsanda myna súlik qaraǵa mingeni, shaldyń úı-jaıyn kórgeni, shyn júrekten aqtarylǵany mıyna kire bastady.

Vıktor Vıktorovıch:

— Aman ba, batyr? — dep, qolyn sozǵanda baryp, júzine tiktep qarady. Erin ushyndaǵy zordyń kúshimen shyqqan qaımyjyq kúlkini jınap aldy. Tanymasa, jóni bar eken. Anaý kúzdegi torsyq sheke, keń keýdeli Vıktor Vıktorovıch kózden bulbul ushypty. Sylyp alǵandaı júdegen. Qalyń plashy qolqyldap tur, bet ájimderi tereńdep, urty, kóz ańǵalaǵy bilem-bilem, murty salbyrap, aýzy úlkeıe túsken. Adam qartaısa da, kóz qartaımaıdy eken, jahut tústes janary báz-baıaǵy, «Óziń biletin Vıktor Vıktorovıchpin», — dep, sónip janady, sónip janady. Minezi de sol minez, issiz bos otyryp qalǵan jan tirlikke aralassa, qoly aıaǵyna tımeı alyp-ushýshy edi, myna kisi de qýnaq, tyń.

Eltaı:

— Kelýińizben! Ǵafý etińiz... — dep, mińgirleı berip edi, syrly aıaqtyń syry ketse de syny kete me, alpamsadaı hatshy:

— Erbıip turǵan jerinde uryp alaıyn ba osy? — dep, kádýilgi eń jaqyn janǵa ońaı aınala saldy. Eltaıdyń júregi ornyǵa bastaǵandaı. Óńi kirip, erkinsı bastady.

— Erik sizde... Aıyp menen.

— Jaraıdy, biz kóshede emes, kabınette ursamyz. Asyǵys jumysyń joq pa?

— Myna baspaǵa...

— Á, onda baspaǵa qolyńdy bir silte de, kel, mashınaǵa min. Baspa eshqaıda qashpaıdy. Ǵumyr boıy osynyń tabaldyryǵyn tozdyryp ótesiń, erteń de úlgeresiń.— Kabınanyń artqy esiginen ishke ózi bastap kirdi. Eltaı dońǵalaqqa batpaq týflıin eki-úsh ret qaǵyp aldy, qysylyp-qymtyryla jaıǵasty. Vıktor Vıktorovıchtiń jolyqqanyna qýanbasa, renjimedi. Eltaı es bilgennen beri jaqsylyqty kóbine jeke adam emes, úkimet, qoǵamnan kórdi. Vıktor Vıktorovıch, ózi aıtpaqtaıyn, bul úshin áke ekeni ras. Alaıda ol eń aldymen álgi jaqsylyqtardyń qaınar bulaǵy — partıanyń adamy edi. Partıanyń ne máselege de aıqyn, anyq kesimmen kelip, sóz buıdaǵa salmaı tez, ádil sheshetin, boıyn jasyrmaı, bıikte bar minez-qulqymen qulpyryp turatyn eski kóz kadrlarynyń orny erekshe bólek ekenin biraz ýáli aýyzdan estip edi. Oǵan qosa Vıktor Vıktorovıch oqqa keýdesin tósep, qan kórgen ardager, bul ómirde ne qymbat, ne arzan, ony jaqsy biledi, arzannan alys júrse, qymbatyn qadirleı biledi. Ana joly teginnen tegin: «Aldymen ákeń Sypataı, sodan keıin sen qymbatsyń»,— demegen shyǵar. Endeshe, kúızelgen Eltaıdyń emin bir tapsa, osy Vıktor Vıktorovıch tabar.

Artqy jaq órtenip jatsa da sharýasy shamaly, jýan moıyn shoferine hatshy:

— Qasym, úıge týra tart! — dedi. Oılandy. Bir ýaqytta:— Jaǵdaıyń qalaı, Eltaı? — dedi eleýsiz ǵana.

— Ortasha.

— Azyńqyrap ketipsiń. Men bilsem, kep bar, á?..

— Bar.

— Qys ortasy aýa bizdiń úıdegi shesheń: «Kelindi kórdim»,— dep káýkelektep qýanyp edi. «Bet monshaǵy úzilgen kelisti bala, Eltaı jarady!» — dep, ekeýińdi kezek-kezek maqtasyn. Kelin úıde me? Nege habarlaspadyńdar? Biz kúttik...

Jigit bógeldi. Súıinshi suraıtyndaı sebep bolsa, habarlasqanǵa ne jetsin. Olqyly-tolqyly mynaý jastyq keshýleri, árıne, jamandyq emes, biraq jaqsylyqqa da jatqyzbady. Ne bota, ne túıe deýge kelmeıtin dúbara, ólez kúıin ne betimen jaqsylyq deıdi? Keshegi soǵysta Sypataıdy tek bıikten kórgen hatshy búgin Eltaıdy oıyqta kórse, ol qalaı — osyny oılap edi.

Ólseń de shyndyq kerek. Vıktor Vıktorovıch — sol shyndyǵyń. Demin tereńnen alǵan Eltaı:

— Kelinińiz... úıde joq,— dedi ap-anyq ǵyp.

Hatshy qazbalamady.

— Onda áńgime uzaq eken. Sher tarqataıyq búgin. Meniń de aıtarym kóp. Qap-qap hıkaıa. Úlken qaptar!— dep, bas barmaǵyn shoshaıtyp, kózin ejireıtti.— Álfıa Iýlaevna úıde, pensıada. Shyqqysy kelmeı, qyrsyǵyp baqty, «Kezinde aıanbaı eńbek ettik, barymyzdy qoǵamnan aıaǵan joqpyz, qaıratty, bilimdi, alǵyr jastarǵa jol ber, oıbaı-aý, ekeýmiz qartaıyp qaldyq qoı, sony bilemisiń?»— dep, men de tyqaqtap qoımadym. «Qyzmet qalsa da, qoǵamdyq jumysymdy tastamaımyn»,— degen apań kónbedi, irgedegi mektepte pedsovet múshesi, jasóspirimder komısıasy deı me, áıteýir, damyl joq. Pensıaǵa shyǵyp, demala ma desem, jumysy múldem kóbeıdi. Qalǵan az jylda jumys-jumys dep shanshyla bermeı, kóz kóretin, qol sozsa jetetin jerden tabylaıyq degen túpki esebim jaıyna qaldy.— Kúldi.— Búletendemin, emhanadan shyǵyp kele jatqan betim. Qys boıy kelin ekeýińe dep saqtap qoıǵanyn bir jaıpaıyq búgin. «Bir kún ashyqqannan qyryq kún aqyl surama» deı me qazaqtar, á, Eltaı?

Jigit: «Meniń tozyq halymdy aıtqyzbaı bilip, sony megzeı me myna suńǵyla shal?»— dep, kóziniń astymen baǵyp edi, joq, alǵa qarap, qannen-qapersiz aǵylyp otyr.

— ...Báıbishe, a, báıbishe, qonaq keldi, qarsy al!

Vana ishinen:

— Vıtásyń ba? Qazir, qazir! — degen ún kómeski estildi.

— Al, sheshinip, óz úıińdeı kórip...— Hatshy tilin tistedi, sońǵy sóz Eltaı úshin artyq ekenin kesh sezdi.— Jaıǵasa ber. Men beti-qol shaıyp, emhananyń ıis-qońysyn ketireıin.— Lyp etip, vanaǵa kirdi.

Eltaıdyń qurys-tyrysy jazylaıyn dedi. Shalǵa dán rıza: alty aı qys habar-osharsyz joǵalyp ketkeni, Qarashashty ákelip tanystyrmaǵany jaıly tis jarmady. «Biz kúttik»,— dedi, sonymen bitti. «Búletendemin», — dep, emeýrin ǵana bildirse de, ishteı qaýpi kúshti, saqarǵa salǵandaı appaq bolyp júdepti, aýrýy haqynda aýyz ashpady, adam qoryqqan nársesinen qashady ǵoı.

Vanadan shyqqan Álfıa Iýlaevna mańdaıynan ópti.

— Amansyń ba, qalqam?

Qarashash týraly áńgime qozǵamady, Vıktor Vıktorovıch biraz jaıdy eskertip úlgergen, sirá.

Ózi de jınaqy, basqanyń boıynan da sony izdep, syn kózben qaraıtyn Álfıa Iýlaevna osy joly júdeý Eltaıǵa mán bermedi, jáne de bul tálim-tárbıeli jannyń syrtqa syr aldyrmaıtyn sypaıylyǵynan góri basqa bir kúpti kóńildi baıqatqandaı. Qystaǵy tolyqsyǵan báıbisheden aınalasy úsh-tórt aıda shógip, kempirge aınala salypty, júrisi qarıalardyń kádimgi typyń-typyń jybyrlaǵy... Eltaıdyń mańdaıynan ópken erni de kebersigen qup-qurǵaq, aq molynan kirgen shashy bobyrańqy, qalaı aıtsa da tym asyǵys qartaıýdyń izderi saırap jatyr. Aýyzbirligi myqty, shańyraǵy shaıqalyp, bosaǵasy teńselmegen baqytty erli-zaıyptylar kele-kele kirige, tutasa kelip, bir adamǵa aınalady, shalynyń qaýsap qalǵan haly bul kisini de meńdetip júr, shamasy. Qysta ǵana dúken aralap, apteka baryp, zyr júgirip júrgen apaı deýge aýzyń barmaıdy. Sóz rásimi de qýnaq emes, búgingi halge qaıta-qaıta aınalyp soǵyp, shatasa berdi.

— Kelindi ertip kelmediń ǵoı, Eltaıjan. Vıtá ulyn uıaǵa qondyryp, qyzyn qıaǵa baıaǵyda ushyryp, toı-tomalaqty saǵynyp qalǵan ba, áke-sheshelik kádemizdi qashan jasaımyz dep, qulaǵymnyń quryshyn jep qoıdy. Partıanyń naqty, jyldam jumysyna úırengen, birdeńeni shet jaǵalap estip qalsa, qashan kózben kórip, qolmen ustaǵansha degbiri qalmaıdy. — Dedi de, ernine suq qolyn apara berip, qatty da qaldy; jubaıynyń vanadaǵy; «Qarashash máselesine jolama» degen eskertpesi esine tústi, bilem. Kelin, toı degende qaı áıel shydaýshy edi, apaı da syr berip aldy. Ary buryla berip:— Óz densaýlyǵyna da óstip kóńil bólse...— dep, qojyrańqyrap baryp, — Dom sovetterine óte ber, Eltaıjan. Túski as ázir, maqtap júredi ekensiń, jaqsy keldiń,— dep, aýǵan kóshin túpkilikti túzedi.

Ac ústinde áńgime qoparylyp qozǵalǵan joq. Qarıalar alystaǵy balalaryn, jıi-jıi telefon soǵyp týratyn nemereleriniń sholjań tili men qyzyq qylyqtaryn tilge tıek etti. Týǵan, ósken uıalaryna jyl on eki aıda bir keletin balalaryna ókpe, ókinish te emis-emis sezilgendeı. Álfıa Iýlaevna keseler bosaı bere: «Qarashash kelin...» — deı berip edi, eri jaı ǵana qarap edi, jym boldy, pedsovet jaıyn qazǵylap ketti.

Dastarqan jıyla bere, «Saryaǵashty» qoltyǵyna qysqan hatshy kózimen eki fýjerdi nusqady.

— Kettik!

Álfıa Iýlaevna dastarqandy jınal jatyp:

— Men mektebime baryp keleıin. Búgin pedsovet bolýshy edi. Jolaı kók bazar, dúkenderge soǵyp, úıge kesh kelemin, — dedi.

— O, jaqsy sóz... Kók bazaryń maǵan jaǵady. Pelmenge qosatyn ashshy-tushshyńdy umytpa. Qasymdy úıine jiber. Balasy tymaýratyp qalypty, dárigerge aparsyn.

Eltaı qys boıy ezi túgil, kóleńkesin kórsetpedi, búgin qolǵa túsken eken, bálem, endi tyrp etip kórsin.

— Ózim de sol oıdamyn. Densaýlyǵyńa abaı bol, Vıtá...— dep, sózin kári pedagogtyń ádetimen kitabılaý bastaǵan Iýlaevna aıaǵyn kádimgi qam kóńil kempirdeı bosań aıaqtady.

Ótken kúzde qyzdyń jıǵan júgindeı jyp-jınaqy kabınet qazir ashyq-shashyq, sóredegi kitaptardyń birazynyń jazýlary teris tur, latyn árpi me dep qalasyń, gazet-jýrnaldar alasa ústel men oryndyq ústinde ybyrsyp jatyr. Vıktor Vıktorovıch kitapty kóp oqıdy, shamasy, aýrý-syrqaý bolsa kitap oqymaǵanda ne bitiredi, al kitapty shyn súıetinder shashyp oqıdy, toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini, syralǵy kóz bolmasa, syrt adam baıqaı bermeıtin kóńilsizdik, samarqaýlyq bólmeni jaılap alǵan: alys jolǵa attanar jolaýshynyń úı ishi óstip ybyrsyp jatatyn.

Eltaıdyń qabaǵyndaǵy kirbińdi baıqap qaldy ma, Vıktor Vıktorovıch bosaǵada turyp pás sóıledi.

— Kóp jyl tutynǵan zattar da ıesine saı bola ma, bilmeımin, Iýlaevna ekeýmiz búgin tyrbanyp jınap qoısaq, erteń shashylyp jatady. Tap bir sıqyrly meken-jaıda turyp jatqandaısyń... Tún ortasyna qaraı áldekim tas edendi jaryp shyǵyp, úı ishin ápter-tápter etip oınap-oınap, tań ata jer astyna qaıta túsip, joq bolatyndaı,— dep buldyratyp aıaqtady.

Jigit úndemedi, úndese boldy, aıaýsyz shyndyqty dúńk etkizip aıtyp salatynyna kámil senimdi.

Vıktor Vıktorovıch kabınetke kirisimen saıabyr tartyp, ár sózin baıaý, baptap sóıleıtin ımantarazy shalǵa aınaldy; dastarqan basyndaǵy ázil-qaljyń jaıyna qaldy. O basta Eltaı: «Attyń syry ıesine málim, bul kisige jumys kabıneti ne, úı ne, báribir, Vıktor Vıktorovıch hatshylyǵyna basqan shyǵar», — dep oılap edi. Qalaı bolsa solaı jatqan gazet-jýrnal, kitaptardy kórgesin basqa oıǵa taban tiredi: jo-joq, syrdań ázil-qaljyń Iýlaevnanyń kózin aldaý úshin aıtylǵan eken, kempiri sary ýaıymǵa salynbas úshin: «Kórip tur, kóńil kúı jaqsy, óziń biletin baıaǵy daýdyraǵan Vıtámyn, tánim kári bolsa da jany jas adammyn», — dep kóz aldaǵan qyr eken.

Oı kemesine mingen jigit: «Shaldiki ne dert, nege aıtpaıdy?» — dedi ishteı. Hatshy da oǵan kúdik aralas jasqanshaq kózben qarady: shamasy, Eltaı áldeneni sezip otyr dep uıǵardy. Jany qaıaýly kisiniń sezimi ushqyr keledi.

Eltaıdy da, ózin de áńgimege aldandyrǵysy keldi-aý, asyly, hatshy jańa kitaptaryn tizbeledi. Sút pisirimnen soń jigit ábden balbyrap, eti bosańqyraı bastady. Qartyń da áńgime baǵytyn kilt buryp, ókpe tustan tap berdi.

— Já, Eltaı, biz kórispegeli, mine, besinshi aıdyń júzi. Sanatorııden sanatorııge shapqylap, tynym tappaǵan men ekibastan kinálimin. Áńgime onda emes. Áńgime — sen týraly. Byltyr kúzde ózińdi kórgenimde: «Týmaı tartpaǵyr, Sypataı qaıta tirilip keldi me?» — dep, qýanyshym qoınyma syımaǵan. Óńińde shyraı, kózińde ot bar edi. Júrisiń qýnaqy bolatyn. Al mana kóshede... áreń tanydym. Seni bizdiń mashına qaǵyp kete jazdamaǵanda tanymaıtyn da edim. Basyńda basqaǵa biteý, ózińe aıan kep bar sekildi. Ákeń ekeýimiz qandas baýyr edik. Baýyrdan da jaqynbyz. Bar bolsań kóre almaıtyn, joq bolsań bere almaıtyn baýyrdyń beti ary. Búgin qarsy aldyńda aqyl soǵyp otyrsam, ol eń aldymen ákeńniń arqasy. Tamyr-tamyrymda Sypataıdyń ystyq qany lypyldaı soǵyp tur. Endeshe, ákeńniń sózin búgin men sóıleımin, sen de týǵan ákeńniń aldynda esep berip otyrmyn dep esepte. — Eltaı ántek jaıylyp ketken qol-aıaǵyn jınap aldy.— Sózim sóz be?

Jaýap kidirip baryp qaıtty.

— Sóz...

— Endeshe, adalyńdy aıt, aǵyńnan jaryl.

Eltaı er edi — az sóıleıtin. Osy joly aıanbady, armansyz kósildi. «Tamyr-tamyrymda ákeńniń ystyq qany lypyldaı soǵyp tur», — degen sóz mıyn qozǵady. Áýelgide jıi múdirip, bólip-bólip aıtylǵan sóz tamshylary kele-kele bulaqqa aınaldy, odan arnasy keńeıe túsip, ken jazyqqa shapqylap shyqty, kól-kósir ózenge aınaldy. Kóńilinde kir qaldyrǵan joq, syr sandyǵynyń aýzyn ashty, sebebi, jıyrma segiz jasty jıǵan qysqa da uzaq ǵumyrynda tuńǵysh ret ákemen júzdesip otyr: kresloǵa shalqaıa túsip, kózin jumǵan ári orys, ári ýkraın, ári qazaq qandas shaldyń tula boıynan aq qaǵazdaı adal baýyr ǵana sezinetin jyly shýaq tógilip tur, jaqtan basty aıyrmaıtyn aq nıet janashyrlyǵy munyń ústinde, bul aq nıet pen janashyrlyqty buǵan deıin uzyna jol boıynda kezdesken jandardyń sózi men kózinen emis-emis sezip júrse de, myna kabınette anyq uqty, uqty da bar dilimen sendi. Bul sezimdi budan deıin tek Qarashashpen alǵash kezdeskende ǵana bastan keship edi. Qarashash jaıyn, óz jaǵdaıyn, jumysyndaǵy kirbeńdi, ómir tanymyndaǵy ázir túbi kórine qoımaǵan ıtis-tartys kereǵar uǵymdardy, balalar úıindegi keshegisi men búgini qaıshy kelip, ár tarapqa tartyp júrgenin qyryndysyna deıin qaldyrmaı saǵat boıy jiliktedi. Taq-tuq qısyndy sózge júgingen jan edi, búıtip shashylyp-tógilý nardyń júgin kóterýmen teń eken, samaıy solqyldap, meń-zeń basyn kótere almaı, eki qolyn tizesine qoıǵan kúıi sulq otyryp qaldy.

Sóz arasyna qysqa-qysqa suraqtar qystyryp, ıá bógelgende demep jiberip, qýattap otyrǵan Vıktor Vıktorovıch te suq saýsaǵymen kreslo jıegin tyqyldatyp, oıǵa shomdy. Álden ýaqytta jumǵan kózin ashyp, túzelip aldy.

— Ot pen sýdan ótken ekensiń, Eltaı. Qınal, jazýshylyqtyń basty sharty da qınalys, men bilsem. Qolyna qalam ustaǵan jan eldiń syrqatyn dop tabatyn tamyrshy ispettes. Ult ókili bolǵasyn ózi de aýyrady. Úlken oıǵa úlken kúızelis, mehnatpen jetesiń.— Hatshy oı tolqyny kóterip ketkendeı jýrnal ústelinde jatqan sirińke, sıgaretke qol sozyp qaldy.— Já, túıtkilsiz, basy ashyq áńgimeńe kópten kóp raqmet. Úlken oqıǵalardy bastan keshetin, pármendi sheshimder jasaıtyn azamattyqqa aıaq artypsyń. Al bes aıǵa sozylǵan taǵdyr talqysy saǵan qandaı oı saldy, nendeı pikir túıdiń, saraladyń ba, joq pa?

Báse, ne túıip edi? Pálendeı aýyz jarytarlyq eshteńe joq sekildi.

— Anyq bilmeımin, Vıktor Vıktorovıch. Qarashash, Azella, Qodar, Qytan, Abyraly, qart jazýshy bar, bári-bárimiz aspanmen tildesken seksen qabat úıdiń ara uıasyndaı kóp páterinde jalǵyzdan jalǵyz turyp jatqan sıaqtymyz... Aıqaılasaq bir-birimizge daýysymyz jetpeıdi, betpe-bet kezdessek sózimiz qabyspaıdy, keıde qabaǵymyz kelispeıdi. Qalanyń shym-shytyryq kóshelerin kezip, alǵa tartyp kelemiz. Sosyn bir úıdiń buryshyna mańdaı soǵamyz... Toqpaqtaı bolyp isken shekeni sıpalap; «Qap, baıqamappyn, júrer jolym basqa eken-aý», — dep, trotýarǵa áreń túsemiz.

Qart ornynan naıqala turdy, aıaǵyn aýyr basyp, arly-berli adymdaı bastady. Ol qat-qabat oıyn adymdap ólshep júrgendeı.

— Ýaqty joǵaltsań joǵalt, biraq ýaq uǵymdardy izdeýden saqtan. Baspada súrlenip jatqan kitabyń upaıyn túgendep, anaý Azella degen qyzǵa bola kelinińiz at kekilin kesti deseń men nanbaǵan bolar edim. Myna áńgimeń meni qozǵady. Iá, júz aýyz sóz aıttyq. Júz aýzyńdy bir sózben túıindep kórshi, ne shyǵady, kórelik.

Shal kópe-kórineý shymyr tartty. Ádettegi «Sypataıych», «Eltaıjan» degen baýyrmaldyqty jyly jaýyp qoıdy, ári aýyr, ári ekeýine de kerekti, ekeýin de kópten beri meńdetip júrgen hıkaıany bastap ketken tárizdi.

— Óliara...— dedi Eltaı. Dedi de tań qaldy: buryn aýzyna túspegen tyń sóz. Asyly, jańa óz-ózin qart aldynda qalyń dápter betindeı birtindep ashyp otyrǵanda qaınap pisken oıdyń bir túıiri-aý.

— Óliara deısiń be? Ushqary, ushqarylaý... El ilgeri údere kóship barady. Uly da salqar kósh, ádette, ara qonyp, qos kóterip, keler saparǵa kúsh jınaıdy. Seniń nusqaǵanyń osy az tynys, sál damyldaý. Uly Oktábr revolúsıasyna deıingi dala jaǵdaıyn sen surama, men aıtpaıyn. Kóshpeli qazaq atqa minip, arly-berli shaýyp-shaýyp alatyn, biraq taýsylyp bitpeıtin ken jazıranyń shet-shegine jete almaı tizgin tartatyn. Tynyq muhıttaǵy alaqandaı atol men korall araldaryn izdep tapqan mazasyz álem jarty Evropadaı eldi elemedi. Sóıtken dalaǵa áýeli jeti jut boran men aıaz batyr edi, qalǵan sharýany Shyńǵysqan, Aqsaq Temir, jońǵar basqynshylary bitirip jatty.

— Ne sebep oǵan?

— Óziń aıtyp kórshi.

Eltaı bógeldi. Erte zamanǵy kóshpeliler týraly biraz kitapty qaǵyp oqyǵany bar edi.

— Neolıt dáýirinde, osydan tórt myń jyl buryn malshylyq-eginshilikpen qosa joǵary damyǵan metalýrgıa qalyptasty... Kóshpeliler adamzat áleminiń eń qudiretti kúshteriniń biri boldy. Aleksandr Makedonskıı osy daladan shegindi, Darıı taýy osy dalada shaǵyldy, onyń kegin qýyp kelgen Kır patsha qanǵa tunshyqty... Kúnshyǵystaǵy Qytaı ımperıasy baıtaq daladan ultaraqtaı jer jaýlap ala almady...

— Sál toqtap tur... Káne, ádil tóreshi kitapqa úńilip kórelik.— Vıktor Vıktorovıch sóreden birneshe qalyń kitapty sýyryp aldy. Arasyna belgi qaǵaz salynǵan betterin tezdetip ashty.— Tarıh atasy Gerodot skıfter týraly bylaı depti: «Bul elde mys pen altyn atkópir.

Olardyń naıza, jebe, aıbalta sıaqty qarý-jaraqtary jezden soǵylǵanymen, onyń esesine bas kıimderi men beldik, kisesinen bastap, at ábzelderine deıin altynmen aptalǵan». Kúni keshe esikten tabylǵan Altyn kıimdi adam esińde shyǵar?

Jigit basyn ızedi.

— Al, jaraıdy, Gerodotqa kúdikpen qaraıyq. Al belgili geolog S. X. Boll bir ǵana Jezqazǵan tóńiregindegi ken-qazba qaldyqtaryn zertteı kelip, bizdiń zamanymyzǵa deıin mıllıon tonna ken óndirilgenin, odan ondaǵan myń tonna jez alynǵanyn anyqtap otyr. Myna bir jazýshy óziniń «Kúńgir-kúńgir kúmbezder» atty kitabynda akademık Álkeı Marǵulannyń «Ortalyq Qazaqstandaǵy Beǵazy-Dándibaı» dep atalatyn eńbeginen úzindi keltiripti: «Ortalyq Qazaqstan eskertkishteriniń maǵlumattary bul jerde qola dáýirinen keıin, bizdiń zamanymyzǵa deıingi XIII—XII ǵasyrlarda-aq temirdiń molynan endirile bastaǵanyn spektraldi taldaý anyqtap berip otyr... Úlken óndiris — árqashan da úlken mádenıettiń aıǵaǵy».

— Sol úlken mádenıetimiz qalaısha, qaı zamanda quryp ketken?

— Uly Karl Marks ony da túıindep aıtyp bergen... Mine, qara: «Kochevoe hozáıstvo ne poddaetsá, ne podlejıt sovershenstvý...» Kóshpeli ómir salty tym-tym uzaqqa sozyldy. Óıtkeni, ol jergilikti jerdiń geografıasyna, klımatyna ábden laıyqtalǵan sharýashylyq bolatyn. Esesine úlken mádenıet qaldy bizge. «Kúńgir-kúńgir kúmbezimiz» taǵy bylaı deıdi: «Tarıh sahnasynda úsh myń jyl shamasynda tasy órge domalaǵan ózindik bolmys-bitimi bólek kóshpeliler ımperıasy búgingi urpaqtary úshin baılyq ta, bak ta qaldyrǵan joq. Sóıtse daǵy oısyz kózge shalyna bermes asyl mura — tirshilik saltynyń bolmys-bederi bizdiń kindigimizdi alys zamanalarmen jalǵastyryp jatyr. Sonyń bir salasy — ónerdegi dástúrdiń sabaqtastyǵy»...

— Ol — bas kespek bolsa da til kespek joq degen uly erkindik... Mahambettiń Jáńgir hanǵa: «Han emessiń, qasqyrsyń, qas albasty basqyrsyń»,— dep betin tilip aıtyp salýy, ol — sábı týǵan kezde, adam ólgen kezde bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp, ujym kórsetý, ol—búkil álemdik arhıtektýraǵa kúmbezdik úlgi syılaǵan kıiz úıler, ol — búgindegi Qurmanǵazy atyndaǵy ult aspaptar orkestri, «Otyrar sazy», ol — aqsaqaldy, anany, úlkendi syılaý, kishige qamqorlyq kórsetý, ol — neshe san tomdyq batyrlar eposy, ol — «Bes ǵasyr jyrlaıdy», ol — otyz kún oıyn, qyryq kún toıǵa sozylatyn ulttyq oıyndarymyz, aqyndar aıtysy... Rım amfıteatrynda on úsh jasar patrısıı qyzy saýsaǵyn tómen shoshaıtyp: «Ólim! Ólim!» dep, gladıatorǵa ajal tilese, kazak, dalasynda túrme bolmady, quldyq dáýirdi bastan keshken joqpyz. Bıliktiń bir tizgini áıel qolynda boldy. Qypshaq Táńirqyzy qol bastap, basqynshy Kır patshanyń basyn aldy. Keshe ǵana jońǵarǵa qarsy shapqan Sháıgúl qyzdyń molasy Mańyraq taýynda jatyr...

— Bul aıtqandaryń tek kóshpeliler mádenıetiniń bizdiń zamanymyzǵa úzilip-tamyp jetken jurnaqtary,— dep, qaıta serpildi hatshy.— Sonan keıin oq-dári shyqty, myltyqqa ıe adam jer júzine bıligin júrgizdi. Óris taryldy — buryn Túmen, Ob jerin jaılap, Shý men Túrkistandy qystaıtyn qalyń el Ertistiń jaǵalaýyn jaǵalap, jaıylym izdedi. Áýeli tórt túlik maldan, sonan keıin elden kúı ketti. Jońǵar basqynshylyǵy tusynda sol uly mádenıetine qosa bútin qazaq halqy quryp kete jazdady. Búlingen, shabylǵan el Rossıa ımperıasyna qol sozdy. Onyń progrestik, regrestik sıpatyn ekeýimiz jaqsy bilemiz. Ybyraı, Shoqan, Abaı sekildi jaryq juldyzdar qazaq kóginde sónip-janyp, sónip-janyp turyp, birtindep aǵyp jatty. Týrasyna kelsek, ishki-syrtqy ústem tap bar, demil-demil oralyp soqqan juty bar, halyq qurýǵa aınaldy. Oǵan dálel retinde, ekeýimiz myna bir qarabaıyr esepke úńilip baıqaıyq. Otyryqshy men kóshpeliniń aıyrmasy qandaı? Otyryqshy qara sharýa kóktem týa tańnyń atysynan kúnniń batysyna deıin mańdaı terin bes ret sypyryp, jer jyrtady, jazdyń shilińgir ystyǵynda eginin baptaıdy, kúzde pisken astyqty oryp, baýlap, bastyryp, iship-jemnen qalǵanyn bazarǵa aparyp satady, pulǵa aıyrbastaıdy, qysta da qarap jatpaı atyn jemdep, arba, ábzelderin jóndeıdi, soqasyn qaıraıdy, qambasyn ázirleıdi. Ár kúni, esepteýli, saǵaty sanaýly. Máselen, ózin kók bazarǵa baryp, kókónis satyp alyp kórshi. Eń aldymen qaptaǵan qalyń adamdarǵa qaqtyqpaı-soqtyqpaı, ózińdi óziń durys ustap, tártip saqtaýyń kerek. Odan keıin ýkrop, pıaz, pomıdor satyp turǵan baqalshymen jyly-jyly sóıleskeniń jón; ol bireýdiń eńbegiń emes, úı irgesindegi aıadaı jerge mańdaı terin tógip esirgen óz eńbegin satyp tur. Olardyń arasynda saýda saqal sıpaǵansha dep qaltańdy baǵyp turǵandar, jasyrmaımyz, joq emes, ıaǵnı jelinip qalmas úshin esep kerek, saýat kerek. Kórdiń be, bir kók bazardyń tóńireginde qanshama psıhologıa, tártip pen etıkanyń toǵysyp jatqanyn. Otyryqshy men qala adamy muny bilýge tıis, bilmese úırenedi. Al kóshpeli aýyldaǵy jaǵdaı budan góri basqasharaq. Olar kún, saǵat emes, jaz - jaılaý, kúz -kúzeý, qys - qystaý, kóktem — tól maýsymdaryn sanap, uzyn eseppen kún keshti. Myńǵyrǵan tórt túlik maldy on shaqty jylqyshy, sıyrshy, túıeshi, qoıshy baǵyp-qaǵatyn. Iaǵnı bútkil aýyl jańaǵy on shaqty adamnyń eńbegin saýady da, qalǵany jıyn-toı qyzyqtap, at ústinde kún ótkizgen. Álgi myńǵyrǵan maldy jalǵyz-aq jut qyryp tastady, keshe ǵana tórt qubylam saı dep kúpingen aýyl aq taıaǵyn ustap, el aqtady, esebi bir-birine jalǵaspaı, ólgeni tirilmeı, óshkeni janbaı otalyp otyrdy. Bul otarlaý zamanyn aryda Abaı atap, beride Muqtar aǵań jerine jetkize qaza aıtyp, jazyp ketken. Osyny bastan ótkizgen shaǵyn ǵana halyq álem ádebıetiniń sapynan laıyqty ornyn alǵan óleń, batyrlar jyryn, sheshendik sózderdi, ertegi, hıkaıalardy qaldyrdy. Halyq, mine, osyndaı aýmaly-tókpeli ekonomıka, soǵan yńǵaılanǵan minez-qulyq, rýhanı ómir, psıhologıamen jıyrmasynshy ǵasyr tabaldyryǵyn attady.

Sovettik zaman búkil el ómirine, qazaq halqyna túbegeıli silkinister, ózgerister ákeldi. Bir qatar aýyl attan túsip, otyryqshyǵa aınaldy. Baı-tóreden qutylyp, tóskeıde maly, tósekte basy birikken jamaǵat aýyl-aýylymen toptasyp, ujymdasty. Qolyna qaıla aldy, partaǵa otyrdy, el bıligin ustady. Jer ústinen baqyt taba almaǵan halaıyq ejelden aspanǵa úmit artyp, kóz tikken. Ushar qanaty bolmaǵasyn qıal pyraǵy — Taıbýryl, Kerqulany zeńgir kókke áýeletip, sorǵalatqan. Tiktep tıgen tuıaǵy tas ılegen keshegi sol Taıbýryldar búgin kosmos korablderine aınalyp, ǵaryshqa kóterildi. Respýblıka san ǵasyrlyq tarıhty alpys-aq jylda attap ótip, bas aınalatyn, kóz buldyraıtyn kosmostyq jyldamdyqqa kóshti.

Qalaı oılaısyń, osy myń jyldyq joldy ne bary alpys jylda basyp ótip, artqa tastaý ońaı ma? Ǵaıyptyń kúshimen eshteńe jasalmaıdy. Endeshe, bul erdiń eli shydaıtyn uzaq ta qıyn sapar.

Kosmos korabli ǵaryshqa samǵaǵan kezde, kosmonavtqa ǵalamat kúsh túsedi. Zor jyldamdyqtyń aǵynyna ilesken bizdiń psıhologıa, minez-qulyq, rýhanı ómirimizge sondaı salmaq túsip otyr. Jylandy jeti ret kesseń de kesirtkelik áli bar, basyn shapsań da, jer soǵyp, shıyrshyq atqan quıryǵy búgingi urpaqty qyzyl asyqtan shyp-shyp qaǵady. Komandırovkadan sen kórip, jırenip kelgen Qytandar «Abaı» epopeıasyndaǵy jylym, kólgir Ázimbaıdan nesi artyq? Túpten kelgende ol jylmyńyń Ázimbaılardan góri qaýipti, aılaly. Feodal Ázimbaılar ashyq qımyl jasasa, Qytanyń jer astymen soǵysady. Ústindegi kostúmi, basyndaǵy qalpaǵy, júris-turysy, sóz saptasy, kórshi-qolańmen qarym-qatynasy siz ben bizdeı. Áıtpese qalanyń qaq ortasyn oıyp otyryp, eki bólmeli páterge bola qyzyn saǵan qosaqtaǵysy kelgen Ázıma apaıyń da Qytannyń qaladaǵy syńary. Máselen, óziń de Qarashashtyń basyna qandaı taýqymet salyp otyrsyń. Bala jastan tárbıelegen áke-shesheń bolsa, lap etken sezim jetegimen búldirshindeı jas qyzǵa úılener me ediń... Dalada boı jetip, taǵdyrdyń buıryǵymen oıda joqta qaladan shyǵyp qalmasa, Qarashash salǵan betten seniń etegińnen ustar ma edi? Yń-jyńnan esi shyǵyp, es tutatyn adam izdep jaltaqtap júrgende, sen jolyǵa ketkensiń. Aýylda júrse áýeli jastaıynan birge ósken qurbylaryna, jeńgelerine, sońynan áke-sheshesine aqyl salar edi. Ashshy da bolsa shyndyq kerek, olar esiń bar bolsa, bul jigitke jolama der edi, óıtkeni ekeýińniń arańda albyrt sezimnen basqa baılanys az.

El shaban da shardaq at ústinen túsip, aıshylyq alys jerdi bir-aq kúnde alatyn avtomobıl, poezd, samoletke mindi. Minip qana koımaı, quıyndatyp bolashaqqa bettep bara jatyr. Álgi avtomobıl, poezd, samolettiń basyna ıe bolý kerek, al ol úshin úlken óner, bolattaı berik minez, alǵyr bilim qajet. Ótken qaıtyp kelmeıdi. Bolashaqty oılaý kerek, náýbeti. Jańaǵy aıtqan jaman qasıetterden jırenip, uly mádenıettiń altyn synyqtaryn jınaý kerek. Onyń bári birden úıirilip kele qoımaıdy. Keıde jón bilmeseń, temir kólikti júrgize almasań, bir burylysta aýdarylyp ta qalasyń. Eski men jańanyń kózge kórinbes názik, biraq bitispes kúresteri barlyq býynda, tipti bir semányń ishinde de qyzý júrip jatyr. Bir aıaǵymen anaý zamanda, ekinshi aıaǵymen búgingi zamanda turǵandardyń ishki dúnıesinde de osy taıtalas.

— Oǵan kelip soǵys kılikti...

Vıktor Vıktorovıch ornyna otyrdy.

— Soǵys halyqtyń eń sanaly bóligin alyp ketti. Esesine el basyna túsken qıyndyq ınternasıonaldyq rýhymyzdyń irgesin bekite tústi. Olar ákeń Sypataı, ol men, ol Álfıa shesheń, ol — sendersińder. Al Ázıma apaıyń, Qytan, Demánychtar — olar qoldyń kiri. Jeti atasynan beri qalalyq qazaq joqtyń qasy, olar qalaǵa keıinnen kele bastady. Daladan qalaǵa kelý ońaı sharýa emes. Qalanyń záýlim saraılaryna kúpi, tymaq, saptamamen kirý qıynnyń qıyny. Buǵan shydaı almaǵandar jeńildiń asty, aýyrdyń ústin tańdaıdy. Sen solarǵa kezikkensiń. Al bul ótkelekten ótken, oı-túsinigi ornyǵyp bolǵan myqty qazaqtarǵa senip qysqa qolyń ázirge jetpeı jatyr.

Qınalǵanyń jaqsy. Tek qınalystyń sebebin kórshińnen, kelinshegińnen izdeme, taban astyndaǵy jer astynan, tereńnen izde.

Yrǵalaqtaǵan Eltaı:

— Raqmet... Búkil ǵumyryma jetetin sóz aıtyldy, men bilsem. Raqmet! — dep keldi de, eń qarapaıym, eń kerekti suraǵyn qabyrǵadan qoıdy.— Ne isteý kerek?

— Aldymen óziń aıtshy?

— Eń aldymen Qarashashty izdeımin, — dedi aıqyn, anyq únmen, — Jetim óstim. İshte jatqan perzentimdi jetim qaldyra almaımyn.

Hatshy ornynan turyp jeldetkishti ashty. Tunyp turǵan temeki tútini seldirep sala berdi. Kók ıisi shym-shym sezildi.

— Aǵashtar búr jarypty,— dedi Eltaı.

Vıktor Vıktorovıch te syrttaǵy kóktemge terezeden uzaq qarady.

— Seniki jón, Sypataıych. Bolashaqqa better jolyńdy kelin men balańnyń qasynan basta. Syrttaǵy biz jibergen qatelikterge ishte jatqan bala jaýap bermeıdi. «Balanyń janarynan aǵyp túsken bir tamshy jastyń qasynda búkil álemniń qaıǵy-muń, zary túkke turmaıdy» degen Fedor Mıhaılovıch Dostoevskıı. Ashý aldymen, aqyl sońynan. Baıaǵyda tabanymdy týǵan jerdiń topyraǵy tartyp júr degensiń, qatelespesem. Qarashash bul kúnde sol týǵan jerińde... Qarashashty taýyp al, ata-eneńe júz kórset, armansyz syrlas, aǵat isterin úshin aldynan ótip, keshirim sura, jamandyǵyńdy jasyrma, jaqsylyǵyńdy asyrma. Osydan shyǵa bilseń, bul sapardan qosaǵyńmen qosa aǵaryp qaıtatynyńa shágim joq.

Eń bastysy — el tanısyń. Az qaıǵyny týys, kóp qaıǵyny el basady. Jamandyq ylǵı da jer betine jaqyn, jaqsylyq anaý-mynaýdyń zeıini jete bermeıtin tereńde jatady. Sol jaqsy qasıetterdi kelin ekeýiń qol ustasa júrip izdeńder. Alys jolǵa bettegen el kerýeniniń qozǵaýshy kúshi, qara narlary da sol eńbekqor dala. Óser el ana men balany tóbesine kóteredi, óıtkeni ekeýi de ulttyń bolashaǵy, qarttar seni syrtqa tebe qoımas. Reti kelse jatsynbaı, jatyrqamaı, tirligi men birligine bilek sybanyp aralasyp ket. Qarýyń men qaıratyń jetpese túk qaıǵyrma, aq nıetińe olar razy. Eti tiri azamatsyń, eń aldymen eńbegińdi, sonan soń shyndyqty saý. Budan bylaı osy eńbek pen shyndyq — saǵan áke men sheshe.

Eltaı olqyly-tolqyly. Bul kesim sońǵy kezde ózin de jıi mazalap júr edi. Qarttyń da buǵan saıma-saı kelgenine ishteı qýanyshty.

— Jumysty qaıtemin?— dep, tizgin ushyn hatshy ákesine tastady.

— Erteń bas redaktoryńa kir de, bir aıǵa kezekten tys demalys sura. Bermese ótinish jaz da, jumystan bosanyp júre ber. Áıtpese men telefon shalaıyn, ol kisimen júz tanystyǵym bar edi. Aýyldaǵy eń basty sharýańdy tyndyryp qaıtsań, jumys taýyp berý qıyn emes. Týǵan jer tabanyńnan tartyp, sol ólkede qalyp qoıarsyń, — dep jymıyp qoıdy, — Orystyń tarlan jazýshylarynyń kóbi kezbe bolǵan, qysqasy, elden kindigińdi úzbe. Bul sapardan maǵynasy úlken-úlken uǵymdardy taýyp qaıtatynyńa men kepil. Qarajat jaǵynan qysylma. Búgin bizge qonasyń. Qona jatyp qansha som kerek, oılan da tańerteń aıt. Sálem-saýqat, jolyń bar, kem alyp júrme esebińdi. Qalaı? — dep, Eltaıǵa bar denesimen osharyla qarady.

— Bolsyn! — dedi Eltaı. Ornynan turyp, terezege jaqyndady. Aqsham jamyrapty. Aýa taza. Qasyna kelgen hatshy tereze jaqtaýyn ekige aıyryp ashyp tastap edi, taý jaqtan samal lekip tur ma, keýdeleri káýsar aýaǵa tolyp, tynystary keńip sala berdi.

— Tilimdi alsań, bararda da, qaıtarda da samoletke jalynba, — dedi Vıktor Vıktorovıch tereze keneresinen qys boıy shógip qalǵan shańdy qyl shótkimen syrtqa sypyryp túsirip jatyp.— Asyly, poezd, avtobýs, aty bar, jerden baýyryn aıyrmaǵan kólikke aıaq art,— dedi.

«Qart adamnyń jany aıaýly, samoletke sene bermeıdi. Soǵan basyp tur-aý».

— Nege olaı dedińiz?

— Halyqtyń qaınaǵan qalyń ortasyna bara jatyrsyń. Kórsem, bilsem, qanyqsam degen jaqsy nıetiń bar. Sondyqtan samoletke minip kergime, basyńdy ıe baryp, úlken tabaldyryqty kishi peıilmen atta. Halyqty tanımyn deseń, aspandama, qara jerden kús tabanyńdy aıyrma. Saǵan kerek halyq poezd, avtobýs ishinde teńselip otyr, at ústinde mıtyń-mıtyń jorǵalatyp ketip bara jatyr. İzdenimpaz kóz solardyń ózinen-aq biraz qyr men syr tanyp, ajyratyp alady. Qyz Jibekteı apańdy bir kórý úshin Tólegen aǵań aıshylyq alys jer shalyp kelip, erinbeı-jalyqpaı qyryq kóshti bir-birlep aralaǵan. Qazirgi qyryq kóshiń halqyńnyń salqar kerýeni. Al kelin shyraq sen úshin kim, ony óziń bilesiń.

Eltaı jymıdy.

— Sóz bar ma...

ÚSHİNSHİ BÓLİM

— Adamzatty qorǵaı júrip, qan bastyq,
Adamzattyń azǵynymen arbastyq.
Alasapyran arpalystan aman qap,
Adamzattyń ómirimen jalǵastyq.
Bul dáýirdiń betin bizder ashqanbyz,
Bolashaqqa solaı qadam basqanbyz.
...Bizder — áli jan baspaǵan asqarmyz,
Bizder — áli jazylmaǵan dastanbyz.
Biz jarattyq mynaý ǵajap ǵasyrdy,
Tarıhy onyń bizdermenen ashyldy.
Bizdiń myna qoltańbamyz basýly,
Qurmetteńder, jıyrmasynshy ǵasyrdy!

MUQAǴALI MAQATAEV. «Qurmetteńder, jıyrmasynshy ǵasyrdy».

***

Tymyraıǵan eki jigit kabına ishinde úndemes oınap otyr.

Bul oıyn baqandaı úsh saǵat buryn sovhoz ortalyǵynan shyǵa bastalǵan. Bastaǵan — Sárál.

...Egeýdeı qatty seleý shashy japyraıǵan kepki astynan shashyraǵan qońqaq muryn, qalaqtaı ǵana shıki sary jigit júk mashınasynyń tórt dóńgelegin tórt teýip, kabınaǵa kire bergen. Sol kezde keńse jaqtan:

— Sárál, áı, Sárál, toqtaı tur! — degen myltyq zatvoryndaı shaqyldaǵan daýys estildi. Moıyn bursa, kisi ertken sovhoz dırektory eken.

Sol aıaǵyn temir tepkishekke, oń aıaǵyn ishke, oń qolyn rúlge, sol qolyn esikke artqan shofer ańtarylyp tur. Dırektor tý syrtyndaǵy kisige burylyp, álsin-áli birdeńe deıdi. «Aýdannan kelgen ýákil me?— Ol kúdigi tez tarqady.— Dırektordyń qara «Volgasy» turǵanda ýákil munyń sharqysh mashınasyn qaıtsin». Dırektor ortadan joǵary boıy bar, muryndy kelgen aq sur jigitke qarap turyp, shoferge qaratyp sóıledi.

— Sárál, myna kisi Súkeńe qonaq. Jolaı mashınańdy baıqap, baıqap, basty shaıqap... Alystan kelgen meımandy jol soǵyp tastamasyn. Al, Eleke, sát sapar! Qaıtar jolda bizge soqpaı ketpeńiz!— Sóziniń sońyn jypyldatyp jibergen el aǵasy «Elekesiniń» qolyn qysty ma, joq, álde ánsheıin jeńine saýsaq tıgize saldy ma, qoshtasýdyń yrymyn jasady da, keńsesine qaraı domalap berdi. Sárál til qatpady, kepkisiniń astynan semiz portfel súıretken jigitke tuzdaı kózin qadady, ishteı: «Búıtip áspensitetindeı qaı áýlıesiń?»— dep tur. Qotyr atqa soqyr at úıir, bul qudaıdyń keremetin qoısaıshy, «áýlıe» de qyzyl sózge joq eken, bıik qabaǵynyń astynan Sárálge: «Qaqańdaǵan sharýashyl sary shal túbi senen shyǵar», — degendeı tunjyraı kóz tastady, ishke kirdi. Shofer esikti sart japty. Álgi shaqpaq denesin bylǵary oryndyqqa egep-egep, nyǵyzdanyp aldy da, kúnqaǵary bir eli kepkisin kózine ıtıtip túsirdi, jaǵasyn tik kóterip tastap, shekesimen arqalyqty úıkelep ary qısaıdy. Sáráldiń bir qoly barankada, ekinshi qoly jyldamdyq aýystyrǵyshta, otyryńqyrap qaldy. Otaldyrǵysh kiltke qol soza berip:

— Súkeńe kim bolasyz? — dedi.

Ary qaraǵan anaý;

— A?— dep, basyn julyp aldy.— Sálemetsiz be?

Shofer myrs etti: «Aman bol...» Tóre bolsyn, qara bolsyn, sálem kerek:

— Esensiz be? Súkeńniń...— dep soza berip edi, jigit: «Súkeńi kim? Ne shatyp otyr?»—degendeı kózi úlkeıe berip, birer mınýttan soń esine áldene túskendeı, kirpigi jypylyqtady.

— A-a... Kúıeý balasy bolamyn...

Shoferdiń shyqshyt eti búlk etken. Mańdaı áınektiń dedegesinen salbyraǵan qyzyl tumsyq amýlet maımyldy bir kijinispen túrtip edi, qoldy-aıaqqa turmaı bıleı jóneldi. Al sodan eski saldamasyn jaý qýǵandaı ańyrata aıdasyn. Dırektordyń «jaı júr» degen tilegi aıdalada qaldy. Alǵashqy saǵatta aq sur jigittiń jatysy jaıly boldy; qıyrshyq tas tóselgen, atqan oqtaı túzý jol asfáltińnen kem emes, «sharqyshyń» qoltyǵyna qanat bitkendeı sorǵydy da otyrdy. Aqyryn yrǵatylǵan maımyl da mazaly. Tek tas jol taqtaıdaı tegis daladan qyrqa-qyrqa taý arasyna suǵynyp kirisimen beline qamshy tıgen jylandaı ıreńdeı bastady, sol muń eken, alǵa bir, artqa eki loqý bastalyp bersin. Shoferdiń eki qoly men eki aıaǵy rúl, jyldamdyq aýystyrǵysh, pedal, tormoz arasynda tynym tappaı sart ta surt. Órge qaraı yryldap órmelegen mashınanyń ishin kók tútin men benzınniń sasyq ıisi aldy, jolaýshy jigit basyn kóterip, keńsirigine jyljyǵan kepkisin mańdaıyna asyrdy, shylym shekti, bir qyzyǵy, sıgaretten bosaǵan qorapty terezeden ytqytyp jibermeı, jumarlap-jumarlap qaltasyna saldy, qaradan qarap jymıdy. Jymıtqan amýlet maımyl edi. Qyzyl tumsyq qara maımyl kabına ishindegi kishkene avtoınspektor sıaqty, mashına oıqyl-toıqyl shuqyrlardan qarǵytyp, sekirtip óte shyqsa, qoldy-aıaqqa turmaı bıleı jóneledi, ony aıtasyń, «Baıqa! Kózińe qara!» degendeı mańdaı áınekti, odan shoferdiń kepkisiniń kúnqaǵaryn teýip, sart-surt soǵylady, al jol túzelip, mashına jýasyp sala berse, jýsannan alasa, betegeden bıik mop-momaqan, kóshe ortasynda turǵan avtoınspeksıa serjantyndaı óz osinen jaılap aınalyp qoıady.

Qorap syrtyndaǵy «Qazaqstan» degen qyzyl jazý kózine ottaı basylǵan shofer alaıa qarady: «Qorapty qaltasyna salyp qoıýyn... Qalanyń qalpaqty qarataıaǵy eken. Báse, kıimi de, bıttiń qabyǵyndaı juqa. Gazet betin bermeıtin bir myqtyǵa tıdi dep edi. Qarny salpıǵan dókeı me dese, jap-jas ezi». Gazdy basqan ústine basa tústi. Manaǵy manaǵy ma, mashınanyń ishti túıgen loqyly múldem jıiledi. «Qazaqstandaı» shylym shekken qalanyń qarataıaǵy ol súrkildi buıym qurly kórmedi, jer túbindegi Almatydan osy úshin ádeıi kelgendeı arqalyqqa tastaı salǵan basyn alaı da, bylaı da bulǵańdata kelip, aqyry shoferdiń ıyǵyna súıedi. Qýshyq tanaý jigittiń pyshaq janyǵandaı jaǵy men júdeý júzine kózi túsken Sáráldiń júregi azdap jylydy. Jol azabyn ol jaqsy biletin. Gazdy azaıtty. Syrttan qaraǵanda bir-biriniń ıyǵyna bas súıegen jan joldastaı, shyndap kelgende, tústep bolmasa attaryn da bilmeıtin ekeýi ary tart ta beri tart qyzyq qalypta tús aýa Keregetasqa áýpirimmen jetken.

Mashına qopań etkende, Sárál bir bulqynyp edi, shoferdiń maı sińgen ıyǵyna shekesin armansyz egegen jumbaq jigittiń basy tómen túsip ketti, jalma-jan kezin ashty, tizesinde shelpekshe japyraıyp jatqan bylǵary kepkisine jarmasty. Onysyn tóbesine elpildetip apara berip, uıqyly-oıaý qalypta kabınany maǵynasyz sholyp shyqty, kepkini tizesine keptep kıgizdi, myqtap esinep alyp, qol oramalyn sýyrdy, ezý ushyn, kóz ańǵalaǵynyń aldyn sıpady. Júk mashınasy keń aınalyp baryp pys toqtady, lezde benzın ıisi tanaý jardy. Uzyna jol boıy ýildep soqqan jel ıis-qońysty jolatpaǵan eken, sonyń básiresi endi eselep qaıtyp jatyr.

Shofer qulashyn jazyp kerile berdi de, jalǵyz emes, ekeý ekendigi esine tústi me, arqalyqqa jaı ánsheıin tastaı saldy. Talǵan kózi sál-pál jasaýraı:

— Súkeń qystaýy osy! — dedi.

Ortalyqtan sýyrylyp shyqqaly bir tynbaǵan uzaq gýil men ishti túıgen sansyz súrkil esterin tandyryp tastaǵan dańqurdas jigitter alǵa eńkeıe túsip, mańdaı áınekten syrtqa beı-jaı úńilip, únsiz otyr. Tynysh... Jel ýildeıdi. Belinen shoıyrylyp, kıreleńdep jatqan alasa da uzyn qora, sý men kóńge bógip bylshyǵan qara qoshqyl qotan, aǵash qorshaý jáne sylaǵy túsken shıfer shatyrly qara qojalaq úı... Sıgaret talyndaı appaq, tek ushtary kúıelesh-kúıelesh beton murjalar shatyrdan shoshaıady: bireýinen qulaǵan tútinniń bir oramy úı yǵyna jyǵylyp, jer baýyrlaı shubalańdap, saıǵa qaraı qashyp barady, jas ettiń toq ıisi tanaýdy demil-demil qytyqtaıdy. Úı yǵyndaǵy kerme aǵashta er-toqymy alynbaǵan kók dónen múlgip tur: quıryq-jalyn sýyldaǵan jel taraıdy. Tas laqtyrym jerden jarqash-jarqash jartas óre túregelip, aspanǵa tike órmeleı jónelipti.

Astyndaǵy mashınanyń jyl on eki aı dúrili men móńkýine eti ólip ketken Sárál esin erterek jınady, basyn silkip tastap, maımyldy túrtip qaldy.

— Túseıik...

Degenshe úı aınalyp shyqqan shal bir basyp, eki basyp, beri jaqyndaı berdi, Eltaı da kabınadan apyl-qupyl túsip, jedel basyp qarsy salǵan. Nege ekeni belgisiz, «Túseıik...» dep jedeldetken Sárál ishte kúıbeńdep qaldy. Shamasy, qaıyn ata men kúıeý balanyń tóske tós tıgizip, jyly-jyly kórisýine bóget, kózge túrtki bolmaıyn dese kerek.

Juqa plashynyń jel julqylaǵan etegi Eltaıdyń qara sanyn sartyldap soqty; jyly kabınada baıqamapty, qubyladan ańyrap soqqan yzǵyryq etten ótip, súıekke jetkendeı eken. Muzdaı sýyq áldene jaýyryn tusynda ne tómendemeı, ne joǵarylamaı, qaryp turyp aldy.

Áıtse de namys kerek, kelip qalǵan sary shalǵa:

— Assalaýmaǵaleıkým!—dep, kótere úndep edi, salpyldatyp dúrbi taqqan qartyń oǵan qulaq qaqpady, sálem alǵan túri me, boqtaǵany ma, jipteı juqa erni jybyr etti, kózi shatynap qasynan óte berdi. Bir japyraq betinen Qarashashqa uqsaıtyn nyshan, belgini taba almady. «Sol ma, emes pe?» — degen kúdik mıyna sart etken Eltaı qalt turdy da qaldy. Saptamasynyń saýyryna tebinginiń teri ábden sińgen shalyń sol alǵan betinen tanbaı, kapotty kóterip tastap, syrtqa lap bergen býdaq-býdaq býǵa bet sharpyta áldeneni shuqylap jatqan shoferdiń janyna taltaqtap bardy. Bala qyzdyń tulymshaǵyndaı shashaǵy bar buzaý tis yrǵaı sap qamshy qonyshta. Shofer shirkin jata qalyp at úrkitetin taz neme me, álde áýeli taý asyp, tas basyp, jem ákelgen eńbegin ótkizgisi bar ma, sálem bermedi. Eltaı qarap turyp aıdalada qaldy. Ony kóńiline dyq alǵan joq, eki sáleminiń bireýi jaýapsyz qalatyn jetim ǵoı. Sharýa shalǵa jel ótinde qaltyraǵan sybaı-saltań jigit dári me, taýyqtyń tanıtyny tary, qarttyń biletini kóktemniń kók ózeginde aryq-turaqqa qurama jem ákelgen órkeniń óskir shofer jigit.

Shal aǵynan aqtaryldy.

— Jol ortada batpaı, shatpaı, aman-esen jettiń be? Eki kózimiz tórt bolyp, uzyn jolǵa kesheden úńilip ek.

Qalyń býǵa basyn kómgen Sárál qarıaǵa moıyn burmady:

— Neshe toqtyńyz óldi?— dep, kúńk etti.

Shal eki búktegen buzaý tispen mashına dóńgelegin perip qaldy.

— Nıetiniń jamanyn... Óler edi, Sarybulaqtyń asýynan óte almaı, ıtinip-tartynyp, kók taıǵaqtap jatsań. Sonan soń el-jurt aldynda basyńmen jaýap berer eń.

Yqqa betin berip, búrsıińkirep turǵan Eltaı ań-tań: «Mynalaryń qaıtedi? Qazaqtyń aqsaqaly men balasynyń sálem sózi osy ma? Ár aýyldyń ıti qara qasqa, salty basqa-basqa ma álde? Sarybulaǵy nesi? Mana qalǵyp-shulǵyp otyrǵanda yńyranyp óte shyqqan ekemiz...»

Sárál sol toıǵanymen toqtaldy. Kapotty jaýyp, maı-maı qolyn shúberekke súrtti.

— Súke-aı! — Eltaıdyń ishi qyp etti — «Sol eken!» — Ýdaı tilińiz-aı, tilińiz... Shaǵyp alǵanda kórde jatqan arýaq aýnap túsedi. «Ákesi» dep jem ákelsek, qamshyńyzdy shoshaıtyp: «Jolyń, áne!» — dep shalqaıasyz. Egeskende tartqannan tartyp Japekeńe asyp ketsem, meni shaýyp alar ma edińiz.

Shal taısalǵan joq:

— Qatqanyńnyń basy!— dep, Sáráldi múrdem ketirdi.— Saqalymdy syılap kelgeniń jaman qatty. Japparqulda jan bar ma, seni Keregetasqa men aıdap ákeppin be? Júnbas dırektoryńnyń: «Súleı shalǵa soqpaı ketpe! Erteń el aralaǵanda qystan qalǵan kári jiligin asyp berip, dúıim jurtqa taba qylar»,— degen bir aýyz sózi de.

Jigit jarqyraı kúldi.

— Qoıdyq, Súke! Saýyr-Saıhan óńirinde sizdi kim sózden jeńgen, — dep, yǵyna ońaı jyǵylyp, astyna kópshik tastady. Sóıtip sart ta surt saıysqan shal men Sáráldiń sózi suıyldy. Teke tiresten seskenip, ish jıyp qalǵan Eltaıdyń da óńi kirdi. Mynaý qotıyn minez — ózara dos, syrt kózge qas shopan shal men shofer jigittiń qanǵa sińgen kúndelikti ázil-qaljyńdary tárizdi.

— E, báse, boran, shamańdy bil, jel, baǵytyńdy bil...— dep, shal taqpaqtaı berip edi, Sárál qaıta shalqydy.

— Oıbý, siz jeńilgenińizdi bilmeıdi ekensiz, Súke! Dál búgin jer bolyp jeńilmeseńiz arǵy qolyńyzdy beri ákelińiz. Sizdi sózden astyna burap soǵatyn tilmárdi júnbas dırektoryńyz sonaý Almatydan ádeıi aldyrypty. «Súkeńdi ońdyrmaı bir jyǵyp bermeseńiz, byltyrdan beri ishken asym boıyma batpaı júr», — dep, maǵan ertip jiberdi.

— Onysy kim taǵy?— Óz-ózine ańdaýsyzda rabaısyz suraq qoıǵan shal qunjyńdaı beri burylyp, Eltaıǵa jalt qarady.

— Kim, kim? Qudaı qosqan kúıeý balańyz! — Sárál qyzdy-qyzdymen ádepten attaǵanyn kesh ańǵardy, álde ata men bala arasynda artyq ekendigin sezdi me, dereý mashına aınalyp ketti.

Jer túbinde jatyp bir-birin jaqsy bilse de, betpe-bet júzdesip kórmegen ata men kúıeý bala osylaısha oqys kezdesti. Súkeńdi kim bilsin, qysqa ǵumyrynda qaıyn ata aldyndaǵy syn-synaqty bastan ótkermegen Eltaı qatty sasty. Qushaq aıqastyraıyn dese, jigit basyna jaraspaıtyn ushqalaqtyq bola ma deıdi, qaqqan qazyqtaı tura bereıin dese, kishini aldynan kóldeneń ótkizip kórmegen eski kóz qart kóńiline alýy yqtımal. Al, jańa Sárálmen qurdas-zamandastaı sózben qaǵysyp, eki aıaǵyn bir etikke tyqqan áýeıiligin nege saıasyń? Oıy on taraý. Bóten mektepten kelgen dúbára baladaı tym jasqanshaq. Toqyraǵan kúıeý balanyń halin sezdi me, shal beri bettedi. Qyzyl jıek kózin týra qadap:

— At-kólik aman ba, qaraǵym? — dedi. Úni jyly. Soǵan boı aldyryp qalǵan Eltaı alǵa qadam basyp edi, búktegen qamshysyn arkasyna salǵan Súkeń dál tumsyǵynyń astynan jaılap basyp, jaıbaraqat óte berdi.— Áttegene, ákesiz ósken ekensiń... Bergen sálemińnen tanydym. Úıge júr!

Amal joq, kibirtik basyp, shyrpynyń qorabyndaı sharshy da shaǵyn shaldyń sońynan erdi. Qaladan ketken Qarashash ne aýylda, áıtpese osy mańaıda, quryǵanda ata-anasyna bir soǵyp ketken. Eltaı osy túıinge tireldi. Shaldyń myna qas-qabaǵy ekeýińniń arańdaǵy qıǵylyqty bilemin deıdi. Syrtqa teppedi, ish-baýyry da ezilmedi. Bir esepten, Eltaı buǵan ishteı qýanyshty. Kelinshegi alysqa shyǵandamaı, týǵan uıasyn taýypty, ornynan basatyn boldy. Soǵan qosa qobaljyp ta keledi — qalaı qarsy alar eken, úıge saý etip kirip barǵanda, ydys-aıaq tóńireginde Qarashash kúıbeńdep júrse, bul ne deıdi?

Oń qolynda qant-kámpıt salynǵan zildeı portfel. Túbinde aýystyryp kıetin bir qabat kıimi jatyr. Toq búıir qorjyn emes, tomashadaı portfel jaıyn shopan shal shamalasa jaqsy. Portfel aýzyn ashqanda búkil aýyl jıylsa qaıtedi? Bes-alty kámpıti bala-shaǵanyń qolynda ketip, shal men kempir uıatqa qalmaı ma? Kez kelgen aýyl dúkeninde jáshik-jáshigimen tirelip turǵan qant-kámpıt kimge tańsyq... Ult kıimderi dúkeninen Súkeńe kise belbeý, enesine púlish kamzol ala salsa, qoly synyp qalar ma edi. Qoıdy baǵa bilmegen qýyp júrip óltiredi... Kózi shıfer shatyrly jalǵyz úıge túskende baryp kóńili kónshidi, júregi ornyna tústi: aýyly jalǵyz úı bolatyn.

Súkeń esik aldynda saptama etigin jerge tors-tors urdy, qýraı synyǵymen jıek-jıegine qatqan balshyqty sypyryp túsirdi. Sonan soń qarttardyń ádetinshe bir, eki basyp, ebedeısizdeý buryldy, onda da Eltaıdy elemedi, buzaý tis qamshymen qotan qaqpasyn aıqara ashqan Sáráldi emes, qańqıǵan mashınany nusqap:

— Aı, Sársenbiniń sarqyty, ákelgenińdi túsir, ot ala kelgen joqsyń, úıge bas suǵa ket. Álgi shesheń shıkili-pisiliniń kóbigin alyp jatqan,— dedi jel qamaǵan qarlyǵyńqy daýyspen.

— Asyǵyspyn, Súke! Jemniń jartysy búgin Japekeńe jetýi kerek. Áıtpese qulaǵymnan jarapazan ketpeıdi. O kisiniń minezin bilesiz. Sınoptıkter aýa raıy búgin-erteń buzylady deıdi. Qarly boran aıaq astynan uryp ketse jolda qalarmyn, ne de bolsa jerime jetip jyǵylaıyn...

Aqsaqal Sárál jaqqa endi buryldy — alysty kórmeıdi eken. Qoı emes, batalón ásker baqqandaı salpyldatyp dúrbi taǵýy da sol sebepten boldy.

— Endeshe, qaıtar jolyńda. soǵyp ket. Kúzeýden beri jaman ákeń jańa túsken kelinshekteı bet kórsetpedi, bir boqtaı almaı júr edim. Sary altyndaı «gút-gút» shesheńe de arnap aıtar sálemim bar. Bolmaǵanda sony estip kaıt.

— Tak tochno, Súke! Beri shyǵarda bizdiń úıdegi qudańyz...— degende kilt tosylǵan shofer ary qaraı júremelete aıqaılady,— jaman ákemiz sizge de naq solaı duǵaı sálem joldap edi.

— Qap! — Shal keńk-keńk kúldi.

Áýelde qajasý qaıtadan ushyqty ma dep sekem alǵan Eltaı myna keńkilden keıin Súkeń men shofer jigittiń ákesi — Sársenbiniń tós qaǵysqan dos ekenin uqty. Tonnyń ishki baýyndaı dostar, aralarynan qyl etpeıtin shyn dostar aıaýsyz qaljyńdasady. Eki shaldyń sol qaıaýsyz qarym-qatynasy jastary alshaq jatqan Súkeń men Sáráldiń arasyna da sáýlesin túsirgendeı. Tek kóńiline kák alǵany Sáráldiń «Qudańyz...» dep qalýy. Sársenbi aqsaqal quda túsetindeı Súkeńniń Qarashashtan basqa qaı qyzy bar? Ári Sárál Qarashashqa teteles sekildi. Mana ortalyqta bul: «Súkeńniń kúıeý balasy bolamyn»,— degensin-aq Sárál qabaǵyn qars jaýyp, gazdy aıamaı basyp edi. Másele qaıda! Shaldyń «qurama jemniń qanshasyn Keregetasqa, qanshasyn Japabaıǵa tógesiń, óziń bil» degendeı shoferge tapsyryp, esh qamsyz úıge betteýinde de, ańǵarsa, gáp jatyr. Ádette, aralarynan qara mysyq etpegen jaqyn dostar súıek jaqyn bolýy úshin teteles ul-qyzdaryn besikten atastyryp, bas jesedi degendi oqyǵan. Mynaý sol eken. Áne birde Qarashashtyń chemodanynyń túbinen syrtynda «Ot Sarsenbına S.» degen aıdaqtaǵan arnaýy bar, qara maı juqqan konvertti kórgen. Qarashash eshkim qystamasa da: «Klastas dosym»,— dep, sál qyzaryp kúlip edi. Sol Sársenbın S. jańaǵy seleý shashty shıkil saryń.

Ómirde ne bolmaıdy.

Aýyz úıge ene bergende, jas tóldiń kúlimsi zári keńsirik jardy. Qara qojalaq aǵash edende táltirektegen tórt-bes qozy buryshqa baılanǵan ýys-ýys shópti kerenaý talmaıdy, temir shyǵyrshyqty doǵa, qamyt, júgen, quıysqan, temir torly sham, qalaıy shelek, taǵy basqa kódı-sódı, alpynshaq-salpynshaq qabyrǵada syńsyp tur. Soǵan qaraǵanda qoı baǵý tory sholaqpen otar sońynda qur tepeńdeý emes, odan basqa da at kópir beınet-mehnaty jetkilikti sıaqty.

Shal qamshy, dúrbini ildi de, tór úıdiń esigin ashty. Sol muń eken, lap bergen jyly aýa jas ettiń hosh ıisin jelpidi. Qamyt, doǵa, quıysqan, júgen qoıshynyń kúndelikti kórgen beıneti bolsa, hosh ıis — zeıneti. Aýdandaǵy avtostansıadaǵy býfetten eleń-alańda eki staqan jylymshy shaı ǵana ishken túlki qursaq Eltaıdyń qarny shuryldady.

Saptama etigin bosaǵa jaqqa taýdan tas domalaǵandaı dúrs-dúrs tastaǵan sharýa shal tórge baıpaqshań ozdy. Portfel súıretken Eltaı esik kózinde daǵdaryp tur. Ústindegi qara tonyn sheship, tórdegi qat-qat júkke arta salǵan Súkeń túrli-tústi matadan shaqpaqtata syryǵan quraq kórpege quıryq basa bere: «Beri kel!» — dep ymdady. Báteńkesin sheship, qasyna tize búkken kúıeý balasyna:

— Tórlet!— dep, joǵaryny nusqady. Eltaı: «O ne degenińiz, aqsaqal, tór sizge, men jaspyn, maǵan myna oryn jarasady»,— dep, syzylaıyn dep bir oılady da, qonaǵy ilgeri ozbasa úı ıesiniń kóńili kónshimeıtini, jatyp kep ókpeleıtini der kezinde esine tústi. İrkilmedi. Quıryq basty degen aty ǵana. Qalanyń tik baqaı oryndyqtaryna úırengen eki aıaǵy al syısyn aldyna. Maldas quryp baıqap edi, aınalyp turǵan plasınkanyń ústine shyǵyp ketkendeı tepe-tendigin saqtaı almady: kóldeneń aǵashta qalǵyp otyrǵan jas áteshteıin bir eńkeıip, eki shalqaıyp ıt áýrege tústi. Shoshaıǵan tizeleri ıegine jete jazdaı ma, quımyshaǵy syrqyraı ma, áıteýir, berekesi bek qashyp, jaǵdaıy jóndelmedi. Abyroı bolǵanda, dál qoltyǵynyń astyna júk ústinen kúmpıgen qus jastyq qulady.

— Jantaıyp jatyp demal, qaraǵym!

Eltaıǵa jasaǵan jaqsylyqty shal ózinen de aıamady; jastyqty qoltyǵyna qysa baýyryna basyp, kúıeý balamen bas túıistire, aıaǵyn bosaǵa jaqqa sozyp jiberdi. Almatynyń «Qazaqstan» magazıninen Eltaı san ret kórgen mys jıek, shynjyr baýly múıiz shaqshany sýyryp, alaqanyna totıaıyn nasybaıdy shym-shymdap tókti; onysyn murnyna aparýy muń, qart álemtapyryq ózgeriske ushyrady, tanaýy ıis tartqandaı aspandaı berdi, aýzy ashýly, kóz jumýly, kóńil mas, jıyrylǵan beti bir ýys; «Aha-halap» turyp, keler sátte túshkirip qalǵanda, esik aıqara ashyldy. Shal: «Járekimalla! Densaýlyq bolsyn!» — dep, óz-ózin jarylqap jatqanda, nury taımaǵan qara kózderi badanadaı-badanadaı, shashy appaq qýdaı, at jaqty, quba qarıa jaı basyp kirdi. Ón boıy dir etken Eltaı alaqanymen jer tirep, ornynan tura berdi. Ústi-basyna shań juqtyrmaıtyn kerbez, sańlaq kisi ekeni túımeleri túgel salýly jasyl púlish beshpenti, tobyǵyna túsken keń, mol pishilgen qońyr kóılegi men aq jipten oıý júrgizilgen qyzyl qońyr saqtıan etiginen beseneden belgili: syrttan kóń men balshyq keship kelse de etik tumsyǵy jyltyrap tur, tap-taza. Sonda ǵana Eltaı manadan beri qoı qurttap, qoıyrtpaq ishken malshynyń úıine kirgendeı nege jıyrylyp, kirjińdemegenin uqty: tap-tuınaqtaı jınalǵan úı ishinde artyq-aýys zat joq, bóten ıis-qońys ta sezilmeıdi. Dánekershiniń japyraq-japyraq temirdi ádemilep kesip, jymdastyrǵan sheber qolynan shyqqan qol toqpaqtaı peshtiń — dáý de bolsa quny qunan qoı — eki kóziniń birine qonjıǵan qara qazan bý men sýdy kezek úrlep, búlk-búlk qaınaıdy. Al ekinshi tesikte álgi qara qazannyń sulý da sylqym qyzyndaı aq qalaıy meskeıde súttiń jıegi jybyrlaıdy. Pesh aldynda tórt-bes tamyzyq jańqa jaırap jatyr, basqadaı ybyrsyǵan kóldenen qıqym, shóp-shalańnan ada. Jas tól, ábzel-saımanǵa aýyz-murnynan shyqqan kirer úı Súkeńniń úlesine erkin tıgen de, tórgi úı bıpaz kárıanyń bıliginde. Tek kóńiline bir-aq nárse qonbady: kórem be dep oılaǵan qoshqar múıiz oıýly tekemet, aq kıiz, qara kıiz syrmaq, qus jastyq, qabyp tigilgen túıe jún kórpe sekildi qoltýma, qazaqı jıhaz bul úıde atymen joq ta, saptaǵy sarbazdaı tirelgen myna zattar álgi «Qazaqstan» dúkenindegi fabrıkalyq dúnıeler... Qarıanyń kıimi de sol sorttan. Eltaı beınebir talaı jyldy artqa tastaǵan qos qarttyń eski kóz mekeni emes, kesheli-búgin shańyraq kóterip, kerek jıhazdy dúkennen asyǵys satyp alǵan otaý úıge kirgendeı olqy kóńilde.

Tór sekildi taǵynan túregelip, ortada tikesinen tik turǵan Eltaıdyń júzine qarıa esh sezimsiz jaıbaraqat sydyra qarady da, peshtiń oń jaǵynda ydys-aıaǵy jyltyraǵan jer sórege qaraı yǵysty: ańyrǵan jigit sálem berip te úlgermedi. Des bergende shyntaqtaı kóterilgen Súkeń demedi.

— Aı, Sarqyt, alystan at sharshatqan qonaq kelip otyr!

— E...— dedi sórege betin bergen qarıa,— Aısha kelin: «Shaı ishińiz de ishińiz, jalǵyz ózime batpaı otyr»,— dep qylqyldaǵan soń...— Súkeń sózi sańylaýyna jańa jetkendeı beri buryldy. Eltaı da apyl-qupyl sálem berdi, ana kisiniń erni bolar-bolmas jybyr etti, ary burylyp, qazan qamyna kiristi.

— Ornyńa jaıǵasa ber, qaraǵym! Sálemiń qabyl! — degen shaldyń jalǵyz aýyz sózi Eltaıdy eteginen basty.

Jigit del-sal: aýyl dastarqany qansha keń bolsa, jas-kárisi de kóńilge, jyly sózge sonshama jomart dep estip edi. Al Keregetasyń aldymen qudaıy qonaq qaldy alǵash kórisken kúıeý balaǵa qyrys qabaq tanytqan tárizdi. Eń jamany, alalaý bar. Súkeń Sárálǵa kelgende ázildiń túbin túsirip, arqa-jarqa boldy da, Eltaı degende taramysyna tyrtysyp, sarań da sanamaq sózge kóshti. «Kúl bolmasań bul bol, kelseń óz aıaǵyń, ketseń óz aıaǵyń, bizdiń sharýa aldyna as, eki qolyńdy bos qoıý, qalǵanyn óziń bil, shyraǵym» degen syńaıda kóldeneń túsip, jaıbaraqat jatyr. Oǵan ókpelep, tonyn teris kıip otyrǵanda, púlish beshpent qarıa arnap bergen sálemin sýǵa jiberdi. Qarap otyryp túńildi. Alystaǵy Almatydan at sharshatyp kelgende bulaı qarsy alsa, qoshtasý qalaı bolmaq? Oıdan oı túzeı kelgende, kenet ishi qyp etti — jaman aıtpaı jaqsy joq, osy Qarashash ne kúıde? Oqys jaǵdaıdan aman ba ózi? Aman bolsa kózi qaıda, ózi qaıda? Kórshi úıde me, álde týǵan-týma asyp qydyryp ketti me? Ózi Keregetastyń topyraǵyn basty ma, joq pa — áńgime qaıda. Qashyp ketken kelinshegin kún túbine kúńirenip izdep kelip, ózi túgil kóleńkesin kóre almaǵan Eltaı bolat serippedeı shıryqty. Qoltyǵyna jastyq emes, tas basyp jatqandaı arly-berli dóńbekship, eki qarttyń aýzyn kezek baǵýly.

Kóp kúttirgen lebiz býy men ıisi burqyraǵan etti qazannan tabaqqa aýdaryp alyp jatqan qarıanyń aýzynan shyqty.

— Búgin qansha qap ákeldiń, qara batqam?

«Qara batqasy kim?» — jigit jan-jaǵyna alaqtap qarady. Seldir saqaly selkildegen shaldyń kún jegen shalbar-shalbar beti jybyrlap, kúlip jatyr.

— Óriste attan aıaǵy salańdaǵan Japabaı kezdesken. Sodan saýǵa surap, bir qabyn alyp qaldym. Myna beldiń astynda Káribaı tráktiris shóp destelep júr eken, ol da bir qabyn tegin berdi. Óziń she, óziń ne bitirdiń?

Tór aldyna alasa ústeldi dóńgeletip ákelgen apaı jaýap qaıtarmady. «Qaby nesi? Dırektor mana taý ishindegi aýrý, aryq-turaqtar tisin soryp, ash tur degen. Súkeń soǵan oraı artyna qap teńdep, kórshi-qońsylas malshylardan jem jınady ma?» Oǵan saıaıyn dese, esik aldyndaǵy kók dónenniń qanjyǵasynan qap kórmedi.

Oń qolynda qylpyldaǵan ótkir shappa báki, sol qolynda asyq jilik, Súkeń kezegimen qaqpaqyl oınap, kóz ilestirmeı shapshań-shapshań et týrap otyr. Eltaıdyń qolyna eti sylynyp yrsıǵan jaýyryn ustatyp:

— Qomsynbaı mújı ber, shyraǵym. Sybaǵań saqtaýly. Oqys keldiń de otyrǵan ornymyzda omalyp qaldyq. Qazaq etti el jata aldyna alýshy edi, tal túste tabaq tartqany qalaı deme. Aýyq-aýyq ishi búretin kastrıtim bar. Bilgish doǵdyrym: «Etten jerińiz, quryǵanda jatar kezde jemeńiz, áıtpese jýyq mańda múrdem ketesiz»,— degesin, óstip talma túske kóshkemiz. Keshke deıin anaý-mynaý sharýany tyndyrǵansha sýdaı sińip, tastaı batady.

Juqa nan men buıra kartoby aralas tabaqtyń shetin ala qarıa tize búkti. Kárlen kese tuzdyqty aǵash qasyqpen sapyryp otyryp:

— Men de aı qarap jatqamyn joq. Aısha kelinniń mańynan bir qabyn jınap qoıdym,— dep kúńk etti.

Dastarqan shetindegi oramalǵa bákisin asty-ústine kezek jylmańdatyp súrtken Súkeń:

— Jaradyń, báıbishe! — dedi de, tabaqqa tóndi.— Bermen jaqynda, qaraǵym! Alys joldan sharshap keldiń, qarnyń da ashty. Uıalma, al, al.— Oń tizesine shyntaǵyn tirep, qarıaǵa buryldy.— Qaı qaptyń aýzyn shesheıik, aıtshy, káne!

Úıeme tabaq ústine sheńber syza tuzdyq quıǵan báıbishesi:

— Quzǵyn sáriden taý-tas asyp, aryp-ashyp keldiń. Ázirshe sen ákelgen qaptyń aýzyn shesheıik,— deı saldy.

Bákisin tabaqqa suǵyndyryp súıegen Súkeń maı-maı saýsaqtaryn tarbıta jazyp, taq aldynda aıqasyp jatqan qos baltyryna apara berdi de, orta jolda toqtady, bosaǵa túbindegi saptamanyń jyltyr saýyryna kóziniń astymen qarady, sol saptama qonyshtaryn on saýsaqpen ońdy-soldy myjǵylap sylaıtyn atamzamanǵy bir ystyq ádetter esine tússe kerek, qabaǵyn sál shytyp, báıbishesine buryldy.

— Oramal qaıda?

Oramal qol sozymda eki búktelip jatqan, báıbishesinen ádeıi qadalyp surady. Qatal kóringisi kele me, oń kózin syǵyraıtyp qysyp alypty. Qysqasy, shalyń qosaǵyna ári erkelep, ári dastarqan basynda ózin baı patsha retinde ustaǵysy bar. Qarıa oramaldy ilip alyp, saýsaq ushymen usynǵasyn: «E, o bastan sóıtpeısiń be?!» degendeı qabaǵy ashyldy, qolyn aspaı-saspaı súrtip jatyp:

— Hosh, qaptyń aýzyn sheshsek sheshelik. Meniń ákelgen qanar qabym myna Eltaıdyń qoltyǵynyń astynda, — degende shoshyp ketken jigit ornynan turyp kete jazdady.— Já, ázil, qaraǵym. Ien taý ishinde mańyraǵan qoımen sóılesetin emes, shesheń ekeýimiz joqtan ózgeni sóz etip, óstip qaljyńdasyp alamyz. Jańaǵy qabymyz árkimniń aýzynan qaqshyp tergen sóz, kesheli-búgin jınaǵan jańalyǵymyz. Al, jaqyn otyr.— Qart basyn búristirgen bes saýsaǵyn etke bir salǵanda, mol saldy. Áýeli basta myqtap qarpyǵanymen, keıin usaqtap sala berdi. Bákimen kertip-kertip, aýzy bultyńdap otyr. Dáý de bolsa gastrıtke jatqyzǵan dárigerler qartqa: «Óstip je!» — dese kerek. Ac pisirip júrip, ısine toıyp qalǵan ba, qarıa tabaqqa oqta-tekte qol sozady. Jyrta qarys etke saýsaǵyn eli batyryp, shópsheńdegen Eltaı da ana ekeýinen oza almady. Nan aralas et qýsyrylyp, tabaqtyń arǵy betine qashyp barǵanda, qart eńsesin kóterdi, oramalǵa ekinshi qaıtara qol sozdy, as qaıyrdy, maı-maı shanjaý murty salbyraǵan kúıi toǵaıyńqy únmen:

— Alyp kete ber! — dedi.— Shaıyń qaıda?

Sút pisirimnen soń Súkeń búıirine jasyl bambýk salynǵan keseni alaqanynda aınaldyra oınatyp otyryp — Eltaı alǵashynda keseni sán úshin sekirte me dep edi, joq, shaıdyń ystyq tabyna jasaǵan amaly eken — báıbishesine buryldy.

— Biz búgin qoıa turalyq. Áńgimeniń teńin Eltaı sheshsin. Qarashashty bilesiń ǵoı, bul sonyń qosaǵy; qudaıdyń zorlyǵymen tapqan kúıeý balamyz, — dep, jany jaı taba bergen jigitti taǵy shymshydy. Qarıa da: «E, Qarashashty nege bilmeımiz, bilemiz» degendeı keseni erninen ala bere ántek bas ızedi. Qart shalqı tústi.— Sol qashqyn qyzdyń qasynan bala at sharshatyp keldi. Qanar-qanar áńgime osy jigittiń qanjyǵasynda. Alpys jastaǵy atam qazaq alystan kelgen alty jasar balanyń aldynan shyǵyp, sálem bergen. Oǵan quldyq urdyq. Sosyn jolaýshyǵa astyndaǵy taǵyndaı tórin berip, aldyna as qoıǵan, eki qolyn bos qoıǵan. Ony da istedik. Odan keıin shaı berip, kepken kónin jibitip, shólin basqan. Teriń keńip, kóńiliń jaılandy, balam. Sońynda arshamen tis shuqyp otyryp,—dep, aldyna arsha shyrpysyn tastady,— tebingige ter qatqan sapardyń jón-jobasyn, jolaı kórgen-bilgenin suraǵan. Al, aýzyn, barda sóılep qal, aınam! — Eltaıdyń «jolaı kórgen-bilgenderiniń» bir túıirin jerge túsirmeı estip alaıyn degendeı basyn beri buryp, jastyq qoltyqtap qısaıa ketti. Báıbishesi de: «E, jolaýshy bala sen be ediń, e, oqasy joq, keń otyr, ı-ıı, montıǵan túrińnen!» — sypatta Eltaıǵa toqtalyp qarady, moınyn ári saldy, kózin bosaǵadan almaı shaıyn soraptap tarta berdi.

Eltaı: «Osy kisiler menimen oınap otyr ma?» — dep bir ketti. Sol oıǵa at basyn tirep, qazyq baý shalaıyn dese, eki qarıanyń júzinde mysqyl, kúlki izi joq, baıypty. Óstip basy qatyp, dorba-dorba bolyp otyryp, Qojanasyrdyń qyzyq ta áýlıe qylyqtary, tazsha bala, Muqańnyń qyrt Jumany, «Qan men terdegi» ataqty sýaıt esine tústi. «Álmısaqtan dala kezip, attan túspeı mal baqqan qazaq teri keńigen osynaý shaqta bir-birin túrtip oınamasa, sırk, kıno, konserti joq elsiz, qula dúzde ishi pysyp ólmeı me?»—dep qoıdy. Áıtkenmen ózine eń kerekti jaýapty estı almaı, dymy quryp otyr — kelinshegi ne jaıda, qandaı kúıde? Qaıyn atasy qyrshyp sóılese, Qarashash basyndaǵy, the, the, bastan aýlaq, jaǵdaısyz áldeneni meńzep otyrǵan joq pa?

Sanaı berse oı qalyń. Sonan soń oıdyń ózinen qashty. Qamalaǵan kúdikti jıyp tastady da, belden basyp sóılep berdi.

— Jetimmin, otaǵasy. Balalar úıinde óstim...

Besikten beli shyqqan kezden bastap, es jıyp, etek japqan búgingi kúnine deıin jetti. O basta aıaǵyna jem túskendeı jıi kidirdi. Ásirese Qarashash ekeýine baılanysty tustarda ınesi muqalǵan patefondaı múdirgen Eltaıǵa, abyroı bolǵanda, arshamen tisin shuqyp, kózimen jer súrgen Súkeń ıesige shyǵasy, basshyǵa qosshy boldy. Shyny ma, kekesini me: «Iá», «Sonan...», «Apyraı, á!», «E, solaı ǵoı!»,— dep, kótermelep otyrdy. Eltaı da armansyz aqtaryldy, qyza-qyza kele:

— Qambasovtardyń soǵys óshirgen tútinin kaıta tútettim dep em. Aıaq astynan qıyn jaǵdaıǵa dýshar boldym, otaǵasy. Qarashashqa ket demep em, men joqta ketip tynypty. Bolashaqtan úmittimin. Mámlege keleıin, aıybymdy moınyma alaıyn, arylaıyn, sizderge sálem berip, júz kóriseıin — nıetim osy Keregetasqa kelgende. Qarashash sizderge qyz bolsa, men balańyz bolamyn. Tentektik jasadyq. Qarttar keshirer, keshirer de batasyn berer, — dep kósildi.

«Osy bir kelisti de kórkem áńgimeni men aıttym ba, basqa ma?»—degendeı jigit kózimen dastarqan shetin shuqyp, melshıip otyr. Qysylǵannan qyz boldyq degen osy. Jazý bolmasa aýyzeki qyzyl sózge joqpyn dep júrgen baqyr basy bul joly otqa salsa maı bolyp eridi, sýǵa salsa muz bolyp qatty. Itjandy eken ózi. Adamnyń bir serigi úmit, ekinshi serigi kúdik, kóziniń astymen dastarqannyń arǵy shetindegi qarıaǵa qarap edi, jelkesine bir shómish sý quıa salǵandaı titirkendi: manaǵy jaıma-shýaq qalpyn mysqal buzbaǵan o kisi shaıdy qyzara bórtip soraptap, túbit sháliniń shetimen mańdaıyna shyp-shyp shyqqan terdi esh qapersiz jeke-jeke basyp súrtedi.

Shyntaqtaı túregelip, maldas qurǵan Súkeń:

— Mynaý bir jaqsy áńgime boldy,— dep, Eltaı múshkil halin emes, ıir-shıyr qyzyq ertegi aıtyp bergendeı-aq rızalyq bildirdi. Báıbishesine tesile qarap otyrdy, otyrdy da, shal serpile sóıledi.

— Qaraǵym, jaǵdaıyńa qanyqtym, qanyqtym da uqqandaı boldym. Basqanyń aýzynan ósip-óngen ósekten emes, ózińnen estigenime dán rızamyn. Anaý Almatydan sadaǵyńa sary shirkeı uıalap kelip, aldymyzdan ótkenińe shúkirshilik. Jasyratyn ne bar, alyp qashty ıý-qıý sóz kóp edi. Kóńil kúpti-tin. Qarashashtan aı buryn hat aldyq. Hat syrtyna meken-turaǵyn jazbapty. Alaı da bylaı da syǵalap qarap ek, «Óskemen» degen battıtyp basqan qara mórdi kórdik. Haty da bir tutam qysqa. Sondaǵy kıim tigetin jerge ornalasypty. Jataqhana dedi me, aranyń uıasyndaı qujynaǵan jerden oryn alǵan. Qysqasy, ol balany ázirge qasqyr jemeıdi. Aıyp-aıbanany óz moınyna alady, meniń uǵýymsha. «İzdep kelmeńder, kúnim týdy ońymnan, aıym týdy solymnan degen kúni ózim tabamyn» degen buıryq-jarlyǵy bar. Óz kózińmen kórmeı, óz qulaǵyńmen estimeı úshbý sálemge senetin zaman ba? Qara qatqaq kóktem bitip, zaýza qońyz usha bastaǵanda, qoıdy áýeli kómekshige, sodan keıin qudaıǵa tapsyryp, oblys qaıdasyń demek em.— Sál bógeldi.— Qarashash qaıda ketedi. Óskemen jer sheti emes, avtobýspen yzǵytyp berseń, kúnshilik jer. Ol kelmese, sen jetersiń. Bata jasap, otyz kún oıyn, qyryq kún toı qyzyqtap, ekeýińdi biz qosqamyz joq. Aıdalada ne bilip, ne qoıdyńdar, bizge jumbaq, kisinesip qosylyp, shurqyraspaı jatyp aırylystyńdar. Anaý tóbe bı orys shalyń týra joldy nusqaǵan eken... Endeshe, bul iske bizdi shatpańdar. Búginginiń sózi erteńge, shaldyń sózi jasqa júrmeıdi. Ózderiń bastadyńdar, ózderiń aıaqtańdar. Shaınap as beretin emes, biriń bala súıetin, ekinshiń qazan-oshaq kóteretin jastasyńdar, aldaryńnan jarylqasyn. Bizdiń tilek: qaıda júrseńder de aman-saý bolyńdar! — dep, shamyrqana, shıraı kelip, dastarqan shetin qaıyrdy, etegin qaǵyp, ornynan turdy. Eltaı da ilese túregeldi. Saptamasyn tartyp kıgen shal tonyn túımelep, belbeýin baılady.— Al báıbisheniń kózinshe saǵan aıtar, uqsań tilegim, uqpasań kesimim mynaý: sen bizge qudaıy qonaqsyń. Alystan alty jasar bala kelse, alpystaǵy shal aldynan shyǵyp, sálem beredi dep jańa aıttym. Ata salǵan joldan súıem aspaımyz, qylaýdaı kemimeımiz. Toq eteri, berisi apta, arysy aı osy aýylda qonaqsyń. Keregetastan taban aýdarmaı aýnap-qýnap jatasyń. Qoıshy tirligi eshkimniń erkeligin kótere almaıdy, beınet, zeınetimdi kór, qosa bastan kesh. Jylqy kisineskenshe, adam túsiniskenshe. Artyn kúteıik. Kúıeý balasyń ba, jaı balasyń ba, ýaqyt tóreshi. Al tysqa shyǵaıyq, óristen qaıtqan maldyń aldyn tosaıyq.

Sheti qaıyrylǵan dastarqan basynda bes saýsaǵynyń basynda keseni dóńgeletip qarıa qala berdi. Syrtqa bettegen ekeýge nazar aýdarmady: qyzyq kıno kergendeı bólmeniń alys buryshynan kóz almaı, tym-tyrys, esh qozǵalyssyz, melshıgen kúıde. Aýzy ashylmaǵan portfel oń bosaǵada qısaıyp jatyr.

Bári durys. Súkeńniń beti ońǵa qaramasa da, qazaqtyń qara shalynyń bir qımylyn istep saldy. Kúıeý balam dep shurqyramady, dese de «qaraǵym» jaǵyn qatyrdy. «Ata» dep bul ózeýremedi. San qıly minez ben taǵdyrdyń qaınaǵan qara qazany — balalar úıinde er jetti, odan beri de kórgen quqaıy az emes. Shydar, shydar da, shal aıtpaqshy, artyn baǵar.

Ázirshe bir-aq nárseni kóńiline alady; ol — shesheıdiń alabóten minezi. Qarashashtaı moınyna burshaq salyp, qudaıdan tilep alǵan jalǵyz qyzynyń aty atalǵanda da, Súkeń «kúıeý balań keldi» dep Eltaıdyń túsin tústegende de, qulaq qaqpady. Osy úıdiń kúıinish-súıinishinen beıhabar, tek eden sypyryp, as pisirýdi biletin kúń kempirdeı qazan-aıaq tóńireginde kúıbeńdep júrip aldy... Qyl aıaǵy Súkeń ekesh Súkeńe de shýaq minez tanytpady. Qarashash pen Eltaı týraly qulash-qulash áńgime qozǵaldy, onda da selt etpedi. Bul ne qupıa sonda?

Ázirge qonaq qoıdan jýas...

***

— Qarasań, má, dúrbi!

Eltaı anyq baıqady: shaldyń kózi jasyl sarǵylt eken. Qazaqta az kezdesetin kóz. Jahut kózder qadalǵan jerinen qan alatyn shaqar, qolǵa alǵan isin ápter-tápter etip, ne ońǵa, ne solǵa shyǵaryp tastaıtyn tabandy deýshi edi. Búgindikke Súkeń ol údeden shyqty. Qazir de qyzǵylt sáýle qydyrǵan, dóńes, qyratynan qar ketip, al ózek, qolat, saılary áli de tarǵyl-tarǵyl ólkege kóz tigip tur. Keregetas dese, Keregetas eken. Jan-jaǵyn aq bas qońyrqaı taýlar qorshaǵan keń jazyq bótelkeniń aýzyndaı qýsyryla kelipti de, qystaýǵa umtylatyn sol tar óńeshtiń eki bosaǵasyn jarqash-jarqash qan qyzyl jartastar qalǵymaı qatyp-qatyp kúzetip tur. Taý asyp, jazyqty jıekteı kelip, qotanda bitetin ırek jol sol kerege tastardyń alqymynan ótipti. Yzyndaǵan jel qystaý ornalasqan qazan aýzyndaı shaǵyn oıpatty basyp, oraı da boraı soǵatyn sıaqty: mana úıdiń yǵyna qaraı qısaıyp jyǵylǵan murja tútini qazir ór serpip, keri shalqıdy. Kóz ushyndaǵy bydyrqaı belderdiń baýyrynan bastalatyn jazyq Keregetasqa deıin jaı basyp, jaıylyp keledi de, odan ótip, qyspaqtan shyǵa taǵy keńge salypty. Sodan Súkeńniń saptama etiginiń ushynan tý syrtta shalqalap jatqan taýǵa órmelep kete barady.

Jel ap-sap tynǵan. Salqyn samal bet-aýyz sıpalaıdy.

Jigit dúrbini jazyqqa salyp edi, sheńber ishin tórt túlik mal kernedi. Optıkalyq saqına áınekterdiń sáýle syndyrǵan sıqyry ma, álde kúndiz qyzǵan jerden kóterilgen bý jazyqtyń betimen bet bolyp bógip tur ma, qalyń mal sarǵylt jasyl munardyń arasymen jybyr-jybyr qozǵalyp, qaptaı jaıylyp keledi. Jaıshylyqta mal tuıaǵynan kóterilip, otar sońynan kólbep keshetin seldir shań búgin kórinbeıdi. Basty baýyrǵa alyp, jer tistep tompańdaǵan qoı ústinde saýysqandar syp-syp ushady; alyp ket te, qaǵyp ket ushqalaqtardyń esebi bireý emes, áldeneshe; qystan azyp shyqqan qoıdyń baýyr júninen búrge, sirke izdese, sansyz tuıaq aıdap tastaǵan ylǵal topyraq arasynan ótken jylǵy qurt-qumyrsqanyń ólimtigi men tirile bastaǵan, jer betine, kún qyzýyna umtylǵan jumyrtqalaryn qosa úpteıdi. Kóktemgi qyzyq áli alda, áne, sol qanbazardan qalmaý úshin kúni búginnen qabyrǵa jabý kerek. Sekıip tura qalǵan saqaly sala qulash kókserkeniń aıyr múıiziniń ushyna qonaqtaǵan boztorǵaı eńkeıip-eńkeıip qalǵanda, úshkir quıryǵy aspan betin piskileıdi. Quımyshaq pen qyr arqasyna uzaq qarǵalardy qondyryp alǵan on shaqty sıyr men jylqy qara qaıyqtaı ún-túnsiz jyljyp keledi. Jan-jándik ataýly úrdis qozǵalysqa kóship, jer-ananyń emshegin jappaı jabyla sozǵylap jatyr. Sekpil bet qoıtas ústinde súzisip oınaǵan eki laq qana alańsyz. Jortaqtaǵan eki alyp soqtyń qaıqıǵan quıryqtary otar shetin syzady.

Dúrbi almas demimen alystan tartyp, qol sozymǵa jaqyndatqan beý dúnıe jym-jyrt, til-qulaqsyz — qoı mańyramaıdy, kók serke baqyldamaıdy, boztorǵaı shyryldamaıdy. Otar sońynan otar, búkil jazyq qarań-qurań myńǵyrǵan mal... Qaınaǵan uly aǵyn, únsiz aǵyn kóz ushynda emes, oq, dybys ótpes qalyń áınektiń ar jaǵynda, maqaý da qatal dúnıede seldeı aǵylyp, shal men jigitti mańdaıǵa ala udaıy shabýyldap kele jatqandaı tym susty. Álsin-áli kekilik buldyraı ushady. Lekigen mylqaý qalyń tobyr jota basynda qalqıǵan ekeýdi ári-beriden soń buıym qurly kórmeı taptap óte shyǵatyndaı. Eltaıdyń kókiregine sezik kirdi, dúrbini kózinen ala qoıdy.

Qyzyl kóz shal tisine salǵan tal shóptiń dámin talmap, qapersiz tur. Ústinen otar túgil, tabyn taptap ótse de, qyńq etpeıtin tárizdi.

— Osy maldyń bárin ózderińiz baǵasyzdar ma?

İle beti dý etti. Bul shatqany qaı shatqan? Mana kabına ishinen qystaýǵa kóz salǵanda-aq qaıtar-qaıtqansha biraz qatege urynatynyn ishi sezgen. Áıtse de sol qatelik búıtip tez bastalady, attamaı jatyp súrinemin dep oılamaǵan.

Qyrshańqy shal mal degende qıqarlyǵyn bylaı qoıa ma, bul joly til bezemedi. Shımaı-shımaı ájimderi ǵana: «Tuzy jeńil balasyń-aý!» — degendeı únsiz kúldi.

— Ózimiz,— dep sholaq qaıyrdy. Anadaı jerdegi taı qazandaı shubar tasty nusqady.— Kel, qoldasyp aýdaryp tastaıyq.

«Aıdalada jatqan tasty aýdarǵany qaı erikkeni?»

Túsken jerin oıyp jatqan tas áreń qozǵaldy. Qart qamshynyń yrǵaı sabyn astyna salyp, bul ıeginen kóterip, baýyryn jerden áreń aıyrdy da, tiginen qoıdy.

— Súıeı tur, yldıǵa domalap ketpesin. Bireý-mireý júgire shyqsa, maıyp bolady. Qora-qopsy da taqaý, kúıretip ketse qaıtemiz.

Etegin qaıyrǵan shal alaqanymen eki tizesin tireı jerge úńildi. Tas asty jel-kún tımegen qara topyraq, onyń ár jeri jáne shurq tesik. Qumyrsqanyń kúrish dánindeı appaq jumyrtqalary ár jerde shashylyp jatyr. Súkeń qamshynyń sabymen oryp-oryp tastap edi, astydan ústige shyǵyp qalǵan qumyrsqalar jantalasyp, ońdy-soldy júgirdi-aı. Qart qabaǵyn shytty.

— Jaraıdy, ornyna qoıa sal!

Kóńilsiz.

— Sezip em... Myna kúnniń syqpytyn kórdiń be? — dep, eki búktegen qamshyny shoshańdatyp, kókjıekti basa dirildeı dóńgelep turǵan qan qyzyl sharbolatty nusqady.—«Erteń shat-shálekeı búlinemin, saq bol, malshym, abaı bol!» — dep shatynap tur. Báse, shýaq tógip, tym jadyrap ketip edi. Bilgem, bilgenmin...— Saýsaǵynyń basyn kezekpen búgip, áldeneni kúbirlep sanamalady.— Merzimi de bolǵan eken. Byltyr da osy shamada burqaqtaǵan.

— Túk uqpadym, Súke...

— Otamalyny aıtamyn. Myna tasty nege aýdardyq deısiń. Kúni boıy kún etinde jatqan tas ábden qyzady da, qystan ildebaılap áreń shyqqan ash qurt-qumyrsqalar tirilip, qaınap sala beredi. Jem izdep, inderin tereńdete taram-taram qazyp, tastyń qyzýy basylǵansha tynym tappaıdy. Al kúndiz myqtap qyzǵan tastyń taby tún ortasyna deıin barady. Kórdiń be, búgin qumyrsqalar kesh túspeı jatyp ýaqytynan buryn tereńge ketipti. Túste qaraǵanymda qara qazandaı qaınap jatyr edi. Iaǵnı, aldamysh aýa raıy búgin túnde, áıtpese erteń buzylady. Otamalynyń alystan aıdahardaı tartqan lebin bular kúnshilik jerden sezedi. Qarǵa-saýysqandar nege qara shybyndaı kóbeıip ketti dep em, olar da úsh kún, úsh tún qaıtpaı soǵatyn otamalyǵa dep jantalasa qor jınap, qurt-qumyrsqa, búrge, sirke teredi. Búkil ólkeni búristirip, qan qaqsatady bul otamaly. Qystan ólim-jitimsiz aman shyqqan talaı malshy osy otamalyda qoıyn qyryp alyp, qapy qalady.

— Boran-shashyn ba, sonda otamaly?

— Qoı, aýyz aýyrtpaıyq. Aman bolsaq áýselesin áli-aq kóresiń. Sátimen kelgen jem de dátke qýat. Júr, mal kelmeı turǵanda qoraǵa tasyp, jaıǵap alaıyq.

Sharýa shal jol soqty jolaýshy jem tasýǵa qalaı, ony surap, bas qatyrǵan joq. Ushy jer syzǵan qamshysyn súıretip, qıalaı bir, eki basyp, yldılaı jóneldi. Sońynan ergen Eltaı: «Dat, taqsyr!» — demedi. Ár adam tóńiregine ózi turǵan tóbeden qarap, baǵa beredi. Súkeń óz stıhıasynyń ortasynda, óz tirliginiń tutqasyn ustap júr. Ondaı adamnyń ámiri kúshti, mysy myqty. Eltaıdy manadan burǵyzbaı soǵyp júrgeni de sol myqty mys. Qalaǵa barsa, kóshe tanymaı ultan bolatyn Súkeńder — dalada sultan.

Sárál jemdi qora yǵyndaǵy qashanyń túbine úıip ketipti. Kóp uzamaı Súkeń úıden maqtasy túte-túte eski kúpáıki men kombınezondy qoltyǵyna qysa shyqty. Qolynda tórt búktelgen eki qanar qap. Kıim, qapty qashaǵa arta saldy.

— Andaǵy bıttiń qabyǵyndaı sýlyǵyńdy shesh te, kúpáıki, kámbınzon kı. Qazir jem qarsha boraıdy. Qaptyń aýzyn sen ash, men jem salaıyn. Kelmeı jatyp zoryqtyryp alsaq, obalyńa qalarmyz.— Iá, jymıdy, ıá, tistendi, seldir murty jybyr etti. Jemdi jalpaq bas kúrekpen aralastyryp, bir shymshymyn tiline tastap talmady, basyn shaıqady.— Bory tym kóp... Bor beretindeı boıdaq qoıdy súıegi qatpaǵan jas qozy deı me, pátshaǵarlar. Myna beısharalarǵa,— dep qashany jaǵalaı, sıraqtary aǵashtaı qatyp-semip, sekıip turǵan jalańash qaryn, ash búıir aryq-turaqty ıegimen nusqady,— bopyraǵan bor emes, un, kebek, arpasy basym qunarly jem ǵoı keregi. Jata-jata jambastary tesilgen maı bastar alystaǵy Keregetastyń aryq-turaǵyn, ıá, oılar! Apash-qupashta qoıǵa bári jaraıdy dep, tóldiń jemin tıeı salypty, — dep, bul jerde joq áldekimderdi búrip aldy da, kúpáıki men kombınezondy tyrystyryp-byrystyryp kıip alǵan Eltaıǵa qarap, júzi sál jylydy.— Al, qaptyń aýzyn keń ash, qaraǵym. Men sapkovaıǵa myqty bolaıyn, sen qoranyń túbindegi qashaǵa aparyp tógip tur. Alǵashqy qapty anaý uzyn naýaǵa jaımalap tók, myna paqyrlar bor bola ma, tas bola ma, ózek jalǵasyn.

Alǵashqy kúrek qap túbine salq etkende, yqta turǵan Eltaıdyń bet-aýzyn burq etken ulpa qapty. Sodan aq murt, aq maıdan qalyń burqyldaq bastalsyn. Jem tógilgen naýaǵa aryq-turaqtar ádepti oqýshylardaı bir-birlep jybyrlaı basyp kelip, tumsyq tyqty. Byrt-byrt kúıseýge qýat joq pa, tek shyqshyttary búlkildeıdi. Biraq bastaryn da almaıdy.

Qoıdyń sary óńez qumalaǵyna taıǵanaqtaǵan Eltaı qoraǵa kirip edi, ol shirkin arqasyndaǵy qanar qap sekildi uzyn birdeńe eken, ashqyltym ıiske tunshyǵyp júrip, túkpirdegi taqtaı qorshaýdy qarmalap áreń tapty. Ary qaraı qoradan qotanǵa, odan qoraǵa degendeı súrinip-qabynǵan jaıaý jarys... Sekseýil butaǵyndaı ıir-ıir saýsaqtary kúrektiń sabyn qaıystaı ılegen Súkeń jemdi sartyldatyp salyp tur.

Shaı qaınatymnan soń arqa, mańdaıy býsanyp, tıtyqtaı bastady.

— Aqyry, ishke kiretin jem... qora aýzyna tókpeı me?— dep kúńkil bastap edi, shal:

— Sidik, qumalaqqa aralasyp, rásýa bolady. Qoıda da qasıet bar, bylǵanǵan jemge qaımaq shylap berseń de, tumsyq tıgizbeıdi,— dep qaladan kelgen jigitti jerge qaratty.

Qalyń qoı qystaý shetine ilige, jarty mashına jemniń túbi de aqyr-taqyr kórindi. Súkeń qoı súıkengen qý aǵashy jyp-jyltyr, sharbaq qaqpany shalqasynan tastap, qoraǵa kirdi. Eltaı ókshesin basa erdi; qystaýdyń ár yńǵyl-jyńǵylyn, ár sańylaýyn kókeıge jazyp alam dese, sharýa shaldan eki eli qalmaýy kerek. Qorshaýdyń bel ortasyna erkin jetken jemdi alaqanymen jaımalap, tegistegen Súkeń:

— Zaýzaǵa deıin jetseń jarar,— dep kúbirledi. Qorshaý ishinen istik kúrekti sýyryp aldy da, sam jaryǵy elbeńdegen aýyzǵa bettedi. Esikke jeteǵabyl jaryqtaý jerge kúrekti tuspaldaı salyp, tórt yrǵap edi, manaǵy manaǵy ma, ótkir de ashshy ıis keýde qapty. Qıdyń beti qoshqyl qara da, asty altyndaı sary eken.

— Sıpashy...

Qı emes, janyp jatqan orys peshin sıpady. Alty aı qys boıy qalyń qoıdyń qaryn ystyǵy tam-tumdap sińe bergen be, qıdyń asty jyp-jyly.

— Qalaı?

— Qyzyp tur...

— Erteń qı oıamyz. Otamalyda qoıǵa qotan pana bolmaıdy. Qoraǵa qamaımyz. Qyzyq pen shyjyqty sonda kóresiń. Qyzǵan qıǵa qoı túni boıy baýyryn tósep jatady. Erteńinde qyzyp turǵan jalańash qarynnan sap bergen kóktemgi yzǵar jeti ómirinen zyr etip óte shyǵady. Áltaman ne sýǵa, ne shópke qulqy joq óńkeı kúrkildek kókjótel qoılardy jınaı almaı qalamyz. Qashan jaılaýdyń shaǵyrmaq kúni tóbesin teskenshe, bir-birlep tyraıyp óledi de jatady. Ne dáriń, ne belden keletin kók quraǵyń oǵan sep emes,— deı keldi de, Eltaıǵa tiktep qarady.— Qol qaıratqa qalaısyń?

— Jeti-segiz jyl buryn beton quıǵanmyn...

— Áp bárekelde! Erteń Alshaǵyr ekeýiń eki etekti belge túrip, qı oıasyńdar. Kúrekterińdi jata-jastana qylpyldatyp qaırap qoıamyn. Erteń qas qaraıǵansha qıdy oıyp bitirmesek, kún qarań. Kelin de hal-qadarynsha kómekteser. Mal kelip qalǵan sıaqty, káne, aldynan shyǵaıyq.

Aıyr múıizi jalt-jult etken kók serkeni alǵa sala barqyrap mańyraǵan otardyń aldy qotanǵa kirgen eken. Kómekshi shopan ba, qapsaǵaı dáý jigit jataǵan atyn úı aldyndaǵy kermege baılap jatyr.

Aǵa shopan:

— Áı, Alshaǵyr, beri kel!— dedi qatqyl únmen.

Qamshysyn súırete taltańdaǵan — kúni boıy tońqyldap jelgen at soǵyp tastaǵan-aý — keýdesi bir qushaq, shekelete kıgen qulaqshyn shetinen qara shashy burqyraǵan qaýyn bet jigit taqaı bergende Súkeń:

— Qalaı jaıdyń, men aıtqandaı ma? Kókózek aman ba?— dep, digirleı jóneldi. Osqyrynyp janasqan jelke shashy ósińki jigittiń ıeginiń astynan bireý perip qalǵandaı kegjeń etip, murnymen kók tireı qaldy. Tanaýynan ıegine álsin-áli jel jiberip, kerenaý sóıledi:

— Aqsaqal, jaı sóıleseńiz qaıtedi? Al, baqtyq-qaqtyq, nemene? Artym jer ıiskemedi, túge. Búgin baǵyp júrgen tórt aıaqty mal emes... Tańerteń óshi qalǵandaı óńmeńdep... kúni boıy tepkilenip, ıtim shyqty...

— Aman ba Kókózek?

— Aman... Qasqyr jemeıdi Kókózekti.

— Bara ber! Men maldy túgeldeımin.

Qalyń qabaǵy túksıip, mańdaıy etiktiń qonyshyndaı qatparlanǵan Alshaǵyr: «Ózim de ketkeli tur edim» degendeı, isinip úıge bettedi. Qos búıirine teńsele basqan júrisi, belinen bireý ıtergendeı shalqaq keýdesi kimge de bolsa: «Baıqadyń ǵoı, qaımyqpadyq, qystyrmadyq! Áne, solaı?!»— degendeı.

Súkeń ol ereýilge elpildemedi. Álde ekeýiniń arasynda qashannan qalyptasyp, etteri ólip ketken jaǵdaı ma, kim bilsin. Qoı aralap ketti. Alshaǵyrdyń sońynan aýyz sóz qospady. Durysy sol eken. Qossa qart baǵasy Eltaı aldynda bir mysqal kómir edi. Oıdy oı qozǵaıdy. Óristen talyp kelip, múlgip turǵan qoılardyń janaı kelgenin sanymen, týra kelgenin tizesimen soǵa qaq jaryp kele jatyp: «Mal túgendegeni qalaı? Qoıdy qotannan qaıta shyǵaryp, basynan uryp, bir-birlep qashaǵa kirgizbek pe? Ony jańa nege istemedi?»— dep oılady. Aıt-aıtpa, shal shyǵandap barady. Kóshede kezdesip, tildese qalsa, tranzıstor sekildi sańqyldap sala beretin qalanyń qarttary jaıdaqtaý kórinetin. Súkeń kerisinshe — barǵan saıyn tereńdep, jumbaqtala túskendeı. Eltaı da bir kisideı tákappar edi, bul joly odan aınydy. Sózi bet-betine bytyrap, ebelektep qalyp júr. Sol raıda:

— Súke, Alshaǵyrdyń tańerteń qubylaǵa, tús aýa shyǵysqa qaptata jaıǵany nesi? Onda ne gáp bar? — dep qaldy.

Aǵa shopan: «Ne dep tursyń? Buryssyń ba, duryssyń ba óziń?» degendeı kózimen atyp qarady. Birtin-birtin Eltaı kómekshi emes, qaladan kelgen aq jelke, qarataıaq kúıeý balasy ekeni jetesine jetti me, náýmez kóńilmen ary buryldy. Qystan sińirine ilinip shyǵyp, kóktemge qaraı kóteremge jýyqtaǵan halsiz mal bas shopannan da yqpaı ma, shetinen jol bermeıtin kerenaý. Sol tártipsizdeý maldy kish-kishtep:

— Esi durys qoı kúnge mańdaıyn emes, quıryǵyn buryp jaıylady. Onyń nesi jaqsy deısiń ǵoı? Qysta kúnge shaǵylysqan aq shańqan qar kózin qarymaıdy — bir, shytadaı juqa mańdaıyn yzǵyryq urmaıdy — eki. Al jazda, shaǵyrmaq kúndi tý syrtyna salyp, ottyń táýiri — sonyǵa jaıylady — úsh. Qaraǵym, qoı da sen sıaqty shildede ystyqtap, qysta tońady, tek aıtatyn tili joq. Alshaǵyrǵa qoıdy qalaı jaıdyń dep qaqsap turǵanym sondyqtan. Áı, kebenek kelgir, shek bylaı! Al Kókózek aman ba dep qaqyldasam, onyń da myqty sebebi bar. Kókózegim aqyrǵan aıazda búıenge salyp saqtap, kóktemgi kez qaraıǵan qara ózekte shaıǵa sapyryp salatyn sary maıym ǵoı. Jýan jińishkerip, jińishke úzilgen shaqta talaı qutqarǵan ol qutqanama qysta mal túsirmeımin. Taýly jerdiń aýmaly-tókpeli aýa raıyna senip bolmaıdy. Alda — otamaly. Oıda qarly boran bir soqsa, taýda eki soǵady. Áne, sondaı qysyltaıań kezde tilin tistegen otardy kıizdeı tutasqan Kókózektiń qalyń nýyna taban aýdartpaı salyp qoıamyn. Ári yq, ári tumsyǵy buzylmaǵan sony ot,— deı keldi de, sóz sońyn:— Mal, shúkir, túgel,— dep qaıyrdy.

Bastalyp ketken suraq-jaýaptyń arbaýyna túsip qalǵan jigit:

— Túgel ekenin qalaı bildińiz? Bir-birlep shekeden túrtip, sanaǵanyńyzdy kórmedim. Yǵy-jyǵy pálenshe júz qoıdy qalaı shatastyrmadyńyz? — dep úsh suraqty ústi-ústine júrdemelete qoıdy.

Qaladaǵy jyly ornyn sýytyp, oıda joqta dalaǵa kelgen alańǵasar baladan úmitin ábden úzdi me, Súkeń bul joly alaıǵan joq.

— Malmen birge órip, qosa jýsap kele jatqan shalmyn ǵoı.— Sodan qashanyń esigin jaýyp, sym temirmen shandyp baılaǵansha, jaq ashpady. Aqyr aıaǵy kelte jaýabyna mynany qosty.— Qalaı túgendedim, ony men aıtpaımyn, sen surama. Aıtqanmen qoı qurttap, qoıyrtpaq ishpegen adamnyń qulaǵyna kirmeıdi.

Bylaı shyǵa sońyna qaraǵan Eltaı taǵy úziltti.

— Qoranyń esigin jappadyńyz...

— Ádeıi ashyq tastadym. Qoraǵa kire me, qotanǵa túneı me, qolaıy bilsin.

Tún úńireıe jerge tónip, taýlar tez-tez bıiktep barady. Al qara kek aspan tereńdeı túsken. Taý aspany juldyzdarǵa saran, ba, tórt-bes ýysy tas tóbede úrkip júr. Esesine sol azdyń ózi myńnyń ishinen tańdap alǵan bireýdeı sónip janyp, senip janyp, jalt-jult etedi: taý shirkin juldyzdarǵa bir taban jaqyn ba, álde taý aýasynyń káýsar tazalyǵy ma, áıteýir, laǵyl tastaı taza da shyńyltyr. Jel jelp etpese de, boı qaltyraıtyn yzǵyryq astynda taýlar men jartastar qoıyndasa buǵyp-buǵyp, óz demine ózderi jylynyp jatyr. Súkeń men Eltaı attardy jabýlap, qoraǵa baılady, aldaryna shóp, astaryna saǵdar tastady. Oqta-tekte jer, sý, aýa raıy, mal jaıy qadaý-qadaý sóz boldy. Ádeıi qashqaqtady ma, shal Qarashash bul dúnıede joqtaı, bar bolsa ótken jyly kúıeýge tımegendeı, ony bylaı qoıǵanda, qatarda kele jatqan úndemes jigit bóten adamdaı qyzy haqynda tis jarmady. Eltaı kórshi sovhozdan, ıakı kórshi aýdannan Súleı shopannan is-tájirıbe úırenýge kelgendeı, ekeýara áńgime qoı tóńireginen aspady. Bireýine qyz, ekinshisine kelinshek Qarashash haly qozǵalsa, ekeýiniń arasynda sabaq jipke ilinip áreń turǵan áldeneler úzilip júre beretindeı, ol týrasynda jumǵan aýyzdaryn ashpady. Súkeńdi qaıdam, Eltaı áńgimeniń eń úlkeni alda ekenin sezedi, sezedi de, ishteı minajat etedi. Jyrtyq úıdiń qudaıy bar, oǵan deıin Qarashash tustan kóktem shýaǵyna ilese jyly habar jetip qalar... Búgingi kúnge bek razy. Atasy men enesi quraq ushyp, jalpyldap qarsy almasa da dán razy. Kóńili — kókoraı. Qarashashtyń izi qalǵan Keregetasty kórdi, áke-sheshesimen tanysty, kelinsheginiń erniniń taby qalǵan kese shetin tistedi. Qarashashtyń ornyn sıpap qalsa da, jarynyń ótken ómirin baıandaǵan kitapty qolyna alǵandaı, oǵan jaqyndaı túskendeı bir tátti sezim búıirin qyzdyryp keledi. Óshe jazdaǵan úmiti kaıta tutandy — búgingi eń úlken upaıy sol.

...Keshki shaı kóldeneń sóz, artyq áńgimesiz ishildi. Júkke arqasyn bergen Súkeń Eltaıǵa tıip-qashyp, eki-úsh suraq qoıdy da:

— Eski tamyr býyn-býynymdy syrqyratyp áketip barady... Aýa raıy buzylmasa jarar,— dep, kesesin tóńkerdi. «Eski tamyryńyz kim?» — degendeı ańtarylyp qaraǵan Eltaıǵa: — Oq tıgen eski jaranyń orny, — dedi.— Erteń malǵa men shyǵamyn. Erte jatyp, erte turaıyq. Jigitter qı oıady, báıbishe. Qazanyńdy qamda. Asty adam emes, jumys jeıdi.

Tósek salǵyzyp jatyp qaldy. Búgin kelgen qonaǵyn erteń tabanyn tilip, qara jumysqa qospaq. «Buǵan qalaısyń?»— demek túgil, qalanyń jigiti buryn qı oıdy ma, joq pa, suramady. Iá, Keregetas kúıeý balasyn kergitpedi...

Álde kúndi túnge, túndi tańǵa urǵan malshy tirliginiń túri osy ma?

Qarıa kúndizgi qalpy — tikeleı suraq qoıylsa, bas-aıaǵyn yqshamdap, naqty jaýap beredi. Qoıylmasa oǵan da ókpe joq, únsiz. Úı sharýasyn bitirip, ersili-qarsyly eki bólmege tósek saldy da, ton jamylyp syrtqa bettedi. Qarashash týraly jaq ashpady. Eltaıǵa da samarqaý. Tańǵy alań-eleńde zymyran aspannan sorǵalap túsip, osy úıdiń kúıbeń sharýasyn bitirgesin, el jata-jastana ton jamylyp shyǵyp ketedi, sonan soń Keregetastyń súńgi quzyna órmelep, ushar basyna kóteriledi. Kóterilgesin qara tonnyń eki jeńi eki qanatqa aınalyp, túngi áýedegi bul dúnıedegi pánı adam bilýge joq, belgisiz meken-uıasyna qalbalaqtap usha jóneletin qara qustaıyn beıýaq, jumbaq jan.

* * *

Oıana kelse, úı ishi jaryq, kóz uıaltatyn shaǵyrmaq sáýle emes, aq sý tárizdi boz jaryq. Edenniń kezinde sý kúıi qalanǵan taqtaılary keıin keýip, ara-arasy aryq adamnyń qabyrǵasyndaı yrsıyp ketipti. Shyldyr shýmen syıyp ketetin sol jol-jol jaryqtar kıizben nyǵyzdalyp bitelgen. Esik-perdesiniń qıyǵynan anda-sanda jasyl beshpent kóleńdeıdi, aıaq-tabaq syldyry men janǵan peshtiń gúrili estiledi. Ashyq jeldetkishtiń aıadaı aýyzy: «Áı Alshaǵyr, beri, beri taman qaıyr!», shaıt-shaıttaǵan Súkeńniń shyńyltyr daýsyn, kók serke perinin baqyldaǵan tym jaǵymsyz únin, qoıdyń pysqyrynǵanyn ishke demil-demil jetkizedi.

Úı ishi uıadaı jyly. Sabyn, oramal, tis shetkasyn izdep, portfelin ashyp edi, konfet oraǵan magazınniń sary qaǵazy, onyń syrtyndaǵy aıbaq-saıbaq «Spasıbo za pokýpký» degen kók áripter kózin qarydy. Táýekel dep tas jutyp, keshe ashý kerek edi aýzyn. Bir esepten, portfel túbinen syrtqa shyqpaǵan myna shaı-shaqpyt, konfetter Súkeń qarıa, Eltaı arasynda áli de japyraq jaıa almaı jabýly qazan kúıde jatqan týystyq sezim sekildi eken. Portfeldi aıaq ushymen tósek astyna ysyra saldy.

Oramal asynyp, aýyz úıge shyǵyp edi, túngi aspannan tan sáride qaıta jerge túsken shesheı shaınekke shaı shymshyp salyp tur. Basyn kóterip, Eltaıǵa moıyn burdy: tas músin júzi sál jylypty. Aıaq astynan ne derin bilmeı sasyńqyraǵan jigit ýatylǵan áınek basqandaı typyrshyp turdy da, qaıdan shyqsa odan shyqsyn:

— Súkeńniń uıqysy qandy ma, apa? Ózi qaıda?— dep, betalbaty laqty. Aǵattyǵyn kesh sezip, bosaǵadaǵy qoljýǵyshqa umtyldy. Syryn bermes sabyrly jymıystyń lebi júzin sál jalap ótken enesi:

— Jaqsy jatyp, jaı turdyń ba, qaraǵym? Ol kisi syrtta, malda. Shaı ázir. Jyly sý quıyp qoıdym, sabyn, oramal, áne, jaqsylap jýynyp, sergip al. Taýdyń, taza aýasyn jutqan adamnyń uıqysy qatty bolady,— dep, áp-ádemi, jartymdy jaýap berdi. Tek Súkeńdi jat jandaı «ol kisi» dep, syrtqa tepkeni qyzyq boldy. Paltosyn jalańash etine jeleń jamylyp jatyp, kóz quıryǵymen urlanyp qarasa, enesi keshegi qońyr túbit shálisin tastap, kemerine ırek-ırek jasyl keste salǵan shańqan appaq kımeshek kıipti. Keshe qarttar ishin bermese de, jata-jastana ekeýara: «Qalasaq ta, qalamasaq ta kúıeý bala ekeni ras, endeshe, syr bermeıik, jaqsy jaqtan kórineıik»,— dese kerek. Eltaı quntyńdaı basyp, syrtqa shyqty.

Muzdaı aýa keýde, moıyn, betin salqyn alaqanymen sıpalady. Aýzyn arandaı ashyp esinep edi, tumsyǵynyń ushyn seldir bý aldy. Paltosyn qaýsyryndy. Uıqy shaıdaı ashyldy. Jer dúnıe appaq qyraý. Kún sáýlesinen altyn táj kıip, talystaı keýdeni kóleńkege malǵan tarǵyl shoqylar, betkeıdegi sıdam qaraǵaılar úlkeıtkish shyny astyna túskendeı ap-anyq. Qarsy aldaǵy shortan jon jotanyń ıyǵynan jip-jińishke kúmis saýsaqtar qyltıady.

Qarǵalar úıir-úıirimen qaraǵaı aralap, qarqyldap ushady. Ular tańdaı taqyldatady anda-sanda. Oıǵa batqan eki dúregeı tóbet qasha túbinde shoqıyp otyr. Qora qabyrǵasyna kezinde jaǵylǵan qara balshyqta sylaqshy qyzdardyń bes saýsaǵynyń izderi jol-jol bop jatyr. Erttelgen kók bestiniń basyna jem dorba ilinipti. Dorbany silkip qap, laqtyryp-laqtyryp tastaıdy da, burysh-buryshta qalǵan az sulyny tumsyǵynyń astyna jınap alady. Tuıaqtary, álde býyndary syrtyldaǵan on shaqty iri qara ilbı basyp, jazyqqa quldılap barady. Eń sońynda birer býaz bıe men eki-úsh sıyr kerenaý aıańdaıdy; sary ýyz ishetin kún jaqyn qalǵan tárizdi. Saı qabaǵyndaǵy tompaq kúresinge bıdaı óńdi bórte kelinshek burqyldatyp kúl tógip edi, ár tustan qarǵalar dalbaqtaı ushyp keldi de, qanattaryn jımastan júgire talasyp, qanbazardy qyzdyrdy. Aıaǵy aýyr ma, shapanynyń etegi deldıgen kelinshek Eltaıǵa manaýraı, toq peıil kóz saldy, naıqala basyp qabyrǵalas úıge kirdi. Alshaǵyrdyń kelinshegi... Al qara bojban Alshaǵyrdyń eki qoly shalbarynyń qaltasynda, qaýsyrynyn alǵan kúpáıkesiniń etegi ysyryla kele kindigine shaq jetpeı qalypty. Qotandaǵy qoılardy tizege sala ıterip, Súkeńniń kózin ala bere keıbirin quıryqtan tebińkirep jiberip degendeı, uıqy tyǵylǵan kózin asha almaı júr. Qasha aýzynda turǵan shal aldynan eki-úshten ótken qoıǵa: «Kún ashyqta jaqsylap jaıylyńdar! Biraq elirmeńder, qaradaı qaǵynyp, Kókózektiń otyna óńmeńdep umtylmańdar!» — dep, jeke-jekelep, bir kúnge jeterlik ámir, buıryq bergendeı, erni tynymsyz jybyrlaıdy. Sálem bergen Eltaıǵa basyn sál ızedi. Bala jastan kórgen mehnat pen beınet búgin tańda betine qaınap shyǵyp ketkendeı shımaı-shımaı júzi tym surqaı.

...Otardyń aldy jazyqqa qaraı saýlap bergende, kózderi bozarǵan jıyrma shaqty mańqa qoı qotanda qalyp qoıdy. Oǵan esh ókpelemeıtin sıaqty, tirsekteri dirildep, ár jerde táltıedi. Kóksaýlary ysqyrynyp-pysqyrynyp, muryndary bitelip tur.

Qashanyń esigin japqan shal qamshysyn bulǵady.

— Beri kelińder!

Alshaǵyr Eltaıǵa:

— Prıvet! — degende, kerzi etiginiń siri saq etip, shala búlindi.

Shal ony mızemedi.

— Al, Alshaǵyr, Eltaı, iske sát! Búgin qı oıasyńdar. Áneýgúni tóbeden kar sýy tamshylady, odan jaýyn-shashyn jıiledi, qysqasy, qora bazdana bastapty. Jaman qoıdy keshegi jemge kómip alyńdar. Odan keıin shópke qoıyńdar, tús kezinde sýarasyńdar. Qıdy qora syrtyna shashyp tastamaı, aýa, kún shalatyndaı ǵyp shoshaıta qalańdar, kebýine jaqsy. Qoıshyǵa qystan góri kóktem jaý, este ustańdar osyny.

Oń aıaǵyna salmaǵyn sala bóksesin bultıtqan Alshaǵyr shoqyta jelgen Súkeń sońynan mysqyl aralas kekesinmen qarap tur. Samaıyna týra tartylǵan qıyq kózinen syr tartý qıyn. Ylǵı da belin bekem baılap, shabynyp turatyn jan Eltaıǵa unamaıtyn edi, kete berip edi, tý syrtynan Alshaǵyr daýystady.

— Áı, koresh! Sen ne, gorodskoısyń ba?

Myrs etip, buryla toqtady.

— Gorodskoımyn.— Balalar úıinde salǵan betten: «Qaspysyń, dospysyń!» — dep soqtyǵatyn ondaı adyrańbaıdyń talaıyn kórip alǵan. Ana aıaǵy anda, myna aıaǵy mynda ketken kómekshi shopan beri jaqyndady. Bas-aıaǵyna kemsitken shyraıda shekeleı qarap:

— Ehe-he!— Kúldi. Az turyp:— Men de gorodskoımyn,— dep jáne qosty. Eltaı bul baılam beker aıtylmady, endi ne bolar eken dep sońyn tosyp edi, bosqa dámetipti. Qaıyqtaı kerzi etigin kúrp-kúrp súıretken Alshaǵyr úıine bettedi.

Shaı ústinde enesi keshegi tomaǵa-tuıyq mineziniń qarýyn qaıtarǵysy keldi me: «Alyp otyr, qaraǵym, kún qulaqtanyp tur, tońyp qalarsyń, ysytqan sorpadan ish»,— dep, eselep quıyp, baýyrsaq, qantty aldyna ysyryp, hoshyn bildirdi. Áıtkenmen munyń bári erin ushymen nemquraıdy aıtyldy, keıde qarıa dastarqan basynda emes, jahan túzde jalǵyz qalǵandaı kózin keń ashyp, túpsiz tuńǵıyq oıǵa aýyq-aýyq shomyp ketedi. Aýyldyń qarabaıyr áńgimesine Eltaı o bastan joq edi, áıtse de; enesin oı ıiriminen shyǵarsam degen úmitpen:

— Myna jigit kim, áje? Kópten beri kórshi me?— dep, japsarlas eki úıge ortaq qabyrǵany shekesimen nusqady.

Kempir selt etti. Eltaıǵa súzilip qarady da, kóńili qalǵandaı betin ármen burdy.

— Jýyqta kóship keldi. Burynǵy kómekshiden brýselez tabylǵan. Beli shoıyrylyp, atqa mine almady da, ornyna osy balany jiberdi.— Ájeı «brýselez»- di burmalamaı, aksentsiz aıtty. Kesege shaı quıyp, qaımaq qatyp:— Óziń qaı balasyń, qaraǵym? Tústep tanı almadym. Qı oıýǵa keldiń be? — degeni.

Eltaı shaıǵa shashala jazdady. Sózden taza qalǵan. «Iapyraý, Súkeń munyń kúıeý bala ekenin keshe, dál osy dastarqan basynda aıtpady ma? Ne, bul sonda? Mazaq pa? Qarashashty qalaǵa syıǵyzbaı sen qýsań, syıǵa syı, syraǵa bal degen moshqaý ma?» Kertoqaı jegen baladaı máńgirip otyrdy, otyrdy da, amal joq, tutyǵyp sóz bastady.

— Súkeń... dep edi... men týraly. Keshe... Umytyp qalypsyz. Alystan, Almatydan keldim. Sizderdi izdep keldim.— Qart-kárilerdiń býynyn qorǵasyndaı balqytatyn, qandaı bir ókpe kóńildiń óńin ashyp, kirin ketiretin «apa, áje, ene» atty jyly sózder, nege ekenin qaıdam, aýzyna túspedi.— Bilesiz be, bilmeısiz be, Qarashash ekeýmiz bas qosyp, úı qurdyq. Jer aıaǵy alys, aldaryńyzdan ótip, analyq, atalyq aq batany suraı almadyq. Árıne, aıybymyz aýyr,— dep, kósemsı bergende, keseni ernine aparǵan kempir:

— E-e...— dep, nemketti soza saldy. «E, sol ma qınalǵanyń? Ony nemenege sóz qyp otyrsyń?»— degendeı shaıyn soraptaı berdi. Dál keshe keshtegideı sezim-túısiksiz tas músin...

Odan ári sal bókselenip otyrýǵa dáti jetpedi, kesesin tóńkerip, kıindi de, dalaǵa shyqty.

Sharbolat kún jotanyń ıyǵynan qystaqqa syǵalap qana qyzyl kózin salady. Saı, júlgedegi kóleńkeler qýsyrylyp barady. Qalyń qyraý ma, betkeı ataýly jylt-jylt. Kókpeńbek bıik taýlar aýaǵa aralasyp, qatyp-qatyp tur. Tańǵy taza aýa jazyq jaqtan Súkeńniń: «İrıt-irıt!» degenin qulaq túbine ákeledi. Alys, jaqyn bel-belesterdiń astynan ba, múmkin, órkesh-órkesh taýlardyń arǵy betkeıi bolar, álde atam zamanda qıa jartastan ushyp, jeti qat jer astyna túsip ketken kerýen-kerýen kósh pen ólgen adamdardyń kún shýaǵyn saǵynyp, zar jylaǵan qaraly gımni me, masa yzyńyndaı ǵana álsiz gýil, syńsyǵan ún estilip-estilmeı bebeý qaǵady.

Yrdýan arbanyń syqyrynan boıyn jınady. Qyzyl ógizdi muryndyqtap jetektegen Alshaǵyr aıqara ashylǵan qaqpaǵa kirip barady, kóp uzamaı úńireıgen qoradan qoryqqandaı qolyn bulǵady.

«Sen ne, gorodskoısyń ba?» — syqpyttas rabaısyz tergeý taǵy da bastalyp kete me degen Eltaı bul joly tizgindi erterek qolǵa aldy. Jalpy, Alshaǵyrdyń tańerteńgi tepsinýi dóńaıbat edi. Kómekshiniń syrty bútin de, ishi tútin tárizdi. Qoryqqan adam buryn shabady, nebir temir tepse temir úzer Tekebaı tentekterdiń ishine kirip shyqsań, kóbi qaıaý kóńil, jarymjan, jarty sandar. Átteń, olar kirgizbeıdi, seniń de kirgiń kelmeıdi — jan tynyshtyq kerek. Qyzyl ógizdiń qyrtys-qyrtys moınyn mytyǵan Eltaı:

— Súkeń nashar qoılardy qalaı iriktep aldy, soǵan tańmyn. Jıyrma shaqty qoı ánsheıin Súkeńniń oıyn oqyǵandaı óz-ózinen ekshelip, qotanda qala berdi,— dep sóz túzdi.

Úshkir kúrekterdi qoraptan jerge saldyr-gúldir laqtyrǵan Alshaǵyr:

— Qaıyn atańnyń astyna óıtip kópshik qoıma, pátshaǵar! — dedi tóbeden túskendeı.— So da sóz be? Attyǵa ergen jaıaýdyń tańy aırylady. Táltirektegen aýrý qoı bir-birin qaǵyp-soǵyp, qaqpaǵa saýlaǵan saý qoıǵa ilese ala ma. Eriksiz basqanyń quıryǵyn ıiskep, eń sońynda jip ese almaı qalyp qoıady. Áne, sol kezde Súleı shal qaqpany sart jabady. Qoıǵa kózimen komanda beretindeı sıqyrshy deımisiń ol shal,— dep, Eltaı sheshe almaǵan jumbaqty op-ońaı joqqa shyǵardy.— Sen ne, Qarashashtyń kúıeýimisiń?

Eltaı demin áreń jutty.

— Iá...

— Iá bolsa, qatynyń qaıda? Gorodskoılar qarǵa adym uzap shyqsa, shópjelkelerin jetektep júrmeýshi me ed, — dep, qalalyqtardy irep-soıa bastady.— Óı, óziń de... Esalań bolmasa qylshyldaǵan jigit qalaǵa jas qatynyn kontrolsiz tastap kete me. Jaǵatyn oty, tasıtyn sýy joq, oınap qoısa qaıtesiń? — dep, Eltaıdyń aýzyn baqadaı ashyrdy.— Malmen alysqan Keregetasqa qara qatqaq kóktemede salań etip túse qalypty ǵoı... Kelgish bolsań el jaılaýǵa shyǵyp, arqa keńigende kelmeımisiń? Qymyz iship, baǵlan jer edik, qarynyńdy sıpap, kók shalǵynda aýnar ediń. Aýyzǵa qarǵa tyshqan myna qarbalasta qaıdaǵy qymyz, qaıdaǵy baǵlan? Bul kezde sen túgil bastyqtar da qashady qoıshy aýyldan. Solardan úlgi al... bylaı! Qara jumystan ákesi ólgen shal seni aıaı ma? Jumysqa salpyldatyp salyp, jon terindi sypyryp alady. Júr endi qı oıyp, qoı sońynda salpańdap. He-he...

Jigit jaýap qaıtarmady, jymıyp qoıyp, tura berdi. Tarp-turp sózdiń artynda esh zil, astyrtyn oı joq bolatyn. «Men de gorodskoımyn», — dep, qalaǵa ózin qanshama tyqpalasa da, qyrda júzin kún súıip ósken azamattyń ashyq-shashyqtaý erke minezi edi bul. Erkelik te san qıly. Mynaý joıdasyz erkelik týǵan jerge tabany ıyq tıgen azamattyń basqa túgil, óz yrqyna da kóne bermeıtin, basyna júgen kımegen, jonyna quryq tımegen sappa asaý erkeligi edi.

Sondyqtan da ol basyla sóıledi.

— Otpýskiniń reti solaı boldy. Qarashashty jumysy jibermedi,— dedi ótirikke basyp. Kelinshegimdi qýa keldim dese, saıqymazaqqa aınalady. Arty qýys adam amalsyz jalǵan sóıleıdi eken.

Alshaǵyr arbadan qarǵyp túsip, alaqanyn sart-surt qaqty da:

— Anaý shıki sarydan saq bol. Ońashada aýzyńdy artyńa qaratyp júrmesin,— dep, taǵy záresin aldy.

— Shıki saryń kim?

— Kim, kim... Keshegi jem ákelgen nemis she? Kezinde Qarashashty ólerdeı jaqsy kórgen. Baıǵa tıse de, bul ómirden qatynsyz ótemin dep qý tizesin qushaqtap áli júr.— Alshekeń bul tusta «shıki sary nemistiń» sózin emes, óz sózin aıtyp tur.— Baıqap oına onymen. Oıynyńdy osyltyp jiberedi. Seni bir kórsem dep tisin qaırap júretin, qudaı aıdap ózin, keldiń. Eki kúnniń birinde jem, tuz, shóp, kór-jer dep osy otarǵa soqpaı ketpeıdi, soǵan qaraǵanda áli de dámesi bar-aý óziniń. Baıqamaǵan bolyp, mashınamen qaǵyp ketse netesiń?

Eltaı yqpady, shıki sarydan endi qoryqpaıtyn — durys jigit ekenin keshegi uzyn jol dáleldedi. «Biraq nemisi qalaı? Jer shetindegi taý ishinde nemis ne bitirip júr?»

— Keshe ortalyqtan birge keldik. Qazaqsha saırap tur. Ekeýmizden góri jaqsy biledi. Shıki sarylyǵy bolmasa bet-bádeni aýmaǵan qazaq, onyń qaı jeri nemis?— dep, berispeı jatyr.

— Oı, men ne deımin, dombyram ne deıdi? Saǵan onyń sheshesi nemis dep turmyn.— Alshekeń op-ońaı máseleni qıyndatqan Eltaıǵa keıip aldy.— Ákesi kádimgi bojban qara qazaq. Soǵys kezinde aýyp kelgen nemis qyzyna ólerdeı ǵashyq bolypty. Qazir úıelmeli-súıelmeli on shaqty balasy bar, aqar-shaqar turyp jatyr. Shetinen pysyq, oqýdy jaqsy oqıdy. Jumysty jalmap jiberedi. Tak chto, senimen ustasqan Sáráliń dúmdi jigit, anaý-mynaýyńa boı bermeıdi.— Kezekti úrıt, soq-soqtyń shetin taǵy qyltıtty. Sonda baryp Súkeńniń keshe Sárálge: «Sary altyndaı «gút-gút» shesheńe de arnap aıtar sálemim bar» dep ázildegeni esine tústi. Shaldyń «gút-gút» — i nemistiń «gýt» — «jaqsy» degen sózi-aý.

— Sárál... Mundaı qyzyq esimdi qazaq arasynda alǵash estýim,— dedi, ashyq kúnde shofer jigit pen Eltaı arasyna maıdan ashyp bergeli turǵan Alshaǵyrdyń betin túzýge salýǵa tyrysyp. İshteı: «Alshaǵyr dese Alshaǵyr... Mundaı alas atqan adýyn minez, anadaı atpen aıdaladaǵy aq otaý, aýzy-murny joq otaý qystaqqa qalaı syıyp júr ekensiń?»

— Áke-sheshesi oılap tapqan. Tula boıy tunǵyshtary osy Sárál. Ákesiniń aty Sársenbi de, sheshesi — Elza. Sársenbiden «Sár» - di, sheshesinen «el» býynyn alsań Sáráliń — sol. Ottaı janyp qosylǵamyz, máńgi baqı jup jazbaı jarasyp ótemiz, tuńǵyshymyzdyń esimin de soǵan yrymdap qoıdyq dep tur emes pe? Aǵamyz ben jeńgemizdi aıtamyn da, mahabbattary beton ǵoı, á? Laqtaı sekirip, qozydaı jamyraǵan on bala dúnıege ońaı keldi deımisiń...— Arqyrap kúldi. Tas tyna qalyp, únsiz turdy da basyn shaıqady.— Bet qaratpaı qaqap turǵan mahabbat!

Eltaı:

— Ondaı shataq minezin keshe baıqamadym...— dep, sóziniń sońyn súırete saldy. Aýzy solaı dese de túıgeni basqa. Qurǵyr kóńil bir kiltıpandy sezgen. Báse, keshe úsh saǵattyq uzyna jol boıy aýzyna marjan salǵandaı tilin tistep edi. Al Súkeńe jolyǵýy muń, jany jadyraı ázildep, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq boldy da qaldy.

— Oı, sen oınap aıtqanǵa senip tursyń ba? — Alshekeń minez shirkindi jan qaltasynan sýyryp shyǵara beretin baı da jomart jigit eken, osy joly da bultalaqqa salyp, adastyryp ketti. Ne qý, ne jyndy emes, qol-aıaǵy joq bir pále.— Qoryqpa, Sáráliń qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn bala. Tek jumysqa ólermen. Saýyr-Saıqandy qystaǵan jıyrma otardy shyr aınala shapqylaǵan ozatymyz. Oıbý, kúndi qarap qoı, túske tarmasqan. Káne, al qolǵa kúrekti! Áńgime buzaý emizer, buzaý taıaq jegizer. Súleı shaldan qorqamyn... kózi jaman.

Sózge júırik Alshekeń iske de alymdy eken, dereý apyryp-japyra bastady. Onyń boıynan «gorodskoı» qasıetti taba almaǵan Eltaı kóp uzamaı óziniń qalalyq ekenin bildirip aldy. Qara jumysqa bir adamdaımyn deýshi edi. Beton quıý basqa da, qı oıý ózge eken. İstik kúrekti qansha yrǵap salǵanymen oıǵan qıy alaqandaı-alaqandaı. Alshaǵyrdyń oıǵany qazannyń qaqpaǵyndaı kil jalpaq qı. Jumys dese sózi artyn qysa ma, Alshaǵyr jaltyldaǵan kúregin ún-túnsiz qarshyldatyp jatyr. Tek kórýge kóz kerek — aýdarǵany at kópir. Ári-beriden keıin Alshaǵyrdyń shańyna ilesemin degen Eltaı yrsyldap jolda qaldy. Ter odan da, budan da ketti: egestiń ekpinimen bir mezette qıǵa kúrekti Alshaǵyrsha boılata salyp, basyp qalyp edi, aǵash sap moınynan shart syndy. Alshaǵyr synǵan kúrektiń júzin barmaǵymen bir sıpady da, bylaı laqtyryp tastady.

— Sen qı oıyp jarytpassyń. Odan da ógizdiń basyna ıe bol. Men oıyp turaıyn, sen arbaǵa tıep tur. Sosyn dalaǵa, qora syrtyna aparyp tógesiń. Jolaı aryq-turaqqa shóp tastap, sýara sal.

Alǵashqy arbany ekeýi qoldasyp tıedi. Onyń da ádisi, jón-jobasy jetkilikti eken. Alshaǵyr áýeli jalpaq qıdy qorap jıegine qaz-qatar tiginen qoıyp, ortasynan qazan shuńqyr jasady. Synyq jarym-jarty, usaqtarymen sol shuqyrdy birdini ǵyp toltyrdy. Dóńgelegi qıqalaqtaı syqyrlap yńyranǵan arbany qotanǵa jetektep shyǵardy da:

— Ortadaǵy usaq qıdy arba ústinen laqtyra ber, eshteńe etpeıdi. Bıdaı men sulyǵa tyńaıtqysh bolady erteń. Al jıektegi irilerin bir-birlep qoldap túsir. Qoıshy tas jaqpaıdy, qysy-kóktem qı jaǵady. Al, men kettim, — dep, qol-aıaǵy ońdy-soldy erbeńdep, qoraǵa qaraı arbańdaı jóneldi.

Kúpáıke syrtynan brezent kombınezondy keptep kıgen Eltaı jarty saǵatta qıdy túsirip bitti. Beli talyp, bastyrmaı bara jatqasyn basyn kóterip edi, qaı mezgil, anyq ajyrata almady. Kún kózi aq shel kireýke... Tazalanbaǵan maqtadaı irtik-irtik birdeńe. Jelp etken jel joq, meńireý dúnıe maı tońǵysyz jyly. Tańerteńgi arqash-jarqash jartastardyń betin syzyp ushqan ala qanat saýysqandar zym-zıa. Qarǵalar da qarasyn joǵaltqan. Mana at qıyna talasyp, shyr-pyr tóbelesken sýyq torǵaılar da allaýákpar.

Eki adym ilgeri, bir adym keıin qyzyl ógizdi «Sop! Sop!» — tap, qoraǵa burdy. Esik aldynda shylymyn qulashtap turǵan Alshaǵyr tútinin aspanǵa úrledi.

— Kúnniń raıy buzylaıyn dedi. Súleı shal otamaly jaqyn, qımylda, qaraǵym, qımylda dep qulaq etimdi jep edi, sol sandyraǵy rasqa aınaldy. Bizdiń baǵatynymyz boıdaq qoı, qyrǵanda otar yǵar, úsigen birer saýsaǵymyzdy kesip tastar, al myna beldiń astyndaǵy Japabaı shal qaıter eken?

«Qarap qoı, munyń da emeshesi ezilip, adamǵa jany ashıdy...»

— Keshe Sárál qurama jemniń qaq jartysyn sonda alyp ketti. Sol jetpeı me?

— Oıbý, dombyram ne deıdi, sen ne deısiń?— Urysqysy kelip turdy da, raıynan qaıtty,— Sárál júrgen jerde jemniń jarasy jeńil. Qaltasyna kılogramdap salyp tasysa da byq degizbeıdi. Jeti atasynan han. Alshaǵyr atammen óle-ólgenshe jaǵalasqan qaraqypshaq Qobylandynyń saryǵy emes pe,— dep, kijindi.

— Sol Qobylandy-aý Alshekeńniń basyn alǵan,— dedi tili qyshyǵan Eltaı.

— Colaı ma? Bilmeppin ony...— Alshaǵyr kózin syǵyraıtyp, kádimgideı jaýyǵa qarady,— Qobylandyǵa qabyrǵań tym qaıysyp tur, sen óziń jympıyp júrip, qara qypshaq emessiń be?

— Men — qazaqpyn...

Alshaǵyr basyn shaıqady.

— Áı, bilmeımin, bilmeımin... Jetpis jeti babańdy tekseretin bala ekensiń. Túbiń shıki,— Bul áńgimeden sút shyqpaıtynyn uqty ma, kilt ózgerdi.— Qoı, shóp te óleń, shóńge de óleń. Qıdy qaýsyryp tastamasaq, keshke basymyzǵa áńgir taıaq oınaıdy,— Saýsaq ushymen shertip, yrǵytyp jibergen shylymy aýada dóńgelek aınaldy.

Qoraǵa kirgen jigittiń sońynan qaraǵan Eltaı únsiz: ishki dúnıesinen sekem, aıta berse, seskenis belgi bergendeı. Kúregi qolynan túspeıtin Alshaǵyryń shalqyǵanda bet sharpıdy, alda-jalda, jaman aıtpaı, jaqsy joq, jamandyqqa bel baılasa qaıtedi? Iá, jer shetindegi Keregetasyń da adamzattyń jaqsylyq-jamandyǵynan shet emes sıaqty.

Rý, júz demekshi, bul uran Eltaıdyń mıyna kirgen emes. Ákesiniń kim ekenin Vıktor Vıktorovıchtiń aýzynan jýyq arada estidi — rý qaıda, júz qaıda, bul qaıda? «Kimsiń?»—degen jymsyma shet pushpaq suraqqa: «Meniń júzim — qazaq, rýym — jetimdik»,— dep tastap, qaıqaıyp júre beretin. Rýy qurǵyr qyzmetke ornalasqasyn qasqyr qulaǵyn qyltıtty. Baıqasa, rýdyń upaıyn túgendeýshi jybyrlaqtar, shúkir, bar eken. Olar qaı rýlas aǵasy qaı qazannyń qulaǵyn ustap otyr, astyrtyn málimet jınaı júredi. Kim týǵan jerin qanjyǵasyna baılap júr. Shaý tartqan saıyn adamdy týǵan topyraǵy tarta beredi. Álgi qýlar ony jaqsy biledi. Sársenbiniń sátinde «aǵanyń» aldyna baryp, týǵan jerdiń ystyq sálemin tátti tilmen máımildetip jetkize qoıady. Bastyq aǵa: «Raqmet, janym! El meni umytpaǵan eken. Meniń de esimde. Káne, qandaı buıymtaı, sharýań bar?» — deıdi yntasyn salyp. Arǵy jaǵy belgili. Demeıtinder de bar... Onyń ózinde álgi jylpos jetpegir bylaı shyqqasyn «dedi» deıdi. Ol basqalarǵa aıbat, ses, noq.

Ózderi kil oqý oqyp jarytpaǵan, ishterinde ıt ólip jatqandar. Aǵa-jaǵa, rý, júz-múz saǵalamasa, bilimdi, eńbeksúıgish jigitterdiń shańyn jutyp qalatynyn jaqsy biledi.

Olardyń qasynda Alshekeń ánsheıin aıtaqqa erip, aıdalaǵa dalbaqtap shapqylaǵan bireý. Sóıtse de tereńdegi tamyry ortaq, túbiri bir. Kórmeısiń be, rý upaıy úshin aldymen halqynyń, qaldy óziniń qadir-qasıeti — Qobylandynyń úzeńgisine jarmasyp, Taıbýryldyń tizginine qol salǵanyn...

...Túske deıin qora syrtyna bes arba qı aýdaryldy.

Alshaǵyr jalań jeıde, jalań tós. Batyryń bar eken, jeıde ishine kim kirip shyqqan, qar, tós eti bilem-bilem.

Jaǵa, jeńinen bý burqyraıdy. Kúrekti shym qıǵa qarsh shanshydy da, eki ıyǵynan dem alyp turyp, oıylǵan qara tolqyn qıǵa qarap:

— Qalaı?— dedi.

Qora syrtyndaǵy ashyq-shashyq áńgimeden keıin mysyq taban ádiske kóshken Eltaı:

— Biraz qımyldadyq...— deı saldy. Esti jigit benzın saýyttyń qasynda shyrpy jaqpaıdy.

— Keshke deıin bitire alsaq... Jaraıdy, kettik túski asqa.

Kıimderin qaǵyp-silikti. Manaǵy bozǵylt bulttar tutasa kelip, tas tóbede aq aırandaı uıyp tur. Jelkem jel samaı, jelke shashty dirildetedi. Taý basy aq munar. Qyzyl ógizge shóp shashqan Eltaı Súkeń úıine qaraı salyp edi, Alshaǵyr zirk etti:

— Qaıda barasyń?

— Úıge...

— Bizdiń úıdi órt aldy ma, nemene? Álde qoıshynyń jyrtyq úıin mensinbeısiń be?

— ?..

— Ot qyzyq! Qonaq dep qazan kótergen Aısha adam ba, saıtan ba? Biz ne, sonda asqan etimizdi ıtke tastaımyz ba?

Aryndaǵan Alshaǵyrǵa búgin daýa joq edi.

— Endeshe, ájeıge eskertip shyǵaıyn.

— Bylq etpe, Aısha eskertken.

Eltaı jymıdy.

— Aldıar taqsyr, jazdyq, jańyldyq.

— Áp báse!

Alshaǵyr aıaǵyn esik aldynda jatqan sharshy kelgen sharbaq taqtaıǵa bir, senektegi alashaǵa eki súrtti. Súrtpeı me dep qoryqqandaı Eltaıdyń da aıaǵyna qarap, baqylap turdy. Dálizde ybyrsyǵan artyq-aýys zat joq, bári tap-tuınaqtaı, júrer jolǵa kenep tóselipti. Qotıyndyǵyn syrtqa tastap ketkendeı tym tez ózgere bastaǵan Alshaǵyr Eltaıǵa:

— Aıaǵymyzdy sheship kiremiz,— dedi, etigin sypyryp, bosaǵa túbine ádemilep qoıyp ketti.

Úıge kirgen Eltaı shyrsha qylqanynyń taza ıisin, qaraǵaı shaıyrynyń shıpaly ıisin sezdi, shamasy, aýzynan shyrt-shyrt ushqyn shashyraǵan peshten tarap tur-aý, tórgi qabyrǵaǵa arshanyń jasyl butaqtary aıqasa ilinipti, ortadaǵy bıik ústel betine tor kóz dastarqan, onyń ústine juqa aq plasmassa kleenka jabylypty, al ústeldiń tórt qulaǵyna tórt oryndyq ıe. Oń jaq qanatta túrli tústi televızor tanaýyn kóterip, taltaıyp tur. Jalpy, qala turmysyna ish tartý baıqalady. «Tórlet!» — degendeı oryndyqty nusqaǵan Alshaǵyr jaman kıimin sheship, tór úıge kirdi. İle qaıta kórindi, ústinde kóneleý brıj. Sońynda — ana qazdaı mamyrlap basqan aq bórte kelinshek. Alshaǵyr:

— Bizdiń báıbishe... Aısha! — dep sańq etti de, báıbisheniń qolyn solań etkizip, joǵary kóterdi.

— A-alsheke-e!

Jaı ǵana soza ándetken kelinshek alasy mol janaryn tóńkere tastap edi, kúıeýi jym bolyp, sý sepkendeı basyldy. Úı ıesine laıyq salmaqty kúıge kóshkisi keldi me:

— Báıbishe, myna jigit Súkeńniń kúıeý balasy. Kesheden beri...— dep edi, bir minezden ekinshige aıaq astynan ózgerý ońaı bolyp pa, kópe-kórineý dybyrlap, pyshyraı bastady. Kelinshek erin ushymen:

— Bilemin,— dedi jaıbaraqat.— Al, Eltaı aǵa, úıimiz osy. Tórletińiz!

Ary qaraı qazan-oshaq turǵan aýyz úıge ótti.

Ústel basyna jaıǵasqan Alshaǵyr tamaǵyn kenep, baıypty degenge keletindeı áńgime bastady. Ótken jazda úılenipti. Aıshamen birinshi klastan birge oqyǵan, qulyn-taıdaı tebisip ósken. «Anadaı myq kelinshek qulyn-taıdaı tebisip ósip, saǵan tıse, túbi jaman jigit bolmassyń»,— dep oılady Eltaı. Sóz bar ma, Alshaǵyr Aıshaǵa jýyqtasa, jyny basyla beretin sıaqty.

Kelinshek bir sharýamen tysqa ketti.

Sol muń eken, Alshaǵyr óz-ózinen ot alyp ketken motosıkldeı tańqyldaı sóılep, túndigi al jelpildesin.

— Men baıaǵyda Almaty baryp, gorodskoı bola jazdadym ǵoı...—«Almatyda sen sekildi gorodskoıdy kórsem kózim shyqsyn»,— dep Eltaı otyr.— Osy Saýyr-Saıhannyń oqýǵa túse almaǵan jún jaq, túbit bastary árkimnen taıaq jep, ár kóshede bas saýǵalap júr eken. Qalaı «SMÝ-15» - ke jumysqa ornalastym, solaı atoı salyp, shyrq ıirip, zemláktardy bir týdyń astyna jınadym baıaǵysynda. Nanǵa toıǵasyn án aıtýǵa kiristik. Kóktem týa biraz aýsardy jataqhanadan jataqhanaǵa byqpyrt tıgendeı qýyp, táýbasyna keltirdim-aý, aqyry. Sol qaı jyly, á, dál úsh jyl buryn, Almatydan ekensiń, parkte shalqyp júrgen bizdi neýjeli kórmediń, a?— dep, Eltaıdy qysty.

— DND - da bolǵansyń ǵoı?— dedi. ol qannen qapersiz. Redaksıanyń qyz-jigitteri mılısıa bóliminde aıyna bir kezekshilik etetin, sol esine túsken.

Alshaǵyr ańyrdy.

— DND - yń ne pále?

— Erikti halyq jasaqshylary...

Shalqaıyp turyp, «ha-ha» - lap kúldi.

— Beti aýlaq, beti aýlaq. Oıbaı-aý, DND kim, Alshaǵyr kim?! Olar tártipti izdese, biz tártipten qashyp júrdik qoı.

— Aýsarlardy jónge saldyq degesin...

— Aıtady ekensiń! Judyryqpen tártip ornatamyz dep oılappyz ǵoı, pátirekesi. Jasaqshylaryń bizdi de aınaldyryp baqqan.— Kenet Eltaıǵa údireıe qarady.— Áı, sen ózi DND emessiń be? DND dep qaqsaýyń jaman.

— Bolsaq bolarmyz.

— Áı, bola ber! — Qolyn siltedi.— Biz de bir jyl boıy shımpanzedeı sekirip qashyp, berispeı baqtyq. Mılısıa tóbelestiń ústinen shyqpaǵanda... Úsheýi birdeı qolymdy qaıyryp, qyzyl belbeý isik tóbe mashınaǵa nyǵap jatqanda: «Saý bol, Saýyr-Saıhan!» dep attandappyn.. Artymnan peredacha ákelgen jigitter aıtty,— dep qosty.

Úıme tabaq etti dirildetip alyp kirgen Aısha sońǵy sózdi estip qalǵan ba, myrs etip kúldi.

— Báse, báse...— dedi tabaqty ortaǵa qoıyp jatyp.— İzdep barsam, aǵa, myna batyr inińiz qara kózi kógerip, katalajkide otyr eken, kóre sala: «Aı-sha-shaja-an! Aınalyp keteıin, qutqar meni páleden! Kórmegenim qala bolsyn!»— dedi jylamsyrap...— Arǵy jaǵyn jalǵastyrmady, ornyna otyrdy. Iegine deıin qyp-qyzyl bolǵan Alshaǵyr kelinsheginen qorǵanǵandaı eki alaqanyn birdeı jaıyp tosa qoıyp:

— Qoıshy, qoıshy qaıdaǵyny qozdatpaı, báıbishe!— dedi aıqaıǵa jaqyn jan daýyspen.— Eltaı, shynynda da, solaı dep qalar...

— Endeshe, óziń tynysh otyr aýzymdy qyshytpaı!— Kelinshek Alshekeńdi taza buqtyryp tastaǵasyn týralǵan, tuzdyǵy quıylǵan ystyq etti qasyqpen aralastyrdy.— Alyp otyryńyz, aǵa!— Báseń, áıtkenmen nyq únmen sózin jalǵastyrdy.— Alshekeńdi ol joly qutqara almadym, aǵa. Bir jaǵy, qolymen istegenin moınymen kótersin dedim. Qaıteıin, temir torǵa túsip qalǵan arystanymnyń júni jyǵylmasyn dep, maqta-mata kombınatyna jumysqa ornalastym, jataqhana aldym. Aptasyna eki ret dáldep Alshekeńe tamaq aparamyn. Jigitimiz túndik, esigi jabyq úıde tabany kúrekteı jyl jaılady. Tamaq jaqty ma, junttaı semirip aldy. Tipti kezdesýge alyp barǵan mılısıoner aǵaılardan uıalady ekensiń. Merzimi bitip, bosaǵasyn: «Qaladan uzamaıyq»,— deıdi. «Qalsań, qala ber, men ketemin»,— dep em, zyr qaqty. «Qalasy qurysyn»,— deıdi. Batyrdy poezǵa mingizip obal jasamaıyn, osy jarasar dep samoletpen alyp qaıttym. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini osy ma, Alsheke? — Aısha kúlimsiredi. Eltaı kelinshekke toqtala qarap edi, júregi lyq etip tómen tartty. Aıshanyń erni kúlse de, qabaǵy qatqyl. Kezinde taýǵa da, tasqa da túsken dáti berik kelinshektiń qat-qat syry osy qatqyl qabaqqa syıyp tur. Qazir de Aısha qıyn kúnderdi bastan ótkizip jatyr, ishte bir bala, syrtta bir bala — Alshaǵyr...

Osyny... jigit túsine me?

Túsinedi eken... Qany betine teýip, bartıyp otyrdy, otyrdy da:

— Almatydaı jýnglıde qarǵyp-sekirip júrip, papýas bolyp ketkenim ras...— dedi. Tez serpildi.— Jaraısyń, báıbishe!— Kúrekteı alaqanyn kótere berdi, kelinshegin jaýyrynynan ana bir kezdegideı qaǵyp qalmaq, áıtkenmen Aıshanyń jerdiń jarty sharyndaı tompaıǵan ishine kózi túskesin qolyn ıyǵyna jaı ánsheıin arta saldy.— Qatyrdyń! Aǵyldyń ǵoı múldem. Eltaıǵa ózim de aıtaıyn dep júr em.

Eltaı shydamady, kúlip jiberdi.

Kelinshek te jymıdy.

— Dat, Alshekem! Buryn tiri janǵa tis jarmasam, seniń uıatyńdy oıladym. Al El aǵańa aǵylsam, bóten emes, jazýshyǵa syr ashtym. Sen sóılegenmen Aıshadaı tigisin jatqyzyp aıta almassyń. Qyzyl sózdiń qıýy kelispese, júrek túgil, qulaqqa jetpeıdi. Áńgimeni úzip ketsem, keshir, Alshekem. Siz de, El aǵa!

Aıshaǵa ábden rıza bolǵan Eltaı ǵumyrynda istemegen qylyq jasady, ornynan turyp, kelinshekke bas ıdi.

Eltaı as qaıyrǵasyn, Aısha:

— Atany maldan bosat, tústenip, birer saǵatqa kóz shyrymyn alsyn,— dedi.

Alshaǵyr lyp etti.

— Ábden, ábden, báıbishe. Al, Eltaı, dan prıkaz, my v zapad...— Aýzyn asyǵys-úsigis shaıyp, ilgishtegi tonyna jarmasty.

...Eltaı qyzyl ógizdi muryndyqtan jetektep kele jatyp: «Keregetasyń qyzyq eken!— dep oılady.— Eńbektory Sárál... «Balam» dese de, odan góri jaqyn «kúıeý balam» - nan syrǵaqtaǵan qatal Súkeń... Jumbaq ájeı... Aldyna kelgendi tistep, artynan kelgendi teýip, sygannyń atyndaı oınaqtaǵan Alshaǵyr... Kelinsheginiń ózi qandaı, sózi qandaı! Al Qarashash she...—Óz-ózin jerledi.— Men de Alshaǵyr sıaqty papýas bola jazdappyn. Generaldy polkovnıkten aıyra almadyń dep tonymdy teris kıdim. Qarashash emes, qalaǵa áli suǵynyp kire almaǵan dalaǵa ókpeleý kerek edi. Qalań bar, dalań bar, ekeýiniń de kindigin astyly-ústili tartylǵan myń mıllıon jipter qosyp jatyr. Onyń aty — Ómir órnegi. Sol órmektiń shyrma-shatý názik jipteri Qarashashtyń, Alshaǵyr, Aısha, Abyraly, Altyn, qyl aıaǵy Súkeń, Sárálderdiń júregin kókteı etken. Qyl aıaǵy meniń de. Sol myń mıllıon júıke talshyǵynyń bireýine ǵana áldekimniń qolyndaǵy ıneniń ushy ańdaýsyzda tıip ketse, jer basyp júrgen ıá qalalyq, ıá dalalyq bireýdiń jazym bolǵany. Máselen, ózi... kúnge qolyn sozyp, japyraq jaıǵan jas jandy jaralap aldy.

Qaıtkenmen Qarashash jarasyn aýlaqta jalap jazǵysy kelgen. Álde... Eltaı jaqtan jyly habar kúte me? Elge sol yńǵaıdan da dabyra etpeýi yqtımal».

Sońǵy oı kúshine kúsh, júrisine júris qosty. Tizesin salp-salp soqqan brezent aljapqysh pen Súkeńniń aýys-saýys shapanyn sheship tastap, jele jortyp qı tıedi. Jaǵa, jeńinen bý burqyrap, egiz jetektep syrtqa shyqsa... qar qapalaqtap tur. Tym-tyrys! Ebelektegen ushpa qar emes, tik sorǵalaǵan japyraq qar... Jerde kópsip, qypyqtanyp jatqan joq. Birkelki aq alańǵa aıaq bassań, astynan sý shylqyldap shyǵa keledi. İz-izde etiktiń ár búr, qyshyry badanadaı bolyp saırap jatyr. Aq qalpaǵyn basa kıgen aq aıǵyz dúnıe únsiz.

Qapalaq qardy qyzyqtap turyp baıqamapty: qorbańdaǵan Súkeń... joq, qorbań qapsaǵaı shalǵa jarasady, Súkeń domalap at baýyryna túsipti. Tymaq jıegi, sırek saqal-murty, kirpigi qylaýlap tur. Úı yǵynda, qurǵaqta jatqan teńbil qara Alypsoqtyń azý tisteri qatyrlap, súıek mújıdi.

Kók dónenge jabý jaýyp, basyna jem dorba ilgen Súkeń beri aıańdady. Qartyńnyń aıaq alysy aýyr, salbyrata ustaǵan qamshysynyń quıryǵy qar betin syzady. Taqaı bere:

— Ac ishtiń be, qaraǵym? - dedi túsip jylytyp. Sharshaǵany ǵoı, jattandy sózdi nemketti aıta saldy, áıtpese qazymyr shal Alshaǵyrdy óriste tergemedi deımisiń.

— Raqmet... Alshaǵyr úıine shaqyryp...

— Á, meıli.

Qoraǵa sylbyr kirdi. Burysh-buryshyn órmekshi tory tutqan uzyn qoranyń qaq jartysy oıylypty. Qıdyń jartysy tysqa tasylǵan, qara jeri tańq-tańq etedi. Súkeń áli oıylmaǵan tyń qıdy astynda at basyndaı altyn tyǵýly jatqandaı saptamamen taptap, qamshy sabymen nuqyp túrtip, eńkeıip alaqanyn basty. Qolyn aıqastyryp arqasyna salyp, esik aldyna shyqty. Qabaǵy kirbiń.

— Qap, áttegene! — dedi japalaq qar kólegeılegen jazyqqa kárin tigip. Shalyń jazyqta buta, shı basyn shalyp, búrseń-búrseń júgirgen otardy oılap tur.— Buıyrtsa otamalyń osy, qoıny-qonyshynan qar burqyraǵaı... Qalyń boran kóz ashtyrmaıdy endi.

«Ne deıdi aqsaqal? Qalyń borany káne?» — dep oılady uıqysy kelip esinep-qusynaǵan Eltaı.

— Kóktem kózi jylysymen qıdy apalas-tópeles oıyp jibersek, quda da, qudaǵı da tynysh edi. Qys boıy zavfermege jarapazandadym, myńq etpedi sabazyń. Terisi talystaı ıttiń. Kómekshi kóship kelgeli aı jarym ǵana, aýy men baýyn túgendemegen balany tabanyn tilip, qara jumysqa qalaı salasyń. Qap! Qap! Búıtpeseń jyndy súreı otamaly atanarmysyń! — Kózge kórinip, qolǵa túspegen otamalyny Súkeń óstip jatyp kep sókti.— Oıǵan qıdy keshke deıin bitirip tasta. Ary qaraı demal. Tús aýa qar qan kóbelek oınap, boran alaqanshyqtaı bastaıdy. İshime el qonǵasyn men Alshaǵyrǵa betteımin. Eki jaqtan qaýmalap ákelmesek qaıyrý bermeı yǵyp ketedi.

Qar kóbelekterin jel ushyrtyp aparyp, saı-jyraǵa ústi-ústine nyǵyzdap jatyr.

— Otamalysy nesi? Nege óıtip ataǵan?

— Nege deriń bar ma. Ańyz aıtady: erte, erte, ertede, eshki quıryǵy bórtede tórt qubylasy saı baı bolypty, baıdyń beınetqor da aqylǵa kenish, aýa raıyn aı buryn jer, sý, aspannan oqyp biletin Otamaly atty qoıshysy bolypty. Sol Otamaly aýa raıy men jan-jándikke qarap otyryp, sáýir aıynyń naq ortasynda: «Baıeke, tilimdi alsańyz, búgin qoıdy qotanda ustaıyq, tústen keıin adam kórmegen qar basyp, el estimegen boran bastalady»,— depti. Shekesinen kún ótip, jelbegeı jamylǵan shapanyn sheship tastaı jazdap turǵan baı: «Ottama degende, ottama! Jaǵyńa jylan jumyrtqalaǵyr, odan da jaz keldi, jaılaýǵa qamdan demeısiń be? Aıda bar, qoıdy áket janyń barynda»,— dep aqyrsyn. «Ólimge aıdama!» — dep jalynypty qoıshy paqyr. «Ólimge emes, óriske aıdaımyn!»— dep ekilenipti baı. Baı aqyrsa, Japparqulda jan bar ma, Otamaly otar sońynda qara shekpeni qaýdyrlap kete barǵan. Aıtqany aıdaı kelip, tústen keıin qar jaýyp, keshke taman at qulaǵy kórinbeıtin sumdyq boran bastalady. Qoımen yqqan Otamaly aıdalada úsip óledi. Sodan beri qazaq jyl on eki aıda bir qyzyl buryshtaı qýyratyn susty jutqa Otamaly dep eń taqqan.

Súkeń úıdi mańdaıǵa aldy. Keshe ár sózin shegelep, tańdaıy taqyldaǵan shal búgin jabyrqaý. Baspalap kelip, bosaǵadan montany attaǵan kárilik habar berdi, álde apshyny qýyra burqaqtap kelgen otamaly kúızeltti, áıteýir, aǵa shopan náýmez, nalys kúıde.

...Eltaı ekinshi arbany yńyrantyp qoradan shyǵarǵanda, kóz ilestirmeı qıalaı zýlaǵan qar jer betin syra teýip tur eken. Qala kóshelerinde kólbeńdep qana jýas jaýatyn qardy qyzyqtap úırengen jigit alaqan tosyp edi, qatqyl qar tebendeı tepshidi. Betine, sharqatsyz jalańash moınyna da temirdeı tıedi. Qı túsirgende baıqady, sýyq sorǵan saýsaqtary sosıskadaı qyzaryp, barbıyp tur. «Mynaýyń qaıtedi, eı?!» Jyndy otamalyda bes beresi, alty alasysy joq shaban egizge aıaq astynan jyny kelip, bıshikpen shyqpyrtyp jiberdi.

Úshinshi ret qoradan tumsyq qyltıtqanda, qaýdyrlaq aljapqyshqa jan bitti: qatyrlaǵan etegi beline oraldy. Shapan eteginiń astynan sýmańdap kirgen sup-sýyq abjylan jaǵasyna qaraı erledi. Aǵal-jaǵal dúnıeniń asty ústine kelipti. Taý tabıǵaty áp-sátte ózgeretin aınymaly eken. Jańa ǵana qar bylshyp jatyr edi, qazir aıaq astyna taqtaı tósep tastaǵandaı qatyr-qutyr etedi. Úıtkip úıirilip, qoldy-aıaqqa turmaı shyr kóbelek aınalǵan aq shirkeı, shybyndar, bıllıon shirkeı, shybyndar... Súkeń attanyp ketken be, úı yǵynda at ta, ıt te kórinbeıdi. Oń qolynda sýy álsin-áli shalpyldap, syrtyna asyp tógilgen shelek, sol qolymen shapannyń óńirin shymshı qymtap japqan ájeı tip-tik kúıi saı qabaǵynan beri asyp keledi. Jylma-jylǵy jyndy súreı boranǵa boıy úırenip, eti ólip ketken be, selt etpeıdi. Aısha da kúıeýiniń ózge minezine kúdikpen qarasa da, aq borandy qulaqtan basyp, alyp soǵatynyna kámil sene me, jaýlyǵyn qolyna alyp júgirip shyqqan joq, onysy ábden durys ta, ol Alshaǵyrdan góri qymbatyraq, ári esepsiz álsiz kishkene ómirge kún, saǵat, mınýt, sekýnd saıyn jaýap beretin Ana edi.

Qıdy tasyp bitirgesin minis at joq bolsa da, ógizge ershik salyp, óriske bettesem dep bir turdy. Qystaý ıesiz. Keregetastyń tirligi men tynysy — atpal azamattary, tórt túlik maly, eki minis aty, úsh tóbeti — bári-bári óriste. Qystaqta kúsh-qaıratynan góri mańdaıdaǵy jazýyna sengen álsiz jandar — biri kári, ekinshisi jas — eki ana jáne ózi bar. Ózimen ózi qarıa qara aspan qulasa da qyńq etpeıdi. Aısha, ishte jatqan sharananyń tirshilik tynysyn tyńdap áýre, al aq tútek kishkene qystaqty qarǵa orap, domalata oınap, saq-saq kúledi. Qalanyń qulaq sasytar ý-shýyna úırengen Eltaı saý adamdy jyndy qylatyn jalǵyzdyqqa shydamady, syr berip aldy. Ógizdi doǵardy da, qora ishindegi jýan dińgekke bas jibinen shala-sharpy, qazyqbaý shalyp baılaı saldy, júgire basyp, Alshaǵyrdyń otaýyna dúsirlete basyp kirdi. Qarıa otyrǵan úıge bas suǵýǵa batyly jetpedi, oǵan kirdiń ne, tiri kóleńkeden pana izdep bardyń ne, eki esep, bir qısap. Ári Aıshanyń jasy, júkti jaǵdaıy, keıbir minezderi Qarashashty eske túsirgendeı eken. Ashqan esigin sart jaýyp edi, Keregetas, Keregetasyń ne, órkesh-órkesh Saýyr-Saıhan taýlaryn oraı da boraı soǵyp, tútegen otamaly sap basyldy, bult ashylyp, kún jylydy, qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq ornady, óıtkeni eki qolyn aldyna salyp, shyrt-shyrt janǵan otqa kóz tikken Aısha qystaqqa da, alaı-dúleı boranǵa esh qatysy joq basqa ómir, perishte perzent týraly tereń oıǵa batyp otyr. Ózine málim, basqaǵa jumbaq dúnıeni saıahattaǵan kelinshek esik sart jabylǵanda, selk etip, esin jınady, munar alǵan erinshek kózben tabaldyryq basyp, dińkıip turǵan jigitke samarqaý qarady.

— Jaı ma, Eleke?

Bul joly «aǵa» demedi, eki ómirdi birdeı arqalaǵan kelinshek myna mınýtta qudaıdan da úlken edi.

Oınap otyrǵan eki balanyń shyrqyn buzǵandaı abdyrap qalǵan Eltaı:

— Maldyń aldynan shyǵaıyn dep... Ershik qaıda eken?— dedi apalaqtap. «Qarashash qazir qaı jerde óstip balbyraı manaýrap otyr eken? — Júregi tómen tartyp qoıa berdi.— Balbyrap otyr ma, álde júdep-jadap salbyrap otyr ma? Aıshanyń Alshaǵyry bar, al onyń qasynda kimi bar?!»

Bir ezýinen sypaıy jymıǵan kelinshek:

— Qaıtesiz...— dedi jaı, saıabyr sóılep.— Otyryńyz, demalyńyz. Men biletin Alshekem bolsa, saqyldaı kúlip, otardan shashaý shyǵarmaı, shyrq úıirip júr. Alshaǵyr otamaly jeti aınalyp kep borandatsa da berispeıdi, onyń súrinetin jeri budan góri názikteý nárseler... Dál búgin toqtylardy birindep arqasyna salyp ákelse de, Keregetasqa túgel jetkizedi. Alshaǵyrdan basqa adam bolsa, sizge baryńyz da jetińiz dep jalynar em. Jyly sóz ben ystyq kóńilge ǵana zárý ol... Ózinde bar aqyldy basqanyń aýzynan estigendi táýir kóredi.

— Oıbaı-aý, qasqyrlar qamasa...— dep qaldy qoıshy, jut, qasqyrlar jaıly kárli ocherkterdi kóp oqyǵan Eltaı elpildep.

Aısha kúldi. Betin otqa sharpyta úzip-úzip sóıledi:

— Alshaǵyrdan qaıta qasqyr qoryqsyn. Qolǵa alǵan isiniń qabyrǵasyn sógip jiberedi. Átteń, sol isi keıde burys, keıde durys... Al siz, Eleke, peshke jaqyndap, otqa alaqan qaqtańyz. Ushyp ketipsiz, baıqaıym.

Eltaı pesh aýzyna oryndyq ákep, quıryq basty. Jel sýyrǵan pesh kómeıi tolassyz dúrildeıdi. Alaqanyn gýlep janǵan otqa tosqan kúıi oı oılady. Apta óte me, aı bola ma, Aısha dúnıege atoı salyp, aıqaılap keletin tumsa tuńǵyshyn óber, jo-joq, paıymdap kórse, bolashaq perzent kelinshektiń tumsa tuńǵyshy emes, ekinshi balasy, Aıshanyń Alshaǵyr atty tuńǵyshy dál osy mınýtta aıaǵy at baýyryn soǵyp, aq boranda aıqaılap, qoı qaıyryp júr, týra sóz ben oqys qımylǵa usta da, alystan boljaıtyn oı men aqylǵa shaban bolsa, bala emeı nemene, jo-joq, qatelesipti, Aısha úsh balaǵa sheshe, eger áke-shesheni jórgeginde jalmaǵan Eltaı ekesh Eltaı da Aısha oshaǵynyń qyzýyna alaqanyn qaqtap otyrsa, osy úıdiń úshinshi qazan buzaryna aınalypty.

Bul oı tym ushqary bolýy, áıtkenmen ananyń jyly lebizi túgil, anadan shapalaq jep kórmegen jetim Eltaıǵa Aıshanyń sheshe emes, shesheden kem de emes jańaǵy bir jyly-jyly sózderi bylaýdaı jaǵyp, maıdaı eritip barady. Ásirese, aýzynan qara sýy aqtarylyp otyrǵan bolashaq ananyń júrek sózi jarym kóńilge mamyqtaı jumsaq janasyp, ottaı ystyq tıe me, jigit qazir syrttan oınap-oınap tońyp kelip, qazandyq astyna ıtinip, kirip kete jazdaǵan on jasar balanyń halin keship otyr.

Bala qashan da ana aldyna aq júrek, týrashyl, Eltaı da tiliniń tusaýyn sheship, bir senistik jaıma-shýaq raıdaǵy áńgime bastady.

— Lám-mımińizge qaraǵanda Alshaǵyr ekeýińiz san hıkmetti bastan ótkizipsizder.

Aısha Eltaı tóndirgen «san hıkmetti» emes, nebir qyzyqty eske túsirgendeı kózi kilmıe túsip, bolymsyz kúlimsiredi.

— Ótkizdik qoı, Elaǵasy, ótkizbegende. Jelip kele jatqanda, túsip kettim apanǵa degendi qulaǵyna ilmeı barady bizdiń jigitimiz. Er jetpeı-aq júr... Arǵy atamyz qazaq pen túrkimen arasynan shyqqan býdan dep otyrady. Ejelden at ústinen túspegen eki ulttyń tóli bolǵasyn ba, tentekteý,— degende Aısha taǵy jymıdy.— Bala kezden birge óstik, eki úı qońsylas, qoıy qoralas edi. Kishkentaı kezinen Tekebaı tentek, ur toqpaq... Tek maǵan tıispeıtin, tipti jasqanýshy edi, áli esimde, álgi shataqtardan soń keıde jelkeden nuqyp ta qalýshy edim. Ala kózimen bir atady, sonymen bitti. Maǵan shań jolatpady, áıteýir. Birde arazdasyp, keıde tatýlasyp júrip, ol er jetti, men boı jettim. Aramyz túske deıin kıiz, tústen keıin múıiz. Toǵyzynshy, onynshy klasta maǵan bozbala jigit jýymaı qoıdy. Kún saıyn bir jasap, bulyqsyp ósken qyzǵa munyń nesi jaqsy: ońasha muńaıyp otyryp, aınaǵa kóp qaraımyn: «El bezetindeı sonshalyqty kózim qylı ma, álde tanaýym tańqy ma?»

Shar aına shirkin: «Túńilme, Aısha, qatar qurbyńnan artyq bolmasań, esh kemdigiń joq»,— deıdi. Keıin bildim... Maǵan mańaılamaq bolǵan jigitterdi Alshaǵyr túnde ańdyp júrip, ustap alady da, qorqaǵyna noq jasap, qoryqpaǵanyn kók ala qoıdaı ǵyp sabaıdy eken. Aýyl balalary menen óstip úmitterin úzipti. Al ózi maǵan sóz salyp kórgen emes, reti kelse kınoǵa baramyz, birge qaıtamyz, sonymen boldy, bitti. Kóńili jibigende: «Tekebaı tentekter tıisse aıt, ishi-syrtyn mes qylaıyn»,— deıdi. Onysyn kórshilik haqyǵa sanap, kúlemin de qoıamyn.

Onynshy klastan soń oqýdyń izine túse almadym, áýel bastan qyz balanyń joly jińishke, qart áke-shesheme qaraılap, aýylda qaldym. Alshaǵyrlar andaǵaılap ásker ketti. Amandyq-saýlyq surasqan hat-habarymyz úzilgen joq. Tek jarty jyl ótkesin, jazýy túıedeı taıraqtaǵan bir bettik arsyl-gúrsil qyzyq hat keldi. «Osylaı da osylaı, alty jastan saǵan ǵashyqpyn, bolsań bol, bolmasań bordaı tozyp asylyp ólemin, ne jan bilmes jer túbine ketip, kózimdi joǵaltamyn»,— depti, belinen basyp. Ne kúlerimdi, ne jylarymdy bilmedim. Alshaǵyrdyń ne túrli qoıanshyq qylyqtaryn oısha jipke tize kelip, «mynaý da sol» dedim de qoıdym.

Arada apta ótpeı, ekinshi hat kelip tur. Adresi — Alshaǵyrdyń áskerı bólimi. Biraq joldaǵan adam — Mogıla Iý... Ashyp qalsam, oryssha hat...

«Qurmetti Aısha! Alık tek sizdi oılaıdy jáne súıedi. Áskerı qyzmet ońaı emes. Sondyqtan Alıkke «seni tosamyn» dep ýáde berińizshi. Quryǵanda áskerı qyzmettiń aıaǵyna deıin... Onyń noq minezin bilesiz, ýáde bermeseńiz birdeńeni búldirýi yqtımal. Alık úzdik jaýynger, jaqsy dos. Oǵan bul hat týraly tis jarmańyz, ol muny bilse maǵan qatty renjıdi. Soldattyq sálemmen — Iýrıı Mogıla».

Men de jyndymyn, ońashada eki hatty — Alshaǵyr men Mogılany kezek oqyp, jyn qaǵyp ketkendeı syqylyqtaımyn kep, aqyry kúlip bolyp: «Jaraıdy, kóndim» dep jaýap qaıtaryppyn. Ondaǵy oıym — asylyp qalmaı, slýjbasyn durystap atqarsyn, kelgesin basqaǵa kúshti, maǵan álsiz baıaǵy Alshaǵyr, bajaılap túsindiremin, Mogılanyń da hatyn kórsetermin, kóner de birtin-birtin kóndiger degen sholaq esep. Ózime salsa, Alshaǵyr unaıdy da, unamaıdy da. Eki hatqa keıde senemin, keıde senbeımin. Sóıtip ary tart ta beri tart bolyp, bas qatyp júrgende, oqý bitirgen bir jigit kórshi sovhozdan bizdiń fermaǵa zootehnık bolyp kele qalsyn. Kele maǵan jat ta jabys. Ólerdegi sózin aıtyp, qol-aıaǵymdy ábden shyrmady. Shirkinniń ishi-syrtyn mes qyp sabap salatyn Alshaǵyrym qasymda joq. Áke-shesheme aq jelke, qarataıaq jigit, nesin aıtasyń, unap tur. Jeme-jem yrǵasýǵa kelgende: «Biz deseń osy balanyń taýyn shaqpa, astyrtyn surastyryp bildik, ata-anasy da jaqsy kisiler eken, usynǵan qolyn qaqpa degen soń qaqpa»,— degendi kesip aıtty. Bar súıenish, medeti, tiregi, uly da, qyzy da jalǵyz ózim, on oılanyp, júz tolǵana kele kóndim. Dúrildetip toı jasadyq, otaý úı boldyq. Qudaıdyń qudireti, nege ekenin ózim de bilmeımin, Alshaǵyrǵa eshteńe ózgermegendeı hat jazyp turdym. Qoldary synyp qalǵan joq, men jazǵan hatty basqa da jazady. Dál áskerden qaıtar aıda uzynqulaq hat bárin móldiretip jetkizipti. Aınalaıyn, meni súıgeni ras eken, ber jaǵy Tekebaı tentek te, arǵy jaǵy kez jasyn betine jaǵyp, jylap turǵan jas bala ǵoı, meniń janymdy pispektep, jaralaıtyn bir aýyz sóz qospapty, áripteri marjandaı tizilgen: «Qosaǵyńmen qosa aǵar!» — degen quttyqtaý ashyq hat joldapty. Sodan qaıtyp aýylǵa qarasyn kórsetpedi. Jarty jyl ótkesin, Alshaǵyr Almatyda júr, oqýǵa túse almaı, jumysqa ornalasypty, senbi, jeksenbide parkti bermeıtin topty balanyń atamany eken degen habar estidik. Jer túbine ketip, kózimdi joǵaltamyn dep edi, ýádesinde turypty. Ońashada sál muńaıyp, sál jyladym da: «Aýmaly-tókpeli minezi bar, jaman adamdarǵa jolyqpasa etti. Jortqanda joly bolsyn!» — dep, ishteı minajat ettim. Áıel tilegin aıaq asty ete beretin taǵdyr shirkin de tálkekshil, jarty jyl ótti, ótpedi, Alshaǵyrdyń shynynda da, nashar kisilerge kezikkeni, isti bolyp, sýyq úıde samaldap jatqany jetti. Jyly sózge jibip sala beretin zańǵar batyr, batyr degenge, but kóterip ketse kerek. Osylaı dep óz-ózimdi jubatsam da, munyń sebebi tereńde ekenin, bir ushyǵy mende jatqanyn júrek qurǵyr sezedi. Oılana-oılana basym qatty. Sodan ne túlen túrtkenin, qandaı áýlıe aıan bergenin qaıdam, Elaǵasy, bir kúnde jıylyp-terilip, kúıeý men áke-shesheme tildeı-tildeı eki hat qaldyrdym da, týra Almaty tarttym. Qalǵanyn jaqsy bilesiz...

Kenet qabaq shytqan kelinshek, ózi de ańǵarmady, sirá, kóılek syrtynan tompaq ishin sıpady. Qursaqtaǵy bala jańaǵy aýyr áńgimeniń syrttaǵy anasyna da, ishtegi ózine de ońaı tımegenin sezdirip, al kep tepkilense kerek. Ám uıalys, ám rıza kelbette kúlimsiregen Aısha:

— Tentek... Alshaǵyrǵa aýmaı tartqan...— dedi úzip-úzip. Oıǵa shomdy.— Alǵash turmys qurǵan jigitim qaıǵydan qan jutyp, qusa bolmady. Kórshi sovhoz dırektorynyń oń jaqta otyryńqyrap qalǵan qaryndasyn alypty. Jerde qalmas qaıraq tas edi, ishteı baqyt tiledim.

Qurdasyńyzdy kórdińiz... Adamnyń kim ekeni semáda esh boıamasyz anyq kórinedi...

Eltaı kelinshekke ishteı rıza. Beıýaqta ishke syımaǵan sherin syrtqa shyǵarsa, Eltaıdy jat sanamaı jaqyn tartqany. Alystaǵyny almastaı tartatyn zerdeli kelinshek Eltaıdyń seń soqqan balyqtaı meń-zeń halin sezip, soǵan qosa: «Aspaı-saspaı sońyn tosyńyz, mine, biz de sondaı sergeldeńge ushyraǵamyz, kóńilderińiz haq bolsa, túbi qaıyrymen biter, qosylarsyz, qaýysharsyz»,— degendi megzeıtin tárizdi. Kóńili jarym jan syrt aýyzdyń degenin eń aldymen ezine balap, óz jaǵdaıymen salystyra qabyldaıdy.

— Baqytty ekensizder!

— Ras aıtasyz...

Qara kúńgirt keshte uıqyly-oıaý hal uıyqtaı tartqan kelinshek yrǵalyp qoıyp, manaýrap sala berdi. Ornynan tyqyrsyz turǵan Eltaı aıaq ushynan basyp, esikti syqyrsyz ashty da, syrtynan jaılap japty.

Úı yǵyndaǵy úrme qardyń jaly tútindep jatyr. Uıtqyǵan jel jappaı mańyraǵan qoıdyń hor únin qulaǵyna ákep tyqpalady. Óńirin júre túımelep, qoraǵa qaraı dedektedi. Kúlpáráli aq shekpen kıgen Súkeń túsi sýyq otamalynyń ózindeı eken. Aldy qaısy, arty qaısy, aıyrý qıyn. Qasha qaqpasyna úıme-júıme kirgen qoıdy astyńǵy erni jybyrlap, ústińgi erni qybyrlap sanap tur. Yzǵyǵan jelge shydamaı yqqan maldy qaıyrmalap, ekinshi shette súrinip-jyǵylǵan Alshaǵyr da aq sulba. Janyna jetken Eltaıǵa jat jandaı shatynap qarady.

— Shaldyń aıtqany aınymaı keldi. Kóripkel eken qasqa. Segiz kózim syrqyraıdy, kún buzylady dep edi. Segizkóziniń bir tesigine barometr ornatyp qoıǵandaı... Kelmeı jatyp shaıdaı ashyq kúndi búldirdiń... Jolyń aýyr eken...

Qoıdy qoraǵa kirgizip, qaqpany jaýyp, syrtyna syryq ótkizgenshe, Súkeń ne Eltaıǵa, ne Alshaǵyrǵa tiktep qaramady, áldekimdi kúńkildep sógip-minep, joqtaýyn asyryp júr.

— Taz nemege qudaıdyń zaryn aıtyp em: «Pýnktke erte aparma, etekte qystaıtyndar qoıyn shaǵylystyrsyn áýeli, kóktemde olar saýlyqtary erte qozylasa da, qyńq demeıdi, jemshóp irgede, kek te erte qyltıady, etekte otamaly da taýdaǵydaı salbýryn bolyp jatyp almaıdy. Al taý ishin qystaıtyn seniń kórer kúniń basqa, sáýirdiń jylymyǵy taýǵa kesh keledi, otaryńdy eldiń eń sońynan shaǵylystyr, saýlyqtaryńdy otamalyny ótkizip baryp, kesh tóldet»,— dep. Adamsha aıtqan aqyldy osyrańdap artyna qystyrdy ma. «Erte uryqtandyrsam etekke elden buryn jetip, kúzeýdiń sońy, qońdy jerin oıyp alam»,— dep qasaryssyn. Ól de maǵan! Aldy bar da, arty joq tazǵa qoı baqqan, onyń ishinde saýlyq baqqan qashan jarasqan!

Eltaı ań-tań. İshi-syrtyn sózben mes qyp sabaıtyndaı «tazy» kim? Qasynda qasy-kózi oınaqtap, kúlmiń qaǵyp turǵan Alshaǵyrǵa:

— Kim ol?— dep ıek qaǵyp edi, ishin tartqan jel jetkizdi me, shal jalt qarap:

— Japabaı taz,— dep, sart etti.— Myna jotanyń arǵy betindegi Sýyqsaıdy jalǵyz jaılap jatqan sabaz.— Basyn bir kóterip, bir tómen salǵanda kózi qosa jypylyqtady.— Kesheli-búgin saýlyqtary jappaı tóldep jatyr. Keledi degen saqymanshylaryn jer jutypty, áli joq. Arsyl-gúrsil aýyrǵan kómekshisin Sárál keshe ortalyqqa áketipti. Qazaq aýrýhanaǵa tek ólý úshin barmaı ma. Mana óriske kelip, kez jasyn kól etip, qulaq etimdi jedi.

Eltaı:

— Nege? — dep edi, shal odan ármen shalqydy.

— Nege, nege? Atasynyń qunyn suraıdy, negesi sol. Jem kerek, shóp kerek, qolǵabysqa adam kerek. Kerege tasta men qardan adam soǵyp jatqandaı saqmanshy suraıdy,— dep, boranmen jarysa sharpysty,— Já, keshki astaryńdy ishińder de atqa qonyńdar. Sýyqsaıǵa jetińder, jetkesin basyn tyrnaǵan tazǵa bylaı deńder: «Taq ákeńniń...» Toqta, toqta, ákesi jaqsy kisi edi, obal bolar, mine, bylaı: «Jerdi qurtqan taz Japabaı, seni emes, sovhoz malyn aıalaǵandyqtan eki balany qaramaǵyńa jiberdim. Eti seniki, súıegi meniki. Az mıyńdy qurt jep qoımasa, paıdalan, paıdalan da at-shapanyńdy jaýyp, qaıtar ózime!» Deısińder me?

— Deımiz, siz aıtqan soń demegende...— Alshaǵyr Súkeńniń qoltyǵyna sý búrkip jatyr.

Shaldyń qyby ábden qandy, asyly, óıtkeni keler sóziniń jibi túzý boldy.

— Deńder, biraq buıryq-jarlyǵyn eki aıtqyzbaı oryndańdar. Anda-sanda aqylynan aljasyp qalǵanymen, men sekildi baıa emes, jaqsy shal. Súleı ekenim ras bolsa, bul otamaly eki kún, eki tún bozdaıdy. Úsh-tórt kún az sovhozdan saqmanshy da, jem, shóp te kelmeıdi, attyly adamnan basqany Sarybulaqtyń kók taıǵaq asýy ótkizbeıdi.

Eltaı oı ústinde. Súkeńdi taý men dala ómirinen habarsyz jan tyńdasa ǵoı, otamaly shirkindi júretin aıaǵy, sóıleıtin tili bar tiri adam dep qalar edi. Qorshalaǵan taý, tabıǵat minezimen bite qaınasyp, sonyń bir tóbeshigine aınalǵan shal taý men aspanǵa bitken qubylystardy bes saýsaǵyndaı bilip, jatqa soǵyp otyr.

— Siz qaıtesiz?

— Meni qasqyr jemeıdi. Qystan qalǵan az shópti shyjymdap shashyp, talǵajaý etemin. Boran basylyp, kún kózi ashylsa, quba-qup. Qys boıy sary maıdaı saqtaǵan Kókózekti ólgende basyma qoıam ba, qoıdy qaptatyp jiberip, bir tóbeniń basynan qyzyǵyna qaraımyn da otyramyn. Tumsyǵyn tireı tyǵyp, tyrp etpeı jatyp alsyn. Al, qozǵalyńdar!

* * *

Apshyny qýyryp, aınala júgirgen alaǵaı da bulaǵaı aq boran... Sýyqsaıǵa asyp túsetin dóń ústi útik basqandaı tap-taqyr, qara jeri kórinip jatyr: azynaǵan úskirik jel qar ataýlyny sypyra jalap-juqtap, aıdap áketken. Etek-jeńi jaıylyp, qalbıǵan Eltaı sabalaǵan kar qaryp bara jatqasyn betin attyń jel sapyrǵan jalyna kemip, tumsyǵyn terdiń kóńirsik ıisine tyǵyp, jatyp aldy. Kózi jumýly, kóńili oıaý... Súkeńniń yzǵan aq kendir jippen kóktep tabandatqan qara pımasy aıaǵyn qyz-qyz qaınatqanmen, tonnyń sholtıǵan eteginen jel ańqyldap, qaltyrap barady. Súkeńniń: «Bıttiń qabyǵyndaı shalbarmen ushyp ólesiń, sulýynan jylýy, myna qyryq jylǵy maqta shalbarymdy kıip al»,— degen tilin almaǵanyna ólerdeı ókinishti. Shaldyń kóne túlki tymaǵy basyn boranǵa bermese de, betiniń sý-sý ushy men ıegi tyzyldap áketip barady. Ton, ton syrtynan sýlyq, tymaq, saptama kıgen Alshaǵyr bir emes, jeti otamaly qamasa da qyńatyn túri joq; basyn kegjıtip alyp, bors-bors jelgen at ústinde qaqqan qazyqtaı tip-tik otyr. Onymen qoımaı bir kóńildi áýendi yńyldaıdy, anda-sanda búkil tulǵasymen burylyp: «Barmysyń, eı?»—dep daýystaıdy, onda da es úshin ǵana, jaýap kútpesten ary qaraı tarta jóneldi. Áıteýir, qoqaıyp, tiri kele jatqan Eltaı: «Joqpyn!»—demeıdi, ne ekenin aıyryp bolmaıtyn birdeńeni muryn astynan mińgirleı salady. Kıtiń-kıtińmen asýdan ary qulaı jóneletin tik qabaqqa áreń-páreń tyrnaq iliktirdi. Sýyqsaıy baýyzdar tamaqta buıyǵyp jatqan oımaqtaı qystaq eken, murjalary telegeı-teńiz qardan áreń qyltıyp, terezeleri ázer jyltyraıdy. Otardyń qotanǵa kirgen shubyryndy izi bar da, shyqqan belgi joq, ne álemet bolsa da qora aıasynan aspaı, búlk-búlk qaınap, buǵyp jatqan sekildi.

At tumsyǵyn shatyrly úıge tirep, aýyr aýdarylyp, jerge dúrs-dúrs túsken ekeýine quryǵanda ıt te úrmedi. Tek aq shymyldyqtyń arǵy betindegi qoradan jappaı mańyraǵan berekesiz ún aýyq-aýyq talyp jetedi. Úıdiń eki qanatynan yqqa qashyp kirgen qar quıyndary tasada súzisip qalyp, dereý úıirile qýalaspaq oınap, otaý ornyndaı kishkene boran jasalypty. Shirkeı qar tumsyq astyna úımelep, kirpik arasyna tyǵylyp, moıynǵa qutylady. Murjadan sý-sý oramaldaı úı yǵyna súıretile qulap, qar ústimen tútilgen tútinniń shaıyr ıisi — qaraǵaı, jańqa ıisi myna alaı-dúleıde jupardaı seziledi.

Qaǵynyp-soǵynyp senekke kirgen ekeýi jer edende tálteńdep, seńdeı soǵylysyp júrgen jas qozylardy basyp kete jazdady: keshe týǵan-aý, tyqyr júni kebińkiregen keıbiri tuıaqtary tyqyldap, sekirip qoısa, qalǵandary kór shegege asylǵan ýys shópke moınyn jalqaý sozyp, kerenaý talmaıdy, al ústi-basy yljyraǵan sharana, edennen baýyryn kótere almaı qumalaqtap, astyn ylǵaldap jatqandary qanshama. Kesheli-búgin ýyz sút emgen úsh-tórteýi apalas-tepeles kirgen eki jalaýshyǵa kilegeı kózderin tigip, álsiz mańyraıdy.

— Rodılnyı dom ǵoı mynaýyń... Bárine byrtyldatyp kindik áke bolaıyq, ákeń!

Boıyn býyp turǵan kúlkisin Alshaǵyr «vzvod-vzvod» ǵyp jibergenshe, esik ashylyp, tórgi úıden qalaqtaı qatpa, qaǵilez kempir shyǵa berdi. Sút quıylǵan emizikti «Ekstra» bótelkesi qolynda. Kózildiriginiń áınegi jarqyldap:

— Alshaǵyrmysyń, apyrym? — degenshe, bul da qoshýaq bola qaldy.

— Amansyz ba, apa? Dúrkirep kómekke keldik, qarsy alyńyz!

Qarıaǵa Alshaǵyrdyń kómeginen góri eń aldymen amandyǵy kerek pe, alǵan betinen jańylmady.

— Bar ekensińder, bar bolǵyrlar! Kelin qalaı, deni-qarny saý ma? Súkeń, Sarqyttar,— Eltaı selt etti, qaıyn enesiniń esimin bul taýdyń topyraǵyn basqaly alǵash estidi,— ne tirshilik jasap jatyr? — Qolaqpandaı eki jigit Keregetastaǵy osharly jannyń jaǵdaıyń qazir aıtyp, qazir qaıta attanatyndaı, ústi-ústine bastyrmalatty. Sózge de, iske de shapshań ba, sóıleı júrip, jer baýyrlaǵan jas qozyny syp kóterip, qoltyǵyna qysty. Bas barmaq, balaly úıregimen qozynyń shyqshytyn syǵyp qalyp, óleýsiregen halsiz qozynyn aýzyn baqadaı ashyrdy. Qarıa emizikti áýeli ózi soryp kórdi de, tóldiń aýzyna saldy. Qozy sorpyldatyp sora bastady.

Alshaǵyr ekilendi.

— E, Bıbish apa, boıdaq qoıdyń zavferma men qasqyrdan basqa jaýy bar ma? Bizdiń hal qatqan. Japekeńniń alty qyrdyń astynan «Jut keldi!»—dep attandaǵan daýsyn estip, jabyla atqa mindik. Myna qarqynǵa qaraǵanda,— júreleı qalyp, birdeńeni uqqandaı jyltyrap qaraǵan qozyny sıpady,— bıyl júzinen júz elý qozy ertesizder. Dop oınaǵan tozar, asyq oınaǵan azar, bárinen de qoı baǵyp, kóten jegen ozar, apa,— dep jarylqap tastap edi, bul boljam apasyna aıaq astynan jaqpaı qaldy.

— Tek, tiliń tasqa! Áýeli otamalydan bas aman, mal túgel shyǵaıyq.— Ekinshi qozyny jerden kóterip alǵan qarıa Eltaı jaqqa áınegin jalt etkizdi.— Myna bala qaı bala?

Jigit kúle jazdap, óz-ózine sabyr tiledi — Bıbish apanyń kózildirigi jalǵyz áınekti eken. Ádette, kóziniń. almasy qaıtqan qarttar kózildirikti eń qymbatyna balaıdy, nemere ekesh nemere qolyna bermeı qorǵashtap, qorapqa salyp, barqyt shúberekpen jıi súrtedi, otyra qalsa áńgimesi sol. Sóıtken qadirli zatqa osynshalyqty júrdim-bardym qaraǵan kisini alǵash kórýi. Bıbish apa, zady, bolǵan, tolǵan, tórt qubylasy saı adam bolsa kerek. Óıtkeni sondaı jandar ǵana túsip qalǵan áınek sekildi ýaq-túıekke mán bermeıdi.

Eltaı aýzyn ashqansha, Alshaǵyr taǵy kıip-jaryp, ekeýin sózge semirte bastady.

— E, apa, otamaly degen soń, túý Almatydan saqyman alýǵa kelipti. Qalanyń tóresi boıdaq qoıdyń týmaıtynyn bile me, salyp otyryp Súkeńnen shyqqan. Súkeń kelgen bala qur qaıtpasyn dep, betin beri túzep, sizderge jiberdi.

Jalǵyz kózin jarqyldatqan qarıa:

— Já, qoıa qoı. Aýyl ózimdiki dep alǵa túse bermeı, sózge qonaq ber. Sypaıy minezi-aq Súkeńe kúıeý balamyn deıdi,— dep, ursyp tastady. Emizik, qozyny jerge qoıyp, sostıǵan jigitke jaqyndady.— Eltaımysyń, apyrym alla! Táýba, táýba, endi qaıteıin! — Eltaıdyń qolynyń syrtynan ópti. — Uzaǵynan súıindirsin! Baqytty bolyńdar, shyraqtarym! Súkeńe kúıeý bala bolsań, bizge de bóten emessiń. Úlken toıǵa talaspasaq ta kishisin qoldan bermeýshi ek. Qudaıdyń kúni oıda joqta kárin tigip, moıyn bura almaı jatyrmyz.

— Meni qaıda tastaısyz, apa? Súıek qýa kelsek, sizge kúıeý bala myna menmin. Almaty dese qalpaqtaı túse qalasyzdar...— Alshaǵyr birdeńelerdi taqata berip edi, Bıbish apa saý áınegin «naǵyz» kúıeý balasyna týralady.

— Alshaǵyr qaraǵym, qol sozymdasyń, eshqaıda qashpaısyń. Aldymen alystan at sharshatyp kelgen kúıeý balany syılaıyq. Qý sózden qýyrdaq qýyrǵansha ana shalǵa barsaıshy. Qorada murnyna sý jetpeı júr. Sóıles. Keshki as daıyn, kelip ishersińder. Al, balam, teráet!

Eltaı qysqa qaıyrdy.

— Apa, raqmet, úı qashpas, áýeli aǵaǵa sálem bereıin...

— Meıli, o da aqyl eken.

...Qabarma qar qatyr-qutyr etedi. Jelge aıaz ústep qosylypty. Ekeýi «P» árpi sekildi eki asha qoranyń ortańǵy uzyn beline kirip edi, qarańǵyda túk kórmeı, qabyrǵa sıpalady. Túkpir jaqta sham jarqyldatqan bireý:

— Mynda kelińder! — dep daýystady.

Qaqalyp, jótelip, jol bermegen saýlyqtardy qaq jaryp jetkenshe, shapan etegi, shalbar shylqyp shyǵa keldi: saýlyqtardyń ústi appaq qar. Shamǵa shaǵylysqan kezder totıaıyndaı jap-jasyl.

Taqala bere álgi daýys:

— Kimsińder?—dedi.

— Men, Alshaǵyrmyn. Mobılızasıamen kelip qaldyq. Týar kóbeısin, aǵa!

Jerde typyrlap jatqan sý-sý áldenege shamyn úıire úńilgen shal:

— Jaǵyń qaryssyn, kápir! — dep saldy.— Týǵanyn qaıda qoıarymyzdy bilmeı qara ter bop jatsaq... Jaqynda bermen!

Ústi-basy shyrysh qozy kıreńdep tura almaı talpynady. Shal qozyǵa qol sozǵan saıyn, tirsegi dirildep, aıaǵynan áreń turǵan seń soqty saýlyq umtylǵansyp qoıady. Qart aldyńǵy aıaqtaryn qosaqtaı qymqyra ustap, tóldi kóterip aldy da, Alshaǵyrǵa ustata berdi.

— Al, áket! Qulaq-murnyn úrlep, ústi-basyn enesine jalatyp aldym. Esin jınasyn ázirge. Kúsh alsyn. Al saýlyǵyna sen ıe bol! — dep, shamdy Eltaıdyń betine jaqyndatty.— Aý, aq qaǵazdaı ekensiń, qaladan kelgen balamysyń?

— Assalaýmaǵalaıkúm!

— Aman bol. Estigenmin. Súkeń búgin óriste aıtqan.

Jaraıdy, senimen áńgime keıin. Jas kelse — iske. Myna saýlyqqa ıe bol. Bizdiń sońymyzdan júresiń. Qozyǵa qosyp qurǵaq, taza úıshikke aparaıyq.

Kesheden beri qoıshy beınetine kýá Eltaı mal sharýashylyǵyna shyn nıetimen qolǵabys jasaǵysy kelip, bara saýlyqtyń basyna jarmasty. Aldyna shyǵyp, moınynan qos qoldap tartty, qozǵalmady, moınyn qoltyǵyna alyp, yrǵap-yrǵap ıterip te kórdi, qarǵys atqyr saýlyq miz baqpady. Tap-tup shatqalaqtaǵany bolmasa, alǵa jyljý joq. Mańyraı beredi. Bar kúshin salyp, saýyrynan ıtergeni sol, oń jaǵyna qyńyraıa tartqan saýlyq qalyń qoıdyń ishine kirdi de ketti.

Uıatty jıyp qoıyp:

— Aǵa, saýlyǵyńyz jetekke júrmeıdi,— dedi alys tap bara jatqan shalǵa.

Shaıqalaqtaǵan sham beri bettedi.

— Isi qazaq bolsań da qaladan ekensiń-aý. Qozyly saýlyq óliminde jetekke júre me? Áı, Alshaǵyr, qaıdasyń? Sen be, sen júrgen jerge shóp shyqsa ne deısiń. Qarashy, Eltaıjandy saýlyqpen kúrestirip qoıyp, qarap turǵanyn. Káne, sońymnan er!

Qozy qushaqtaǵan Alshekeń kúlkige býlyǵyp, ólip tur. Eltaıdyń qasynan ótip bara jatyp sybyr etti.

— Oı, óldim-aı! Jaraıd, aıtpaım, aıtpaım eshkimge. Aqysyna bir jartylyq! Aıttym — bitti, kestim — úzildi.

Qozy kótergen Alshaǵyr alǵa túsip edi, qyrsyq saý lyq sońynan mańyrap, shapqylady da otyrdy.

Uzyn qoradan ótip, qaıyrmasyna kirse, ortadaǵy jýan dińgekke temir torly sham ilinipti: kórdim-kórmedim deıtindeı bulyńǵyr. Belýardan keletin sharshy-sharshy úıshik ishinde — tolǵaq azabynan soń aıaq-qolyn baýyryna alǵan ana ataýly tas kemiredi dep edi, sol ras bolmaǵaı — ash kózderi mazdaǵan otyz shaqty saýlyqtyń biri turyp, ekinshisi jatyr, al úshinshi bireý baýyryna keneshe jabysqan qozynyń sholtańdaǵan quıryǵyn mekirene ıiskeıdi. Ábden eseńgirep, jańa boı jıa bastaǵan saýlyqtar ma, eki-úsheýi naýadaǵy jemge, úıshik irgesindegi shópke qaramaı, tek shelektegi býy burqyraǵan jyly sýǵa tumsyq tyǵyp qoıady.

Myna saýlyq ta tólimen shetki úıshikke qamaldy.

Ústin qaqqan Japabaı shal sóıledi.

— Al, baldar, búgin túnde qý janymyzda tynyshtyq joq. Saýlyqtar kóbine túnde tóldeıdi, men mal ishinde júremin. Jańa týǵan jas qozylardy qolma-qol terip otyrmasa, qarańǵyda qoı taptap tastaıdy. Aýzyn, tumsyǵyn úrlep, sharanasyn der kezinde sypyrmasań, tunshyǵyp ólip qalady. Al sen ekeýiń úıshikke ákep kirgizip, osy tóńirekke bas-kóz bolasyńdar. Jyly sý men emizikti apalaryń men Darıǵa kelin ázirlep turady. Qazir, aıda, úıge baryńdar, ishterińe el qondyryp kelińder...

... Alshaǵyr qozy tasydy, sham ustaǵan Eltaı jol bastaıdy. Bir-birden qatyrlatyp aljapqysh baılaǵan. Úıshik mańynda da qybyr-jybyr sharýa kóp-aq: shúleńki saýlyqtyń qozysy tym álsiz týady eken, birazy óz betimen aýyzdanýǵa jaramaı, bastaryn jerge salyp, sulq jatyp alady, ondaıda, amal joq, ekiniń biri — qozyny qolmen enesine janastyrady, ne saýlyqty sereńdetip alyp soǵyp, qozyny emshegine salady. Sary baldaı ýyzǵa toıǵan qozy eki-úsh saǵattan soń ózi-aq enesiniń sońynan táltirektep qalmaıdy. Al saýlyqtardyń aldyna jyly sý qoıyp, jem, shóp shashý da bir qıyn is. Sýdy keshe Bıbish apa jylytpalap bergen eken, búgin kúndizgi qısapsyz kúıbeńdi kótere almaı, jatyp qaldy. Qazir pesh ústindegi lepildete sý quıylǵan taı qazan men sút shipildegen jaı qazannyń qulaǵyna Darıǵa jeńgeı ıe. Sý aǵash pyshyldap janbaı, ashshy tútin tyǵylǵan kózinen jas parlaıdy. Álsiz týǵan eki qozy da qazandyq túbinde tumsyqtaryn baýyryna tyǵyp buıyǵyp jatyr — olardyń da kútim-baǵymy sol kisiniń moınynda. Jeńgeı alty qursaq kóteripti, altaýynyń beseýi sovhoz ortalyǵyndaǵy mektep-ınternatta jatyp oqıdy da, tórt-bes jasar qara domalaǵy otamalyda sharýasy shamaly, tósekte tanaýy shýyldap, uıqyny soǵyp jatyr. Alty birdeı kógen kóz ben maldyń ý-shýynan qulaǵy tunyp qalǵan ba, Darıǵa jeńgeı mana shaıdy únsiz ishti, shala týǵan qozylardy da ún-túnsiz aýyzdandyryp júr. Oqta-tekte úıshikke bas suqqan Japekeń de sholaq sóz, qysqa buıryqtan aspady. Oqyǵan kitaptarynda qoıshy qaýymy ótken-ketken qonaqtan áńgime suraǵysh edi, ázirshe ondaı óner men yntany Sýyqbulaq, Keregetastan baıqaı almady. Kóp jýastyń ishindegi jalǵyz tentek Alshaǵyr ǵana sekildi.

Alty aı qys boıy qoranyń irgesindegi tesik-sańylaýdan ýildep soǵatyn yzǵar etten etip, súıekke jetken be, álde bir-birin búıir, demimen jylyta ma, qoı ataýly, áıteýir, qaq ortaǵa úımelegish. Keıde saǵat, mınýty jetken saýlyqtar sol syǵylysqan ortany buza almaı, úıelep te qalady. Japekeń negizinen solardy izdeıdi.

Sham jaryǵynda tym mazdap, qubylyp turǵan kózderinen-aq tap basyp, taýyp alady da, shetke jetektep shyǵarady. Jáne qyzyǵy, saýlyq irgege eki búıirin soǵyp jata ketisimen qalǵan qoı — olar da búgin bolmasa erteń qozdaıdy — yǵysyp, ońasha qaldyrady. Mal da bolsa syn sáttiń alqymnan alyp, eki dúnıe haldyń týǵanyn ınstınkt arqyly sezedi, shamasy.

Óz qozysynan ózi jerip, almaǵandar da tabyldy. Ásirese qalaq bas jas saýlyq qınady. Apaq-sapaqta týǵan qozysyn ısinip ketken basqa qoı jalap qoıypty. Onyń ózi tym aıanyshty sýret eken: túrtinektegen qozydan qashqan saýlyq úıshik buryshyna osqyrynyp tyǵylsa, álsiz mańyraǵan jas tól áltek-táltek basyp, soǵan betteıdi. Óldim-taldym degende baýyryna tumsyq tyǵa berse, ana shirkin atqyp ketip kelesi buryshqa qashady. Aqyry sút pen enesiniń ekeýinen de mansuq bolǵan tiri jetim aspanǵa beli shyǵyp, basyn tómen sala aıanyshty únmen mańyraıdy-aı kep. Ondaıda Eltaıdyń esine óz basynan ótken bir jaǵdaılar túsip ketedi de, dereý sút quıylǵan emizikke jarmasady. Shaı qaınatymnan soń tóldiń búıiri jel úrlegen rezeńke oıynshyqtaı tompaıǵanymen, shyny bótelke sheshe bola ma, emizikti aýzynan shyǵaryp jiberip, mańyrap jylap, tumsyǵymen Eltaıdyń tizesin túrtedi. Enesiniń emshegi dep sanaıdy-aý. Kesip alsa qan shyqpas ondaı tas júrekti malshylar da ıttiń etinen ármen jek kóre me, jaıshylyqta qaryzǵa sóz surasań bermeıtin Darıǵa ekesh Darıǵa da kirgen saıyn saýlyqqa: «Áı, suqsıǵan túrińnen! Sýalyp qalǵyr!»— dep túıiledi.

Tańǵy eleń-alańda kilbıgen kózderin áreń ashqan Eltaı, Alshaǵyr saýys shapandaryn sylbyr sheshti de, tor aldyndaǵy quraq kórpege kıimsheń qulaı ketti. Japekeń, kerisinshe, kirpikterine ıne tirep qoıǵan ba, kóziniń jıegi qyzarsa da biltesi de, janar maıy da taýsylýǵa jaqyn shamyn súırep qorada qaldy. Mas adamdaı teńselip: «Dem almaısyz ba?» — dep yńyranǵan Alshaǵyrǵa: «Bara ber, óz jónińdi jóndep al, meni qaıtesiń?» sypatta qolyn silteıdi.

Túni boıy qazan-qazan sý men shóńke-shóńke sút ysytpalaǵan Darıǵa qulaýdyń az aldynda eken, bular kirgende pesh qasynda qus uıqymen qalǵyp-shulǵyp otyr. Esik sart jabylyp, aq jylan bý aıaǵyna oralǵanda ǵana kózin ashty, onda da túk kórmedi, bilem, keler mezette basy keýdesine qulaı berdi.

* * *

Eki kún, eki tún tolas tappaı tópelegen otamaly tań ata solyqtaı kelip, túske tarmasa taza úzildi. Eki sótkelik otamaly qasat-qasat úrindi qarǵa aınalyp, saı, yqtasyndarda jel ushyrǵan gazet jyrtyndysyndaı aǵarańdap jatty. Áıtkenmen aspan áli aq aıran, anda-sanda qyltıǵan kún qulaǵy qyzyl. Qar qursanǵan shoqylar kógerip-sazaryp jatyr. Qubyladan elirip soqqan yzǵyryq mas adamdy aıyqtyrǵandaı. Japekeń qora esigin aıqara ashyp edi, túni boıy qoıdyń demi men zárinen jınalǵan ystyq bý laq etip, mańdaıshany jalaı áýege kóterildi.

Qoradan saýlaı shyǵyp, qotanǵa ıirilgen otardyń usqyny jaman. Búıirleri oıylyp, bókseleri qýshıyp turǵandary qanshama. Búgin bular qystaqtan qarǵa adym uzaı almaıdy: jer betin tegis japqan kilegeı muz lezimde qyzyl asyqty qan ǵyp qıyp jiberedi. Saýys-saýys muz, shı, tobylǵy, qaraǵan talshyq bolmaıdy. Bylaı tartsań arba synatyn, alaı tartsań ógiz óletin ekitalaı kún... Sárál tógip ketken jarty mashına jem tóldegen saýlyqtardyń aýzynan aspaıdy. Al qystan qalǵan shırek maıa shópke otardy qoıa berseń, jarty saǵatta uıpap, tapasyn shyǵarady. Ázirge qaryn quryshynda kesheden qalǵan joq-juqanaqqa súıenip turǵan saýlyqtar ashtyń aldynda. Boıdaq qoı birsári, al býaz saýlyqtar aýyz qımyldatpasa topyrlatyp ish tastaı bastaıdy. Qys boıy bir ýaq shanamen shashqan shópke dándegen otar Japekeń qashaǵa jýyp ketse, polkovnıgin kórgen qalyń qoldaı mańyrap qoıa berdi. Bir-biriniń júnine aýyz salǵan shydamsyzdar da bar.

Seldir saqalyn jel taraǵan Japekeń aq aırannyń arasynan qylt etken kúnge qolyn qalqalaı qarap tur. Ol kúni de kirpik qaqqansha sahnadan shyǵa bergen sypaıy artıseı bultqa kirip, túske aınaldy. Túnde qorada, sham jaryǵynda Japekeń bir kisideı eńseli edi, sharpysqan kóleńke men jaryqtyń kez aldaýy ma, múmkin, óz stıhıasynda júrgen jan syrt kózge aıdyndy da keýdeli kórinýi, al myna Japekeń ánsheıin shunańdaǵan qyzyl ıek qara shal... Qashan kóz shyrymyn alǵany belgisiz: eleń-alańda qora aýzynda qalyp edi, tap ázirde taǵy qoradan tabyldy.

Kúnsiz aspannan kóńili qalǵan qoıshy shal tymaǵyn sheship, qylshyǵyna jabysqan shóp-shalamdy shertip túsirdi, mańdaıyna túsken taqıasyn ońdap kıdi; tymaǵy men taqıasy túzelse oıy da túzele me, shapshań-shapshań sóıledi.

— Já, úsh kún soqqan otamalynyń qyryq kúndik qyrsyǵy bar, qaraqtarym. Japabaı ekenim ras bolsa, Sarybulaqtyń qaıqańy jýyq mańda mashına túgil, «Belarýs» jolatpaıdy. Seksen shaqyrym jerden jylanbaýyr «DT» shóp súırep jylbyrap jetkenshe, qoıdy qyryp alamyz. Eki-úsh kúnniń betinde bizge jem de, shóp te, saqmanshy da joq. Sózdiń qysqasy bylaı: arba, áne, qyzyl ógiz, mine, ekeýiń keshegi kelgen izderińmen keri qaıtyńdar. Súkeńe duǵaı-duǵaı sálem: «Ashtyqta jegen quıqanyń dámi qyryq jylda aýyzdan ketpes. Dos eken, qystalań kezde qol ushyn bersin, qutqarsyn tóten kelgen zaýaldan»,— dep, jaıyla berdi de, kenet aýzyna ańdaýsyzda mıa túsip ketkendeı tyjyryndy.— Joq, bylaı deńder: «İshi boq, syrty jún boıdaq qoıdy maılap berse de kúdaı almaıdy. Qys boıy kóringen qýysqa tyqpalap, jınap-tergen shóbi men jemin aıamasyn. Ákemnen qalǵan mal emes, bári memleket pen halyqqa tıesili. Jónshilikpen qolynan bermese, jolynan tartyp alamyn. Keregetasqa Kókózektiń qalyń oty da jetedi». Osyny uqsyn, uqsyn da qyrsyqpaı, aıtqan tildi alsyn. Shyrǵasyn shyǵarmaı túgel jetkizińder. Esti shal, arǵy jaǵyn ózi biledi. Bergenin alyńdar, bermegenine ókpelemeńder, túnge qaraı Sýyqsaıdan tabylyńdar...

Alshaǵyr sheship alǵan qulaqshynyn ýmajdap turyp;

— Japeke, siz sálemińizdi qaǵazǵa túrtip berseńiz qaıtedi?— dedi, óner shyǵaryp.

— Ne deıdi?

— Endi... eki túıeniń arasynda shybyn ólip júrse... Súkeń kidi kisi... Minezi onsha jaqsy emes ózi.

Japekeń kúldi.

— Áı, búıtpeseń qyrshańqy Alshaǵyr bolamysyń... Ol anturǵan ekeýimizdiń aramyzǵa hat júrmeıdi, dil júredi. Al, turmańdar!

Alshaǵyr uıqysyn ábden qandyryp, tirilip oıanyp edi. Qazir de typ-tyń, qýnaq, qýtyń qaǵady. Qaljyńyna qarymta tilep, Eltaıdan dámetip edi, qalalyq jigit qotandaǵy qalyń qoıǵa tesile qarap tur. Óńkeı toqal saýlyqtardyń ústimen ıir-ıir aı múıiz júzip barady.

Aı múıizdiń ıesi qoshqarǵa kelińkiremeıdi — turqy bıik, dóńes tumsyq, aq quıryq kók shýlan janýar...

Eltaı ishin tartty.

— Arqar ma?

— Arqar, arqar...— Alshaǵyr Eltaıdyń belinen oraı tartyp arbaǵa súıredi,— Júr, joldan qalmaıyq. Qyzylqulaq kúniń áne-mine degenshe qylpyldap batyp ketedi, tez baryp, tez kelmesek, qarańǵyda arbany aýdaryp alamyz. Arpa ishindegi bir bıdaı arqardyń jaıyn jolshybaı menen sura, sen tyńda, maıyn tamyzyp aıtyp beremin.

Alshaǵyr qyzyl ógizdi qaqpalaı jolǵa salǵasyn, arbaǵa sekirip minip kósile otyrdy, kósemsip áńgime bastady.

Otyz-qyryq jyl buryn Saýyr-Saıhannyń qyrat, dóń, saı, júlgesin arqar men eliktiń sansyz soqpaǵy shımaılap jatady eken. Keıin tórt túlik myńǵyryp, óris tarylady, taǵy ań ataýly etekten quzar shyńǵa shyǵyp ketken. Ot pen oq túkiretin kóseý qaranyń jetpeıtin jeri joq, aqyry, quz, shyńdaǵy kún de qarańǵa aınalǵan, aı múıiz, serke san arqar qyrylýǵa bettegen. Jut jaǵadan alsa, qasqyr etekten tartady. Ótken jyldyń jazynda, qaıdan ushyp kelgeni belgisiz, osy taýǵa zyryldaýyq kók vertolet tónedi. Bireýler taýdy sharlap, jer shuqyǵan geologtar desti, basqalary dúmdilerdiń saılap mingen temir kóligi desti. Kim minse de, aınalyp ushqan kók vertolet bir ýaqytta satyrlatyp oq jaýdyrady. Saı panalap, jartas aınalyp qashqan arqarlardy sáıgel tıgendeı qýalap, bir-birlep qalpaqtaı túsire bergen, qyra bergen... Vertolet aınalasy jarty saǵatta taýdy alaı bir, bylaı eki jaıqap ótip edi, kúngeı betkeıde on shaqty, teriskeıde bes arqar sereńdep jatady. Teńkıgen on bes arqardyń qasyna on bes qonǵan zyryldaýyq kóp uzamaı tyrqyldaı tik kóterilip, kógildir aspanǵa sińip kete barady. Qaıdan sap ete qalǵan pále, anyq-qanyǵyn áli kúnge deıin eshkim bilmeıdi. Bir nárse anyq — kók vertoletten soń Saýyr-Saıhan qańyrap qaldy. Shoshynǵan arqar, elik vertoleti joq arǵy betke asyp ketipti.

Arba ústinde aıaǵyn salbyratyp, ıen shoqylardy jipke tizgen Eltaı:

— Jańaǵy arqar...— dep maqamdap eri, qyzyl ógizdi shyqpyrtyp jibergen Alshaǵyr ilip ketti.

— Sózge qonaq ber, áke. Kelesi kúni oıdaǵy úıinen oralǵan ormanshy eki-úsh qoıshyny kýá ǵyp, akt jasaıdy. Akt arqar bola ma, ákeń... Bárin aıt ta birin aıt, vertolet qonǵan jerdi rýletkamen ólshep, qyzyl maı bolyp júgiredi deısiń. Áne, sonda kýáger Japekeń arqardyń buta túbinde búrisip jatqan laǵynyń ústinen túsedi. Týǵanyna apta tolmaǵan, aýyzben úrip salǵandaı súıkimdi tóldi qoınyna salyp, aýylǵa alyp keledi. Manaǵy ıir múıiz arqaryń ótken jazdaǵy qasap qyrǵynnan qalǵan sol jetim qozy. Qoımen birge óredi, qoımen birge jýsaıdy. Taý balasy taýǵa qarap ósedi deı me álgi bir án? Sol yńǵaıdan sońǵy kezde arqar otardan shet jaıylady-mys, jartastan tas domalasa, basyn julyp alyp, eleńdeı údireıip turyp qalady eken. Keıde arǵy betten shatqal qýalap, jel soqsa, tumsyǵyn tyrjıta kóterip, ıis aýlaıtyn kórinedi, Arqar kórsem qosyp jiberem dep alaqanyn ýqalap Japekeń júr. Al ol qurǵylar bizdiń taýdyń sýy ýǵa, shóbi shóńgege aınalǵandaı jolaıtyn emes. Zooparkke ótkizýge Almaty alys. Arqar túgil óziń alty aıda aryp-ashyp áreń keldiń, — dep, tynysh jatqan Eltaıdyń quıryǵyn basty.— Soıyp alýǵa qoly da batpaıdy, dáti de jetpeıdi.

— Arqar bar jerde qasqyr bar...

— Óı, qasqyryń ne, bal men búldirgenge jaýdaı tıetin aıý, qoryldaǵan mysyq murt sileýsinderiń órip júretin bala kezimizde. Osy kúnde eki qoıshynyń biri shylymkesh. Aldyńǵy jyly qalyń órtte betkeı-betkeıde syńsyp turatyn qalyń qaraǵaılar shyrpysha shytyrlap jandy. Túgel kúıip ketti. Obal-aı deseńshi! Aýdan bolyp, oblystan kómek kelip, áreń óshirdik. Syr jalańash qalǵan taýda ań joq. Aspanǵa ushty, jer astyna túsip ketti, jan adam bilmeıdi. Lesqoz ár bekterge bir shybyq shanshyp kórgen. Kóbi qýrap qaldy. Qaraǵaı shirkin tobymen, tobyrymen jarysyp ósetin, jalǵyzdyqqa shydamaıtyn aıanshaq kórinedi. Qyltıǵandary júz jyldan soń aǵash bolar-bolmasy neǵaıbyl. Buryn mynaý saılardyń búldirgeni balaq boıap, bódene, buldyryǵy jyrtylyp aırylatyn.

— Bul taýyńyz kóılek-ystanyn sheship alǵan ólmeli shal boldy ǵoı...

Moınyn ary salǵan Alshaǵyr kúńk etti.

— Saýyr-Saıhandaǵy sońǵy arqardyń jaı-jaǵdaıaty osy.

Yrdýan arba keshe ekeýi asyp kelgen kezeńge betteı almady. Sondyqtan alys ta bolsa senimdi aınalma jolmen aıańdaı tartty. Aspan shańyt. Bulyńǵyr kún tústiktegi shoqylardyń ıyǵyn basa sekekteı júgirip, ilesip keledi. Ala shabyr taý arasy kúńgirt, qara kóleńke. Salpań qulaq Dóńgejat árneni ıiskeleı sáýkelektep sonda keledi. Tanaýyna qar kirse, pyrs-pyrs etip álek-shálegi shyǵady. Iegin shekpenniń temirdeı jaǵasyna egetip, shyntaqtap jatqan Eltaı beıýaqyttaǵy bólme ishindeı kúńgirt oıǵa batqan. Kesheden beri ne kórdi, ne bildi? Kúndi túnge, túndi tańǵa urǵan tolassyz eńbekti kórdi. Ózi de onyń ashshy, tushshy dámin tatty. Súleı, Japabaı qart, Sarqyt shesheı, Bıbish apa, Darıǵa jeńgeı, Aısha, Alshaǵyrlar minez-qulyq, túsinik, jas jaǵynan úsh qaınasa sorpalary qosylmaıdy. Biraq bárin bultartpaı ustap, bir jelige kógendeıtin ortaq qasıet jáne bar — ol eńbek, ol aldyndaǵy maldy shyǵynsyz baǵyp-qaǵý, ıen taýda elirgen otamalymen alparysyp kúsh kúresý, bala ósirý, tárbıeleý... Kesheden beri jambasy jer ıiskemeı zyr júgirgeni men jumsaǵan kúsh-qýatyn, qymbat ýaqytyn Eltaı qalanyń tańerteńgi toǵyzdan keshki altyǵa deıingi kesimdi ýaqytyna shaǵyp, shotqa salsa, tabany kúrekteı úsh kúnge tatıdy eken. Eltaıdyń jarasy jeńil, búgin sharshasa, erteń aýnap-qýnap tynyǵady, búrsigúni qalasyna ketedi. Qalǵan jurt she? On ǵasyr buryn ata-babalary qoıdy qalaı baqsa, solaı baǵyp, kóńdi burqyrata keship qala beredi. Al oıaý jatqan oıdy qaıtedi? Kollektıvtendirý jyldaryn, balǵasyn solqyldatyp soqqan besjyldyqtardy, ot-jalyn soǵysty artqa tastap, kosmos, kıbernetıka zamanyna jetken Súkeń, Japekeńderdi bylaı qoıǵanda, az da bolsa astana ómirin shet-pushpaqtap kórgen Aısha, Alshaǵyrlar aı saıyn alatyn ýys-ýys aqshaǵa rıza bolyp, saı-saıda baýyrsaqsha shashalyp qala bere me? Áı, qaıdam... Olardyń bala-shaǵasy qaıtpek?

Júz jyl buryn Saýyr-Saıhandy qys qystaǵan, jaz jaılaǵan kóshpeli qalaı ómir súrdi, bilse... Biletin nesi bar? Búgin baqqan malyn erteń soıyp jedi. Japyraıǵan qystaýy men dúńgirshek úıin jel jyǵyp ketpese boldy, shúkir. Aıdalada aq otaý, aýzy-murny joq otaý jeke patshalyq... Bóten mal kórseń qosyp al, joq izdegen jan taqymdap bara jatsa, soıylmen uryp, jalmanynan túsir, sot ta sol, ar da sol. Aýzyn sol qolymen, qulaǵyn oń qolymen japqan «ózim durys, basqa burys» ómir... Sahara dala, saıyn dala... Aıtýǵa jaqsy-aq! Kontınentter quryǵanda muhıt tolqyndary arqyly bir-birine sálem joldasa, dala myzǵymaıdy. Sondyqtan da qazaq qonaq kelse, baryn tosyp, aldyna as qoıǵan, eki qolyn bos qoıǵan. Sondaǵy ańdıtyny — jańalyq, uzynqulaq... Kir basqan kóńildi kóteretin ánshi, Jyrshy, serilerdi qozykósh jerden qarsy alyp, kıizge salyp kóterip ákelgen. Kórshi aýylǵa ózim jetpesem de, daýsym jetsin degen qusa qazaq ándi aıqaılap aıtty.

Qazir jaǵdaı basqasha... Sárál tuz, bor, qurama jem tógip ketedi, avtodúken, kıno, konsert, bastyqtar, mamandar keledi, mal sanaıdy, emdeıdi, ólgen malǵa akt jasaıdy, bas jeıdi. Aısha men Alshaǵyr az da bolsa Almatyda turdy, sóılemese de terde mylqaý televızor taltaıyp tur. Árıne, qyryp sal vertolet arqardyń úrkitkenin úrkitip, qalǵanyn teńdep tıep alyp ketken. Árıne, jýynyp-shaıynatyn monsha, kitap, jýrnal oqıtyn qyzyl burysh otyz shaqyrymdyq Qaraúńgirde eken... Osynyń bári ozý, alǵa basý. Biraq qanshalyqty alǵa ozdy — gáp osynda! Oq boıy ma, kósh ilgeri me? Álde taıaq tastam jer me?

Ton jaǵasyn tik kóterip tastaǵan Alshaǵyr bartıǵan qyp-qyzyl betin bermen burdy.

— Áı, Almatyda ne bitirip júrsińder osy?

Sasyp qalǵan Eltaı:

— Qyzmet istep júrmiz,— dedi kúmiljińkirep.

— Nan soǵarmyz deshi,— Toǵarylyp otyrdy, otyrdy da, múldem basqadaı qońyr únmen báseń sóıledi.— Sońǵy eki-úsh jylda qyrýar kitap oqydym. Úrim-juraǵatymyzda joq ádet edi. Sýyq úıde ne bitiremin, kitaphanasyn aqyl-taqyl taýysyp kettim. Qazir qoıýdyń ornyna qunyqqan ústine qunyǵyp baramyn. Sonda deımin de, myńǵyrǵan qoıdy biz sendersiz de baǵyp jatyrmyz. Shurqyraǵan balany da shubyrtyp ósirip beremiz, olarǵa da aq taıaqty ustatyp ketemiz, oǵan byq deme. Odan da sen mynany oılap kór. Alshaǵyrdy ǵoı, armıadan keıin áke-sheshe, týǵan-týysqandary eki kózi tórt bolyp kútip otyrdy. Onda nesine qyzyǵyp qalaǵa qashtym? Qashqan ekenmin, oqý emes, túrmege nege túsip qaldym? Úsh uıyqtasam túsime kirmegen Keregetasqa nege ıt minip, ırek qamshylap keldim? Oǵan jáne túk ókinbeıtinim qalaı? Oılap-oılap, mıym jetpedi. Jazýshy bolsań, osynyń esebin shyǵaryp, jaýabyn taýyp bershi.

Eltaı múdirdi. Bul dúnıede aq nıetpen qoıylǵan qarapaıym suraqqa jaýap tabý qıyn. Óziń de aq nıet bolýyń kerek ol úshin. Ótirik suraqtyń emi ońaı — ótirik aıtyp, qutyla salasyń. «Jazýshynyń» da qyjyly osy ekenin Alshaǵyr qaıdan bilsin.

Kórdim degen kóp sóz... Selkildegen arba ústinde qaltyraǵan jan jartymdy ne jaýap aıtady.

— Ómir ǵoı...— dep, sıpaı soqty.

Áldekimnen kóńili qalǵandaı, tistelegen shıin laqtyryp tastaǵan Alshaǵyr taýsyla sóıledi.

— Ony ózim de bilemin. Men jasaǵan aǵattyqtardyń ar jaǵynda bir páleler buǵyp jatyr. Ol ne, sen de bilmeısiń, men de sezbeımin, tek qyltıǵan qulaǵyn kóremiz. Biletinim, ańǵal, aq kóılek jan shalqasynan ashyq jatqan kiltsiz aýla eken, maskúnem bireýler tún ortasynda buryshyna jata ketip, qoryldap turyp uıyqtaıdy, uıqysy qanǵasyn álgi jerge kish etedi...

Eltaı basyn shaıqady.

— Jańsaq, jańsaq... Adamnyń bári birdeı emes.

— Saǵan aıtýǵa jeńil. Al men basymnan keshtim. Almatyda «gorodskoı» bolyp sekektep júrgende, kórshi qaladan kelgen bir jigitpen tanystym. Tez jarasyp kettik. Bul dúnıede bilmeıtini joq. Sózi sypaıy, ıi jumsaq. Sonyń qyzyna talasqan jigitti sabap, isti boldyq. Túrmege túskesin, álgi sypaıym qarasyn da kórsetpedi. Jaqsy kórýshi edim ıtti. Meni qoıshy, sońymnan erip, sottalyp ketken bes jigitti aıaımyn. Obaldaryna qaldym, ákeń... Maǵan adam dep erdi ǵoı. Al meniń túrim mynaý. Aısha bolmaǵanda qaı kóshede qońyz terip júretinimdi ıt bilsin. Al anaý bes jigitte bes Aısha bar deımisiń. Keıin estidim, bireýi salynyp iship ketipti, ekinshisi túrmege kaıta túsipti. Úshinshisine jata qap hat jazdym: «Qur bosqa sendelgenińdi qoıyp, maǵan kel. Ózińe laıyq qyz taýyp beremin, úılenesiń. Birigip otar alyp, qoı baǵamyz»,— dep. Tilimdi ala ma, joq pa, qaıdan bileıin.— Az-muz únsizdik ornady. Jigit ishke lebin jutyp, biliner-bilinbes kúrsindi.—«Úılenesiń...» Múmkin, meniki teris te shyǵar. Bireýdiń taǵdyry bireýge taǵdyr bola ma.

Eltaı oı ústinde. Aısha ma edi keshe: «Bergi jaǵy Tekebaı tentek te, arǵy jaǵy kóz jasyn betine jaǵyp, jylap turǵan jas bala...» — degen. Dál, dál, aınymaıdy... Ony ózi bile me? Áı, qaıdam. Sezse úlken qatege urynbas ta edi. Bilse, jańa-jańa túsinip kele jatyr.

Alshaǵyrdy tizgindegisi kelgen Eltaı:

— Oǵan túk ókinbe, Alsheke. Álgi qýyńnyń aldynda tereń or jatyr. Túptiń túbinde jyǵylmaı tynbaıdy. Naǵyz adam kóp azap shegip, qınalýǵa tıis. Álimsaqtan, Adam ata, Haýa anadan beri solaı. Jaqsy kisiniń kúni ǵumyr boıy aýyrdyń astymen ótedi. Al qý, jaltaqtar jeńildiń ústimen júredi. Olardy solaısyń dep óltirip tastaı almaısyń, qaıtkenmen de ań emes, eki aıaqty jan amal joq, asyraısyń, kıindiresiń, ishindiresiń, toq eteri, qara jerge kirgenshe súırep ótesiń.

Qoıshy jigit únsiz. Ekeýiniń bireýi — ne uqpady, ne qup aldy.

Tek Eltaı temeki tutatyp, kók tútindi aýzy-murnynan qos-qostan laqyldatqanda ǵana dúrse qoıa berdi.

— Áketshi andaǵyńdy borsytpaı! Keńsirigim qyshyp, basym aınalyp áketip barady. Aqy bergendeı bolyp tastaǵanyma, mine, bir aı... Alǵash qystaǵanda shydaı almaı, shyǵa qashatyn qyrsyq qoıdy sabap tastaýshy em. Jalpy, qoıǵan jaqsy. Keýdem tazaryp, kóńil kúıim bek jaqsardy. Keı shaqta sol tamasha kóńil kúıdi kótere almaı elirip ketemin de, birdeńeni búldirip alamyn.

Onysy da ras.

Oı jalǵasa berdi.

Aıtyp-aıtpa, Alshaǵyrdyń kúni buǵan qaraǵanda kósh ilgeri...

Qamshy sabyndaı qysqa ómirde bir ret qatelesip tıisti jazańdy alasyń. Ekinshi ret qatelesýge sen, jazalaýǵa basqalar úlgirmeıdi. Sol aǵat basqan qadamdy túzetýge qalǵan jylyńdy sarp etesiń. Alshaǵyr aýǵan kóshin túzegen tárizdi. Eń qystalań tar jol, taıǵaq keshýin artqa tastapty. Aıshasy qasynda, tóbesinde shańyraǵy, aldynda sharýasy bar. Al Eltaı qolmen jasaǵan qatesin áli túzegen joq. Keleshekte alar sol jazanyń sýyq lebi Almatydan aıdap shyǵyp, Keregetasqa alyp keldi. Qarashashtyń qaı qalada ekenin bildi, endi nege Keregetasty aınalshyqtap ketpeı júr? Nege Qarashash qaıdalap, oblys ortalyǵyna úrdis attanbaıdy? Eń ǵajaby, osylardyń aıdaǵanyna júrip, aıtqanyna kónip, shalqaıǵan sharýalaryn jóndesip, shala shabylyp l júr. Shamasy, alar rýhanı jazasyn osy jerde ótep, kelinshegine arylyp barǵysy kele me? Qarashashtyń qolynan jazalaý kelmeıdi — muny jaqsy kóredi.

«Eltaı kim?» — degen pende áýeli balalar úıin izdesin. Qarashash dese Keregetasty zertteýi kerek. Kelinsheginiń jaqsy, jaman qasıetteriniń qaınar kózderi osynda, osynda. Qalaǵa attanýǵa áli erte. Keregetastaǵy kóp kómbe áli ashylǵan joq.

...Sút pisirimnen soń bozǵylt kún batýǵa aınaldy. Taý arasy qara kóleńke, betkeı-betkeıde ular tyryldaıdy. Kekilikter qar betin syzyp barady. Qyzyl ógiz qýyqtaı qolatqa tumsyq suǵyp edi, jel ap-sap tyndy. Qolat tabany siresken shı, syńsyǵan tal, búrgen. Sıdam kelgen ıtmuryn, qyzylqat, kók boıaý, toshala túbinen jymsyma sý jylankózdenedi. Jer dúnıe aq murt, aq ezý qar, shildirlegen bulaq jaǵasyna qabyrshaq muz kilegeılenip qatypty. Sol jylym da jýas bulaq jaǵasyn ala qalyń qoı bas kótermeı byrt-byrt jaıylady. Qoıshy kórinbedi. Esesine taıynshadaı eki ıt otardyń eki shetinde shoqıyp otyr. Jaqyndaı bere shyramytty, Súkeń aýylynyń toq, júndes, dúregeı tóbetteri. Bulaqqa saldyr-gúldir quldılaı qulaǵan ógiz arbaǵa baǵyshtap, jalqaý úrdi de: «Á, ózimiz ekemiz, salǵan betten ajyrata almadyq, ǵafý ótinemiz» degendeı, quıryq bulǵańdatyp, qulaq jymyryp, qyńsylap qoıdy.

— Súkeńniń qys boıy sary maıdaı saqtaǵan Kókózegi osy quıqa,— dedi arbadan qarǵyp túsken Alshaǵyr. Eńiske qaraı empeńdep jele-jorta bastaǵan qyzyl ógizge janasa júgirip, muryndyqtan tartyp jaılatty da, sanamalap bastyryp, saı tabanyna túse berdi.

Aýyzdyǵy alynǵan, aıyly bosatylǵan kókbestini shaýjaılaı sýǵarǵan Súkeńdi ekeýi ıtmuryn túbinen tapty. Aıaǵynyń astyndaǵy muz qozǵalǵan saıyn byrt-byrt etedi. Ara-tura jaılap ysqyryp qoıady. Jigitter ógiz arbany bergi jaǵaǵa qaldyryp, bulaqty attap-buttaı qarǵyp, shaldyń qasyna bardy.

— Japabaıda jan bar ma, áıteýir? — dedi Súkeń aman joq, sálem joq.

Iesiniń syryna jetik Alshaǵyr bógelmedi, jaýabyn sart degizdi.

— Óli týǵan tórt-bes qozy bolmasa, basqa shyǵyn sıpanskıı. Sizge duǵaı-duǵaı sálem aıtty...— dep, óńkeı jumyr sózderdi maıǵa bógip, pisip jatqan baýyrsaqtaı bytyrlatyp edi:

— Sensiz de bilemin sálemin, — dep aýzynan qaqty.— Jyldaǵy jarapazany. Aýylǵa baryńdar da, suraǵanyn tik kóterip alyp kete berińder. Kókózek aman — Súleı aman. Qashan bossyńdar degenshe Sýyqsaıdan taban aýdarmańdar. Joldaryń bolsyn!

Qos búıiri shermıip shyqqan kók bestiniń aýyzdyǵyn salyp, otar jaǵalap kete bardy.

...Qas qaraıyp, aspan shyńyltyr tartty. Ekeýi qaıta shóp tıedi, bastyryqty arqanmen ilmektep, qorap quıryǵyndaǵy saqına temirge jalǵady. Eltaı bastyryqqa qos qolymen asylyp, bar salmaǵymen yrǵap bassa, Alshaǵyr arqan ushyna ıe. Qara kúshke bar-aq eken sabazyń, alaqanyna túkirip qoıyp, shirene tartqanda arba syqyr-syqyr solqyldady. Yrdýan artyna on shaqty qap jemdi jáne tastady.

Aıshanyń sýytqan etin arpasha asap, shaı iship, jan shaqyrysty. Súkeńniń synyq múıiz qońyr ógizin qyzylǵa parlap jegip, jolǵa shyqty. Des bergende kúndizgi qar erimepti, taqtaıdaı jol tańqyldap jatyr. Shópti bir aýdaryp ala jazdap, saǵat onǵa taman Sýyqsaıǵa áýpirimmen áreń ilikti. Jemshópti jaılaǵasyn qatarlasa jatyp, kóz shyrymyn aldy. Qatyp qalǵan eken, bireý túrtip oıatyp jiberdi. Sarqyt shesheı... Saǵatqa qarasa, túngi bir... Aıshanyń syı-syıapatynan habarsyz qarıa: «Tańerteńnen beri nár tatpadyńdar, qaryndaryń ashty»,— dep, dastarqan jaıdy. Qalǵyp-shúlǵyp otyryp, shaı ishken, et jegen boldy. Syrtqa shyǵyp, qurys-tyrystaryn jaza berip edi, astapyralla, aspan tap-taza! Teńge-teńge, ysqylap súrtilgen kil kúmis teńgeler... Uıqylary shaıdaı ashyldy. Qoraǵa kirse, otarǵa kúni boıy jalǵyz ózi bas-kóz bolyp, sińirine ilinip júrgen Japekeńniń kózi ishine kirip, táltirektep qalypty. Qoıar da qoımaı qoltyǵynan alyp, «Baryńyz, demalyńyz, qaraılamańyz, qoıǵa da, qozyǵa da biz ıemiz»,— dep áke-kókelep, úıge týralady. Aıaǵyn súıretip júrgen Darıǵa jeńgeleri de jolyn tapty. Odan arǵy jaı — aına-qatesiz keshegi tirlik.

Kúni boıy qotan men qorada ıirilip, qorada tuıaq qybyrlatpaı turǵasyn ba, búgin túnde on shaqty saýlyq qana qozdady. Tańǵa qaraı turyp uıqtap, turyp uıqtap júrip, buldyraǵan kózderin bir ashsa, qora aýzynda Japekeń erbıip tur.

Qulqyn sáride jelkeleri jastyqqa tıdi.

* * *

Oıansa, talma tús... Basyn kóterip edi, qańǵajaqtaı jep-jeńil. Sanasy saırap tur. Qol-aıaǵyn qozǵap kórdi, oı, alla, bóten bireýdiń almaly-salmaly múshesin sýyryp ákep, salyp qoıǵandaı shetinen zilmaýyr. Shoıyrylǵan beli otyrsa turǵyzbaıdy, tursa otyrǵyzbaıdy. Eń tamashasy, bul páleketke záredeı tań qalmady. Silesi qatyp sharshaýdyń ne ekenin qurylystan jaqsy biletin. Tósek ústinde ompıyp otyryp, úı ishin barlady. Alshaǵyrdyń jerge salynǵan kórpe-jastyǵy tórge jınalypty. Aýyz úıde sybys dybys estilmeıdi, eshkim joq. Tynyshtyq... Kúnniń terezeden kólbeı qulaǵan appaq sáýlesi qoshqyl edendi oıyp túsken. Shaǵyrmaq sáýle ótinde up-usaq tozań kerenaý qalyqtaıdy. Zordyń kúshimen qozǵalyp, sylbyr kıindi. Shalbaryna aıaǵyn suǵa berip edi, áldeqaıdan yzyń keldi. Qalt toqtap, qulaq tosty. Alǵashynda syrtta aspandy syzyp ótken samolet pe dedi. Joq, dáý qara shybyn... Sáýleniń kólbeý baǵanasyn kesip ótip edi, dáý qarań mezetinde kúmis shybynǵa aınaldy. Shybyn kóńil kúıin bek kóterdi. Shybyn tirilse, onymen qoımaı gújildep ushyp júrse, otamalynyń ólgeni, shýaqty kóktemniń kúshine kaıta kirgeni. Shybyn ushsa, jýyq arada kún jylıdy, kók qyltıady. Alshańdaǵan aıaǵyn anda bir, mynda bir tastap, aýyz úıge shyǵyp edi, keshegi bes-alty nashar qozy bastaryn qoltyqqa tyǵyp qoıyp, qalǵyp jatyr. Ýyz bolsyn, bótelkeden emgen sút bolsyn, meldektep toıyp alǵan shala mas jatys.

...Aspan asty — altyn shatyr! Beý dúnıe býǵa oranyp, tolǵatyp jatyr. Kózin rahattana jumyp, qımylsyz qybyr etpeı tur.

Esik aldy — kól jaısań. İrgedegi úrindi kar pish etip qoıypty, astynan jylap aqqan tildeı sý eńiske qaraı eńký, eńký jer shalyp, ıreńdep barady. Qora mańaıy, qotan, úı tóńiregi toqtaý-toqtaý laı sý. Keshe ǵana jartastar mys mańdaılaryn ozbyr otamalyǵa tósep, qasqaıyp tur edi, búgin jyltyraı túsip, tershı býsanady. El-sel taýlar ekiqabat áıeldiń betindeı qara ala, tory ala. Appaq shaǵyrmaq kar men kún sáýlesiniń sharpysqan shańy ma, alys-alys shyń, shoqylardy pyshaq júzindeı juqa kempirqosaq ádiptepti. Býy burqyraǵan eki-úsh sıyr men bes-alty taıynsha, torpaq tómende shashyraı jaıylyp júr. Arqa men saýyryna qonǵan saýysqan, qarǵaǵa qulaq qaqpaıdy. Esigi shalqasynan jatqan qotannan bý shıratylyp ushady. Túnde qozylaǵan on shaqty saýlyq tipten pań: naýadaǵy jem, shelektegi sý men shashylǵan shópke pysqyryp qaramaı, tórt aıaqtap tur. Itter kózin joǵaltypty. Qyzyl egizden basqa but artar kólik kórinbeıdi. Otar óriste eken: qotan qaqpasynan taraǵan kóp shuqyrshaq qalyń iz jazyqqa qaraı jol-jol shubyryndyǵa aınalyp, jalpaǵynan jatqan alaqanatpen ushtasypty.

Býyn-býyny bosap, múlgińkirep qalǵan jigittiń shyrqyn eki qozyny eki qoltyǵyna qysqan Darıǵa buzdy.

— Qaınym, uıqyń qatty boldy, qaı qara kóz túsińe kirdi?

Bet ushyna shuqyrshaq jınap, erin ushymen jymıdy.

— Keshegi otamaly ǵoı túsime kirgen.

Jaýaby jatyq bolmady, shalt shyqty. El de, jer de jipsip, aq kóz boran-shashynnan qutyldyq pa, joq pa dep esinep turǵanda, otamaly dep sandalǵany nesi? Nysanaǵa syrt-syrt tıetin jatyp atar, astarly qazaqy ázilge shorqaq ol óstip etegine súrinetin. Kóterińki kóńil kúıge jaıdaq qaljyń da jarasa ma, kelinshek únsiz kúldi. Saǵdar shópke aıaǵyn súrte bastady.

Úndemes kisi kóz de, oı da tartpaıdy. Jeńgeı haqynda basynda belgili bir pikir joq eken. Osy joly júzine tiktep qarady. Súıkimdiligi bir ózine jeterlikteı qyzyl shyraıly, tolyqsha áıel. Keshe kádimgi saýys óńir, sary qaryn áıel sıaqtanyp edi. Adamnyń tabıǵatyn dál anyqtaıtyn lakmýs qaǵaz — kúlki. Darıǵa jeńgeıge kúlki jarasady eken. Eltaı ózin ortan qoldaı jigit sezindi.

Sol ádemi kúıge elikken ol sypaıylyq saltymen jeńgesine esik ashyp bergisi kelip edi, elbeńnen kúni qalǵan eken, Eltaı jetkenshe kelinshek ishke kirip te úlgerdi. Eshten de kesh jaqsy, otyrsa opaq, tursa sopaq halin jasyryp-japqysy kelip:

— Shynymdy aıtsam, jeńgeı, úsh kún ishinde qoı bop kete jazdadyq emes pe?— dedi.

— Kótek! — Eltaı ádepsiz áldene aıtqandaı kelinshek jıyryla qaldy, ernin qymqyryp, tez-tez ishke kirdi.

Búldirgenin bildi. Mánerlep ázildeımin dep búldirdi. Máneri anaý boldy. Balalar úıindegi san ulttyń «kokteıl» áziline úırengen aýzy áli de ıkemge kelmeı jatyr. Býynsyz jerge buryn ózi de pyshaq urmaıtyn, úndemeı qutylýshy edi, osy joly lepirgen sezimniń jetegimen lak etip, syr berip aldy.

Tasyǵan kóńili kemerine túsip, qashaǵa bettedi.

Qora ishi ala kóleńke. Úıshik ortasynda Bıbish apa júrelep otyr. Sút quıylǵan bótelkeni jyǵylyp turǵan, jyǵylyp turǵan jas qozynyń aýzyna salyp áýre. Buryshtaǵy saýlyq kegjıgen basyn oń-solǵa bulǵap qalady. Ezýinen qan aralas silekeı shubyrady. Kózi aınalyp ketipti.

— I-ı, túriń qurysyn! Óz tólinen ózi jerigeni nesi! Búıtip azap shekkenshe jaqsylyqpen ala qoısaıshy.

Kúńkildegen Bıbish apa jaı basyp kirgen Eltaıdy salǵan betten baıqamady.

— Apa, mynaǵan ne bolǵan?— degende, basyn kóterdi. Saýlyq bylaı qalyp, Eltaıǵa kóshti.

— Qalaı uıyqtadyń, qaraǵym? Jumys batyp ketti me, túni boıy uıqysyrap sóılep shyqtyń...

«Tań atqansha kóz ilmepti...» Osy oıǵa ilese Eltaı mynadaı baılam jasady — qyr adamdary qalalyqtar sekildi shappa-shup kelip, áńgimeniń toq eterine birden umtylmaıdy. Topan sý qaptasa da aldymen saýlyǵyńdy suraıdy. Sonsoń baryp qalǵan sharýaǵa mysyq tabandap jaqyndaıdy. Aǵylshyndardyń álqıssany aýa raıynan bastaıtyny sıaqty sypaıy, jarasymdy ısharat. Esebi, adam úshin eń basty baılyq — densaýlyq, ekinshisi — aq jaýlyq, odan qalǵany bir shaılyq ekenin megzep baǵady. Óstip turǵanda adamnyń ápigi basylady, jaıma-shýaq qalypqa kelip, salıqaly, sabyrly áńgimeni qozdata bastaıdy.

— Jaısyzdaý jatyppyn, apa. Óz halderińiz qalaı?

— E, bizdi qoıshy. Mal aman bolsa, biz de túgelmiz. Alshaǵyr óristegi sharshaǵan shalǵa tepeńdep ketti. Arsyl-gúrsil, dini jaqsy bala. Men myna nemege kárimdi tigip otyrmyn. Qudaı atyp, qozysynan jerip tur. Túnde ǵana mekirenip, jalap-juqtap ólip qalyp edi. Tańerteń salsaq tepkilenip almaıdy. Darıǵa kelinge: «Ústi-basy kepkenshe, jas qozylardy bir-birine qospa» dep qudaıdyń zaryn aıtyp em. Kózine uıqy tyǵylyp júrip, tas umytypty. Tań azanda qarasam, jas qozylar aralas-quralas aıqasyp jatyr. Zaty jýas demeseń qoıda da minez bar, jat ıisti jolatpaıdy. Bóten qozynyń keppegen sharanasy myna beısharaǵa juǵypty — Saýlyqqa ári jek kóre, ári aıaı qarady.— Sym temirin alyp tastashy, Eltaıjan. Silesi qatyp, óletin boldy, túge. Az tynyqsyn.

Ezýlep salǵan sym temirdi kere tartyp, jelkesinen túıip tastapty. Shıeni burap sheship, qan men silekeı shubyrǵan symdy anadaı jerge laqtyrdy. Aýzy aq kóbik saýlyq basyn temen sala eseńgirep tur. Bıbish apa álgi aq kóbikti alaqanymen jıyp aldy da, qozynyń quıryǵy, shondanaıy men tóbesine sylap jaqty.

— Mynaý endi ottaı ala ma?

— Ólmeıdi. Shoq, shoq, sol kerek ózińe. Adam bolsyn, mal bolsyn, balasynan jerigen enege keshirim joq. Alshaǵyr mana bas salyp baılap ketken amaly ǵoı. Esinen ábden adastyryp, silekeıin qozyǵa jaqsa, alyp qalýy da. Enesi jerigen jetim qozynyń kúni qarań. Ýyz embegen qozy endi qaıtyp ońalmaıdy. Ana saýlyqty, myna saýlyqty túrtinektep, urlap emip, óziniń de, basqanyń da berekesin bek alady. Máıeginen jarymaǵan qozy kúni erteń jaılaýǵa bettegende, shań qaýyp, uzaq jolǵa shydamaı ólip te jatady. Ólmegen kúnde qoı bolyp jarytpaıdy. Keıin qozysyn óli týady, tiri týǵanyn sútke jarytpaıdy. Jerigen saýlyqqa kárimizdi tógetinimiz de sol. Káne, tur kergimeı!— Eki ókpesin soǵyp, jatyp qalǵan saýlyqty búıirden nuqyp edi, anaý jarty qap jansyz etteı bylq etti.

— Demep jibershi, Eltaıjan!

Jigit alaqandaryn saýlyqtyń jyp-jyly baýyryna suqty da, kóterip, tórt aıaǵynan dik qoıdy. Meńireıgen mal del-sal. Baýyryna salynǵan qozy erinimen emshegin uıpalap bergende de selt etpedi.

Ornynan ahylap-úhilep turǵan apa:

— Úıge júr, Eltaıjan. Túnnen qalǵan sorpany jylytyp, shaı qoıyp bereıin. Darıǵa kelin kóz shyrymyn alsyn, tynyqsyn. Aǵań da beri bettegen shyǵar. Kúni boıǵy qoıdyń súrginine shydasa da, asqa shydamaýshy edi, ózegi talyp, tútep kele jatyr qazir. Mynanyń beti beri qaraǵandaı, alatyn túri bar,— dep, eki qolyn arqasyna aıqastyryp salyp, esik jaqqa jybyrlaı jóneldi. Quıryǵyn sholtańdatqan qozy enesiniń baýyryna tas keneshe jabysypty. Saýlyq ústine túse qoımasa da munar kózin tólge qadapty.

Jigit jymıdy. «Beý dúnıe! Monna Lıtta da tyraǵaılap oınaǵan buıra bas sábıge óstip qaraǵan shyǵar».

* * *

Dastarqan shetin qaıyrǵan Japekeń Eltaıǵa ıek qaqty.

— Júr, qaraǵym, syrtqa shyǵyp, toq basaıyq. Al, kempir, Darıǵa kelin ekeýin. qazan-aıaq qamdańdar. Kún jylydy. Sarybulaqtyń qaıqańy, men bilsem, syz berdi. Ortalyqtan bir habar bolar. Balalarǵa jumys ótip ketti, qoıdy jaılaǵasyn otyrys kerek, kúńkil-shúńkil áńgime kerek. Qapy qalma, kempir, qapy qalma.

Keshe túnde Eltaı men Alshaǵyr qora syrtyna túsirgen shóptiń búıiri oıylyp, úńireıip qalypty. Qartyń júre sóılep keledi.

— Shóp irgesine quıryq basyp, biraz shýaqtaıyq.

Otamalyny boıǵa sińiremiz dep sharshap qaldyq, bilem.

Shómeleden ımek tumsyq taıaqpen shóp sýyryp edi, neshe túrli hosh ıis tanaý jardy. Balalar úıinde qala irgesindegi sovhozdyń shóbin shaýyp, kómek, qolǵabys jasaıtyn, sonda kók maısany talaı ret belýardan keship edi. Sol tamasha sát shyt jańalanyp, qaıta bala bolǵandaı ma, sirá?

Ekeýi astyǵa shópti qalyńdap tósep, arqalaryn shómelege tireı jaıǵasty. Jigittiń kózi jumýly, kóńili mas. Japekeń tymaǵyn sheship, tizesine kıgizip, taqıasyn tóbesine qaraı ysyrdy, qaltasynan sýyrǵan arshanyń synyǵymen tisin shuqydy, taban astyna shyrt túkirdi.

— Qaraǵym, Eltaı! — degende, jigit uzaryp ketken aıaǵyn baýyryna jınady.

— Aıta berińiz, aǵa.

— Súkeń ekeýimiz qandas emespiz. Áıtkenmen nıet, maqsat jaǵynan baıaǵydan beri jandas ilik-shatyspyz, ishek-qarynymyz baǵzy jyldary aralasyp ketken, qoıymyz qoralas, malymyz aralas. Shóre-shóre qarǵa tamyr qazaqqa bizdi qospa. Kem túsesiń. Sharýaǵa Súkeń bala jastan tastaı. Al men o bastan án aıtyp, el aralap jeligip edim, sonyń shalyǵy ma, tirlik, tirshilikke saldyr-salaqtaýmyn,— dep, samaıyndaǵy joq shashty saýsaǵymen sylap, qulaǵynyń syrtyna ilip qoıdy. Ózi aıtqandaı «jelikten» qalǵan súıeksińdi ádet...— Sol repette keıde qońqyldap ursyp ta alady, eki-úsh jas úlkendigi bar, biraq óıttim dep Súkeń ókinbeıdi, Súkeń sóıtti dep men tonymdy teris kıgen emespin. Er adam kek, zil saqtamaıdy. Já, ne degim keldi osy? Á, ıá, bizge de qudaı qosqan kúıeý balasyń. Kelgenińdi estip, júzdesip, tildessem dep yntyǵyp em. Abyroı bolǵanda, Sýyqsaıdan óziń tabyldyń. Kesheli-búgindi attyń jaly, túıeniń qomynda, arpalys, kúsh kúreste mursat bolmady. Esesine qaıratyńdy, yntańdy kórdim, kórdim de sendim. Aldymen alla, sońynan men rıza. Qalanyń aq saýsaǵy ma dep em, jazdym, jańyldym. Aldyńgúni óriste Súkeńnen sýyrtpaqtap syr tartqanymda: «Qonaq... Eldi, jerdi kórmek...»— dep, bet qaratpaı, kelte qaıyrdy. Attyń syry ıesine málim, men de qazbalamadym. Súkeń solaı dese de túske deıin kıiz, tústen keıin múıiz sáýirdi aldyǵa salyp, jer túbindegi úlken shárden seıil úshin kelmegenińdi ishim sezgen. Qarashash qarǵam kúıeýge habar-osharsyz qashyp ketti degende, Bıbish apań áýelgide: «O qutyrǵan qyz, umytqan eken emshek sútin! Túbi aldyma bir keler, shashyn julyp qolyna beremin sonda!»— dep, jer toqpaqtaǵan. Sóıtken Bıbishim bir aınalmaı jatyp: «Bir qý sheshek aldy-artyna qaratpaı dedektetip alyp ketken ǵoı. Qaıteıin, aq nıetti bala edi, kim de bolsa qosaǵymen qosa aǵarsyn, aınalaıyn!»— dep, kóz jasyn syǵyp otyr. Já, ol ótken áńgime. Búgingi halderiń neshik, soǵan keleıikshi. Súkeń uzyn sózge joq adam. Sarqyt shesheńniń jaıyn óziń kórdiń. Bizdiń úıdegi apańnyń qalaı aıtqanmen joly jińishke, kıip-jara almaıdy. Ekeýarańa qara mysyq júgirip ótken — júrek qurǵyr solaı deıdi. Jasyrmaı da, asyrmaı da aǵyńnan jarylshy. Eńbekke jaqyn jigit týra, adal sózge de jaqyn. Jetimdigiń men jalǵyzdyǵyńdy eseıgende eselep almaıyn deseń, ashyl, qaraǵym, ashyl!

Bul ýáj shalǵa ońaı tımedi, zady, qaltasynan «Belomor» sýyrdy, shyrpysyn qyshyrǵa úsh márte tartyp áreń jaqty. Aýzy-murnynan kók tútin shubyryp, qımylsyz otyr.

Shyny kerek, shal jigittiń qol-aıaǵyn jipsiz baılady. Eltaı ekiudaı. Vıktor Vıktorovıchti eseptemese qarttarmen, onyń ishinde aýyl shaldarymen buryn-sońdy júzbe-júz júginisip, týra tildi mámlege kelip kórmegen. Árıne, Vıktor Vıktorovıchtiń jóni basqa. Eltaıdan úlken bolǵanmen uǵym, túsinik, ómir tanym jaǵynan bir medaldiń eki betindeı jan jaqyn, qandas aǵa. Balalar úıinde ósken soń ba, Eltaı orys aǵaıyndarmen ońaı túsinisip, qınalmaı til tabatyn. Japekeń atqan oqtaı týra tartty. Aýyl shaldarynyń kórshiniń qabaǵy kirtıse, halin suramaı, sebebin bilmeı toqtamaıtynyn tútin ıiskemegen jigit qaıdan bilsin.

Jetim bala kerek kezinde «táýekel» dep tas jutady. Eltaı oǵan da bar-tyn. Baıaǵyda Qarashashtyń kirpish chemodanyn arqalap, qyz páterinen tún jamylyp shyǵyp ketkende tas jutty. Almatydan Keregetasqa kóz jumyp keldi. Ári myna Japekeń dosy Súkeńe, Sarqyt apaǵa, qyzyndaı bolyp ketken Qarashashqa jany ashyp otyr, sol úlken janashyrlyqtan qıyn sózge baryp otyr. Jetimniń jeńiler, jyǵylar jeri de janashyrlyq, adal kóńilmen qol sozǵan adamǵa rıasyz senedi, ol úshin otqa da, sýǵa da túsýge ázir. Jaıshylyqta tuıyq, sózge sarań Eltaı osy joly kúmiljimedi, qybyjyqtamady, erkin sóıledi.

Túk qaldyrmady, ishteginiń qyryndysyna deıin armansyz aqtardy... Japekeń qýraımen jer syzyp, únsiz otyr.

— E-e,— dedi bir ýaqytta sozyp salyp.— E... Jetim jalǵyz sen emes, tutas el teńselgen kúni keshe... Týystan jasyrǵanyń ózińnen jasyrǵanyń, men aıtaıyn, sen tyńda. Túptep kelseń, tútip qarasań, Súkeń men Sarqyt ta jetimder... Bir-birinen kún jaryqta adasyp qalǵan adamdar...

Mańdaıy tasqa tıgen Eltaı qylǵyna áreń jutynyp, tamaǵyn kenedi.

— Nege olaı deısiz?

— Kóz ashqaly Súkeń ekeýmizdiń ara jigimiz ajyraǵan joq. Onyń men bilmeıtin segiz qyry, bir syry bar ma. Basqan izine deıin kári kókirekte jazý-syzýly. Áke-sheshesin jıyrmasynshy jyldary oba aýrýy qosa qabatynan jalmady. Kókem men tátem kóz jasyn kól etip, bir kúnde qos arysty arýlap kómgeni esimde. Árkimniń esiginen syǵalap, kóz satyp ósti. Osy Sarqyt eneńniń áke-sheshesi túkirigi jerge túspeıtin ataqty baı, tabany tilik Súleı bala áýeli solardyń mańyraǵan qoı-qozysyn, sońynan Súleı jigit úıir-úıir jylqysyn baqty.

— Sonda...

— Qarashash shet jaǵalap aıtpap pa edi? Beker, beker... Jer túbindegini qaqshyp bilip, tańdaılaryń taqyldaǵanda aldaryńa jan salmaısyńdar... Al qaıdan óndińder, jeti atań kim, onyń jaıyn bilmeısińder. Áı, jastar-aı! Osy bilmestik qoı tamyrdy jegideı jep, qýartyp jatqan. Kezinde qulaqtaryńa quıa almaǵan biz aıyptymyz ba, órege qol sozamyn dep, ıek astyndaǵy altyndy kórmegen sender kináli me, aıyra almadym. Qandaryń bir bolsa da tóskeıde bastaryń qosylmaıdy... Álde qoldy-aıaqqa tıgizbeı, áýege kóterip, ushyrtyp ala jónelgen jelaıaq zaman ba kináli? Já, men ne dep kettim osy!

— Súkeń jylqy baǵyp...

— Iá... Súkeńniń juldyzy otyzynshy jyldary jandy. Áýeli aýyl arasyndaǵy komsomol atandy. Kúnderdiń kúni myltyǵy shoshaıǵan mılısa bolyp, aıýdaı aqyrsyn. Qaıdan qara tanyp, saýat ashqany esimde joq. Men bolsam dóńgelek dáýleti bar orta sharýanyń balasymyn, sony mise tutyp, góláıt soǵamyn. Sarqyt shesheń bolsa ataqty Ahmet baıdyń úlde men búldege oranǵan totysy, báıbisheniń bala toqtamaı kelip, qartaıǵanda kórgen jalǵyzy. Sarqyt shirkin aqqýdaıyn sylanǵan qas sulýdyń ózi edi. Jel jaǵynan jigit júrgizbeıtin pań qyz. Qaladaǵy týystarynyń qolynda turyp, eki-úsh jyl oqyp kelgen, aıaǵyna adam otyrǵyzbaıdy. Men sekildi aýyldyń alty aýyz aqaqý-sákákýleri alystan kórgenge máz. Sóz aıtý, qyryndaý degen oıymyzǵa kirip shyqpaıdy. İshkeri jaqta oqý oqyp, bilim taýysyp jatqan oqymysty jigiti bar, áke-sheshesi ataqty saýdager, Ahmet baımen súıek quda degen alyp qashty sóz dúńk-dúńk etedi. Hosh, kánfeske Saıhan-Saýyr óńirine keshteý keldi. Umytpasam, otyzynshy jyly kámissıá Ahmet baıdyń mal-janyn kinegege túsirip, ortaqqa aldy. Aýyl ústi qalyń shań... Ókirgen, kisinegen, mańyraǵan, bozdaǵan myń-myń tórt túlik mal. Biri qaıǵydan, ekinshi bireýi qýanyshtan jylaǵan, shýlaǵan el. Baıdyń ózi Súleıdiń kóseý qara myltyǵynyń astynda, qany qashyp ketse de, syr bermeı alshań basady. Tapal sary Súleıim syrt kózge onyń jan alǵyshy emes, bas amandyǵyn kúzetetin tóleńgit nókeri sıaqty. Bárin aıt ta birin aıt, segiz qanat aq ordanyń shańyraǵy ortasyna tústi. Myńǵyrǵan mal qalyń kedeıge taratyla kelgende, teńiz shaıǵan Qumdaı joq boldy. Bes bıeniń sabasyndaı báıbishesin, qaıyńdaı qatqan sylyńǵyr qara toqalyn ertken baı syqyrlaǵan kótek arbaǵa quıryq basqansha, osy Sarqyt sazaryp, ún qatpady. Quddy ákesi edi. Kánfeske bastala, asyly men jasylyn tal boıyna japsyryp, jańa jaýǵan qarda aýnap oınaǵan altaıy qyzyl túlkideı qulpyryp, toıǵa baratyndaı úı arasynda sylańdap júrip aldy. Syqyldap kúlip, ázildiń túbin túsirdi. «Jut jylda qaılaqynyń bul qaı qylyǵy?»— dep, ernin shyǵarǵandar da, «Qaıtsin, beıshara bala İbir-Sibirge aıdalar aldynda týǵan jermen qoshtasyp, boı jasap júr ǵoı»,— dep músirkegender de boldy. Keıin oılap kórsem, topshysyna oq tıgen aqqý kól betinen kóterile qulamaı ma, Sarqyt ta sonda aqyrǵy ret tuıaq serpipti.

Jańa ne dep em osy?

— Ahmet baı báıbishe, toqalyn...

— Iá... ne kerek, baı mingen kótek arba syqyr-syqyr jyljı bergende, Ahmetti emes, mańdaıyna syımaǵan arýyn shyǵaryp salyp turǵan eldiń kózinshe on jeti jasar sulý qyz kólikten syrǵyp túse berdi. Aýzyna qaraǵan tamam eldiń kómeıine bir sózben qum quıdy: «Súleıdiń eteginen ustadym». Myltyǵy shoshaıyp tepeńdegen Súleıde ún joq, bir qyzaryp, bir bozaryp, at ústinde qalshıyp qatty da qaldy. Báıbishe kóz jasyn kól etti, toqaldyń aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp, qarǵap-sileı bastady. Sol kezde Ahmet baı: «Toqtatyńdar, túge!»— dep qatty aqyrdy. Ekeýi jym boldy. Baı aýyr qozǵalyp, elge betin burdy. Jaı, nyq sóıledi. «Qyz jat jurttyq. Qıdym senderge, qalyń tobyr! Ortalaryńa tastadym ıir quıryq, aq jylanymdy! Áıda, tartyńdar Sibirge!» Sarqyt qyz áke-sheshege qaıyrylyp qaraǵan joq, qalyń topqa sińe berdi. Ókimet nazaryna, el kózine ilikken jigitke shynymen qulady ma, áıeldiń qýlyǵy qyryq esekke júk, Sibirden qoryqqan aıańkes qyz amal joqtyqtan Súleıdiń eteginen ustady ma, ózderi qashan ýaǵda baılasqan, ol jaǵyn áli kúnge deıin bilmeımiz... Qanshama syrlas, muńdaspyz degenmen, Súkeń de jumǵan aýzyn ashpady. Tek jyldan jyl óte kele álgi oqymysty jigittiń kánfeske tusynda: «Tap jaýynyń qyzyn almaımyn»,— dep Sarqyttan jalt bergenin estidik. Adamnyń basyn dop qyp oınaǵan tý-talaqaı zaman-aı deseńshi!

Keńsirigin qurt jep bara jatqandaı, shylymdy ústi-ústine talmaǵan Japekeń sál shalqaıa shópke arqasyn súıeı otyryp qaldy. «Jyr da, syr da el arasynda... Qartyńnyń keýdesi altyn sandyq eken-aý». Eltaı jambastap jatqan jerinen aýnap tústi.

— Ýaqyt shirkin arǵymaqtyń jibek jalyndaı qolǵa sýsyp turmaıdy. Súkeńniń tasy órge domalady. Aýdandyq mılısa bastyǵy ol kúnde. El esin jınap, eńsesin kóterdi. Áli esimde, myna taýdyń arǵy betindegi Qaraúńgirge radıo ornatqany. Ol kezde Qaraúńgiriń qalyń jynys ný orman, quıqaly jer, janadan uıymdasqan kolhozdyń ókirgen ortalyǵy. Sam jamyraı, baǵana basyna shegelengen aq shelek sańqyldap qoıa bersin. Tamam el aýzyn ashyp, sonyń túbine jınaldy. Sol kúni óristen sıyr, taıynsha-torpaqtar aýylǵa qaıtpady. Ieleri izdese, qulaqty jara sańqyldaǵan radıodan úrkip, taý asyp ketipti. El jata Toshala saıda jýsap jatqan jerinen áreń taýyp aldy. Oshaıdyń qara taıynshasy sol betimen iz-túzsiz joǵalyp ketti. Shyjyǵy da, qyzyǵy da qyrǵyn edi ol jyldardyń. Jańa ne dep em osy men?

— Súkeń aýdandyq mılısıaǵa bastyq boldy...

— Hosh. Sarqyt bolsa eki qolyn jyly sýǵa malyp qoıyp, áı, malǵany da shamaly, iship-jemnen kende bolmasa da, qashan barsań úıleri esikten tórge deıin shashylyp, ybyrsyp jatatyn. Ol kezdegi bastyqtar jıhaz jınap, bas aýyrtpaıdy, iship-jemi men kıim-keshegi túzý bolsa, bitti, sartyldap júre beretin. Jasynan baılyq-shaılyqtan alys ósken Súkeń oǵan múldem joq edi. Ǵumyry qazannyń qaspaǵyn qyryp kórmegen aq saýsaq kelinshekke úı sharýasy dári me. Dári bolǵan kúnde qolynan kele me? Syrty bútin, ishi tútin bolsa ózi biledi, biraq biz kórgen Súleı sol jyldary óz ómirine bek razy edi. Eki bala edel-jedel dúnıege keldi. Syrtta aıýdaı aqyratyn Súkeń, qanǵa sińgen sol minezi áli de bar, baıqasań, úıge kele kıtelin sheship, jas balanyń quıryǵyn jýyp jatqanyn talaı kórdim. Kózinshe deýge kúsh kerek, bylaı shyqqasyn: «Búıtken kúniń qurysyn!» — dep, jerge talaı túkirdim. Meniń góláıtim bitken, úıde Bıbish shesheń «áldı, áldı, abaıym, atqa toqym jabaıyn» dep tuńǵyshymyzdy terbetip otyr. Kolhozdyń sút fermasy meniń qaramaǵymda. Quraq ushyp, zyr júgirgen kelinshegime qarap otyryp, qaladaǵy Súkeń men Sarqytty oılaımyn: «E-eı, er jigitke jaıalyq jýdyrǵan ıt mahabbat-aı!»

Hosh. Otyz jetinshi jyldyń alasapyranynda Súkeń bir túnde ustaldy. Qandaı kórsetindi boldy, kim pále japty, bilmeımin. «Baıdyń qyzyn alǵany úshin ustalypty»,— dep, bir estidik. «Joq, Sibirden qashqan Ahmet baı arǵy bette bandy jıyp, bergi betti shapqan, adam óltirgen, sol úshin»,— dep, eki estidik. «Ony qoıa tur, Súleı ana jyldary bireýlerge jazyqsyz japa shekkizip, kóz jasyna qalypty, shoq, shok, ózine de sol kerek, zaýal, zaýal!» — dep, úsh estidik. Qoıshy, toq eteri, qulan qudyqqa qulap edi, qulaǵynda qurbaqa oınady.

Súkeń sol ketkennen mol ketip, soǵys bitken jyly keýdesi orden, medalǵa tolyp oraldy.

Jaqsy adam túrme men soǵysqa da kerek eken. Súleı ekeýin de bastan keshipti. Túrmeden shtrafnoı batalónǵa, odan erlik kórsetip, jaı áskerge, odan gvardıaǵa deıin órlepti ǵoı sabazyń.

Órlegeni bar bolsyn, qatyn, balanyń ornyn sıpap qaldy. Sarqyt Súleı ustalǵan jyly eki balany eki jamaǵaıynyna shashyp ketken de, qaıdan shyqqany belgisiz, kórshi aýdannan sopań etken baıaǵy oqymystynyń eteginen ustaǵan. Sodan ne kerek, qýanysh dep qaıǵyǵa jolyqqan Súkeń esin jıyp, áýeli balalaryn izdedi. Úlkeni ólgen, kishi uly tiri... Óz balasyn baǵa almaı otyrǵan jaman-jáýtik jamaǵaıyn aıdalyp ketken bireýdiń shalasyn qaıtsin. Er jigittiń basyn taý-tasqa soqqan bul júrek shirkindi qoısaıshy! Sodan Súleıim bir qalada oqymystymen turyp jatqan, joq, aırylysyp ketken, ol arasy beımaǵlum, Sarqytty izdep tabady ǵoı. Arǵy jaǵyn bilmeımin, arada aı ótkende, Súleı Sarqytty jarqyldatyp aýylǵa alyp keldi. Paı-paı, der kezine kelip, tolyqsyǵan kelinshek Sarqytty kórseń-aý! Eki balanyń anasy degenge... kim sendi sol kezde.

Sonymen aqtalǵan, orden, medal alǵan Súleıdi aýyl sovetke tóraǵa ǵyp saılap kep jiberdik. Burynǵy úzeńgiles jora-joldastary jebepti dedi uzynqulaq. Meniń biletinim — kontýzıa alýy sebepti Súkeń qara jumysqa jaramady. Ferma bastyqtan túsken Japabaı bul kezde bir tabyn sıyrdyń quıryǵyn buraıdy.

Soǵys syzyn kınodan kórip, kitaptan oqydyńdar. Jer jyrtyp, egin salamyz. Bastyrǵan astyqty sosyn kúzde shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı memleketke ótkizemiz. Saýyn sıyrdyń ár emshegine jylyna eki keliden sary maı salyq. Kók sútine de táýba deımiz. Amalsyzdan alty aı qysta bala-shaǵa talǵajaý etsin dep, qyryq jeti me, qyryq segizinshi jyly ma, Kókózektiń boıyn borpyldatyp qazyp, kartop kómgemiz. Maı aıynyń aıaǵyna qaraı basqarma jıylysy ótip, aýylsábet aǵasy saırasyn. Qaraǵym, orysshaǵa júıriksiń ǵoı, osy átkel degen ne?

— Átkel?.. «Otkel» orystyń eski sózi, «eger bylaı bolsa» degen maǵynada.

— Maıdan úıretip jibergen be, Súkeń sol jyldary «átkeldi» sóz arasyna jıi qystyratyn. Sonymen «átkel Súleı» dep kettik ózin. Iá, sodan Súleı birese alǵa, birese artqa ketip sóılesin. «Pálenshe borozda kartop saldyq, ár borozdada túgenshe túp bar. Kúzde ár túpten, átkel, pálenshe túıir kartoptan jınasaq, túgenshe qap ortaǵa túsedi eken. Al kolhozda osynshama nan soǵar bar, mine, tizimi, túni boıy eseptedim. Soǵan qazyp alǵan kartopty bóle kelgende bir kisi ash qalady. Átkel, senbeseńder, mine, esep-qısaby!»— dep, aýzy-murny qısaımaı qarap tur. Esebine úńilemiz, durys. Qaraıǵan halyq ań-tań. «Qarap júrip kartoptan qur qalǵan kim ol?»— dedi bireý. «Ol — Janábil!» — dep, Súkeń taǵy qasqaısyn. «Qaı Janábil?» Saǵan ótirik, maǵan shyn, «Kolhozda neshe Janábil bar, meniń ulym Janábil, — deıdi shimirikpeı.— Átkel, el ústinen kún kórmeýi úshin Janábil Súleev Semeıdiń et kombınatyna mal aıdasyn. Kim qarsy, kim qosshy, káne!» El jaǵasyn ustady. Ne kerek, on bes jasar Janábil kóp uzamaı shynymen mal aıdaýshylarǵa qosylyp, Semeı ketti. Elde joq, jerde joq, tal shybyqtaı solqyldaǵan kórkem bala edi ózi de. Til tıdi me, kóz tıdi me, sol ketkennen qaıtpady. Jas bala neni biledi, shilińgir ystyqta aptyǵyn baspaı Ertiske qoıyp beripti. Qol-aıaǵy qarysyp qalyp, shym batyp júre bergen. Malshylar súıegin de taba almapty. Al Súleıdiń esebi dál shyqty. Kúzdiń jýan ortasynda qazylǵan kartop qys boıy kolhozshylarǵa dál jetkeni. Dál jetkeni sondaı, Janábil Ertis túbinde jatqan jerinen turyp, tirilip kelse, kartoby buıyrmaı, ashtan ólgendeı eken... Sol jyldyń qysynda átkel Súleı Qaskabasov maı, sút, et, astyq josparyn oryndap, «Eńbektegi erligi úshin» medalimen nagradtaldy.

Eltaı manadan beri shóp túbinde ishine kesek muz túsip ketkendeı qaltyrap qana otyr.

Suq saýsaqtaı «Belomordyń» kúıik basynan ushqan kók tútin Japekeń betin marǵaý shımaılaıdy.

— Zaman shyndyǵy sol edi, qaraǵym...— Óshin sodan alardaı tuqyldy saptama tabanyna salyp, uzaq myjǵylap sóndirdi. Aýada seıilip bitkenshe shyjym tútinge qarap otyrdy da, áńgimeni múldem tyń áýende jalǵastyrdy.— Súkeń qaıǵy-qýanyshqa ámbebap sekseýil ǵoı. Qaıǵydan qan qusyp jatyp qalmady. Qaqaqtap jumysyn isteı berdi. Biraq «átkelin» taza qoıyp ketti. Shart etip tez ashýlanatyn boldy. Al Sarqyt... onyń kóshi sol aýǵannan qaıtyp túzelmedi. As ta tók baı ómirdiń jańa zamanǵa jalǵasqan sulý sarqyty, sarqyndysy edi. On eki múshesin syrqyratyp jaryq dúnıege ákeletin ózderi ǵoı, bala ólimine shashyn jaıyp qaıǵyrsa analar qaıǵyrsyn, Sarqyt jalǵyz da jalqynyń qazasynan soń bul ómirge teris qarady, betin qaıtyp bermen bermedi. Eski zamannyń sarqyty jańa ómirdiń bodaýyna júre almady. Álde Ahmet baıdyń qarǵysy tıdi me, kim bilsin. Bul dúnıege ishi jylymaı ún-túnsiz tistenip ketip bara jatyr.

— Ómir zańy ǵoı,— dedi Eltaı tym taýsyla sóılegen shaldy qaqpalap.

— Jaz gúlindeı jaıqalǵan kerimsal áıel qaıyńnyń bezindeı qatyp qaldy. Syrt kózge júredi, turady, as ishedi, sóıleıdi, úı sharýasyn isteıdi. Buryn saldyr-salaqtaý edi, endi joq ermek taýyp, úı-ishin tyrnap tazalap, shańqandaı ǵyp ustaıdy. Áıtse de salqyn qabaǵynan: «Maǵan báribir, qalǵan kóńil qalǵan, keldiń ne, kettiń ne?» degen syz syrtqa tebedi de turady. Kirgenińmen shyqqansha asyq bolasyń. Ondaı syrty balshyq, ishi muz úıge kim jolasyn. Buryn aýdannan ókil, bastyq kelse, eń áýeli Súkeń úıine tumsyq buryp, emeksýshi edi, olar da at basyn basqa aýlaǵa bura bastady. Osy burylýdan bastap taǵdyr da Súkeńe teris aınaldy ma, álde kontýzıasy ma, átkel attan túsip, qoı sońyna erdi. Bala qazasynan soń onsyz da tomaǵa-tuıyq tarta bastaǵan Súkeń sen tımeseń, men tımen, badyraq kózdiń kebin kıdi. «Áı, sen, áı, Japabaı!» — deıtini men ǵana. Kelinsheginen qalǵan kóńil osy tusta basqadan da qala bastady, bilem. Oılap otyrsam, Sarqyt shesheńniń kóńili bul dúnıede eshkimge aýmaǵan tárizdi. Ana bir oqymysty qarataıaqty qalap edi desem, qyryq besinshi jyly qarataıaqtyń qasyndaǵy jyly ornyn sýytyp, Súkeńe erip júre bere me. Perzent desem, baýyr etinen jaralǵan eki balany týystaryna tastap, oqymystyǵa qashyp ketkeni nesi? Kánfeske kezinde ata-anasyn zarlatqany anaý. Opat bolǵan Janábildi óle-ólgenshe azalaı ma? Jaqsy jaman bolsyn, ne túrli tar jol, taıǵaq keshýden qol ustasyp ótken Súleıi bar emes pe? Keı-keıde kúpirlik te oılaımyn: búıtip ózin de, basqany da áýrege salǵansha, baıaǵyda Sibirge ketip-aq qalǵany jón edi. Ol jaqta da aıý emes, adamdar ómir súrip jatyr...— Tómen qarap oılanyp otyrdy, otyrdy da, jer astynan jetkendeı kúńgirt únmen: — Osy kisi jer beti emes, aspan úshin jaralǵan periniń qyzy shyǵar,— dedi.

— Qarashashty qartaıyp baryp kórgen eken...— dedi eki qolyn tizesinen asyra salbyratqan Eltaı.

— Baspalap otyryp, bar qoıańdy aqtaratyn qý bala boldyń sen.— Manadan beri jer syzǵylaǵan qýraıyn laqtyryp jiberdi.— Aıtsam ba, aıtpasam ba dep otyr em. Allanyń ózi aýzyna saldy. Kele-kele óziń de estir eń. Qoıǵa shyqqasyn, Qarashashty sábı kezinde týmalarynan baýyryna salǵan. Osy baladan basqa ekeýara aldanysh ta qalmap edi.

Obaly ne kerek, Súkeń Qarashashty óz qyzynan artyq sanamasa, kem kórmedi. Qazaq násili, adam balasyn syrtqa teppegen. Qarashashty jumyrtqadaı shaıqap, mápelep ósirdi ekeýi. Sarqyt ta óz-ózine kelip, esin jıǵandaı edi. Qaz basyp, tálteńdegen Qarashashty qýyrshaqtaı kıindirip, úı-úıge jaırańdaı kirip júrdi. Ony kórgen biz: «Quldyq, quldyq! Myna qarshadaı qyz ekeýiniń baqytyna týǵan eken»,— dep, úı basy atap qonaqqa shaqyryp, kóılek kıgizdik.

Hosh, sóıtken Súkeńder jeti jasqa tolǵan Qarashashtan aırylyp qaldy.

— Jamaǵaıyndary alyp ketti me?

Japekeń jaman kózimen ajyraıa qarady.

— Osy meni... eski patefondaı qulaǵymdy qaıta-qaıta burap, oınatyp qoıyp, qyljaqtap otyrǵannan saýmysyń?

Eltaı abdyrady. Aýyldyń aldıar aqsaqaly túgil, qarasaqalymen ájiń-kújiń sóılesip kórmegen basy myqtap shatyldy. Ózinshe suhbatty demep, shaldy kótermelegen túri edi. Japekeń de tynysh otyrmaı: «E, men ne dep edim osy?» — dep, tilin qyshytyp, áńgimege ıtermelep bolmady. Syryn bilmeıtin attyń syrtynan júrme degen. Aqyry, mine, kári aıǵyrǵa arqasyn aldyrdy. Boıyn tiktedi de, maqta kúpáıkesine jabysqan káriqyzdy tyrnaq ushymen qaǵyp, bir-birlep sekirte bastady.

— Ózińiz ǵoı... aırylyp qaldy, búıtti, súıtti dep... Týmalary aınyp qalǵan shyǵar dep...

Dybyr-dybyr etti de tyndy. Qatty qynjyldy. Keregetas tabaldyryǵyn attaǵaly kósilip bir sóılemepti. Qoıly aýyldaǵy úsh kúni otamalynyń áýre-álegimen ótip barady, onyń ústine kúıeý bala qoıdan jýas, tilin tistegen tuıyq minezi jáne bar. Áıtkenmen basty sebep basqa, basqa... Bir júreksizdik boıyn býyp, tilin kúrmeıdi, aýyl tútinin ıiskemek túgil, kórmegen basy Keregetas, Sýyqsaıǵa synalap kire almady — másele qaıda! Arǵy jaǵy saırap tursa da, bala jastan kókiregin qaryǵan «jetim sózi — paryqsyz» degen uǵym tobyqtan qaqty. Byltyrdan beri áıtse de jalǵyzdyqtan sál alystaǵan sıaqty. Qarashashtan bastalǵan jan tartý — jańa-jańa bastalǵan jaqsylyqtyń basy. Vıktor Vıktorovıch pen ákesiniń maıdandaǵy dostyǵy, Sarqyt shesheı, Súkeń, Japekeń, Qarashashtardyń shıe-shıe taǵdyr túıinderi... Qaıtkenmen de oısha bolsa da olardyń jaqsylyǵyna súıinip, jamandyǵyna kúıingendeı. Bes-alty jyl buryn bul hıkaıalar oń qulaǵyna kirip, sol qulaǵynan shyǵar edi. Múmkin, tóńiregine jany ashıtyn, júrek aýyratyn qyldaı názik, soqpaqty, soqtyqpaly ekinshi ómiri bastaldy ma? Múmkin, bul álmısaqtan tolqynǵa bir batyp, bir shyǵyp, endi ǵana jaǵaǵa qol iliktirip, es jınaǵan ult halynyń Eltaı ómirine jińishkelep túsken syzat sáýlesi me? Kóp máseleni jilikteı almasa da túısine bastaǵandaı. Aıshylyq alys jol ústindegi halyq aldy-artyn baǵamdap, kóshin jańa túzedi me? Bári de azapty da qasıetti jol sorabynda... Jórgeginde jetim qalyp, Japekeń aıtpaqshy, ne qazaq emes, ne saıtan emes, dúbara jaǵdaıy mynaý... Qıan eki shetten kelip, bas qosqan Vıktor Vıktorovıch pen Álfıa Iýlaevna... Súkeń men Sarqyt shesheıdiń shym-shytyryq taǵdyry anaý. Kózin jyltyratyp jańa ashqan Qarashash ta biraz soqpaqty shıyrlady. Alǵa aýyr-aýyr lekigen sol tolqynnyń bir tamshysy — ózi de byltyr, bıyl oń-solyn aıyra bastady.

— Jeti jasynda mektep-ınternatqa barǵan bala, oıbaı-aý, shala emeı nemene. Beınet, zeınetimizdi kózben kórip, qolmen ustamaǵan bala qoı baǵyp, quıryq jegen ozar degenge ólse sene me? Qoı baǵýdyń qattysyn, qoıyrtpaqtyń táttisin bilip, sezine me? Qaıdam... Bıbish shesheń ekeýimiz qoldyń salasyndaı bes ul ósirdik, qaısysy, káne, qasymyzda? Mynaý sovhoz ortalyǵynan sonaý Almatyǵa deıin shildiń qıyndaı shashylyp, kúnin kórip júr. Qarshadaı qaraǵym Qarashash ta aýdandaǵy mektep-ınternatqa alyndy. Jaz aılarynda ǵana tóbe kórsetedi, qalǵan ýaqytta sanda bar da sanatta joq. Bala áke-shesheden, áke-sheshe baladan tirideı aırylady eken... Ul balanyń jeńi basqa, o bastan olar kúnin túzde, túnin úıde ótkizedi. Al úıden erte ketken qyz bala ne, uıasynan erte talpynyp, jerge qulaǵan qyzyl shaqa balapan ne, báribir. Óz úıinde qalqaıyp júrse ǵoı, shesheden ádep úırenedi, is tigedi, júk jınaıdy, as ázirleıdi. Kórshi-qolań týys-týmalarmen qalaı qarym-qatynas jasaý kerek, sony kóńilge toqıdy. Shesheniń júris-turysy, sóz saptasy, minezimen kelip, qyz balanyń qanyna shyjymdap sińetin asyl qasıetter qanshalyq. Qarashash qaraǵym, mine, osy ómir mektebinen syrt qaldy.

— Bul da rýhanı jetimdik...

Shańyraq kótergen alǵashqy aılary esine tústi. Kúnde-kúnde keshke taman aldyna dóńgelenip kele qalatyn kolbasa men balyq kóz jumyrtqa... Túıme qadaımyn dep barmaǵyna ıne tyǵyp alǵan, saýsaǵynyń qanyn soryp, jylarman bolǵan Qarashash...

Qazir kúledi, al kezinde kelinsheginiń ǵarip haline kúıip ketip, mıyna qan quıyla jazdaıtyn. Kimge kúlki, kimge túrpi...

— Aıtqanyń altyn, Eleke. Súkeń de, Sarqyt ta, men bilsem, jetimdikten kóz ashpaǵan beıbaqtar... Sarqyt shesheń shylqyma ómirden bir, oqymystydan eki, eki uldan úsh aırylyp, qan qaqsady. Al Súkeńe jar mahabbaty buıyrmady. Syrty bútin, ishi tútin kúıde tyǵyla óksip, ómirden ótip barady zańǵaryń.— Óz sózinen ezi qorqyp ketken Japekeń kilt tyna qaldy. «Ne oılap otyr?» degendeı Eltaıǵa kóz quıryǵyn saldy. Býynsyz qyzyl til eńiske salsa tóske ozbaı ma, qyzdy-qyzdymen tym ári siltegenin kesh uqty. Uqty da jańa ózi aıtqan aýyr da ashshy shyndyqtan qashyp, basqa tásilge kóshti.— Jańa qaı jerge kelip em osy?

— Qarashash mektep-ınternatqa alynǵan...

Eltaı da myna bir qıyn áńgimeden aıaǵyn tartyp alǵysy kelip, typyrshyp otyr edi. Mynaý izdegenge suraǵan boldy. Bir jaǵy, ańdaýsyz sóılep qalǵan Japekeńe jany da ashyǵandaı.

Esin jıǵan shal ary qaraı siltedi.

— Sonda deımin de, Súkeń ekeýimiz shaı, qant, kákir-shúkir sharýa dep aýdanǵa jyl on eki aı bir baramyz. Barǵan saıyn súr et, qurt, súzbe, irimshik arqalap, entyrnatqa entelep jetemiz. Bizdiń de baldar sonda. Muǵalimderi men tárbıeshileri kóńili túsken kúni: «Balalaryńyz oqyp júr»,— dep, qýantady. Bir kórmege bári jaqsy. Baldar balapandaı shýyldap, sabaq oqyp jatady. Ústi-bastary muntazdaı. Kósh qulash uzyn ústelge jappaı otyra qalyp, ázir asqa tyńqıa toıyp alady. Kórpe-jastyqtary da tap-taza. Uldary dop qýyp, bıik temirge asylady, qyz balalary jipten sekirip, máz-meıram. Muny kórgen biz et jemesek te sorpa ishkendeı bolyp, tárbıeshilerge alǵys jaýdyramyz, toq kóńilmen úıge qaıtamyz. «Osy kútimdi baldar keıin qarabaıyr bizdi ógeısip ketse qaıtemiz?»— degen qyjyl da qanjyǵada.

Qaı jyly, ıá, Qarashash altynshy klasqa kóshken, Sarqyt pen bizdiń úıdegi shesheńdi saıtan túrtti. «Qoıyń qyrylyp qalsa da qalaǵa baramyz, baldardyń betinen súıip qaıtamyz»,— dep bir kúnde jınalyp, artynyp-tartynyp shár ketti. Eki-úsh kún jata-jastanyp oraldy. Sarqyt qalaı, ony Súkeń biledi, al bizdiń báıbisheniń qabaǵy salyńqy, úndemeıdi, úhilep kúrsine beredi. Ondaıda tynysh otyratyn Japabaı ma: «Ne qyzyq kórdiń? Qalanyń shal-shaýqany qaljyńǵa qalaı eken? Aınaldyrǵan joq pa?»— deımin túrtkilep. «Jaqsy»,— deıdi. «Eý, jaqsyń qalaı? Endeshe, nege ókpeń óship kúrsinesiń? Mynaýyń baldardyń basynan aýlaq. Neni kórip, neni sezip qaıttyń, aıtsańshy, Qyz Jibekshe kergimeı»,— deımin tyqaqtap. Ún joq. Kelesi kúni ǵana tamyzyp-tamyzyp: «Bizdiń baldardy qoıshy, erkek kindik qoı, áıteýir. Erteń at jalyn tartyp minip, óz jónderin tabady. Qarashash qarǵama qıyn boldy»,— dep qınalady kádimgideı. «Eý, qýanyp qaıta ma desem, qara aspandy qulatqanyń qalaı?» «Bolashaǵyn oılaımyn da. Sarqyttyń birde kıiz, birde múıiz haly mynaý. Entyrnatyń anaý...» «E, entyrnatqa ne bolypty? Kóılek kók, tamaq toq, salýly tósek...» «Men de sol kóktik pen toqtyqtan qorqyp otyrmyn, shal. Asty ókimet pisiredi, ydys-aıaqty, kórpe-tósek, kir-qońdy ókimet jýady. Kıimderin de mágázınnen ákelip beredi. Kóńirsitip as pisirgen, saýsaǵy maıysyp is tikken qyz balany kóre almaı armanda kettim-aý. «Biz pıoner balamyz, laýlap ottaı janamyz»,— dep shýlaǵanda, entyrnat teńseledi. Tárbıeshileri otyr, tur, uıyqta, oqy, oına degenge mástir. Shesheniń orny qyz bala úshin bólek qoı. Oqýyn oqıdy-aý, kúni erteń boı jetip turmys qurǵanda asty kim pisiredi, jamaýdy kim jasqaıdy? Kúıeý bala ma? Ondaı kúıeý bala bar ma? Úpir-shúpir balalaryn qaıtip barady?» — dep qınalady. Men baıaǵysynda: «Sender ne bitiresińder? Úıretińder, tárbıeleńder»,— deımin keri shalqyp. «It arqasy qıanda qı qoparyp, kóń burqyratyp jatqan biz qalaı úıretemiz? Oılaı-oılaı mıym jetpedi, shal. Ne qyz emes, ne ásker emes, sartyldaǵan shópjelkeler ylǵı».

Solaı, solaı, soqyr Qıqabaıyń osy. Muny saǵan nege táptishtep otyrmyn, balam? Súkeńniń syry maǵan málim. Baıaǵy milısa kezindeı eki sózdiń birine kelmeı noq deýi yqtımal. Bıbish apań jer astyndaǵyny biletin jampoz emes pe, túıtkil bar ekenin baıaǵyda shet pushpaqtap aıtqan. Aq qar, kók muzdatyp Keregetasqa kelý sebebińdi de sezemiz. Bıbish apań tańerteń: «Onsyz da kók julyn balany jumysqa salpyldatyp sala bermeı sóıles bylaı ashylyp. Onsyz da qam kóńil bolyp, tyǵylyp júr. Sarqyt sóılemeıdi, Súkeń sóılemeıdi, jolym jińishke dep men sóılemeıin, endi kim sóılesedi. Ánsheıinde aýyz jappaısyń, toı degende óleń tappaısyń. Alystan at sharshatyp kúıeý balań keldi, toı degen sol»,— dep tyqyrtyp jibergen. Já, quıryq-jalsyz jetim ósipsiń, aınam. Jetim bala namysshyl. Namysty er maıyspaıdy, mort synady. Joqtyqqa erdiń eri shydaıdy. Ez mańaıyn bylǵaıdy. Sen ersiń. Kindik qanyń qyrǵa tamsa da qalada ósip, qalada er jettiń. Qalada kún keship júrsiń. Aýyldyń sózi qalaǵa júrmeıdi. Qarashash qarǵam kinásiz demeımiz. Aýylda ósken qyz balanyń syry jer astynda, áp degennen ashylyp, aǵynan jarylmaıdy. Aradaǵy kıkiljiń, túsinispeý sodan bas alady. Qyzymyz qalaı ósip, qaı uıadan ushty, endi bilesiń. Qarashashty aqqýdyń kógildiri demeımiz, bu da ózinshe jetim, óz halinen ózi beısaýat, biraz nárseden qur alaqan qalǵan qam kóńil bala — osyny uq, uq ta jata-jastana qabyrǵańmen keńes. Bir bıdaıdy jaryp jeıtin tatý-tátti turmystyń tabaldyryǵy bıik, tym bıik-k — sony uq. Keńseniń nekesine tirkeldiń, al ómirdiń nekesinen áli ótpegensińder — osyny túsin, Eltaı qaraǵym.

— Kim kináli?— dedi shep tistegen jigit.

— Attan túsip, temir kólikke, Sáráldiń máshınesine mingen ıis qazaq kináli, qaraǵym. Saıdyń tasyndaı nebir Jigitter myna turǵan ortalyq pen Sýyqsaıdyń arasynda talaı máshıneni tóńkerip, súıegin shashyp ala jazdady. Sárál kelgesin kózimiz ashyldy. Boran demeı, shashyn demeı, dittegen kúni jem, tuzdy Sarybulaqtan ushyp óte me bilmeımin, dirildetip ákeledi de turady. Uǵa bilgen adamǵa osynyń ezinde kóp fálsafa jatyr...

Sóz bar ma, áýeli basty laqsa kóringen toryńnan teńselgen jorǵa shyqty.

— Er jigit bul dúnıege qonaq emes, qara taban eńbekker. Eltaı qaraǵym, sen syı kúıeýsiń. Qazaq syı adamyna túsip atyn beredi. Al men júregimnen qaınap shyqqan aqylymdy syılaıyn saǵan. Bile bilseń, ekeýiń de túbiriń bir, jaǵdaıyń shamalas baldarsyńdar. Sen áke-shesheńniń bet-júzin kórmeseń, Qarashash jeti jasynda tirideı aıryldy. Onsyz da aqyl-esi kiresili-shyǵasyly Sarqyt shesheń kózinen ketken qyz balany kóńilinen de óshirgen. Endeshe, kógendegi qos jetim — biriń áke, ekinshiń sheshe bola bilińder. Aldymen ózderińe, qalsa bolashaq balalaryńa. Bir-birine áke-sheshe bola almaǵan er men áıel keleshekte ez balasyn tizgindeı almaıdy. Súkeń kezinde kelinshek Sarqyttyń kóńili qaı qıyrda jatqanyn bilmedi deısiń be. Otyzynshy jyldary-aq bilgen, sezgen. Sezgen de kóngen. Kónbese eskige alańdap, jańaǵa jatyrqaı qaraǵan Sarqyt qaı dalada qańǵyp qalar edi, sony ańǵarasyń ba? Sol qyrshańqy sary shaldyń, Súkeńniń neni bolsyn, qasqaıyp turyp qarsy alatyn temir mańdaı tabandylyǵyn saǵan jazsyn, kúıeý bala. Súkeńniń boıyndaǵy qasıet — halyqty órden-órge súırep kele jatqan ata-babańnyń qasıeti.

Qyzyl tildiń býyna shydamaǵan shal qolymen jer tireı turyp, ústine jabysqan shóp-shalamdy qaqqylady.

Meshel baladaı myqshıǵan Eltaı sol qalpy, qorǵasyndaı aýyr sózder, kerek sózder... Kóp bilgennen emes, kóp kórgennen aqyl sura. Qarashashtyń nege aldynan etpeı, ún-túnsiz ketip qalǵan sebebin jańa uqty. Ol da tiri jetim, al jetim qozy tas baýyr, sondyqtan da Keregetasqa kelmeı, oblys ortalyǵynda qalyp qoıǵan. Qate, qate, qyp-qyzyl qate... Namysqa bola álemdegi eń qadirli, qatal da ádil áke-sheshe — týǵan jerden nege bezindi? Eń áýeli ózin emes, ishte jatqan kúnásiz perzenttiń jaıyn nege salmaqtamady?

Myrs etti — kimdi synaǵandaı? Oılap qarasa, óz qateligi de bastan asady. Áıtkenmen eń basty baǵyttan qatelespegen, jańylmaǵan. Ol — Qarashashty izdep, Keregetasqa kelýi. Ornyn sıpap qalsa da Súkeńmen, Sarqyt shesheı, Sárál, Alshaǵyr, Aısha, Bıbish apa, Darıǵa, Japekeńdermen bólisti, qıyndyqty birge kórdi. Er jigit bastan etkizýge tıis otamalymen arpalysyp alysty. Alys kókjıekke bettegen salqar kerýenge jetim bota búgin, búgin bolmasa erteń ilesedi — oǵan senimdi. Kózge túrtkisiz túnekten bastalǵan joldyń aıaǵynda bir úmit shamy syǵyraıyp janyp tur. Keýdesinde jany, boıynda namysy bar bolsa, áli-aq sol syzat sáýle ómir baqı adastyrmas jaryq sáýlege aınalar.

Oǵan shúbásiz.

***

Qoı qoraǵa kirip, el aıaǵy basylǵan kez. Shyńyraý qudyq sýyndaı tunyp turǵan keshki saýmal aýa kishkene hrýstal qońyraýdaı estiler-estilmes syńǵyrlaıdy: álde arǵy bettegi qoıshy aýyldyń qyzy túnge qaraı taý basyna shyǵyp, syńsı án salyp tur: áıtpese erte zamanda otamalyda ushyp ólgen, súıegi saıda shashylyp jatqan myń san qoıshylardyń arýaǵyn azalaǵan tabıǵat-ananyń uzaq-uzaq joqtaýy: múmkin, ol da, bu da emes, alys-alysta taý bókterlep, otarǵa bettegen traktor, mashınalardyń gúrili, áıteýir, aýada ne úzilmeıtin, ne kúsheımeıtin syńsý bar.

Aýyl syrtyndaǵy dóń jelkesinde turǵan Eltaı zyqylǵa qunyǵa qulaq salady. Mana muzdaı tasqa quıryq basyp edi, yzǵary segizkózinen ótip, mıyna jetkesin turyp ketken. Qyrqylǵan jıek-jıegi appaq eski malaqaıynyń — Alshaǵyrdyń tastamasy — bir qulaǵy túsirýli, ekinshi qulaǵy túrýli. Aq bas taýlardyń ańǵal-sańǵal kúńgirt qoınaýlarynan salqyn jel lekildeıdi. Jigit: «Syńsyp jylaǵan zyńyl qoınaý-qoınaýda tútin tútetip, otar-otar qoıǵa qosa ondap bala baǵyp jatqan qalyq buqaranyń kól-kósir beıneti men mehnaty bolar»,— deıdi oısha. Óziniń tula boıy da syrqyraı zyńyldap, án salyp tur. Aldyńgúni qı oıdy, alaqany múıiz-múıiz, keshe tún qatyp, túsi qashyp, Keregetastan Sýyqsaıǵa shóp tasydy, túnniń bir ýaǵyna deıin sharana qozylardyń tumsyǵyn úrledi, óńiri, mine, saýys-saýys, brezent aljapqyshynyń etegi tizesin soǵyp, túk oılanbas, esh tolǵanbas, tek eki qolǵa bir jumys deıtin sıqyr halge ushyrady. Uzyn sózdiń qysqasy, eńbek etti, beınet kórdi. Myń estigenshe bir kórgen artyq, myńnyń atyn bilgenshe birdiń túsin bil. Shobyr eńbekpen, sharýa tory eńbek adamdarymen betpe-bet júzdesti — tanyǵan degen sol. Astanada pálenshe jyl oqydy, qyzmet jasady, jazdy, aýy men baýyn túgendeımin dep júrip, jaqsymen de, jamanmen de istes boldy, bárin de anyq-qanyq biletin tárizdi, biraq, biraq jeke, jeke, qyzyl shekege kelgende solaryń kim, dos pa, qas pa, ony aıyrý tym uzaqqa, jyldarǵa sozylypty. Kópshiligi búkil turpaty, bardy-joqty minezimen tanylmapty, birer qylap minezimen qylt etip kórinip, lezde jylp etip joqqa aınalǵan. Abyralynyń ózin beri attanarda, dirildegen pyshaq júzindeı aýmaly-tókpeli syn sátte áreń tústep tanydy. Keregetas, Sýyqsaıdy, kerisinshe, tez tústedi. Tóten kelip, matqapyda túre tıisken qıyndyqqa qarsy bir jeńnen bilek, bir jaǵadan bas shyǵarǵan adamdar shyn qasıet-quny, minezimen jarqyraı kórindi. Basqany tanı júrip, ózi kim, ony da aıyra bastaǵandaı. Qysqasy, úsh kúnde ishterinde bir-bir sham mazdap janǵandaı barlyǵy da shyn qasıetimen jarqyraı kórindi. Maldy aýylǵa, eńbek aýylyna tek jaqsy qat ta, ary tart ta, beri tart jasyq, jópsheńki qasıetter jat eken. Adam pendesi sary sólkebaılary saýdyraǵan áldekimniń qadirli keýdesi emes. Kemshilik, shúkir, kimnen bolsyn tabylady. Áıtse de Keregetas pen Sýyqsaı aldyńgúnnen beri eńbekshil, beınetqor, uıymshyl jaǵynan tabylyp, taq turdy.

Talaı talapaıdy bastan keshken el, halyq kerýenin adastyrmaı, jolda qaldyrmaı zamannan zamanǵa bastap kele jatqan nar qasıetiń de — eńbek!

* * *

Dastarqan basy dyrdý qanbazar.

Alqaqotan ıirilgen kári-jastyń ortasyn maı bas, semiz sary jigit oıyp otyr. Sovhoz jumysshylar kooperasıasynyń bastyǵy — Qalı degen jigit bul. Qalǵandary — Japekeń, Bıbish apa, Darıǵa, Alshaǵyr, Eltaı. Aıtpaqshy, samaýrynnan syldyrlatyp shaı quıǵan Darıǵanyń oń tizesin edireıgen mysyq murt, shaqpaq tastaı shaǵyn da júdeý jan basyp otyr. Bul Qalıǵa erip kelgen kómekshi shopan, Darıǵanyń kúıeýi Ákpar bolady. Qystaq shetinen ıtterdi shýlata qos shamyn jarqyratyp kirgen «GAZ-69» - dan quntıyp túskeli aman-sálemnen basqa sózge aralaspady. Sózden utylsa da iship-jeýge myqty eken, qolyn býy burqyraǵan etke jıi sozady. Jiliktiń maıly basyn kemirip úırengen malshyǵa aýrýhananyń borshy men kotleti júk bolmaı, ashyǵyp qalǵan, sirá. Ol kisini, bir jaǵynan, namys qystap otyr — jyl boıy syr bermeı kelip, dál otamalynyń tusynda aýrýdy ádeıi surap alǵandaı ushyp jyǵyldy. Sonyń uıaty qazir bas kótertpeı, eńsesin ezgendeı.

Qalı, kerisinshe, sabaz, sabyrly. Ernin qymqyryp, syr bermeıdi. Saýdanyń esep-qısaby, daý-damaıynan moıny bosaǵan. Qazir ol rabkoop bastyǵy emes, qadirli qonaq. Qoıshyǵa et, sút emes, kóılek-kónshek, ton, ábzel-saıman, kilem qat. Munyń bárin jetkizetin Qalı, Qalıdyń qol astyndaǵy avtodúken satýshylary. Kisideginiń kilti aspanda. Qalıdyń qaltasynda ondaı kilttiń ony jatyr. Kóńili túskenderine ustatady, túspegenderiniń qulaǵyna jaı ǵana syldyrlatyp, qaltasyna qaıtadan salyp qoıady. Defısıt turǵanda, shúkir, Qalı qashan da máıekti. El arasy ol úshin altyn besik, jumys isteýge emes, seıilge shyǵady. Ol búgin rabkoop qana emes, mal tóldetý naýqanyna baılanysty úsh kún buryn asyǵys qurylǵan komısıanyń múshesi, múıizi qaraǵaıdaı ýákil. Myna Japekeń Sýyqsaıymen qosa ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda. Rabkoopqa Japekeńniń sabaqty jibi keregi joq. Oǵan tek qurmet kerek. Syılaý kerek. Basqanyń bári ózinde bar. Áıtse de Qalıdyń Japekeńe jasaǵan jaqsylyǵy at kópir. Aýrýhanadan Ákpardy ala keldi — bir, saqyman dep ázir otyrǵan tórt birdeı toǵyzynshy, onynshy klass oqýshylaryn qosyp aldy — eki, qurama jem, dári-dármek, taǵy basqa kerek-jaraq tıegen Sáráldiń erteń Sýyqsaıǵa jetetinin jetkizip otyr — úsh. Soǵan oraı Japekeń, dańǵazalaý Alshaǵyr, anaý ala kóz aq sur jigit, qonaq dedi me ózin, ıe, ishimdegini tap jatyp atar jigit «alyńyz, ishińiz»,— dep lepildep, asty-ústine túsip qalǵandaı. Áıtkenmen aspaý kerek. Aqyldy patshalar halqyna óktem ekenin áste sezdirmeıdi. Onyń ishinde óle-ólgenshe bılik quryp, qyzyq dáýren súretin patshalar sóıtedi. Ondaı patshalyqtan — túptiń túbinde aýdan saýdasyna bas-kóz bolýdan Qalekeń qatardaǵy satýshy kezinen-aq dámeli. Kooperatıv tehnıkýmyn syrttaı oqyp bitirdi. Úsh-tórt jyldyń júzi, mine, sovhoz saýdasyna ıe. Instıtýttyń syrttaı bóliminde oqıdy. Endi aýdandyq tutynýshylar qoǵamy predsedateli orynbasarynyń kreslosyna syrttaı sypaıy kóz salyp júr. Satýshy shaǵyndaǵy barmaq basty, kóz qysty ádetterdiń birazynan tazaryp, el aǵasyna laıyq qasıetterge boı urǵan. Bıyl kitapty kóp oqydy. Nátıjesinde «Kitapta ǵana solaı, ómir budan basqa» degen qyzyq qorytyndyǵa keldi. Sol pikirden ózi úlken lázzat aldy. Alaıda kitaptyń da kitaby bar eken. Abaı degen aqynnyń aıtyp ketken aqyl, keńesterin moıyndaýǵa týra keldi. Ózi baı, bolys bolypty. Alǵashynda «Sóz tergen adam qalaı baı bolyp júr?» — dep, tań qaldy. Sóıtse kemeńger kisi eken. «Aqyryn júrip, anyq bas», «Sen de bir kirpish dúnıege, ketigin tap ta bar qalan» dep bastalatyn taqpaqtary qandaı! Taza saýda salasyna, satýshylarǵa baǵyshtap jazylǵan. Áldenelerden saqtandyrǵandaı. Álgi tustardy tushynyp oqyp, kúndelikti ómirde tutyna bastady. Búgin: «Alys otarlardyń jaǵdaıyn bilip qaıt»,— degen sovhoz dırektory astyndaǵy mashınasyn buǵan kóldeneń tartqan. Bilgen adamǵa bul jaqsy yrym. Bylǵary oryndyqta bylqyldap kele jatyp, jol boıy myqtap oılandy. Buryn Abaı aqynnyń «Sen de bir kirpish dúnıege, ketigin tap ta bar qalan» degen nasıhatyn tik kóterip, qup alatyn. Kabınada ol oıy nildeı buzyldy. Saýyrynan sý tógilmes mashına aınytty. Álgi ketikke jaı saman kirpish emes, kúıdirilgen qyzyl kirpish bolyp qalansam dep oılady. Ol úshin jeńil avtomobıl kerek. Mashına joq emes, bar. Jekemenshik mashına, «Jıgýlı». Qalıǵa kóshede jeke mashınalar yǵysyp jol beretin keńse mashınasy kerek. Ol úshin osy bastan bir eli aýyzǵa eki eli qaqpaq qoıyp, jurtqa jaǵatyn táýir minezdi, otyrystarda jarqyrap kózge túsetin asyl qasıetterdi boıǵa qasyqtap jınaı bergen jón. Jumysty shekildeýikshe shaǵyp tastaı berý kerek. Sol sebepti de ol búgin bóten, buralqy pikirge aıaq baspady, tilin tartyp, maıda sóıledi. Ac ústinde saqymanshy balalarǵa Japekeńniń maqtaýyn asyrdy; aǵa shopannyń senimin qalaı aqtaý qajet, sol ýaǵyzǵa bel sheship kirise bergende, jol soǵyp tastaǵan oqýshylar kózderi kirbıip, qalǵyp-shulǵı bastaǵan. Japekeń: «Uıyqtańdar, erteń, jumys bar»,— dep, tórteýin Ákpardyń úıine jiberdi. Qalıdyń tilegi ońǵarylyp, alǵashqy sóz ózine berildi. Dastarqanǵa quıryǵymen jyljı tóngen rabkoop tolqyp, shalqyp sóıledi.

— Arystandaı aıbatty Japeke, sútten taza Bıbish apa! — Qart pen qarıa áýeli ańyryp qaldy. Esterin jınaǵasyn «Shyn ba, eı?» degendeı bir-birine qarady,— Darıǵa jeńgeı, Ákpar! — Múshel jas úlken Ákpardyń astyna kópshik qoıý úshin esimine «eke», «aka» býynyn qosaıyn dep edi, Ákpar «Áke» bolady eken, bul kúnde basqany áke, kókeleýden ketken Qalı oǵan qyńbady, belinen basyp, tike saldy.— Qos baýyr! — Aq sur jigit úndemedi, Alshaǵyr: «Mynaýyń qaıtedi?» degendeı ala kózimen qarady — Qalı oǵan dań qurdas edi, buryn «Alsheke» deıtin.— Aýzynan kók muz túkirip, aq qar boratqan túsi sýyq otamaly aıaǵyn Saýyr-Saıqannan jınap alǵan sıaqty, kelmeske ketken tárizdi.— O basta geografıany Sýyqsaımen shektegisi kelip edi, orynbasarlyq kreslo esine túsip ketip, aýdandyq masshtabqa, búkil aýdan maly qystatylyp jatqan úlken-úlken taýlar men uǵymdarǵa kóshkenin ózi de ańǵarmady. Esesine ushqalaqtaý lapyldaq sóz jurtqa jaqpady, sony ańǵardy. Dereý túzý jolǵa tústi.— Bas aman, mal túgel, kóńil ornyqty eken. Adal enbek, mańdaı terdiń arqasynda sovhoz malyn ulyǵan boranǵa, toryǵan qasqyrǵa bermepsizder. Eńbekterińiz jana bersin! Egiz ben segiz qozylar kóbeısin!

Japekeńe kezek keldi.

— Ómir jastaryń uzaq bolsyn! Alshaǵyr men Eltaıǵa myń da bir raqmet! Jaqsy habar ákelgen, Qalı, saǵan da rızamyn!

Jurt kópe-kórineý ózgere bastady. Durysynda, kúnkóris úshin paıdalanatyn páránji minezdi sypyryp tastap, óz tabıǵattaryna mysyq tabandap jaqyndap bara jatyr. Eltaıdyń paıymynsha, eńbek adamdary bir betkeı. Jumysqa kirisse, tas-talqanyn shyǵarady. Kóńil kirin ashýǵa kelgende de barynsha shynaıy, meılinshe aq jarqyn.

Shyryqty aldymen Alshaǵyr buzdy. İri-iri sóıledi. Birden ǵaryshqa samǵap, Galaktıkany kún tártibine qoıdy. Ushy-qıyrsyz Galaktıkanyń alys buryshtarynda tirshilik bar... Sol tirshilik ıeleri jerdi zerttep qaıtýǵa ushpaly tarelkalaryn jiberedi. Baǵzy zamandarda olar jerge qonǵan, qonǵan da Perý jerine aýmaǵy at shaptyrym belgi salǵan, Balbektiń búgingi krandar kótere almaıtyn aýyr tastaryn qalaǵan.

— Adam nege atamzamannan aýadan basqa túgi joq aspanǵa kóz tigedi? Men ózim, máselenkı, jarty saǵat saıyn aspanǵa qaramasam, ishken asym boıyma batpaıdy. Ylǵı da birdeńe sorǵalap kele jatqandaı. Qybyr-jybyr tirligime áldekim tóbemnen tónip, qarap turǵandaı, áıtpese aýany bireý nasospen soryp áketetindeı tunshyǵyp kete jazdaımyn,— dep bir qoıdy.

Japekeń jaǵasyn ustady.

— Alla, alla, ne deıdi?!

Qalı oqys áńgimeden aıaǵyn tartyp ala qoıdy. Ol saýda, alys-beristen basqa tirlikti erikkenniń ermegi dep sanaıtyn. Sol erejelerdi tutyna bastaǵaly aǵat ketken joq. Alshaǵyrdyń myna qyzyl óńeshi janaǵy oń qaǵıdanyń qasynda qur shatpaq. Endeshe, paıdasy joq bul ermekten Qalı aýlaq.

Shesheıdi búıirden túrtedi Japekeń. Mańdaıynan shyp-shyp shyqqan ter monshaqtaryn kımesheginiń shalǵaıymen súrtken ájeı:

— O, ne?— deıdi, Japekeń:

— Bilezigińdi aıyrbastaısyń ba? Myna bákige...— dep, qýtyń-qýtyń etedi.

— Ó neme kerek?

— Qazan túbin qyrsań da...

Shesheı bilezigin sypyryp, shalynyń aldyna tastaıdy.

— Meıli. Janymdy qoımassyń.

Shal aıyrbastyń tym tez bitkenine jabyǵyp, júnjip otyrady. Aqyry shydamady, tós qaltasynan shynjyr baýly jalpaq saǵat sýyryp, kempirine tyqpalaı bastady.

— Kil kúmis... Aldyńǵy jyly bazardan júz somǵa túsken... Syrǵańa aıyrbasta, narqy bir me bir...

Qylqyldaǵan shalyn shesheı bul joly mensinbedi, qyzara bórtken kúıi:

— Salpyldatyp syrǵa taǵamysyń, álde naqsúıerine syılaımysyń muny?— dep kúńk etti.

Qyzyl ıegi opyraıǵan Japekeń:

— Qaıdan bilesiń... Eńbektep júrgemin joq, kempiri ólgen Serikbaı da jap-jas kelinshek alypty,— dep jymyńdaıdy.

Bul shesheıdiń japyraǵy jaıqalǵan kelinshek te, Japekeńniń sámbi taldaı solqyldaǵan jigit shaǵynda bastalǵan ázil bolý kerek, ashshy-tushshy ǵumyr keship, ulyn uıasyna, qyzyn qıasyna qondyrǵan ata men apa arasyndaǵy tatý-tátti yntymaqtyń bir belgisi: Japekeń qonaqtarǵa kishigirim ázil konsert qoıyp otyr: qalaı dese de myna saqal saýda shalǵa jarasyp tursa, Bıbish áje de balalyqqa balap, renjigen joq.

— Áı shal-aı, kemıek kempirińnen artyq tapsań ruqsat berdim, jolyn áne! — dep qarap otyr.

Al úsh jigit qyzyl óńesh. Galaktıkany Qalı ishteı jaqtyrmasa da, Eltaıdyń búıiri qyzdy.

— Aspannyń ózi Galaktıkanyń jerge máńgilik úńilgen túpsiz alyp kózderi ǵoı,— dep, qybyn taýyp, tóteden qosyldy. Ol Aıshanyń keshegi áńgimesinen keıin Alshaǵyrdy jaqsy kórip qalyp edi, al ish tartqan adamyń kil bıikten kóringeni durys, sol repette myna áńgimeni josynsyz bastaǵan Alshaǵyrǵa qol ushyn berip, kómekke kelgen túri.

Alshekeń ol nıetti uǵa qoıdy. Tek sál ózgesheleý uqty. Eltaı ózin bar dilmen quptap otyr dep oılady. Kórsetilgen senimdi aqtaý úshin:

— Ushpaly táleńkeler kúnderdiń kúninde Saýyr-Saıqannyń bir tereń saıyna qonýǵa tıisti,— degen túpki qazyǵy bylq-sylq etken dúdámal oıyn ortaǵa tastaı saldy.

Ushqan shybynnyń yzyńy estilmeıdi. Qalı shekesin qysa qoıdy. Qamshy sabyna qyzyl sym orap, áshekeılegen Ákpar eki ıininen aýyr dem alyp ys-ys etedi. Kómekshi shopan, reti, oıǵa alǵan isine bar ynty-shyntymen beriletin bir moıyn jan sıaqty.

— Áı, ne dep otyrsyń? — dedi esin jıǵan Qalı rabkoop.— Táleńke qonady nesi? Qalaı qonady?

Manadan beri qısynsyz hıkaıanyń aıaǵy qaıda aparyp soǵady, sony bilmeı dal. Ózi shottyń adamy bolǵasyn áńgime túpki esepsiz aıtylady degenge senbeıtin. Daý-janjalǵa bir ıyǵyn ylǵı da tyǵyp júretin Alshaǵyr bir keseldi ádeıi bastap, saýda jaqty meńzegisi kele me? Ol alys-beristi astyrtyn jasaıtyndyqtan, sol alys-beris týraly áńgimelerge aralaspaıtyn. Saýda týraly sóz qozǵalsa, eginine shegirtke túskendeı kirjińdep qalatyn. Ushpaly tarelkany da ishteı jaqtyrmaıdy. Qonsa basqa aýdanǵa qonsyn, al Saýyr-Saıqanǵa jolamasyn. Sebebi ol óz qyzmeti men ómirine rıza. Al ushpaly qurǵyr Saýyr-Saıqanǵa qonsa birdeńeni búldiretin, birdeńelerdi ózgertetin sekildi. Máselen... ózi ornynan túsip qalsa? Oıbaı, óıtkenshe ushpaly tárelkesi qurysyn! Mıy ashyp otyrdy, otyrdy da, aqyry óz-ózin jubatý úshin: «Túremshikter aýzyna kelgendi ottaı beredi, olardan ne pátýa»,— degen.

Daý-damaı dese órshı túsetin Alshaǵyr, ókinishke qaraı, qaıda, kimmen qalaı otyr, aıyrýdan qalyp edi.

— Qonad, nege qonbaıd. Kosmonavttar Jezqazǵannyń mıdaı dalasyna da qonad, al qaıtesiń. Damyp ketken basqa planetadaǵylar shetinen gýmanıs, sondyqtan úreı týǵyzbaıyq dep eń aldymen el sheti — bizge qonýǵa tıis, onda da betalbaty qona salmaıdy, kosmonavtıkanyń aeroporty — Qazaqstandy tańdaıdy.

Bul ereýil sózden keıin rabkoop tilden múldem qaldy. Búgin Alshaǵyrdyń mańy túgil shańyna ilese almaıtynyn túsinip edi. Onyń ázirdegi «Túremshikter aýzyna kelgendi ottaı beredi» degen oıy durys-tyn. Alshaǵyrdyń sýyq úıdegi áriptesteri bir saryndy ómirden jalyǵa ma, kileń ushpaly tarelka, shaınekteı bas súıekti kesedeı kólemge kishireıtetin Amazonka úndileri týraly ne ǵajaıyptyń asty-ústin jezdeı qaqtaıtyn. Tek ózderiniń qyzyǵy shamaly múshkil haline attap baspaıtyn, al qalǵan pikir talastyń bárine de ázir beıbaqtar edi. Qulaǵy túrik Alshaǵyr atalmysh hıkaıalardy qaǵyp alyp, jadyna jazyp alǵan. Sýyq úıden túpkilikti qutylǵasyn barlap baıqasa... bostandyqtaǵy adamdar, bir qyzyǵy, álgi ǵajaıyptardan túk habary joq, kúndelikti nan tabýǵa ǵana myqty bákún-shúkinder eken. Júdep qaldy. Álgiler beıshara kórine bastady. Al ózin jetpis jeti keremetti kórip kelgen Sandybatyrdaı sezindi. Keregetasqa kelgeli sýyq úıden alyp kelgen ilim men bilimin ortaǵa sala almaı, dińkesi qurydy — kelinshegi aýyzdan qaǵady, áıtpese tizesinen mytıdy. Búgin Aısha alysta. Temirdi qyzǵan kezde soǵý kerek. Balǵany solqyldatyp soǵa ber, soǵa ber. Ári bul kijinistiń astarynda Eltaıǵa baǵyshtaǵan: «Biz de el, jer kórgemiz. Almaty barǵanbyz, keıde oı óris jaǵynan sizden de asyp túsemiz»,— degen ses jatyr.

— Senbeısińder me, a? — Alshekeń qyp-qyzyl kózin keń ashyp, ejireıip edi, tike qaraýǵa júzi shydamaǵan jurt bastaryn tómen sala qoıdy. Jez symmen órilgen qamshy sabyn shyr aınaldyryp, óz ónerine ózi tánti bolǵan Ákpar ǵana beıǵam.— Ótken aptada, keshke taman qoıdy qaptata órgizip kele jatsam, shubalańdaı sozylyp batysqa qudıǵan áldeneni kórdim. Qyshqyryp turyp aıqaı salaıyn dep em, qapy qaldym, kirpik qaqqansha taý ıyǵynan ary asyp ketti. Bul ne, a?

— Ushpaly tarelka ma?— Qalı rabkoop esin jıdy.

Alshaǵyr miz baqpady.

— Basynda uqsaýy uqsaǵan. Taý ıyǵyna ilingende attyly adamǵa aınaldy.

— Qısynsyzdaý eken...—dep kúmiljidi Qalı. Odan ary órbimedi. Alshaǵyrdyń «túremshik» ekeni kezinde esine tústi. Ári balaǵa laıyq bul shatty-butty onyń taqıasyna tar. Kim jýyqta órleıdi, kim ornynan alynady, mine, áńgimeniń kókesi. Eltaıdyń dymy ishinde — qonaq qoıdan jýas, túbi shıki daýǵa aralaspaǵany jon, abyroı ápermeıdi. Qoıshy aýyldyń isti apyryp-japyryp jiberetinin kórse de, dastarqan basy, keń otyrysqa qalaı ekenin bilmeıdi. Uzynqulaqtan estigeni ras bolsa, qyrǵı qabaqty bitistiretin de, nebir ámpeı-jámpeı dostardy arazdastyratyn da ári qasıetti, ári kesirli dastarqanyń osy. Japekeń, Qalı, Alshaǵyr, Ákpar bir-birin jaqsy bilse, Eltaı úshin olardyń ara-qatynasy jumbaq, jumbaq, jutyldym. Ondaıda quıysqanǵa qystyrylsań, ot basasyń.

Qoıny-qonyshy, qaltasy, qolyndaǵy usaq-túıekti túgel aıyrbastap bolǵan Japekeń kózin jumyp, qos búıirine kezek teńselip, sozyńqy áýendi yńyldap ketken. Álden ýaqytta teńselgen kúıi:

— E, júregi túkti, bilegi kúshti qaıran arystan atamyz! — dep, ókpesi túse kúrsindi.

Ushpaly tarelkanyń Saýyr-Saıqanǵa qonǵany durys pa, joq pa, soǵan mılary jetpeı áńki-táńki bolǵan Alshaǵyr men Qalı dúr silkindi.

— Ol qaı atańyz?

— Batyr deısiz be?

Shalynyń betine tómennen joǵary kúdiktene qaraǵan Bıbish apa:

— İshpeı-jemeı mas bolǵannan saý ma?— dep, qyjyrtty.

Japekeń jaýap bermedi. Dyrdý paryqsyz ortany talaq tastaǵan shal basqa álemde edi. Sút pisirimnen soń tókpektete jóneldi.

— Ey-y!

Sonda Býryl gýledi,

Tabany jerge tımedi.

Sadaqtyń baýy sartyldap,

Masatydaı shalbardyń,

Sala qulash balaǵy,

Altyndy zármen kómkergen,

Jel soqqandaı jalpyldap,

Beleńnen asty bylqyldap.

E-eý!

Tozańy shyqty burqyldap,

Attyń joly qazyldy,

Umtylǵanda qysylyp,

Bes júz qulash jazyldy.

Býryl kókke sekirdi.

Omyraýda teri kópirdi.

Shaba-shaba jatyldy.

Tabany tıip ushqan tas,

Qyzyl bas myltyq oǵyndaı,

Aspan, kókke atyldy.

Alshaǵyr:

— Ýaı, qasqań! — dep ekilenip edi, Japekeń aspan, kókke atylǵan Taıbýryldyń tuıaǵynan ushqan tas kózine tıip ketkendeı tyrjyń etti. Eki kózin qybyrlatyp:

— Qury! — dep jekidi.

Alshaǵyr jym boldy. Ári qıssaǵa eltemin dep ańǵarmapty: «Ýaı, qasqań!» — dep óz babasy Alshaǵyr handy emes, onyń ata jaýy qara qypshaq Qobylandynyń tulpary Taıbýryldy marapattapty. Tilin tisteýiniń bir sebebi sol. Áıtkenmen Alshaǵyr qısyq jol jazbasa da, keýdesi jyr men áýez aqyn edi. Ata-baba namysy men poezıaǵa súıispendik — eki alyp kúsh jigit sanasynda jeńise almaı, bir-birin shaptan tirep, turyp almasy bar ma. Al ekiudaı sezim kisini jol ortada qaldyrady, toq eteri Alshaǵyr aıdalada alaqtap qalyp qoıdy.

Oqıǵanyń izinen adasyp qalǵan Qalı meń-zeń. «Qobylandy batyr» atty sala qulash uzaq jyrdy mektepte oqydy ma, oqymady ma? Á, esine tústi, oqypty, dalaqtap anda shaýyp, mynda shaýyp, tutqynǵa túsip, ákesi men týǵan baýyryna naıza salǵan qanisher qyzdyń kómegimen qutylǵan áne bir jyndysúreı eken. Endeshe, qadirmendi Japekeń súıegi baıaǵyda qýrap qalǵan sol alkeýdege bola nemene janyǵyp otyr, túsinse buıyrmasyn.

Ákpar bolsa, qamshy sabyn qyzyqtap bitip, búldirgige qol salypty. Eltaı endi baıqady: qyryq jasqa erkin jetpese de beti byj-tyj ájim, jaq súıegi opyrylyp ketken. Kózi ótkir eken. Dúnıege qartaıyp týatyn, biraq sol óńi jetpiske jetkenshe ózgermeı óletin kisiler bolýshy edi, Ákpar sol eken. Ózderi eshkimge tıispeıdi, al tıiskenniń qyltasyn qımaı qoımaıtyn qıampurys bolyp keledi. Ázirge Ákpar aǵa beıbit, tynysh otyr.

Bıbish apa men Darıǵa jeńgeı aýyz úıdegi qazan-aıaq tóńireginde kúbir-kúbir.

Júrisinen jańylǵan Japekeń yńyldaı múlgıdi. Oısha jyrdyń dámin alyp, kámpıtshe soryp otyr. Yńyly údeı kelip, mezetinde máreden ytqı jónelgen tulpardaıyn syrǵydy.

E-eý!

Bulańdaǵan Býryldyń

Mańdaıynda shashaq bar.

Maral ishse taýsylmas.

Qulan ishse taýsylmas.

Arandaı aýzyn ashady,

Aıaǵyn top-top basady.

Bir tóbeniń tozańyn,

Bir tóbege qosady.

E-eý!

Keshke taman Taıbýryl,

Jyn qaqqanǵa uqsady,

Qunan menen quljanyń,

Uzatpaı aldyn tosady.

Kól jaǵalaı otyrǵan,

Kókqutan men qarabaı,

Kóterilip ushqansha,

Belinen asyp basady.

Dýadaq pen jek qaldy,

Álde ótirik, álde shyn,

Aqsuńqar men lashyn,

Ólgen qusty jep qaldy...

Shýmaq shýmaqqa ulasty. Taıbýryl aspanǵa ushyp, tebingisine ter men qan qatqan Qobylandy batyr elin jaýdan qorǵady. Áýeli ulardaı shýlap jylaǵan qalyń buqara, aıaǵynda jaýdan azat bolyp, ulanǵaıyr toı jasap, qýanyshtan esi shyqqan el...

Eltaı men Alshaǵyr shyntaqtap jatqan kúıi oıǵa shomdy. Jalǵyz Qalı sergek edi. Jyr oǵan áser etpedi Eńiske salsa tóske ozǵan jyndylardan kóńili ábden qalyp, qalaı da myna jerden ý-shýsyz, aman-esen qutylýdy oılastyryp otyr. Jastardy jas delik, al saqaly beli ne túsken Japabaı shalǵa ne joryq? Basy taz...— dep edi, tazdyń jamany jata qalyp at úrkitedi dep edi, sol ras bolmaǵaı. Qaıdaǵy bir jyr-myr dep, eki jigittiń qoltyǵyna sý búrkip otyrǵanyn qarashy! Ana qazdaı aýyr yrǵala tórdi egep, tereńdetip aldy da:

— Japeke, jyryńyz jaqsy... Iá... «Qobylandyny oqyǵamyz. Kúshti áser etedi. Qobylandy sonda qaı zamannyń batyry? Baıaǵy alqakól sulamada Bógenbaı dedi me, Abylaı dedi me, bir myqtylar bar ed, solardyń balasy ma, nemene? — dedi nyǵyzdap.

Japekeńnen jeký estip, kimge tıiserin bilmeı, qaǵynǵan Alshaǵyr:

— Obıyp otyrǵan jerińde sespeı qatyraıyn ba osy, Qobylandyny bilmeseń, qaı jeriń qazaq, eı? Avtolavkiniń áınegin jýyp mal tapqan, qý, kelshi, káne, áýseleńdi kórip alaıyn! — dep, shaq-shuq etti.

Qalı sasqan joq. Shopan shal qonaǵyn Alshaǵyrǵa sabatpaıdy — ol aıdan anyq. Aýytqa ketkenin túsindi, túsindi de, sol kemsindi tez arada túzeýdiń josparyn syza bastaǵan. Qol astyndaǵy satýshylardy búrip-búrip alǵanmen, rabkoop shtatynda joq adamdardan qorqatyn. Erteń, aryz jazyp, jeıdi, ishedi dep kórsetip jiberse qaıtedi? Endeshe, Alshaǵyrdaı aqkózderdiń shamyna tımeı, yǵyna jyǵyla salǵan jón. Satýshylarǵa da betalbaty tımeıdi, isi sotqa ketkenderdi ǵana aıamaıtyn. El ishinde: «Qalı ma, Qalı ósetin jigit, zańǵa eshqashan qaıshy kelmeıtin láppaı jigit»,— degen súıkimi bar. Sol súıkimniń arqasynda es bilip, etek japqaly kóp qınalmaǵan. Osy joly súrindi. Saýda bolsa ólmeninde jańylmas edi. Ár aýrýdyń bir emi bar, ondaı «áttegene-aı» - dy jýyp-shaıyp jiberetin ádis barshylyq. İshteı sol ádisin saılaı bastady.

Japekeń shamyrqandy.

— Shańyraqqa qara, Alshaǵyr! Tilimdi qyshytpa degen soń qyshytpa! Qobylandyny bilmeıdi deseń qazaqtyń teń jarymyn qyryp tasta! Arǵy babań batyr bolsa, túpki anań kereı qyzy, al estip al! Myna otyrǵan Qalıdyń arǵy apasy. Arǵy atań Arqadan jońǵardy qan jalatyp qýyp, Saýyr-Saıqanǵa kelgende kereıdiń appaq arýynyń shashyna shyrmatylyp qalyp qoıǵan. Al shaýyp al óz naǵashyńdy, myqty ekenińdi kóreıin! O nesi-eı!

Shatynaǵan Alshaǵyr únsiz.

Baıyrqalap úlgirgen Qalı qartqa qatty razy. Alshaǵyrdyń zirkiline pysqyrmady, debetke shyǵara saldy, jyndynyń ózi kim, sózi kim? Dereý álgi qıynnan qutqaratyn ádis-amalyna basty. Qulaǵyn japqan shashyn kótere-kótere jelkege qaraı sylap jiberip, qasyn jypyraıta kerip-kerip tastap, án saldy.

Jaz kelse jarqyraıdy kóldiń beti,

Kógerip tolqyndaıdy, ıapýraı, alys sheti.

Dirildep tolqyn basqan móldir betin,

Shaıqaıdy jas baladaı, ıapýraı, jeldiń lebi...

Tolqyn-tolqyn án jaı jyljı lekip kelip jaǵany urdy da, lyqsyp keıin qaıtty. Rabkoobyń syzyq túspegen tenor eken. Tenor ekenmin dep, jerge túspeı áýede shyryldap turyp almady. Ásirese «Iapýr-a-aıǵa» kelgende, syrshyl qońyr barqyn barıton ketti bozdap... Qalı qulaqtyń quryshyn qandyrdy, jo-joq, qurysh-muryshy nesi, tup-týra júrektiń basyn dir etkizdi. Qalıdyń ataqty «ádisi» osy edi. Talaı toı-jıynda urys, talas qyza bergende, óstip tótennen án salatyn. Án degende kimniń delebesi qozbaıdy, eltip qalǵan el: «Pa shirkin!», «Ánińe bolaıyn!» «Taǵy bireýin!» — dep qolpashtap, áspensitýshi edi. Qyzylsheke jaıyna qalyp, áńgime án men jyr máselesine aýysatyn. Bálsinbeı-sálsinbeı taǵy ekeý-úsheýin salatyn. Sonymen boldy. Ary qaraı óldim deseń, aýzyn ashpaıdy. Óıtkeni daý-damaı da bul kezde sarqylyp bitedi. Ánge de saýda kerek. Qatardaǵy satýshy bolsa birsári, já degen predsedatel, ándi de mólshermen salǵany durys.

Joq, bul joly áni eldi tolqytpady. Jurt tym-tyrys...

«Qobylandy batyr» tusynda Qalıdan kóńil qatty qalypty. Án men jyr ejelden ara jigi ajyramas aǵaıyn. Bireýin ókpeletip, ekinshisin jarylqaı almaısyń. Qysqasy, tórt erkek — únsiz-tilsiz tórt tóbe...

Aýyz úıdegi Bıbish apanyń:

— Kóńildiń kirin bir ashtyń, qaraǵym! — degen beıǵam úni ǵana kóńilge demeý.

Turyp qalǵan aǵyn sýdyń aldyn ashý kerek. Eltaı osyny uqty. Qalı, Alshaǵyr, Japekeń daýǵa bastaryn shatyp aldy. Úsheýi de búldirgenin sezip, jabyl, qazanym, jabyl dep qypyldap otyr. Eltaı jótkirinip, ortaǵa taman quıryǵymen jyljı berip edi, Alshaǵyr:

— Ákel dombyrany! — dep dik etti.

Aldy qatty, arty jumsaq, zil, kek saqtamaıtyn Alshaǵyr jańaǵy aıybyn jýyp-shaıǵysy kelip, qaýyrt qımylǵa kóshken.

Japekeń júk ústindegi dombyraǵa qol sozyp, jigit aldyna kóldeneń tastady.

Alshaǵyr:

— Rabkooptan biz kembiz be? Aýyldyń alty aýyzy aman bolsyn! — dep, kózin qıturqylana qysty. Dombyranyń qulaǵyna kúıkentaısha shúıilip, tyńqyldata burap, kúıine keltirip otyrdy da, shalt sabalaı jóneldi.

— Darıǵa-aı, sylań qaǵyp burańdaısyń...

«Darıǵa» degende basyn julyp alǵan Ákpar ánshige elegizip qarady.

Dúnıe óter desem til almaısyń,

Darıǵa-aı!

Altaıy qumnan qashqan túlkideıin,

Qalqataı, qolǵa túspeı bulańdaısyń...

Qamshynyń sabyn qushyrlana mytyǵan Ákpardyń qolynyń tamyrlary adyraıyp shyǵa berdi. Kómekshi shopan kelinshegin keremet jaqsy kórýshi edi. Ózinshe jaqsy kóretin — artyq aqaqý-sákákýsiz únsiz súıispenshilik edi. Bul únsiz mahabbattyń ishki qyzýyn basqadaı aralas-quralas bile bermeıtin. «Turyp jatyr, áıteýir, Ákpar qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn, ana Darıǵa ǵoı, sol úıdiń tútinin tútetip, otyn jaǵyp otyrǵan», - deı salatyn. Áıtse de Darıǵa jeńgeı bir qaraǵanda kórneksiz tapal qara qosaǵyna ishteı shań jýytpaıdy. Ortalyqta, mektep-ınternatta jatyp oqıtyn bes bal demalys dep, irkes-tirkes saýlap kele qalsa: «Ákeleriń sharshap júr, betin qaıtarmaı tilin alyp júrińder»,— deıtin álsin-áli pysyqtap. Ákpar da ony baǵalaı biledi, baǵalaǵany sol ǵoı, sharýasyna usynaqty, qaq-soǵy joq. Anaý-mynaýǵa kóterilmeıdi, eki-úsh jylda bir ret ereýildeıdi, onda másele qıynǵa aınalady — short minez! Aýrýhanada shyńyraý qudyq túbine túsip ketkendeı typyrshyp, shyqqansha asyq boldy. «Japekeń qolǵanatsyz qaldy, mal tóldeı bastady»,— dep, dárigerlerge erte bastan qyńqyldap, ada-kúde saýyǵyp ketpese de basyn azattap aldy. Sodan, mine, Darıǵanyń oń tizesin basty.

Bitti, óz-ózinen kóbeńsip, oǵan et pen shaı qosylǵasyn qurys-tyrysy taza jazylyp, balbyrap otyrǵan.

Osynaý áıbat kezde «Darıǵalap» sarnaǵan án qulaǵyna túrpideı tıdi. Ózge bolsa qyńq etpes edi. Ándi Alshaǵyr saldy, másele qaıda! Qalanyń shpanasy bolǵan... tor kóz túrmeden shyqqan Alshaǵyr! Sol shpana qudaı qosqan qosaǵyna quıqyljı tónip, enesinen aırylǵan botadaıyn: «Darıǵa! Darıǵa!» — dep, óndirshegin úzerdeı bozdaıdy kep, bozdaıdy. Taban aýdarmaı eki kún qatarynan Sýyqsaıda jatyp alypty taǵy. Bul ne sonda?

Ákpardyń basy ábden qatty. Qatqan saıyn ar jaǵynan qyzǵanysh shoǵy jylt-jylt tutanyp, qozdana túsedi.

Alshaǵyrdyń oıynda túk joq, ár qaıyrma saıyn jeńgesine kúlmińdeı túsip: «Darıǵa-a-alaǵanda» dombyrany baýyryna qysa bebeýletip barady. Sál sarqyrańqyraǵan, sóıtse de adal kóńilden aıtylǵan án kelinshektiń de janyna maıdaı jaǵyp edi. Alshaǵyrdy qoshtaǵandaı qyzara kúlimsirep, tómen qarap otyr.

Án qalyqtaı berdi.

Nurysyń sen dúnıeni ashyp turǵan,

Kúıigiń seniń meni zaryqtyrǵan,

Darıǵa-aı!

Qalqam-aý, sezbediń, ǵoı seniń úshin,

Keýdemde jalyn baryn janyp turǵan.

Darıǵa-aı!

Ózgeniń de «ánshilik» talantyn tanı biletin Qalı:

— Ýaı shirkin! Aıtqyshyn! — dep qalǵanda, Darıǵa qany betine teýip, sylq-sylq kúldi. Ákpar áıeline jalt qarady. Tirkistene túsip, qońyr kózi qoshqylt tartty. Jýas shopandy sanatqa qospaǵan jurt bul shat-shálekeı ózgeristi ańǵarmady.

Alshaǵyr atqa qamshyny basqan ústine basyp, ójekteı tústi.

Darıǵa-aý, qaıda janarym,

Seni izdep qaıdan tabamyn?

Janymda jaqyn júrmeseń,

Ot bolyp laýlap janarmyn.

Kenet Ákpar jaqtan:

— Oı, ákeńniń taq aýzyn! — degen jan azabyna toly aqyrǵan ún jetti. El esin jıǵansha, qamshy úıirgen kómekshi shopan ornynan qoparylyp tura berdi. Kózi aınalyp ketken, tisin qashyr-qushyr qaıraıdy, — Darıǵa, Darıǵa! Suńqyldap, zarlap... meniń aıalymda qaı ákeńniń quny bar?! Basynǵan ekensiń! Men ortalyqta aýyryp jatqanda... Senen kelgen páleni kórip alaıyn, shpana neme! Túti-ep tastaımyn-n!

Asjaýlyqty attap-buttaı umtyldy. Jan dármen atyp turǵan Eltaı Ákpardyń keýdesine asyla ketti. Dombyrany qylyshtaı kóldeneń ustaǵan Alshaǵyr Ákpardyń betine bedireıe qarap tapjylmaı otyr.

Biri qoldan, ekinshisi aıaqtan tartqan jurt Ákpardy áýpirimmen kıizge etpetinen jyǵyp salyp, basyp otyrdy. Kóterilip alsa Ákparyń qıyn eken, astyda typyrlap jatyp:

— Súıekke tańba salyp! Qoıa berińder, qolynda óleıin! Ne sharýasy bar? Óz qatynyna ıe bolsyn! — dep, shabylyp jatyr.

Alshaǵyr jaı-japsardy jańa túsindi me, shalqaıyp turyp, qarqyldap kúldi. Kesirli dombyrany ortaǵa oınatyp tastaı saldy, ornynan turdy, syrtqa bettedi. Esik syrtynda turyp, qaǵyp ketkendeı ekinshi qaıtara raqattanyp kúldi.

Darıǵa jeńgeı kúıip ketti me, tizerlegen qalpy kúıeýiniń kózine kózin qadap, aqyryn ǵana:

— Janyń baryńda jap aýzyńdy! — dep edi, keregi osy ma, Ákpar sý sepkendeı basyldy, ysyldap-pysyldap jatyp, bir ýaqytta myrs-myrs jylady.

Erkek ataýly dúrkirep tysqa shyqty. Maı tońǵysyz tún. Aspandaǵy jaryq juldyzdar teńge, teńge, kúmis teńge... Qara kúńgirt taý ańǵarlary uıqysyraı yńyranady. Súıek-saıaqqa talasqan ıtter gúrildeıdi, qora jaqtan anda-sanda qoı ólimsireı mańyrap, at pysqyrady. Kúresin mańaıynan, úı yǵynan, saı qabaǵynan bireý muz ústimen eppen basyp, jaıymen jaqyndap kele jatqandaı — kúndiz erip, keshke taman qatqan qar qabyrshaqtary kenet jylyǵan tún ortasynda sytyr-sytyr synyp jatyr. Qortyq taýlar tońazı dirildeıdi. Úsheýi de úndemedi. İshtegi mánsiz oqıǵaǵa árqaısysy ózi kinálideı, sózden qashady. Syǵyraıǵan temir torly sham kótergen Japekeń jaǵdaıdy naq túsindi de, jaıma-shýaq, jaımalap, tigisin jatqyza sóıledi.

— Kún betin túzýge salypty, jaryqtyq. Kók shunaq bolmasa endi qaýip joq. Erteń Sárál bala máshınesin dódettetip kele qalsa, bizdi qudaı almaıdy.— Iirilip turǵan úsheýge buryldy.— Al Keregetastan kelgen qos azamat, ekeýińe allanyń rahymy jaýsyn! Bek rızamyn. Sharshaǵan shaldy myqtap demep, azamattyq jasadyńdar. Erteń tańerteń otandaryńa qaıtyńdar. Súkeń de namysqa salyp, sińirine ilinip júr, men bilsem. Duǵaı-duǵaı sálem aıtyńdar. Japabaı óle-ólgenshe eski dosynyń bul jaqsylyǵyn umytpaıdy. Shúkir, saqymanshym da, qotıyn bolsa da kómekshim túgeldendi. Bárin de kóligine tıep, teńdep alyp kelgen, Qalı balam, saǵan da raqmet! Al, Eltaı qaraǵym, qansha jatasyń?

— Jýyq arada qaıtamyn.

— Habar jiberemiz. Tóstik jegizbeı, qorjynnyń eki basyna qos qoıdy múshelep salyp bermeı Almaty qaıtarmaımyn.— Qalı: «Myna shal ne dep tur? Almatysy ne? Áı, aq sur buıyǵy jigit, jerden shyqqan, eki qulaǵy tik shyqqan qaı pálesiń?» — oraıda Eltaıǵa syr tarta qarady.— Osyny Súkeńe qadap aıt. Búgin túni qoı kúzetemin. Esh alańdamaı uıqy qandyryńdar. Tańerteń oıanǵandaryńda uıqtap qalyp, qoshtasa almasam, aıypqa sanamańdar.

Qora tustan qoı dúrkirep úrikti.

— Arqar ǵoı. Kóktem týa áńgi bolyp qutyryp júr. Túz taǵysy emes pe, saýlyqtardy súzip tastaıdy. Qoıa bereıin desem, qolǵa úırengen nemeni kók sholaq eki asap, bir qylǵı salady.

Shamy shaıqalaqtaǵan saıyn, kóleńkesi uzaryp-qysqarǵan Japekeń qashany mańdaıǵa aldy.

Túngi taza aýany simirgen Eltaı beıjaı. Eki kún ishinde táni de, oıy da qajyǵan ba, basynan ótken oqıǵalardyń basyn qosyp, bir túıinge kele almady. Qalı, Alshaǵyr ońasha kúbir-kúbir... İshtegi tús shaıysty taza umytyp, aýyz jalasyp tur. Bulardyń teketiresi Ákpar ápendeniń qasynda jip ese almaı qaldy ma, álde mektepte qatar oqyp, jastyq bazarǵa birge túsken jigitterdiń ashýy da, ashýdan qaıtýy da tez be, ekeýi emen jarqyn, qańǵyr-kúńgir sóz qaǵysady.

Qalı:

— Áı, Alsheke, sen ǵoı, baıaǵyda quralaıdy kózden atqan mergen eń. Keregetas pen Sýyqsaıdan arqar qashsa, ıisińdi kesh jerden sezgen ǵoı,— dep tyq-tyq qurǵaq kúldi.

Urys-qyrqys qajytqan Alshaǵyr báseń, mamyrajaı.

— Myltyqty aýylǵa tastap ketkenmin.

— Tóleý men Úkánniń toıynda ańǵa ertip baramyn myltyq úıretemin dep bóskeniń qaıda? Jigit ekenińdi bileıin, sol ýaǵdańdy usta, sózden taıma, Alsheke.

Qalı keńkildep kúlip turyp-aq býynsyz jerden pyshaq uryp edi. Alshaǵyr ot basqandaı yrshyp tústi.

— Áı, baıqap-baıqap, basty shaıqap sóıle. Alshaǵyrdyń sertten taıǵanyn qashan kórip eń?

— Joǵa da... Boıdaq kezińde sert jolynda ólýshi eń, qazir qolaqpandaı qatynyń bar, aıaǵyńa tusaý tústi me dep...

Alshaǵyr týra tartty.

— Erteń qol bos. Taý aralaıyq. Ótkir kóz ben qaltyramaıtyn qol meniki, quryq boılamaıtyn qýlyq seniki. Myltyq senen, jolbasshylyq menen. Torǵaı túsirsek te qanjyǵany qandaımyz, á, Qalıym? — dep, qarq-qarq kúldi.

— Júr onda, bylaı shyǵyp sóıleseıik. Toq basaıyq, ishken-jegenimizdi tarqataıyq.

Qarań-qurań ekeý úı aınala berdi. Ary qaraǵan Alshaǵyr:

— Eltaı, júrmeımisiń? — dedi. «Qalsań ókpem joq» degen raıdy Eltaı qaıdan sezbesin. Ańshylyq qurmaq túgil, qolyna myltyq ustap kórmegen basy anaý ekeýiniń qasynda shet tilde sóılegen jat jandaı seziledi ǵoı. Ań qumar kisiler kásipteriniń qyr-syryn syrt qulaqtan qyzǵyshtaı qorıdy, ony da eptep biletin.

— Men jata bereıin, uıqy qysyp tur.

— Aý, qurdas, erteń, áıteýir, aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy dep júrmeseńiz boldy.

Qalı qoltyǵyna qol júgirtip, qytyqtap qoıdy. Almatylyq degesin-aq tomaǵa-tuıyq jigitten aıaǵyn tarta bastaǵan. Mynasy qashyrtqy. Áıtpese kóptiń biri, kópshiktiń kirine uqsamaıtyn qarataıaqqa jolaǵysy joq.

Qalı aýdan saýda bastyǵynyń orynbasaryn nysanaǵa alǵaly, aıdyndy adamdardan alystap, óziniń mysy basatyn jigitterdi qanatynyń astyna tarta bastaǵam Alǵyrlar ishińdegini rentgendeı kórip qoıady, kúnderdiń kúni qoıandy aktara salsa qaıtesiń, al álsizder ámanda zıansyz. Álsizderdiń aqyly emes, qyzmeti kerek. Máselen, Alshaǵyr ur toqpaqqa jarap qalady. Al Eltaıdan saqtaný kerek. Áıtse de qandaı jigit, ne isteıdi, ájetke jaraı ma, joq pa — bilgen durys. Alshaǵyrdan ońashada osyny da sýyrtpaqtap bilmek. Qandaı kózir, kiresh tuz ba, jaman-jáýtik altylyq pa, bilip alǵan jón, arǵy jaǵyn kóre jatar.

— Bara berińizder...

* * *

Tún tynysh ótti.

Eleń-alańda býyny syrtyldaǵan bireý tósekten turdy, aıaǵynyń ushynan basyp aýyz úıge etti, shelek qyryna kese tyq tıdi, sýyq sý kepken óńeshten qylqyldap ótip jatty. Demin aýyr alyp kúrsindi. Eltaı kórpe astynan syǵalap qarasa... Alshaǵyr. İrgege aýnap tústi. Silesi qatqan Qalı uıqynyń jaǵyn aıyryp jatyr.

...Jer dúnıe at kópir shaǵyrmaq sáýle. Túpsiz aspan kók boıaý. Jan-jándik, ósimdik ataýly kúnge umtylǵan. Saı tabany jasyl bý — shóp qyltanaqtapty. Keń jazyq ý-shý: otamalydan ada-kúde qutylyp, mańdaıynan kún ótken qoı qyrǵyn mas. Qol sozsań kósh jerdegi taýdyń sáýlege shomǵan aıǵyz-aıǵyz júlgeleri men qyrǵyz qalpaq, shoqylaryna, istik qaraǵaılaryna saýsaq ushy tıerdeı. Júndes kelgen betkeı-betkeıdegi búrgen, toshala, kókboıaý, qyzylqat, dolananyń arasynan qarǵa qarqyldaıdy, saýysqan shyqylyqtaıdy. Kapoty eńisti ıiskelegen «Gaz-69» jaıymen dybyssyz jyljyp barady. Qoradaǵy qoı ergen — qashanyń esigi shalqasynan ashyq jatyr. Aıyr shópti qos qoldap kótergen saqymanshy ishtegi ekinshisine: «Aıǵanym, áı, Aıǵanym, kel beri, kómek ber!» — dep, qulaqtyń dáp túbinen aıqaılaıdy.

Darıǵa qotannan úıge bettep keledi eken.

— Ákpar aǵamyz qalaı, basyldy ma? — dep jarqyn-jarqyn sóılegen Eltaıǵa kúle qarap, bas ızedi.

— E, aǵańdy tań atpaı sıraǵynan sýyryp alyp, qoıǵa qýdym. Oıana ketsem, áldekim arly-berli kezip, bólme ishinde júgirip júr. Kúbir-kúbir sóıleıdi. Qarasam, bizdiń jigit... Basyn qos qoldaı qysyp ustap alyp, bireýdi jerden alyp, jerge salyp ursady-aı deısiń. «Senen adam shyqpaıdy, Ákpar, kór de tur!» — dep, qoıady. Gálısınásıa ma edi, sol jyn-saıtan muny qamaǵan eken dep zárem ushty. «Áı, onyń ne?» — dep, basymdy kóterip em: «Uıat-aı, uıat-aı! Keshe sanymdy nege úzip shymshyp almadyń, a? Masqara!» — dep, dúrse qoıa bermesi bar ma. Qaǵyp jiberdim: «Sanyńdy shymshymaq túgil, murnyńdy qyrshyp alsam da dym biletin túriń joq». Sodan jigitim: «Darıǵash, búgin meni qoıǵa jibersinshi, ana Japekeńe aıtshy»,— dep jata qalyp jalynsyn. «E, nege?»— deımin ádeıi. «Uıat. Qara júzimdi búgin jan adamǵa kórsetpeıin!» Qaınatqan shaıymdy terlep-tepship ishkesin esin jınady. «Búıtip búlinbeýshi em, aýrýhanadan ýys-ýys dári ishkizip ed, sol qurǵyry ótip ketip, bir jerime kesel kelgen joq pa, báıbishe?» — dep qarap otyr.

— Aıtpańyz, aǵamyz semásyn sumdyq saǵynypty.

— Óı, óıtip saǵynǵany qurysyn. Ózimen qosa meniń abyroıymdy aırandaı tógip... Ǵumyry aýrýhanaǵa túsip kórmegen. Doǵdyrlar tósekke atyp uryp, áne jer, myna jerin teben ınemen piskileı jónelgende: «Ólgen degen osy eken»,— depti. Keshe Qalı pochtany qosa ákelgen. Gazıt-jýrnalmen birge alaqanyma AVIA hatty qystyra salǵan. Syrtyna qarasam, kanaty synǵan qarǵanyń kar betimen shoqaqtap qashqan izi sekildi qıqy-jıqy árip ter... Aıny qatesiz jigitimniń jazýy. «Myna turǵan ortalyqtan AVIA - latyp hat jazatyndaı albasty basty ma?» — dep, ońashada oqyp em, qurysyn... osydan ólip ketsem, balalardy jetimsiretpeı áke taýyp ber deı me, byltyr qatyny basqa bireýmen qashyp ketken ana bir shopyr araq ishpeıdi, sharýaǵa myqty, soǵan qalaısyń deı me... Áýeli kúldim, odan keıin dádesin kózine kórsettim-aý óziniń de. Bala ǵoı, turǵan boıy shıki bala. Bálnıseden ólmeı aman-esen shyqqanyna qýanyp otyryp, mólsherden asyryp alypty,— degen Darıǵa jeńgeı tátti jymıdy. «Jigitiniń» jańaǵy qylyqtaryna kúıinip turǵan joq, qaıta súısingendeı raıda.

— Aǵa esh qysylmasyn. Shyn kóńilimen ashýlanady eken. Shoq, shoq, Alshaǵyrǵa da sol kerek! — dedi Eltaı kúlip.

— Sense aıtamyn ǵoı...

Kóńildi áýendi murnynyń astynan yńyldap úıge kirse, ysqyrynyp-pysqyrynǵan Alshaǵyr sý shashyratyp jýynyp jatyr. Qalı typ-tyń, súrtinip tur. Buǵaǵy búlkildep:

— Bas qalaı? Sespeı qatyp uıyqtadyńyz, otamaly sizdi de sansyratyp ketken-aý, shamasy. Almatyny saǵyndyńyz ba? — dep jan jylytatyn lebiz bildirdi.

— Raqmet... Ózińiz jaıly jatyp, jaqsy turdyńyz ba?— Eltaı aq qańyltyr qol jýǵyshtyń kindigin túrtti. Alshaǵyr túnde úı syrtynda munyn kim ekenin, ne isteıtinin aıtqan eken.

— Á, bizdiń qaýashaq ondaı-mundaıdy elemeıdi, pisken bas. Qalany qaıdam, aýyldy jerde bu da bir bitken jumys.— Jylymshy jymıǵan rabkoop ózimsinip syr ashqansyp qoıdy.

Beti dombyǵyp isken Alshaǵyrdyń keneýi ketipti; kólkildegen kóz aldy qalta-qalta, qabaǵynan qar jaýady, tústep tanymaǵandaı Eltaıǵa súzile qarady da, bosaǵany qapsyra ustap silkindi, esikti mańdaıymen bir perip syrtqa ketti, kóp uzamaı qaqyrynyp-túkirinip jatty.

...Keshe túnde úsh jigit keremet uqsas edi; aýyzdary jalpyldaı bastyrmalata sóılep, kózderi janyp, tiri otyrǵan. Búgin kerisinshe: tabıǵı shyn minezderimen tabysyp, jeke-jeke tompıyp otyr. Aýzyna marjan salǵan Eltaı shaıdan esesin jibermedi, túbi tez kóringen keseni Bıbish apaǵa dámil-dámil usynady. Alshaǵyr dóńgelenip kelgen kese shaıdy: «Osy da as pa, táıiri?» rette mensinbeı, erin ushymen úrip urttaıdy. Tabaqtaǵy sýyq etten tatyp almady, jaǵymsyz áldeneni esine túsirgendeı jalpaq alaqanymen uzyn betin ıekten samaıǵa sıyra ýmajdap sıpaı beredi. Syr bermegen Qalı ǵana: túnde qansha saýlyq tóldedi, keshe keshten kirpik ilmegen Japekeń kórshi aýylǵa tań sáriden asyǵys attanyp ketkeni nesi, qashan keledi dep, maıdan torta aıyrǵandaı syzylady. Soǵan qosa shaıdy da, etti de qýsyryp barady. Eltaıǵa iltıpatpen kóz tastap, qala tirshiliginen sypaıy saýaldar qoıady. Bir ýaqytta alasa ústeldiń astyna qol júgirtti.

— Bizdiń úıden kelgen bazarlyq... Jolym bolady eken, jaqsy jigitterge buıyrdy. — «Jaqsy jigit, árıne, ózińiz bolasyz»,— degendeı Eltaı jaqqa mánmen qarady.

Eltaı yrymyn jasady, Qalı men Alshaǵyr irkilmedi. Bastyqtyń odan kemigen túgi joq: aǵy aq, qyzyly qyzyl. Alshaǵyr lezde adam boldy; qyrys-tyrysy jazylyp, júzine qyzǵylt reń júgirdi, kózi qubyla bastady. Birese qasyq ustap, ustaǵanymen etke sozbaıdy, tabaq shetine súıeı salyp, kesege jarmasady, ony da umytyp, jer taıandy, uıyp qalǵan baltyryn mytıdy. Sózinde turaq joq, aınymaly, ár nárseniń basyn bir shalady. Ári-beriden soń sebepsizden sebepsiz shalqaıa qarqyldap kúldi deısiń, aldyn bógegen sýdaı tez kóterildi, jaǵasyn kúrek ushymen syzyp, jyryp jiberse, aldy-artyna qaramaı lap qoıaıyn dep tur.

Qalı kóp uzamaı taǵy óner bastady. Shaı demdep, áńgimeden shet otyrǵan Bıbish apaǵa:

— Al, áje, ruqsat bolsa, bizge ana arqardy qısańyz...— dep, kirpigin jalpyldatyp, tez-tez qarady.

Ájeı keseni ernine apara berip, ne anda, ne mynda joq, bes saýsaǵynyń ushynda dóńgeletip uzaq otyrdy. Kúmis bilezigine terezeden sozylyp túsken sáýle sónip janady, sónip janady; qoly qaltyraı ma, qalaı? Quıryǵymen jyljyp, dastarqanǵa emine túsken Qalı oqtalyp sóıledi:

— Túnde Japekeń ruqsatyn bergen. Túz taǵysy baqqanmen báribir mal bolmaıdy...

Kózin qabyrǵadaǵy kilemniń qalyna tiregen qarıa únsiz. Juqaltań júzi — muz. Qalıǵa japaq etip bir qaraǵan Alshaǵyr kózin tómen salyp, bydyńdaı jóneldi.

— Tastan tasqa sekirip, aq qar, kók muz kóbelegen arqardyń qozysy oıǵa túsip oınamaıdy, apa. Tegine tartady. Keshe óriste basyn qaıqıtyp alyp, erge qaraı tanaýyn tartty. Ie... Iis aýlaǵany ǵoı. Quz-qıada ósken arqardyń tańdaıyna saǵdar shóp pen kebek tatı ma. Yńyrshaǵy aınalyp, kún saıyn azyp barady... Túnde eki-úsh saýlyqty súzip tastady. Kór de turyńyz, búgin solar ish tastamasa. Japekeń be, bizdiń Japekeń osynyń bárin kórip-bilip, esepke alyp júr ǵoı.

Iá, Qalı atyp, Alshaǵyr qaǵyp otyr, túnde ońasha ketkende kelisken...

— Qolda esken arqar túzde ómir súrmeıdi. Attan shyqpaı jatyp, qystaýdaǵy qoıdy ańdyǵan qasqyrǵa jem bolsa qaıtesińder?— dep qaldy Eltaı. Dese de dereý ish jıdy — quıysqanǵa qystyrylǵany nesi?

Alshaǵyr: «Saǵan ne joq? Almatyda jatyp arqardyń jaıyn sen bilesiń be?» — degendeı jalt qarady. Kápirdiń kózi qyp-qyzyl.

— Qasqyry nesi? Qasqyr jýyq mańda aryq-turaq arqarǵa pysqyryp qarasa, arǵy qolyńdy beri ákel. Oǵan otamalyda ólgen-jitken mal da jetedi. Arqar tabyndary qazir tiske iliner kók izdep, baýyrǵa túsken. Dúrbige qarasy ilikse boldy, qoıa beremiz.

Alshaǵyryń ótirikti shyndaı, aqsaqty tyńdaı etti.

— Qashan kórdiń... etekke túskenin?

Qalı:

— Sóziniń jany bar... Myna arqar barqyraǵan qalyń qoıdyń arasynda qusadan óledi, — dep, jylymshylatyp edi, Bıbish shesheı ernin jybyr etkizdi.

— Shal aıtsa... alyńdar!

Ekeýi keselerin tóńkere-móńkere óre túregeldi. Raqmet demedi, dastarqan shetin attap-buttaı esikke umtyldy. Bolmasty sóz etip, keńkildep kúlip barady. Alshaǵyrdy alǵa jibergen Qalı sońyna burylyp, oń shekesimen esikti megzedi:

— Júrmeısiz be, Eleke?

Kóńil úshin aıtyla salǵan sózdi uqpaıtyndaı Eltaı nádúris emes, ompıyp otyrǵan kúıi kúńk etti.

— Bara berińder... Uıqym shala.

Tabaldyryqqa aıaq artqan Qalı ary qarap:

— Sońyra kelemiz... Arqar tabyny tańerteń jazyqty jaǵalaı jaıylady eken. Ekeýińdi Keregetasqa men jetkizip salarmyn,— dedi shashyrańqyrap.

Ájeı qorǵasynnan quıǵandaı miz baqpaı otyr.

Eltaı búıirdegi bólmege kirdi, tósekke kıimsheń jantaıdy. Dúr etken mashına alystaı berdi de, qumyǵyp baryp taza óshti. Kózi jumýly, kóńili qaıaý. Keshe túngi lepirgen sezimniń izi túgil tozy joq, qol-aıaǵyn jan-jaqqa shashyp jiberip, shalqasynan jatyr. Basy ap-aýyr. Álde ishken shaı, jegen et býynyna tústi me? Myrs etti — endigi oılaıtyn oıy osy shaı, et pe? Basqa basqa da, Alshaǵyrdyń qubylǵany netkeni? Er jigittiń op-ońaı synǵany ma? Syndyrǵan — Qalı. Onyń qolynda qandaı qudiret bar? Kúl bolmasa bul bolsyn, Eltaı nesine shala búlinedi? Keshe keldi, erteń ketedi. Ekeýi mashınamen tyz etkizip, taý etegine arqardy aparyp qoıa beredi, boldy, bitti. Japekeń úshin aı múıiz, aq quıryq arqar jarasyna kúıgen kıiz basyp, aldyna keselep sút, aıaqtap sý qoıǵan, qushaqtaı kóterip kók quraq otqa aparǵan baıaǵy jaraly laq. Óz qolynan ıen taýǵa qańǵytyp qoıa berýge dáti jetpedi, sol mindetti eki jigittiń moınyna artty — onda turǵan ne bar?

Ár qıyrdy bir shalyp, usharyn jel, qonaryn saı bilip jatyr edi, esik ashyldy. Basyn kóterip, túregelip otyrdy. Kúpáıki kıgen, shelek ustaǵan Bıbish apa... Qabaǵy kelispeı tur.

— Álgi baldar jazyqqa qaraı ushyrtyp barady, Eltaıjan. Taý etegine aparamyz dep pe edi baǵana? Jalpaq jazyqtan qandaı taýdy kórgenin...

— Japekeń qashan keledi?

— Kábeńkelerine myltyq salyp aldy,— dedi shesheı Eltaıdy estimegendeı.

Bólme ortasynda erbıip turǵan jigit:

— Qoıan atpasa...— dedi soqyr úmitpen.

— Qoıan atsa, shaldyń keń aýyz opyrmasyn almaı ma?— Bıbish apa kilem ústine kóldeneń ilingen, uńǵysyna qos barmaq syıyp keterdeı on ekinshini nusqady.— Shek deı me, gek deı me, búrme aýyz jińishke sabaýdy alyp ketti. Oǵy burshaqtaı ǵana úndemes myltyq... Shal qurǵyry neǵyp keshigip jatyr?

— Men izderinen qýyp barsam qaıtedi, apa?

Bıbish áje kópe-kórineý qýandy.

— Sonyń durys, qaraǵym. Usqyndary jaman. Ne de bolsa, óz kózińmen kórip qaıt. Qora syrtynda býaz bıe arqandaýly tur. Týar kúni jaqyn edi, boshalap ketpesin dep qolda ustap otyr ek. Er sal da, jónel. Aıańnan aspasań bir júriske shydap beredi.

Erkek shirkin áıel isin ólimin salsa da isteı almaıdy, al áıel erkek kindiktiń ornyn basa beredi. Ot basy, oshaq qasyndaǵy Bıbish apa myna mınýtta buıryq raıda qysqa-qysqa sóılep, meńgerip áketip barady.

— Balam, tezirek qımylda. Júıtkip turǵan temir kólikteri býazǵa jetkizbeı keter. Ornynan bas!

* * *

Alystan-aq kórdi — baýyrsaqtaı domalanǵan mashına aınalasy at shaptyrym keń jazyqtyń dál kindigin basyp tur. Tóńireginde qybyrlaǵan eshkim joq. «Arqardy jetektep, bel asyp ketken be?» Úzeńgige tabanyn tireı, er ústinde shirene kóterilip qaraýyl qarady. Mashınadan tas laqtyrym jerde mal ma, ań ba, áldene seltıip tur. Tebine túsip taqap edi — arqar! Mashınaǵa moınyn buryp, úrdegeılene qarap tur. «Qoıa beripti shynymen! — Eltaıdyń júregi taıdaı týlady.— Saýyrǵa bir salyp qoıa bergen. Jigitter jarady! Qolǵa úırengen janýar mashınany qara tutyp, aınalshaqtap kete almaǵan. Aı, úıirge qosylǵan kúnniń ózinde myna syqpytymen jalama jartas jaǵalaǵan jelaıaq tabynǵa ilesýi de ekitalaı eken. Beker sharýa, beker sharýa...» Jigit mashına tóńiregin kózimen tintip edi, tirlik belgisinen ada. «Jelikken eken bu dúnıeni umytyp, qoıan, qarsaq qýyp ketti me, álde uıqtap qaldy ma?» Degenshe mashına tasasynan áldene tyrs etti. Sol muń eken, qańqıyp turǵan arqar móńkip, qarǵyp-qarǵyp ketsin. Sosyn Almatynyń skverindegi shoıyn arqardaı-aq moınyn qaıyryp salyp, mańqıyp qarap turdy.

Tyrsyl qaıta shyqty. Arqar taǵy móńkidi.

«Iapyraý, bul ne ǵajap?»

Manadan beri aıalap, aıańdatyp kelgen shabdar bıeni qos ókpeden tebinip qalyp edi, qarny shermıse de janýarǵa jan kerek, eńkeńdep-tońqańdap, tórt aıaǵy tórt jaqqa ketip, shaba jóneldi.

Mashına qasyna jete, shabdar ústinen sypyrylyp jerge tústi. Tizgindi bıeniń basynan asyra qaıyryp edi, jańaǵy jarty shaqyrymdyq shabysqa eki búıirin soǵyp, entigip qalǵan eken. Sonyń artynsha:

— Bu kim?— degen buzylǵan daýys estildi, mashınanyń qalqasynan Qalı bas qyltıtty. Belgisiz bir jan tolqynys, shabyttan alaburtyp tur.

— Men, Eltaımyn.

Qoıqalańdap beri shyqqan Qalı qyzaraqtap kúle beredi. Qolyndaǵy shı moıyn myltyqtyń tómen qaraǵan aýzy jer ıiskeıdi. Bıbish apa aıtqan jatyp atar gek osy. Qumalaqtaı oǵy kóz ushyndaǵyny qaǵyp túsiretin qandy aýyzyń... Rabkooptyń eki tizesi batpaq. Eltaı onyń sán, syrdań kúlkisinen kesheden beri jalyǵa bastap edi, qyzaraqtaı kúlgenin alǵash kórýi.

— Siz be? Shoshyp qalyp ek... Bóten bireý me dep... Biz netip... arqardy... Báribir aram qatady. Adam qoly, qasqyr tisi... báribir emes pe?

Mashınanyń ar jaǵynda sulý kelinshek turǵandaı kes-kestep jol bermeıdi.

Qanyn ishine tartqan Eltaı rabkoopty jolynan ysyryp tastady, ol qarsylaspady, ońaı kıilgen kıim ońaı sheshile me, keshegi mańǵaz jigit lyp etip shetke oınaqtap shyǵa berdi. Eltaı «GAZ-69» - dy aınaldy... O, ǵajap! Alshaǵyr qubylaǵa, arqar tusqa qarap, jer tizerlep otyr. Atý jazasyna kesilgen jan sekildi kózine aq shúberekti sharta baılaǵan.

Adam tyqyryn sezdi me, Alshaǵyr:

— Ápkel! — dedi qolyn sozyp.— Durystap oqta! Alshaǵyr ekenim ras bolsa, bir tartqannan qaldyrmaı qalpaqtaı túsireıin.

Eltaı jaı ǵana:

— Tur ornyńnan! — dedi.

Alshaǵyr betin beri burdy. Aq shúberegin sheshken joq.

— Oý, turyń ne? Bás qaıda? Kezek meniki. Ápkel myltyqty! Arqaryńa jalǵyz oq jalynsyn. Báske tigilgen bir jáshik araǵyńdy búgin Keregetasqa tastap ketesiń. Ber káni! — Nan suraǵan qaıyrshydaı tizeleı jyljyp, eki qolyn qabatynan sozdy.

Jigit túk ashýlanbady, tis arasynan syzdyqtatty.

— Kózińdi ashyp qara! Men Eltaımyn!

Tizesimen jer ezgilegen Alshaǵyr ańyryp otyr. Asyly, Eltaıdyń sózi kókeıine qona qoıǵan joq. Qulaǵy sense de, kóńili senbeıdi. Jigittiń kózi qyljıyp jatqan bótelkege tústi. Túbinde tamshy qalmapty.

— Eltaı deısiń be, eı? Eltaı bolsań... qaıteıin. Jetpegeni sen ediń, durys keldiń. Bizge sot... sýdıa, tóreshi kerek edi,— dep, shalyq sóıledi de, taqpaqtap ketti.

Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa,

Tastan túlki tabylar ańdyǵanǵa,

Jaqsy at pen tatý joldas — bir ǵanıbet,

Yńǵaıly yqsham kıim ańshy adamǵa...

Qolymen jer tirep áýpirimmen túregeldi. Apyl-tapyl basyp, jelkesindegi shúberektiń shıesin sheshe almaı álek. Mańdaıyńdaǵyny byrystyryp-tyrystyryp sypyryp alyp, anadaı jerge laqtyryp tastady. Kózi ıt kórgen tekedeı.

— Túý, esim jańa kirdi ǵoı. Saý basyma saqına tilegenim ne, bátir-aý?! — Umar-jumar oramalǵa úrke qarap, yqylyqtap kúldi.— Bastyq qaıda?

— Men myndamyn! — Qalı mashınanyń qalqasynan sylań etti. Myltyǵy qolynda. Eki jigitke jyltyńdap kezek qarap, ańysyn ańdyp tur. «Úrıt soq, kim jeńse, sol meniki»,— degen esebi betine qaınap shyǵypty.

— Oqtadyń ba? Ápkel! Jalpasynan túsireıin.

Rabkoop kóseý ustatqandaı myltyqty soza berip edi, Eltaı gektiń moınynan shap berdi.

— Arqardy mana bosatyp qoıa berem degeniń qaıda?

Alshaǵyr kisineı kúldi. Alǵashynda abyrjysa da, qazir esin jıyp alǵan.

— E, qoıa bermegende... Alshaǵyr aıtqan sózinen qaıtpaıdy. Tur, áne! Tas laqtyryp qýsaq ta shyr aınalyp ketpedi.

— Sosyn oqqa baılap, bytyrlatyp atyp jatsyń?

— Endi qaıtýshy ek? Adam kórse tura júgiretin úıirsek... Bir aqymaqtyń oǵyna iligedi, áıtpese qasqyr tartady. Qoımen birge kúısegen bul qasqada ne arqarlyq qasıet qaldy. Adalynan baqqan mal... Qarashy óziń, arqarǵa qaı jeri uqsaıdy? Aýmaǵan qoshqar! Myna bastyq ekeýmiz bir jáshik araqqa bástestik. Kózimizge oramal baılap atamyz. Kim buryn tıgizse, araq sonyki! Óziń qalaısyń?

Qalıǵa burylǵan Eltaı:

— Jańa kim atty? — dedi.

— Men...

— Dátiń qalaı bardy? Senderdi arqar adam, ıem Japekem dep tur ǵoı.

Qalı basyn qalt kóterdi. Túnde ańǵarmapty, qasy men shashy qara da, kózi tuzdaı eken, sondaı ótkir ózi, óńmeninen ótip barady.

— Men sizge qosyla almaımyn. Alshaǵyr jón sóıleıdi.

«Sen tur, men ataıyndar» - ǵa sóz ótpedi.

— Arqardy baqqan-qaqqan ekeýiń emes, Japekeń, Bıbish apa, Darıǵa jeńgeı, Ákpar. Áıda, áne mashınalaryń, minińder de qaıqaıyńdar. Arqarda jumystaryń bolmasyn.

Egeske elikken Alshaǵyr qulpyryp sala berdi.

— Ne-e?! Sen ondaı shóre-shóreńdi basyńa jaq! Baıqaımyn, biz ketkesin óziń ataıyn dep turǵan qaraǵymsyń...

— Aýylǵa bar da, áýeli aıyǵyp al. Búgin saǵan degen sóz joq,— dep edi, synyqqa syltaý taba almaı, izdenip turǵan Alshekeń shıyrshyq atty. Ekpindep keldi de, Eltaıdyń jaǵasyna tike qol saldy.

— Sen óıtip basynba! Káne, tıisshi, tıise qoıshy maǵan. Jaǵymnan bir tartyp qal!

— Tartsam qaıtesiń?

— Turǵan jerinde tapańdy shyǵaramyn. Tek tezbe-tez tartyp jiber! Alshaǵyr birinshi bolyp qol jumsamaıdy.

Eltaıdyń qany basyna shapty.

Alshaǵyrdyń qolyn balalar úıindegi biletin ádispen bilezikten qysyp qalyp edi, jaǵasynan ajyrap ketti. Ol da qarap qalǵan joq, Eltaıdyń qolyndaǵy myltyqty julyp aldy. Qalı arashaǵa umtylyp edi, ishten tıgen temirdeı tepkiden eki búktelip, eńkeıdi de qaldy.

— Óltiremin! Kózime qan kórinip tur!

Qany muzǵa aınalǵan Eltaı saspady. Balalar úıinde mundaıdyń talaıyn kórgen. «Ne jeńgenin, ne jeńilgenin bilmeıtin janmen ǵumyry alyspa»,— dep edi qart jazýshy. Ataý keresine toıyp alǵan adam sol eken. Saý Alshaǵyr búıtip sekirmes edi. Qany muz adamnyń sózi sart-surt aıqyn bola ma:

— Áı, arǵy atań Alshaǵyrdy arqar múıizdep óltirmegen, Qobylandymen jekpe-jekte at artyna mingen, sony bilemisiń? — dep jiberdi.

Onyń da jaýaby saqadaı saı ázir eken.

— Alshaǵyr ata egespegen, egesse kezegin ólse de bermegen. Qalı atty, endigi kezek meniki! Tıgize alsam, osy oıyndy bastaǵan Qalıǵa sert, tıgize almasam maǵan sert. Kezegimdi berińder. Shyqqyr kózim shalt ketse ne qoshqar, ne arqar emes, qoradan shyqpaıtyn silimtigińdi Almatyńa alyp ket!

Eltaı jeńildi. Sóz bar ma, Alshaǵyr shylqyǵan shyndyǵyn aıtyp tur. Qaladan kelgen kelimsek Eltaı sonaý batyrlar zamanynan qalyptasqan qyr zańyna, salt-sana, ǵurpyna tótennen kıligip, naızalap buzbaq eken. Arystandaı alysyp, jolbarystaı julysqan keshegi ata-babalarynyń sózin búgin sóılep, isin istegen Alshaǵyrda ne aıyp, ári ańǵal, ári adýyn Alshaǵyrdy otqa ıterip tastap, apash-qupashta óz upaıyn túgendegen Qalıǵa qandaı kiná artasyń? Erte, erte, ertedegi altaýy ala ómirdiń aıqas, barymtasynyń búgingi zamanǵa súıretilip jetken jańǵyryǵy... Eltaıdyń ary taza — qolynan kelgen amalyn jasady. Odan artyq qımylǵa ál-kúshi joq, sharshady. Kúl bolmasa bul bolsyn.

Mashına tepkishegine áltek-áltek jaqyndap, quıryq basty.

— Bolsyn! — dedi.— Kezek bireý degen jańaǵy sózińnen taıma!

Basy yń-dyń. Eki qolyn tepkishekke salyp, basyn shalqaıtyp, jelkesin kabınaǵa tiredi. Qımyldary kópe-kórineý jyldamdaı bastaǵan ana ekeýi muny taza umytty. Alshaǵyr júrelep, Qalı onyń kózin baılap, myltyq oqtap, úıme-júıme. Úzip-úzip, tyǵylyp sóıledi.

— Qatty tart. Syzat sańylaý qalmasyn. Qaralyq jasadyń dep pále salarsyń.

— Oıbaı-aý, endi...

— Oıbaıyńdy qoıa tur. Baıladyń ba? Káne, búr myltyqty arqar jaqqa!

Qalı aýzymen emes, artymen sóılegendeı mińgirleıdi.

— Bylaıyraq al, ońǵa qaraı! Sál tómendet! E-e...

— Bol, ybyljymaı! Bir ańǵa eki oqty shyǵyndaman!

Eltaı kózin ashty. Eki ıyǵyn qomdap, qundaqty ıyǵyna tireı shúıilgen Alshaǵyrdyń ózi de uzara túsip, qara sabaý myltyqqa aınalypty. Mergen bolsa bolar.

— Al kettim! Óler jeriń osy dep, qaq júrektiń tusy dep...

— Sál aıalda, Alsheke, taǵy bir túzýleıin. Asyra silteý bolmasyn qaralyqqa jol qalmasyn.

Qalı Alshaǵyrdyń tý jelkesinen kózin syǵyraıtyp, qosa qaraýyl kózdep tur. Eki qolyn Alshaǵyrdyń ıyǵyna artypty. Gek bar, Alshaǵyr, Qalıy bar, úsheýi de sozyla, uzara túsip, úńireıgen aýzy aýa aýlaǵan uńǵyǵa aınalyp, jaıbaraqat turǵan arqardyń qos ókpesine tirelipti.

Móldir áýede jaı oǵy jalt etti de, aýany jarǵan zor zýyl jetti. Selebedeı jarqyraǵan jaı oǵy arqardy kókteı ótip, jerge sińip joq boldy.

Qalı men Eltaı kózderin keń ashyp, arqar jaqqa tesile qarap tur.

Alshaǵyr shyntaǵymen Qalıdyń ishinen túıip qaldy.

— Bolsańshy endi! Ataıyn ba?

— Arqaryń... sensiz de tyrapaı asty!

Shynynda da, qas qaǵym buryn sekıip turǵan arqar teńkıip jatyr.

Myltyqty laqtyryp jibergen Alshaǵyr kózindegi oramaldy julyp aldy.

— Ne deıdi? Ólgeni nesi? Men atqan joqpyn! Oıbaı-aı, kezegim kúıip ketti! — dep, jer toqpaqtaıdy.— Kim atty?

Úsh jigit úsh jerde bir-bir esepsiz tańdanysqa — lep belgisine aınalyp, aıdalada teńselip tur.

* * *

Sáýegeısigen Alshaǵyrdyń attyly adamdy kórgeni ras bolatyn.

Zeńgir kókti syzyp, quıǵyta shapqan attyly adam — qara qypshaq Qobylandy arqardy atyp jyǵyp edi.

San ǵasyrdan beri Qobylandy batyr qazaq aspanyn aınalyp ushyp júrgen.

Baǵzy zamanda eli men jerine qyrǵyndaı tıgen Alshaǵyr handy batyr at artyna mingizip, naızamen túıregen. Kóp uzamaı qazaq dalasynda qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan beıbit zaman ornady. Bala egiz, mal segiz, nesin aıtasyń, kazan-oshaqtan kóterilgen kók tútin aspan astyn ystady. On jaǵynda qyz qylyqty Qurtqa, sol jaǵynda júregi túkti Qarlyǵa, san sarsańdy alaman tasyr arpalystan sharshaǵan, shaldyqqan Qobylandy batyr bel sheship, qarý-jaraǵyn kerege kózine ilip, baqýatty ómir qyzyǵyn sheker-baldaı soryp jatty. Biraq bul balqaımaqtyń betine kóp uzamaı qaramyq tústi; sábı kezinde ár kún saıyn bir jasqa er jetip, tez jetilgen, alty jasynda menmensigen qyryq kez Qyzyl erdiń keýdesine aıaq salǵan batyryń sol zańmen kún asqan saıyn bir jasqa qartaıyp, shaý tartyp, dań qurdas, túı qurdas zamandastarynan tez ozyp, eńkeıińkirep qalǵan jaıy bar. Alǵashynda ańǵal batyr eshteńe oılamaǵan, kúnderdiń kúni sálem bergen dos-jaran, júginiske kelgem adamdardyń kózinen bir sónip, bir janǵan jymysqy otty kórip, kóńiline qaıaý kirdi. Qus jastyqta shyntaqtap jatqan jerinen basyn kóterip, álgilerge anyqtap qyrap qarap edi, astapyralla, kúni túsip keldi degen jurty dańqy jer jarǵan batyryn aıaı qarap qalypty. Keńinen kósilgende tabaldyryqtan shyǵyp jatqan aıaǵyn dereý jıyp aldy.

Batyr kún asqan saıyn náýetek tartsa da, kádimgi ol quralpy jasaǵan Qurtqa men Qarlyǵa kúmis sholpym syldyrap, moınyn bura tastap, yrǵań-yrǵań basyp júr edi. Aınalasy bes-alty aıda málkildegen shalǵa aınalǵan Qobylandy — aq samaı qartyń, aqyry qos kelinshektiń kózinen de álgi bir senip, bir janǵan sıqyr otty baıqady.

Shaldan maza qashty, ishken asy boıyna batpady, ot-jalyn tósegi sýyp, muzǵa aınala bergen... Ár taly saýsaqtaı-saýsaqtaı býryl qasy kózin jaýyp, alysty kórýden qaldy, tabanynan tartqan qara jer balanyń eńbegindeı bylq-bylq etedi. It jasqaý úshin keregeden segiz órme qamshyny alsa, gúrzi shoqpardaı qolyn úzedi.

Jadyraǵan jazdyń teńbilsiz qara attyń jalyndaı meńireý túni tósegine tas tósegendeı qos búıirine kezek aýnap, kóz shyrymyn almaǵan batyrdyń tańǵa qaraı kirpigi áreń ilindi: tús kórdi, túsinde jaman is kórdi. Adym attasa boldy, taban astyndaǵy qara jer oıylyp, áýeli qyzyl asyǵynan jerge kirdi, abjylandaı obyǵan qara shubar jer lezde qara sanyna jetti, oı, qudireti kúshti ıem-aı, tisteı qatyp aırylmaıtyn netken qasaryspa, qalaı, ne boldym degenshe belinen batyp, júrmek túgil qozǵalýdan qaldy, typyrlaǵan saıyn qumǵa jasyrynǵan tasbaqadaı kelmeske ketip barady, bir baǵamdasa, kún ıisi ańqyǵan topyraq keýdesine jyljyp jetipti, kókjıek taryla kelip, bes qadam jerde kilkildep tur. Arandaı ashqan aýzymen jantalasa aýa aýlady. Eń sońǵy kúsh-qaıratyn jınap: «Qurtqa, Qarlyǵa, barmysyńdar, badalǵyrlar, bul dúnıede, joqpysyńdar?!» — dep, shybyn jany shyrqyrap aıqaı salyp edi, oıanyp ketti. Alageýim eken. Qara sýǵa túsip terlegen on boıy del-sal. Kenet kisinegen ún aspan astyn alyp, qulaqty jardy. Jer tarpyǵan tulpar tuıaǵy jer solqyldatady.

Qorqynysh kúsh bere me, aǵashtan shabylǵan bıik tósekten jas jigitteı lyp etip, sekirip tústi, dambaly aǵarańdap, býyndary syrtyldap, esikke umtyldy, ysyryp tastap shyǵa kelse, tan syz bergen alakóbeń... Esik aldynda moınyn qýdaı ıirgen Taıbýryl qyryq kez jaly men kekili kózin jaýyp, jer tarpyp, oqyranyp tur. Ár tarpyǵan saıyn jeroshaqtaı jer qazady.

O toba, ajal alqymnan alǵanda talaı qyrǵynda tebingisine ter men qan qatqan Taıbýryl Muzdy muhıt túbindegi Túmennen, kók shalǵyn jaılaýdan shaýyp kelipti. Etegin basyp, súrinip jyǵylǵan shal Qobylandy Taıbýrylǵa áýpirimmen jetti, jalyn qushyp, saqalynan sý sorǵalap, eńkildep turyp jylady. Jylaı-jylaı kóz jasyn saryqqasyn, sendelekteı basyp on alty kanat aq ordasyna kirdi. Qyz Qurtqa bilem-bilem qara tolqyn shashy tósekten qulap, tańǵy tátti uıqy qushaǵynda jatyr. Batyryń bir basyp, eki basyp, jan jaryna jaqyndaı bergende, Taıbýryl taǵy da jer-dúnıeni jańǵyrtyp, shurqyraı kisinedi, as ta tók ómirdiń arýy Qurtqa oıanbady, esesine batyr selt etip, esin jınady. Qurtqanyń shashyna saýsaǵyn tıgizse, jyly tósektiń uıyqtaı tartyp ketetinin túsindi. «Toqtarbaıdaı ákeden, Analyqtaı shesheden batyr týǵan soń, ajaldy qatyn qushaǵynda emes, tulpar ústinde ushyrtyp qarsy alaıyn!» Kerege kózindegi segiz kózdi kók bolat saýyt pen toǵyz aıryq dýlyǵaǵa qol saldy, semserdi beline ildi, oń jambasyna adyrnasy ala ógizdeı móńireıtin sary sadaqty, sol jambasyna qyzyl jebeli qoramsaqty salpyldatyp ildi, kók súńgini jolaı ile ketti. Bes qarýy boıynda batyr tabaldyryq attady, áne-mine degenshe alty ógizdiń terisin alpys kún jıditip, taspalap tilip jasaǵan er-turmandy Taıbýryldyń beline kóterip saldy. Saqtıan etiginiń tumsyǵymen aspan ıegin syzyp, tulpar ústine qonǵanda, kókjıekten kúnniń qyzyl qulaǵy qyltıyp edi.

Taıbýryl qý medıen sahara dalaǵa bet túzedi.

Tórt aıaǵyn baýyryna alyp, úńilip shapqan qazanat tulpardyń qoltyǵy jazyla tústi, jel taraǵan jaly batyrdy bútindeı kómip qaldy, tańmen talasa ushqan qus sonaý, sonaý taban astynda... Álden ýaqytta mańdaıdan urǵan jel daýylǵa aınaldy. At tuıaǵynyń dúrsili estilmeıdi. Batyr at baýyryna eńkeıip edi, qara jer alystap barady... Tulpar tanaýynyń paryly ǵana talmaýsyraǵan tańǵy tynyshtyqty buzady.

Aspan astyn ala sypyrtyp ushqan Taıbýryl keń oralyp kelip, aýyl tóbesinen úsh aınaldy, qulyndaǵy daýsy quraqqa shyǵyp, úsh ret kisinedi de, kók zeńgirge kólbep kóterile berdi. On alty kanat aq ordadan shashy burqyrap atyp shyqqan Qurtqa kelinshek kúnnen kózin qalqalap áýege qarady, tap-taza aspan betinen eshteńeni oqı almady, tek shurqyraǵan qulyn kisineý shyrqap barady. Alpys kún boıy kún men jelge tıgizbeı aq kıizge orap, qulyqtyń sútin berip baqqan Qurtqadaıyn anasymen Taıbýryl osylaı qoshtasyp edi.

Aýyl-aýyl arasy qosylyp, saıyn dala ultaraqtaı taryldy. Sol mezette Taıbýrylǵa til bitti, astyńǵy erni qybyrlap, ústińgi erni jybyrlap, búı dedi: «Batyr ıem, ajal alqymnan alǵanda, kókke ádeıi alyp ushqanymdy sezdiń be, sezbediń be? Ajaldaı albasty men ıreńdegen jylanǵa bul ǵumyrda áýege kóterilý joq, kók zeńgir kún men aıdyń, jypyrlaǵan juldyzǵa aınalǵan batyrlar men jaısańdar rýhynyń mekeni, sol rýhtardyń túpsiz molasy men jer arasynda adam máńgi qartaımaıtyn, jer betindegi qybyrlaǵan jan-jándik úsh júz jyl jasaǵanda bir-aq jasqa qartaıatyn keńistik bar, biz sol keńistiktiń qaqpasyna kelip qaldyq. Jigittiń suńqary — sen, dara tuıaqtynyń tulpary — men kúnderdiń kúni, jyldardyń jyly, ǵasyrlardyń ǵasyryna deıin osy keńistikti aınalyp ushyp, el ómirin alystan baqylaımyz. Sen kóziń tirisinde ańyzǵa aınaldyń. Qaıraty kaıtqan, semserdi salańdatyp beline ilse de, silteýge ál-kúshi joq bıt kóz shal Qobylandyǵa budan bylaı jer betinen oryn qalmaıdy, seniń ornyńdy ańyz basqan, adamzatqa tiri batyrdan góri onyń rýhy men ańyzy kerek. Sol sebepti seni jeti qat aspannyń ar jaǵyna alyp ushyp baramyn. Ańyz ben jyrǵa aınalǵanymyzdyń basy osy deı ber. Bizge ólýge erte, áli erte... Máńgi-baqı at ústinde ótetin bul taǵdyryńa táýekel deımisiń, batyr ıem?»

Shar bolat kún jarqyrap tur, toǵyz aıryq dýlyǵada toǵyz kún, kók bolat saýyttyń segiz kózinde segiz kún, kók súńginiń ushynda taǵy bir kún, altynmen aptalyp, kúmispen kúptelgen erdiń qasy, ómildirik, quıysqanǵa bir-bir kún qonypty, nesin aıtasyń, tulpar men batyr jarqyraǵan juldyzǵa aınalǵandaı. Taban astynda úlpershek bulttar kóship barady, elp etken jel joq, naǵyz peıishtiń ózi. Qapylysta jatqan jerinde tarpa bas salǵan arsyz ajaldan qutqarǵan tulparǵa esepsiz rıza Qobylandy: «Nar táýekel!» — dep saldy.

«Boldy...— dedi kisinegen Taıbýryl.— Qalǵanyn menen kút! Arǵy jaǵynan kezdiń kezinde ózim aıan beremin».

Qara qypshaq Qobylandy men Taıbýryl qazaq aspanynan osylaısha oryn aldy. Ekeýi tas tóbedegi juldyzdan alqa monshaq taqqan qara kúńgirt ǵaryshta isi joq, eki kózderi saıyn dala ústinde...

Dalanyń tútini birde túzik, birde qısyq ushty.

Áýeli aqar-shaqar bala egizdep ósip, mal segizdep kóbeıip, araz bitisip, týys qushaq jaıyp qaýyshyp, jalpaq jurttyń aıdarynan jel esti. Keler bir zamandarda el ishi nildeı buzyldy. Atqa mingen urpaq qylysh jalańashtap, jetse jaýǵa, jetpese ózdi-ózine siltesti. Dala qan sasydy. Quıryq-baýyr jesip, bitim suraǵan halaıyq aýyl shetine shyqpaı jatyp, bir-birine qaıta qamshy kóterdi. Aspandy astarlaı ushqan Qobylandy jaýǵa shapqan perzentteriniń qıqýyna qıqý qossa, álgi pendeler keler mezette bir-biriniń jaǵasyn jyrtyp, býyndyra bastaǵanda, kimniń soıylyn soǵaryn bilmeı sasty: yrǵasqan eki jaq ta batyrdyń óz nemere, shóbere, nemeneleri edi.

Osynyń bári zaýal zamanǵa kórinipti...

Kún sońyna erip qaptaı shapqan qaptaǵaı qalyń jońǵar saıyn dalany tý-talaqaı etip, shaýyp aldy, qyz kúń, ul qul boldy, erler jer jastandy. Aspanǵa jetken ý da shý batyrdyń túńlikteı qulaǵyn tundyrdy. Áýege kóterilgen býdaq-býdaq shańnan batyr túk kórmedi. Saqalynan jasy sorǵalaǵan ıesiniń múshkil halin Taıbýryl aıtqyzbaı bildi, tuıaǵyna shań juqtyrmaǵan asyl janýar tizgin qaǵýdy kútpedi, kólbeı tómendep, jerge qudıdy...

Kilkigen shańdy jaryp ótkesin-aq kórdi — qabyrǵasy sógilgen eldiń jaý júrek, namysqoı jigitteri samsaǵan sary naızaǵa qaraı quıǵyta shaýyp barady...

Aıqas bastaldy...

Samuryq qustaı dúrildep ushqan Taıbýryl shaıqas dalasyn jaıqap ete bergende, batyr da arystandaı aqyryp, attan salsyn kep, aıqaımen bolsyn, tas túlekteı túlegen sarbazdardyń kókiregine dem úrledi, aıqasqa aralasa almaı tistengende tisi syna jazdady; jer betindegi tirlikten ketken batyr maıdanǵa bel sheship túse almaıtyn: tabany topyraq ıiskese bitti, marǵaý asyp kete baratyn. Amal joq, bir aǵyp ótkende naızasy qaq bólingen bir kógen kózge qyryq kez súńgisin laqtyrdy, qaıta oralǵanda qylyshy maıyrylǵan sen tur, men ataıynǵa qynabynan jaı otyndaı jarqyratyp sýyrǵan semserin tastady, endi bir jalań tóstiń saýytynan basqa kemshini joq eken, qolma-qol segizkózin sypyryp berdi, qoramsadaǵy jebesi taýsylyp, alaqtaǵan taǵy bir julymyrǵa shirene tartqanda, jeti qabat kıizdi kókteı ótip ketetin jebesin ýystap shashty...

Esin jıyp, ańdap baıqasa, alty jigit qosylyp tarta almaıtyn sary sadaǵy men jalǵyz qyzyl jebe qalypty, qara qazan, sary balanyń qamy úshin bastan qulaq sadaqa dep sadaǵyn sypyra berip edi, at baýyryna qulaǵan jaý bet-betine jan saýǵalap, tym-tyraqaı qalyp barady eken.

İs bitip, jaý ketkesin Taıbýryl da tike aspanǵa saldy. Qas qaǵymda batyryńnan áli ketip, kózi alaqtap, lezimde saqal-shashy qýdaı aǵaryp barady; almastaı tartqan jer jalmaýyzdan tezirek alystamasa, ólim saǵaty tym jaqyn edi.

Attan sala-sala batyr da, ala quıyn ushqan tulpar da ábden qajypty; jarqyraǵan aq shaǵyrmaqqa kóterilgesin-aq, ekeýi de qalyqtap ushqan kúıi qalyń uıqyǵa ketti.

Batyrdyń uıqysy jer basyp júrgende alty kúndik edi, qarttyǵy men ashyq aspan men káýsar aýa, qıqýdan qalǵan qaljyraý bar, bul joly ǵasyrdan ǵasyrǵa ulasty.

Qalǵyǵan batyr áldebir ǵalamat shýdan oıandy. O toba! Qaqtalǵan kúmisteı uzyn súıir súńgi ǵaryshqa tike kóterilip, zaýlap bardy. Álgi ǵalamat jarqyraǵan jalyny shubala kirpik qaqqansha, juldyzdarǵa aralasyp, joqqa aınaldy. Batyr jaǵasyn ustady. Sonan soń álgi ári jalyn, ári kúmis súńgi atylyp shyqqan jer ústine kóz saldy.

Dala shirkin alaqanǵa salǵandaı jarqyrap jatyr.

Jer ústi tanymastaı ózgeripti. Áýeli basta bóten el me dep edi, joq, báz-baıaǵy Alataý men Qarataý, Altaı men Atyraý... Soltústikke qaraı kósilgen Ertis pen Syr, tústikke moıyn sozǵan Edil, Jaıyq tulpardyń jalyndaı kúltelenip lekip barady. El irgesi bútin... Biraq tirshilik túri men yńǵaıy basqa. On alty qanat aq ordany on oraıtyn bıik-bıik úıler áýege órleıdi. Aınalasy at shaptyrym shaharlar... Shahar-shahardyń arasynda shýalshyndaı up-uzyn temir kúımeler qyshqyryp qoıyp zaýlaı zymyraıdy. Aýyl-aýylda taıynsha turpattas tórt dońǵalaqty temir janýarlar josyp júr. Aspanda gújildep ushqan temir samuryq qustar qaıshylasady, óris toly tórt túlik mal. Ózen, kól teńiz betin temir qaıyqtar tilgileıdi. Baıaǵy jylap-syqtaǵan qazaq shyrqap án salǵandaı. Aq quba, sary shashty elmen qoıyndasyp-aralasyp ketipti.

Batyr aıran-asyr.

At — erdiń qanaty, alaıda attan asyp týǵan Taıbýryl tulpar Qobylandy halin aınytpaı uqty. Astyńǵy erni jybyrlap, ústińgi erni qybyrlap sóıledi, sóılegende búı dedi: «Dat, batyr ıem, dat! Anaý-anaý zamanda: «Qalǵanyn menen kút, arǵy jaǵynan kezdiń kezinde ózim aıan beremin» degenimdi umytpaǵyn. Haq shyndyqty aqtaratyn kez, mine, búgin týdy. El ózgerdi, zaman ozdy. Jańarǵan el de, jer de jatyń emes, baıaǵyda jaýdan arystandaı alysyp, jolbarystaı julysyp qorǵap qalǵan nemere, shóbere, nemeneleriń... Jaıqalǵan jalpaq jazıra da óziń talaı shańdatyp shapqan saıyn dalań. Besikten beliń shyqpaı jatyp, qolyńa naıza alyp, atqa mindiń, týǵan jerińdi jat kárinen qasyq qanyń qalǵansha qorǵap baqtyń. Sonyń bári zaıa ketpedi, mine, taban astynda kún súıgen dóńgelek dúnıe jaılap aınalyp jatyr. Meniń de mańdaıym aǵynan jarylypty: tiktep tıgen tuıaǵym tas ılegen údemeli shabysym anaý júıtkigen temir kólikterge daryǵan, ushqan qusty aýzymen tistegen saıypqyrandyǵym kúmis qanat samuryqtarǵa qanat bolyp baılanypty. Baqytty urpaǵyń qas batyrlaryn umytpapty, shyqqyr kózim aldamasa, áne, anaý qoı kózdep turǵan qaradomalaqtyń qonyshynda quran kitap qystyrýly, kitap muqabasynda sen jaýǵa jasanyp umtylsań, tanaýy paryldap men aǵyp bara jatyrmyn. Bul dúnıege aıtar endi qandaı aryz-armanyń bar, batyr ıem, aq júregińnen aqtarylshy, káne?»

Jer betin sholǵan batyr: «Aryz da, arman da joq, Taıbýrylym!» — dep, kúrsinip saldy.

«Armanyń joq bolsa, bul dúnıege qaryzdar da emessiń, Qobylandym! Bizdiń mindet osymen aqyr-taqyr bitken sekildi. Mindet bitkeni — dám-tuzdyń taýsylǵany. Úrim-butaqqa budan bylaı aıqaı-súren, maıdan emes, beıbit ómir kerek. Beıbit ómirdiń uly jyry biz emin-erkin jaılaǵan aq shaǵyr álemge de jetti. Sadaq pen qoramsa, qıdalasqan qylyshtyń qıqaǵyn jumyr jer endi kótere almaıdy. Endeshe, ekeýimiz Aqshaǵyr dúnıeni tastap, odan da joǵary juldyzdarǵa betteımiz, aty bar da zaty joq rýhqa aınalamyz. Biz ketsek te eńiregen er men toqpaq jaldy tulpar týraly jer betinde uly ańyz qalady, ókinish joq, joq, joq... Batyrym, uly sapar aldynda sál tómendep, kól-kósir týǵan jerdi aqyrǵy ret aınalaıyq ta, bet-álpetin júregimizge jazyp, qara kózge tundyryp ala keteıik...»

«Myna as ta tók ómirge batyrlar keregi joq pa? Batyr ataýlynyń sońy men bolǵanmyn ba?» — dedi aq saqaly at jalyna aralasqan shal tamaǵyna tas tyǵylyp.

«Kerek, kerek bolǵanda qandaı! Kerek batyr, beıbit batyrlar, áne, oıda egin egip, qyrda mal baǵyp júr. Olardyń izin basatyn, olardan góri rýhy bıik bolashaq batyrlar shesheleriniń jatyrynda týlap jatyr»,— degen Taıbýryl quıryq-jaly sýyldap, jerge jaqyndaı berdi. Jolaı kúmis qanat samuryq qustyń biri tulpardy qaǵyp kete jazdap, qańǵalaq oınap baryp, áýpirimmen áreń boı túzedi. Yǵy-jyǵy bir qalanyń ústinen ótkende tunyp turǵan shań men qońyrsyq aýaǵa Taıbýryl tunshyǵa jazdady. Mine, sulý qyzdyń belinen baıqaýsyzda túsip qalǵan kúmis beldikteı jarqyraǵan uly Ertis, Ertisti jaǵalaı jatqan bydyrqaı-bydyrqaı Tarbaǵataı taýlary... Baýyrsaqsha shashylǵan aqtyly qoı... Áne, kertesh-kertesh taýlar qorshaǵan ken jazyqtyń qaq ortasynda tórt dońǵalaqty temir kólik kúnge mańdaıyn tosa mańqıyp tur. Taıaq tastam jerde shabdar bıe qarny shermıip, kózi shatynaıdy, dáý de bolsa áne-mine týady-aý... Temir kóliktiń qamshylar jaq qalqasynda qarańdaǵan úsh jigit bir turyp, bir otyryp, jińishke qara kóseýdi alǵa álsin-áli sozady. Anadaı jerde aı múıiz, aq quıryq arqar jez qarmaqtaı ımıe qalypty. «Meniń zamanymda arqar adamnyń yǵynan ótpeýshi edi, bul eldiń taǵy ańy qaıtedi, eı?» Batyr jaıqap óte bergende, jińishke kóseýdiń aýzynan tınámdeı jalyn jarqyldap, tańq etti. Tynysh turǵan arqar shorshyp tústi. Jer basyp júrgen kezde kún astyndaǵy Shyń jerinde bir jótelgennen qaldyrmaı alystaǵyny múrdem ketiretin ot qarý jasalypty dep estip edi, mynaý sol eken. Ol ol da, qashpaı turǵan arqardy myna úsh paqyr nege oqtyń astyna alady? Qolǵa úırengen ańdy atqylaý túgil, ıilgen basqa qazaq qylysh kóterýshi me edi? Sóıtkenshe arqar úsheýine sanamalap basyp jaqyndaı berip edi, qara kóseý atylatyn qara shubar jylandaı qaq shekesine úńile qaldy. Batyrdyń basyna qan quıyla jazdady. «Záýzattaryńdy! Adamnan pana izdegen taǵy ańdy oqqa baılaǵandy qaı atańnan kórip eń? Taý erkesin senderge qor qylǵansha, ózim jer jastandyraıyn».

Batyr qoramsaqqa qol saldy, bir salǵanda mol saldy, dara qyzyl jebeni adyrnaǵa tiredi de, arqardyń qaq júregin kózdep turyp: «Ań da bolsa qaraǵym-aı, endi qaıteıin, obalyń anaý úsh mundarǵa!»— dep, tartyp jiberdi. Batyr tartqan jebeniń keri serpigen tepkisinen Taıbýryl teńselip ketti, jaı oǵyndaı jarqyraǵan qyzyl jebe arqardyń júregin kókteı ótip, jeti qat jer astyna sińip joǵaldy. Arqar tyrapaı asty.

Taıbýryl da bul kezde tike aspanǵa shapshyǵan, temir kólik te, teńkıgen arqarǵa qaraı júgirgen úsheý de kishireıe kelip, mıdaı aralasyp, bite qaınasyp ketti. Bulttan óte bere batyr: «Qap! — dedi.— Úsh mundardyń qolynda qaıda kózdese, sonda ot pen ólim shashatyn qara kóseý qalyp qoıdy. Aqymaqtyń qolyna qarý tıse, qatynyn qorqytyp oınaýshy edi, áıteýir, aman bolsyn pále-jaladan qaraıǵan halyq, ózderi de jer basyp júrsin...— Kúrsinip saldy.— Batyr ataýlynyń sońy men bolǵanmyn ba?»

Dál osy kezde jazyqtyń shyǵys jaq qanatyndaǵy qystaýdan jas náresteniń ińgálap jylaǵan ashshy daýsy jer jardy. Demde bala shyryly aspan astyn sharlap bara jatty. Qobylandy men Taıbýryl bulttan asyp, ǵaryshqa kóterilgen saıyn qýatty daýys álsiregenniń ornyna kúsheıe tústi. Uıqy meńdep, qalǵı bastaǵan Qobylandy sala qulash appaq murty jybyrlap, jaılap jymıdy: «Daýsynyń ashysyn jamannyń! Analyqtaı aıaýly sheshem baıaǵyda: «Sen jerge shyr etip túse qalǵanda, týyrlyqtyń túndigi daýyl turǵandaı jelpildep ketti»,— dep edi. Myna batyryń odan da asyp tústi.— Oıǵa ketińkirep qalyp, bir ýaqytta kúbir etti.— At tuıaǵyn taı basar. Kelgen eken dúnıege taǵy bir batyr bala. Baýyń berik bolsyn!»

Jazyqtyń qaq ortasynda qalǵan shabdar bıe qulyndady ma, sol tustan jas qulynnyń shińgirlegen úni jetti.

Moınyn eminip ilgeri sozǵan Taıbýryl da: «Uzaǵynan súıindirsin, tuıaǵymnyń synyǵy!—degende, astynǵy erni jybyr, ústińgi erni qybyr etti.— Biz ólmeıdi ekemiz... ólmegen ekemiz...»

Bıiktegen saıyn kún kókjıekke qaraı domalap, aspap kúńgirt tartty. Quıryq-jaly taralǵan Taıbýryl tulpardyń ústinde teńselgen qara qypshaq Qobylandyǵa endi jerden góri juldyzdar jaqyn edi.

Attyly adam juldyzdarǵa aralasty da, Qus jolyna túsip, kelmeske ketti.

* * *

Saqı Súkeńdi, Súleı shaldy adam tanyǵysyz: sıren saqal-murty jyltyrap, emen-jarqyn kóńildi otyr, jol-jol tereń ájimderi jazylyp, taıazdap ketken. Elektr jaryǵyna shaǵylysqan almas bákisi bylbyraı pisken bastyń shekesinen bir, qulaq tusynan eki shyǵyp, jaltyldap oınaıdy, al qos qanatynda moldadan dáris alǵan baladaı Eltaı men Sárál montıyp-montıyp otyr.

— Jer túbinen aryp-ashyp kelgen kúıeý balasyń, má, tóstik!

Eltaıdyń aldyna maıy eki eli tóstik aýnap keldi.

— Sáráljan, aıaq-qolymyzdy uzartqan bel balam syn, sen bolmasań Keregetas pen Sýyqsaıdaǵy shal-shaýqan qalaı kúneltedi, ony qoıshy, qyl aıaǵy qap-qap jańalyq ákeletin uzyn qulaǵymyz ózińsiń. Má, shyraǵym!

Sáráldiń qolyna erbıgen kúıik qulaq tıdi.

— Al, báıbishe, qaryndas qaýymnan boıyma qýat quıyp, ózegime nár bergen baýyr etim óziń bolasyń, qur otyrma.

Jyly-jumsaq maıy aralas baýyr et Sarqyt apaǵa jónedi.

Áýeli maıy kilkigen ystyq sorpa, sońynan kúreń Qyzyl shaı keldi, shamadan keıin aýyz, qol shaıǵan alqa-qotan jurt toq basyp, júkten qulatqan bir-bir jastyqty qoltyqtaryna basyp jatyp qaldy.

Syr kiltiniń syldyraıtyn urymtal tusy... Eltaı osynaý marǵaý shaqta jaq ashty.

— Sizderge myń da bir raqmet! Alǵysymdy aıtyp jetkizý qıyn... Bárińizge de... Men búgin elge qaıtaıyn. Eger ruqsat bolsa...

Suńǵyla shal anyq sezdi — doǵaldaý, áıtse de jan júrekten qaınap shyqqan týra sózdiń tórkini áride jatyr, tún qatyp, túsi qashyp, qalaǵa qaıtqaly otyrǵan kúıeý balanyń túpki nysanasy — jaqyn da bolsa alys Qarashash... Tekemetke úńilip jatty da, túregelip maldas quryp otyrdy. Aq batanyń aıtylar kezi osy — ony da uqty. Basyn kótermesten kúńk etti.

— Eliń, jeriń osy emes pe?— Jalpaq jurtqa jaǵalaı qarady.

Eltaı:

— Aınalyp kelgende tabar túpki qazyǵym dala bolsa da, tas qaınatar jerim — dala. O jaqta da el bar, izdeıtin dos-jaran... bar,— dep bógeldi. El, dos-jaranǵa Qarashashty oısha qosty.— Sárál qazir sovhoz qaıtady, joldan qalmaıyn.

Súkeń de berispedi.

— Kún astymen kelip, tún jamylyp jortasyń ba? Nege asyqtyń... ot ala kelgendeı?

— Asyǵatyn jastamyn, ata,— Óz-ózine tańdanyp, sál toqtaldy — Keregetasqa kelgeli «ata» degen úlken sóz aýzyna alǵash túsipti.— Tún jamylyp, tús qashyp jortatyn shaq — jıyrma segiz jastamyn. Aq sapar aldyndamyn!

Atasy: «Osy... shynymen tomaǵa-tuıyq tomyryq kelip, úsh kún qatarynan únsiz tistenip eńbek etken bala ma, joq pa?»— degendeı toqtalyp qarady. Murtynyń ushyn tistelep, oı keshti. Oı arty tolqý-tolqý sóz ıirimi, tamaǵyn kenedi, sabyrmen sóılep ketti.

— Ne deıin? Nıetiń durys deımin. Azamattyń ár kúni jylǵa azyq, qaırat, kúsh barda jol júrip, el kórip qal. Qalma Sárálden. Taǵdyr tolqyny qýalaǵan bala ekensiń, eseıgen kezde týǵan topyraǵyńdy bastyń, ol da, bile bilseń, úlken jigittik. Kórdiń, bildiń, týǵan jerdiń topyraǵynda aýnadyń. Túıgen pikiriń ishińde. Eńbektiń tor sholaǵyn tepeńdetip bara jatqan ata, áje, aǵa, apalaryńdy, qurby-qurdastaryńdy jolyqtyrdyń. «Eńbektiń baǵy janǵan jerde boldym, el shańyraǵy bıik, bosaǵasy berik» dep barǵan jerińe duǵaı-duǵaı sálem aıt. Jolyń qutty jigit ekensiń, Aısha kelin qol-aıaǵyn baýyryna aman-esen aldy, nemerelimiz, shabdar bıe qulyndady, tulparly boldyq. Japabaı jaman nemege qulyndy atap ta qoıypty. Kóp sóılesek te, ómirden ún-túnsiz ketip bara jatqan qarttarmyz, qıys kelsek, kóńilińe dyq alma. Kúıeý balań bar degendi estisem de, kózim kórgen joq, ishińe kirip shyqqam joq, kóńil kúpti edi, kúdigim seıildi. Oraı da boraı soqqan otamaly seıiltti. Mana óriste Japabaı ózin, týraly biraz syr shertken. Ókpeń óshkenshe qolǵabys tıgizip, qamaý terińdi alypsyń. Rızamyn. Eńbekpen egiz jan ekensiń — bizge sol qanaǵat.— Demigin basqandaı sál tynystady da, qaıta qaryshtady,— Kórshi-qolań shaqyryp, toı, tileý jasaıtyn jónim bar edi. Otamalydaı túsi sýyq qonaǵymdy ólim-jitimsiz shyǵaryp saldyq, seni biz tanysaq, sen bizdi tanydyń, toı degeniń sol. Keregetastyń úlken toıy alda. Anaý qarshadaı qyz ekeýiń qol ustasyp kelgen kúni jasyl jaılaýda ótetin ulan-asyr toı... Úsh uldyń ornyn toltyrǵan Qarashashym úshin, jer astynda jatqany, jer basyp júrgeni bar, tórt balama besinshi bolyp qosylǵan sen úshin jıǵan-tergenim pıda. Kempir!— Sarqyt sheshege ıek qaqty.— Ákel álgińdi!

Ornynan bappen turǵan ájeı júk artynan jol-jol ala qorjyn alyp, ortaǵa qoıdy.

— Dos-jaranyńa, kelinshegińe sálem-saýqat. Keleshekte eki araǵa júretin dámniń basy osy bolsyn.

Eltaı ornynan tez turdy — úlkenniń ruqsaty kerek edi, bul da ata kórmegen, oq jonbaǵan jetimdiginiń bir belgisi. Seldir murty selkildep jymıǵan Súkeń oǵan túk qynjylmady, kúıeý balasy salt-sanany bilmese de, týra sózdi, aq júrek jigit —til-kózden saqtasyn! Tór úıge asyǵys kirgen Eltaı tósek astynan portfelin dyryldatyp súırep alyp shyqty. Úsh kúnnen beri ıesiz qalǵan portfelge pyshaq júzi shań juǵypty, jeńimen osyp súrtip tastaıyn dep oqtaldy da, ońaı aınydy — týǵan jerdiń shańy ǵoı, ózimen birge qalaǵa kete barsyn. Ortańǵy úıge kirdi de, portfeldiń tistesken jaǵyn jazdy. San alýan qaǵaz kámpıtterdi aqtardy.

— Qalanyń qatyrlaq dámi, ata. Otamalynyń dyrdýymen júrip umytyp ketippin.

Aǵashtyń tamyryndaı sińirli saýsaqtarymen kámpıttiń qundaǵyn ebedeısiz ashqan Súkeń tisine basty: kámpıtsiregeni shamaly, kúıeý balanyń kóńilin qımady.

— Raqmet, qaraǵym. Eskergenińe raqmet! Balamdy taýyp bergen otamalyǵa myń da bir alǵys. Jyl on eki aıda bárimizge sondaı bir burqaq keregi kerek,— dep, qoıly aýyldy teńseltip ketken aq boran tap bir joldasyndaı eljireı sóıledi.

«Balam!»... Eltaı tómen qaraı qoıdy. Besikten beli shyqqaly ekinshi ret estigen sózi. Ótken qara kúzde Vıktor Vıktorovıchtiń aýzynan alǵashqysyn estidi. «Balam» Degen meıirban sóz arnap aıtylmaǵasyn, keıde ózin dúnıege jigit qalpynda salaq etip kele salǵandaı sezinetin. Jıyrma segiz jasqa deıin ákesiz ósip, ózi ákelikten dámetip otyrǵan salaýatty shaǵynda bir emes, eki birdeı atany, orys pen qazaq shalyn taýyp alamyn dep oılap pa.

— Sońǵy jyldary adamdardan alystap, jalǵyzdyqqa jaqyn júrýshi em. Qyz qala ketkeli tipten júdedim. Bar ekenmin, tamyrym tereńde jatyr eken, bir sheti Keregetasqa, ekinshi sheti Almatyǵa tamyr jaıyppyn,— dep tebirengen qart qaıta shymyr tartyp, temir minezine basty.— Qamshy sabyndaı qysqa úsh kúnde Keregetas pen Sýyqsaıdan keleshekte ájetke jaraıtyn ne taptyń, balam, sony aıtshy?

Shaldyń byj-tyj júzine qaımyqpaı týra qaraǵan Eltaı baıaý, anyq sóıledi.

— Taptym... Sizderdi taptym, eń úlken tabysym sol.

— Áýmın, jortqanda jolyń bolsyn! Attan, balam. Jol alys. Barar saparyń aýyr bolsa, qaıtar jolyń jeńil. Dalada biz barmyz, jer basyp júrsek bermeımiz shebimizdi. Shárge de eńbek qat, ol da Otannyń bir kindigi, tart qalaǵa. Atańa nálet túsi sýyq soǵysty sender kórmeńder, aq batam osy. Jamandyq bizge qalsyn, kúter jaqsylyq, tosar úmit senderde. Qozǵal, Sárál!

Shal jer taıana túregeldi.

Eltaı qoparyla túregelip, syrtqa aqtarylǵan adamdardyń aǵynyna ilesti. Oń aıaǵy tabaldyryq ústinde, sol aıaǵy ishte, jelbegeı plashty balany toń-torys qarsy alyp, endi, mine, úlken úmitpen uzaq jolǵa aq batasyn berip, shyǵaryp salǵan úı ishine — Qarashash ushqan uıaǵa sońǵy ret kóz tastap edi, dir etti: Sarqyt shesheı bólmeniń qaq ortasynda qos alaqanyn jaıa keýdesine salyp, tiginen tik tur. Únsiz janar mundaı ýytty bolar ma, uıattyń ystyq qany betine dýyldap shapty, kilt burylyp, enesine taqaı berip edi, mańdaıyna qatqyl da qurǵaq erin tıdi, adam emes, tas súıgendeı sál titirkendi.

— ...Pále-jaladan saqtasyn!

Qarıa teris aınala berdi. Sheshek atyp, gúl jaınaǵan on jeti jasynda taǵdyr shirkin tonyn teris kıip, kúlkisi kómirge aınalǵan beıbaq Sarqyt qyz... Betin ary buryp, bul ómirden qanyn ishine tartyp ótip bara jatqan Sarqyt ájeı... Muny jazbaı uqqan Eltaı kóńiline kir almady, ondaı ońǵaq haldy eki jastyń birine jetpeı jatyp, ózi de basynan ótkizgen, muny uqqan adam basqany da keshire de biledi, ózi de sol túsiný men keshirim izdep, tún qoınyna kirip joǵalǵan aıdaý qara jolǵa túsip bara jatyr.

Tysta qazannyń qara qaqpaǵyndaı tún tosyp tur, jo-joq, beker qorqypty, shalqasynan jatqan esikten quıylǵan sáýle bar, mashına shamy bar, esik aldy jap-jaryq. «Al, qozǵalaıyq!» — degende, elden buryn syrtqa portfel men qorjyndy súıreı umtylǵan Sárál, óz isine adal da tıanaqty Sárál mashınasyn ot aldyryp, qos faryn samaladaı ǵyp jaǵyp qoıypty. Topyrlaǵan jurt temir tulparǵa aǵyldy. Jer basyp kele me, áýemen ushyp kele me, anyq-qanyǵy Eltaıdyń esinde joq, óıtkeni oń qarynan Súkeń ustaǵan, al sol qoltyǵynan, qashan oıanǵany belgisiz, Alshaǵyr súıemeldepti. Ol taǵy da ólgen ákesi Sypataıdyń, sheshesi Qyrmyzynyń, tiri ákesi men sheshesi Vıktor Vıktorovıch den Álfıa Iýlaevna, Bıbish apa, Japekeń, Darıǵa jeńgeı, qamshy sabyndaı qysqa taǵdyr jolynda azdy-kópti sebin tıgizip, kóptep kómektesken óli, tiri jandardyń demeýin anyq sezdi, solar arqyly kúńirenip kún astyna tartqan jetpis jeti ata-babasy, búgingi qaryndas qaýym, el men jer kókiregine kúsh darytty.

— Baqqanym mal, mekenim qojyr-qojyr taý men tas. Taýda oınaǵan qart maraldyń dám-tuzy taýsylsa, súıegi kóp tóbeniń birinen tabylar. Buıyrsa ekeýińdi Keregetastyń túbinen tik turyp qarsy alamyn, buıyrmasa maqshar dúnıege deıin qosh!

Bul, árıne, Súkeń.

Kabına esigi sart jabyla bergende ishten:

— Kezdeskenshe kún jaqsy, ata, apa! Kezdeskenshe, Alshaǵyr, Aısha! — degen sóz umar-jumar atyldy.

...Saýly ingendeı bozdap, aýyr yrǵalǵan mashına qystaqtan oıpatqa yldılaı bergende, sol jaǵynan:

— Keregetasqa jetkizip salǵanymdy, Keregetastan alyp qaıtqanymdy Qarashashqa jetkizersiń, — degen ólsheýsiz sharshaǵan qarlyǵyńqy daýys estildi. Jalt qarasa, Sárál kózimen jol sorabyn jep otyr.

— Aıtaıyn, Sárál, aıtqanda qandaı...

Mashınanyń keń jazyqty sharlaǵan jaryǵy tóbelerdi túrtkilep oıatty, qaraǵan, tobylǵy, shı bastary jan bitkendeı jybyrlady. Jol shetinen bulyń-bulyń áldekimder qol bulǵaı ma, qalaı? El men jerge endi endep kire bastaǵan jas ulanǵa sát sapar tilegen óliler men tiriler...

Qundaqtaýly bala kótergen Aısha men Alshaǵyr...

Jas qulyn jetektegen Súleı, Japabaı aqsaqal...

Qozy kótergen Darıǵa jeńgeı, Sarqyt, Bıbish ájeıler...

Áne, aıaǵy jer syzǵan uzyn boıly, temir telpekti, muzdaı saýytty Seri at ústinde qarańdaıdy. Qasyndaǵy esek mingen tapal bireý qalpaǵyn julyp alyp, sát sapar tilep, bulǵap tur. Don Kıhot pen Sancho Pansa... Onyń ber jaǵynda bas súıekke úńilgen bireý muńǵa batyp, tizerlep otyr — dat prınsi! Qozynyń basyn súıep, egilgen Baıan sulý... Otyz jasynda orda buzǵan Shoqannyń shashy jelbirep, alystap barady. Isataı, Mahambet, Qurmanǵazy at ústinde ereýildeıdi. Abaı aýyr-aýyr teńseledi. Jambyl, Muqaǵalı jyr tógedi. Qol ustasqan jap-jas qyzdar — Álıa men Mánshúk... Ań terisinen keýdeshe kıgen, sabalaq shash adam, jasqana-jasqana oılanǵandaı... Ispan jerindegi Áltamıra úńgirine adýyndy kúsh-qýatqa toly, ǵajaıyp buqany salyp ketken alǵashqy qaýymdyq qurylystyń álsiz de kúshti pendesi, sýretshilerdiń babasy bul kisi.

Mine, Esik qorǵanynyń tóbesinde Altyn kıimdi adam oıǵa batyp tur...

«Mańdaı aldym belgili, artym qalaı?» — degen sekemmen eńserile burylyp, mashınanyń artqy áıneginen úńilip edi, qadaý-qadaý jaryǵy juldyzdarǵa aralasqan qystaý áýege kóterilip bara jatyr... Ol ózin jıyrma segiz jasar qylshyldaǵan jas jigit emes, myń, eki myń, on myń jyl jasaǵan qaýsaǵan qarttaı sezindi. Adam ata, Haýa ana bastaǵan tirshiliktiń bir jetim botasy — ózi bosandyq bildirse, sol bir aıshylyq alys jolǵa teń uly kerýen úzilip te ketkendeı eken. Eltaıdyń eshbir isi aıaqtalǵan joq, tek bastaldy, Qarashash alysta, qolyna budan bylaı qalam ala ma, joq pa, ol da ázirge jumbaq, tek týǵan topyraqqa taban tirep, atqa mindi — bar mázireti men jubanyshy sol. Jáne de mashına men qystaý arasynda kólkigen qarańǵylyq betinen myń jerden bir-birin qıyp ótken mıllıon izdiń shıyryn shaldy, sol izdiń kez kelgenin ushyǵynan ustap, jazyp kep jiberse, aspandaǵy aıǵa jetkendeı tym uzaq-uzaq, aıshylyq alys joldy ólsheýge bolatyn uzyn eken...

1982-84 jj. Almaty.

---