InfoHub Logo

Erte erte ertede, Ymeı taýynda aq jylan men jasyl jylan ómir súripti. Myńdaǵan jyldar ótken soń bul eki jylan eki sulý qyzǵa aınalypty. Aq jylan ózine Báı Sý Chjyn, jasyl jylan Sıaý Chıń degen at qoıady. Olar apaly-sińliler bolyp, kúndiz-túni birge eńbektenip, tatý-tátti ómir súredi. Olar taý ústinde jalǵyzdyqtan zerigip ketedi. Adamdar arasyndaǵy meıir-mahabbatty ańsap, taýdan túsýge bel býyp, tabıǵaty tamasha Hań Chjoýdyń Sıhý kóliniń jaǵalaýyna keledi. Kól men taýdyń tamasha kórinisi rasynda ertegi áleminen de ádemi edi.

Sıaý Chıń: «Ápke, myna jer shynymen keremet eken. Qarashy, anaý júzip júrgen jigitter men qyzdardyń barlyǵy jup-jubymen», — deıdi. Báı Sý Chjynnyń júregi tolqyp, oılanǵan kúıi basyn ızeıdi.

Mamyr aıy. Aýa raıy qubylmaly. Qazir ǵana ap-ashyq aspan kenetten bulttanyp, jańbyr jaýady. Shomylyp júrgen adamdar jan-jaqqa qashady. Sıaý Chıń de ápkesiniń qolyn ustap, kópirdiń janyndaǵy jylaýyq aǵashtyń astyna kelip jasyrynady.

— Keshirińizder, sizder qaıda bara jatsyzdar? — dep suraıdy. Sıaý

Osy kezde qolynda qolshatyry bar jas jigit keledi. Esimi onyń Súı Sıen, jastaıynan áke-sheshesinen jetim qalyp, ápkesiniń qolynda ósken. Qazir bir dárihananyń qojaıyny. Ol Báı Sý Chjyn men Sıaý Chıńnyń jańbyr astynda sý bolǵanyn kórip, jany ashyp:

Chıń:

— Biz Chıen Tań Mınde turamyz. Siz qaıda barasyz? — deıdi. Sýı Sıen:

— Men Chıń Bo Mınge qaıtamyn. Sizder myna qolshatyrdy alyp, jańbyrdan qorǵana turyńdar, men qaıyq alyp keleıin, — deıdi de, qolshatyrdy Báı Sý Chjynnyń qolyna ustatyp ketedi.

Zorǵa degende bir qaıyq keldi, qaıyqshy: «Búgin jel qatty, qulap qalmas úshin bir-birińdi ustap otyryńdar», — deıdi. Úsheýi bir-birine jaqyn otyryp, bir qolshatyrdyń astyna tyǵyldy. Qaıyqshy: «Eń súıikti Sı Hýdyń aqpan aıynyń kúnderi...», — dep óleń aıtady. Óleńdi estip, Báı Sý Chjyn eriksiz erekshe sezimmen Súı Sıenge qaraı berdi, Súı Sıendi kóre sala erekshe sezimge bólenetinin kim bilgen, beti qyzaryp, óne boıyn ot sharpydy. Sıaý Chıń ol ekeýiniń arasynda sezim paıda bolǵanyn áýel bastan baıqap, toqtaýsyz jymyńdap kúldi.

Chıen Tań Mınge de jetse de jańbyr áli qoıar emes. Sýı Sıen:

— Qolshatyrdy ala berińiz, men kelesi kúni qaıta kelermin, — deıdi. Báı Sý Chjyn:

— Biz ata-baba arýaqtar hramynyń qasynda turamyz. Sen mindetti túrde qaıtyp kel! — dep ótinedi.

Ádemi kelbetti, jumsaq minezdi Báı Sý Chjyn Sýı Sıenniń qıalyna myqtap qona bastaıdy. Ol tipti túni boıy kóz ilgen joq. Ekinshi kúni tańerteń hramǵa keldi. Báı Sý Chjyn oǵan arnap as ázirledi. Ekeýi áńgime bastady, ǵashyqtyń tili — únsiz til, ekeýi ne aıtaryn bilmeı, únsiz bir-birine qarap, oryndarynan turyp ketedi. Báı Sý Chjynnyń beti qyzaryp, Sıaý Chıń qulaǵyna birnárse sybyrlady da, dereý bólmege bet aldy.

Sıaý Chıń kúlimsirep Sýı Sıennen:

— Biz senen jubaıyń bar ma dep suraıyn degenbiz, — deıdi. Sýı Sıen:

— Joq, — deıdi. Sıaý Chıń:

— Onda jaqsy, sen áli áıel alǵan joqsyń, biz kúıeýge tıgen joqpyz, ápkem senimen turmys qurýǵa ázir. Sen buǵan qalaı qaraısyń? — dep sińilisi tótesinen soqty.

Sýı Sıen muny estı sala qýanyshy kókke jetti, biraq onysyn bildirmeı:

— Men kelisemin, biraq men dárihanada jumys isteımin, qalaısha Sıaý Chıń men Báı Sý Chjyndy asyraımyn? — dep kúmiljidi. Sonda Sıaý Chıń:

— Biz aqsha úshin emes, jaýapkershiligi mol, jaqsy adamǵa úılengimiz keledi. Sen myna qolshatyrdy bizge qudalyqtyń joly retinde ber de, ózderiń hramǵa baryp, nekege otyryńdar, — dep bar isti sińilisi sheshedi. Sýı Sıen osylaı jolym bolar degen oı úsh uıyqtasa túsine kirmegen edi. Qýanyshy kókke jetken ol Báı Sý Chjynmen erli-zaıypty bolǵan soń Sý Chjoýǵa kóship barady.

Bir jyly Sý Chjoýda juqpaly epıdemıalyq aýrý tarap, kóp adamdarǵa der kezinde kómek kórsetilmegendikten adamdar dúnıe sala bastaıdy. Báı Sý Chjyn muny kórip, aýrýǵa ózi dári jasap, aýrýlarǵa taratty. Dári adam aǵzasyna tańǵajaıyp áser etetindikten, olardyń dárihanasyna keletin adam kúnnen-kúnge kóbeıe túsedi. Olardyń saýdasy jaqsy kóteriledi.

Bir kúni Chjensz ıan hramynyń monahy Sý Chjoýǵa kelip, dárihanaǵa kiredi, Sýı Sıen júzinen qara daq baıqaıdy da:

— Saǵan jamandyq tónip tur, áıeliń — myńjyldyq jylan, — deıdi. Sýı Sıen muny estisimen qatty ashýǵa bulyǵyp:

— Meniń áıelim maǵan erekshe meıirimdi, ol qalaısha jylan bolsyn?! — dedi de, teris aınalyp júre berdi, al kári monah artynan júrip kele:

— Seniń qulaǵyń kereń eken, aıtyp jatsam da qulaq aspaısyń! Kúnderdiń bir kúninde shyndyq sý betine shyǵady! — deıdi.

Kózdi ashyp jumǵansha talaı jyl ótedi. Bir mereke kúni Báı Sý Chjyn men Sý Chjoý úshin aýyr kún týady, apaly-sińliler ózinen-ózi qatty qınalady. Jaqyn aradaǵy taýǵa qashyp ketkileri keledi, biraq Sýı Sıen kúdiktener degen oıǵa keledi.

Sýı Sıen múldem eshnárseni bilmeıtin edi. Ol qýanyp, sharap satyp alyp, merekeni jubaıymen toılaǵysy keledi. Báı Sý Chjyn júkti bolǵandyqtan sharap ishýden bas tartady. Buny estigen Sýı Sıen odan saıyn qýanyp, merekeni tipten qatty toılaǵysy keledi. Kúıeýi Báı Sý Chjynge bir staqan sharap ishkizedi, ol ishisimen basy aınalyp, júregi aınıdy, odan ári shydaı almaı ketedi. Ol qatty qınalyp: «Janym, jolaı kórme!» — dep, tósekke baryp jatyp qalady.

Sýı Sıen áıeliniń túri ózgergenin kórip, qoryqqanynan birneshe ret áıelin shaqyrady. Ún joq. Aqyryndap tósekke jaqyndaǵanda bir úlken jylandy kóredi de, qoryqqannan jan tapsyrady. Báı Sý Chjyn Sýı Sıenniń jerde ólip jatqanyn kórip: «Janym, seni óltirgen men», — dep, eriksiz jylap ketedi. Sıaý Chıń: «Qazir jylaýdyń esh paıdasy joq, ony tiriltetin amal oılastyrý kerek», — dep ápkesin jubatady. Báı Sý Chjyn: «Kúnlún taýyna baryp, lınjyshán shóbin alyp kelse ǵana ony qutqarýǵa múmkindik bar», — deıdi.

Kúnlún taýynda bir úńgir bar sonyń tóńireginde lınjyshán shóbi ósedi, ony buǵy, tyrna qorǵaıdy. Báı Sý Chjyn túni boıy jol júrip zorǵa jetedi. Lınjyshán shóbine jaqyndaı bergende buǵy ony baıqap qalady da:

— Qaıdan kelgen peri qyzsyń?! Shópke tıme! — dep aıqaı salady. Báı Sý Chjyn:

— Bul shóp maǵan jubaıymdy qutqarý úshin kerek. Bershi! — dep tizerlep jalynady. Biraq buǵy qyzdyń sózine qaıdan qulaq assyn. Buǵy qyzdy súzýge jaqyndaǵan kezde, Báı Sý Chjyn qylyshyn ustap qalady. Ol endi burylyp kete bergende, tyrna kelip onyń jolyna bóget bolady. Bul mezette Báı Sý Chjyn shópti ustaǵan bolatyn. Shóptiń eki qorǵaýshysy eki jaqtan shabýyl jasaıdy. Arpalystan ábden sharshaǵan Báı Sý Chjyn kúshi ketip, jerge qulap túsedi.

Eki qorǵaýshy Báı Sý Chjyndy óltirmek bolady. Dál osy sátte bir shal kelip: «Boıyńda balań bar eken, seni óltirmeımiz. Shópti alyp úıińe qaıt, kúıeýińdi qutqar, taýdan túse ǵoı», — deıdi. Báı Sý Chjynnyń kózi jasaýrap, shalǵa alǵysyn bildirip, úıine qaıtady.

Sýı Sıen shópti ishkennen keıin qaıta tiriledi. Densaýlyǵy qaıta qalpyna kelgenmen, onyń esinde jylan turady, rýhy tómen bolady. Mereke kúni ne bolǵany esine túsip, áıeline kúdiktene qaraıdy. Endi qaıtyp burynǵydaı áıelimen jaqyn bolǵysy kelmeıdi. Endi jigit buryn úılerine kelip ketken monahty ádeıi izdep barady. Monah onyń kelgenin kórip:

— Meniń aıtqanym ras bolyp shyqty ma? Endi áıelińmen aıyrylys! — deıdi. Bul sózdi estigen Sýı Sıenniń bet-álpeti ózgerip shyǵa keledi de:

— Áıelim maǵan erekshe jaqsy, onyń ústine aıaǵy aýyr, qalaısha onymen aıyrylysamyn? — deıdi. Monah oǵan:

— Sen áli jassyń! Shyndyqqa tike qara! Kúnderdiń bir kúninde ol seni jutyp qoıady! — deıdi. Sýı Sıen muny estip:

— Meni qutqara gór, — dep jalynady. Monah buǵan qarq-qarq kúlip:

— Sen aldymen putqa tabynýyń qajet, — dep Sýı Sıendi ózimen birge Jın Shan puthanasyna ertip alyp keledi.

Báı Sý Chjyn kúıeýi birneshe kún boıy úıine qaıtpaǵan soń Sıaý Chıń ekeýi ony izdep, Jın Shan puthanasyna barady. Monah Báı Sý Chjyndy peri dep balaǵattap: «Kúıeýińdi endi tek kún batystan shyqqan kezde, ózender aǵysy keri qaraı aqqanda ǵana biraq kóresiń!» — deıdi.

Ashý men yza kernegen Báı Sý Chjyn men Sıaý Chıń ózen jaǵasyna kelip otyrady, bir tal shashynyń arasynan qadaýyshty julyp alyp, odan qaıyq jasaıdy. Ekeýi qaıyqqa otyryp, Sıaý Chıń qolyndaǵy jalaýyn birneshe ret jelpip qalǵanda qatty jel soǵyp, aq buıra tolqyndardyń arasynan sansyz ásker paıda bolady.

Báı Sý Chjyn monahty endi jeńýge az qalǵan kezde tolǵaǵy qysyp, amalsyz artqa sheginedi. Qaıtadan basqa amal oılastyra bastaıdy.

Tabynýǵa arnalǵan arnaıy bólmede otyrǵan Sýı Sıen syrttaǵy tarsyldaǵan dybystardy estip, eki kelinshektiń monahpen ol úshin soǵysyp jatqanyn baıqaıdy. Áıeliniń mahabbatyn aqtaı almaǵan ol ishteı qynjylady. Eshnársege qaramastan hramnan shyǵyp, áıeline keledi.

Olar qaıtyp kelgende úıi, dárihanasy barlyǵy joǵalyp ketetinin kim bilgen. Sýı Sıenniń júregi aýyrady. Ózderi alǵash ret kezdesken kópirge shyǵyp, Báı Sý Chjyn men Sıaý Chıńdi kórip, eriksiz bet-álpeti ózgerip, qatty uıalyp, kelinshegim dep bas salǵysy keledi.

Alaıda, Sıaý Chıń Sýı Sıendi kóre sala ashýǵa býlyǵady. Sýı Sıen bolsa:

— Meni qutqaryńdar! — dep aıǵaı salady. Báı Sý Chjyn:

— Meni kórýge qaı betińmen keldiń?! Adal emessiń! — dep renjıdi. Sýı Sıen:

— Barlyǵy — monahtyń kesiri, — dep aqtala bastaıdy. Báı Sý Chjyn bir kúrsinip alyp:

— Búgingi kúnge deıin men saǵan shyndyqty aıtqan joqpyn. Al endi aıtýǵa týra kep tur. Men qarapaıym áıel emespin, buryn men Ymeı taýynda turatyn jylan edim, keıin áıelge aınaldym. Biraq men kim bolsam da, saǵan degen sezimim sheksiz. Sen muny túsinbediń be? — dep jylaıdy. Sýı Sıen:

— Meniń de saǵan degen sezimim sheksiz. Sen jylan bolsań da, saǵan degen sezimim esh ózgermeıdi, — dep kúıeýi de jylaıdy. Sıaý Chıń de qatty kúızeledi.

Birneshe kúnnen keıin Báı Sý Chjyn ul bosanady. Bala bir aıǵa tolǵan osy baqytty kúni monah kenetten kirip kelip, qolyndaǵy temirdi tastaı salǵan kezde temir Báı Sý Chjynnyń basyna tıip, ol qımyldaı almaı qalady. Monah: «Peri, peri, sen adamdar arasyna taǵy keldiń be?» — dep aıqaılaıdy. Osy kezde úıge naızaǵaı túsedi. Báı Sý Chjyn kózden ǵaıyp bolady.

Birneshe jyldan soń qolynda jalaýy bar Sıaý Chıń kele jatyp, kenetten gúrs etken dybys estıdi. Sonda monahtyń qolyndaǵy taıaǵy synyp jerge túskenin kóredi. Osylaı bult seıilip, kún shyǵady. Artynsha Báı Sý Chjyn kórinedi. Ol álsiz bolǵanymen, áli de sulý qyz qalpynda edi.

Ańyzdyń taǵy bir nusqasy: Xań Djoýdyń Shı Ký kóliniń jaǵasynda ertede ádemi bir aq, bir sur jylan ómir súredi, jyldardyń ótýimen osy eki jylan ádemi eki sulý qyzǵa aınalady, sóıtip eki qyz ápkeli-sińili bolyp kúnder ótkizedi. Kólden uzańqyrap shyqqan aq jylan qyz malmandaı sý bolyp jańbyrda qalady, el kezip júrgen Shýı Sıán esimdi jigit qyzdy qolshatyrynyń astyna alady, ekeýiniń bir qolshatyrdyń astynda mahabbat oty tutanady. Qos ǵashyq Dzın Sıán ǵıbadathanasyna qol ustasyp barady, olardy kórgen Fa Haı monahy qyzǵanyshtan ishi ýdaı kúıip, bulardyń arasyna ot salý maqsatynda aq qyzǵa ebin taýyp, mereke kúnin syltaý etip, sary araq ishkizedi, aq qyz artynsha aýyryp, ólip qala jazdaıdy. Aq qyzdyń ómirin Shýı Sıen zorǵa qutqaryp alady, biraq Fa Haı monah taǵy da olardyń arasyn ashýǵa tyrysady. Eki ǵashyq úılenýi úshin tamasha josparlar qursa da, monah olar qurǵan josparlardyn bárinin kúl-talqanyn shyǵarady. Aqyr aıaǵynda aq qyz óledi. Bul — halyq arasynda sýdyń boıynda ómir súretin ýsyz, ádemi, aq jylannyń negizinde qalyptasqan ańyz. Aq jylannyń jotasynda sary jáne qońyr teńbileri bar, baýyry appaq bolady. Bul aq jylan ǵaıyptan aq qyzǵa aınalady.

Tań patshalyǵy zamanyndaǵy «Aq jylandar» degen kitaptyń da bul ańyzǵa áser etkeni anyq. Bul ańyz damyp, Dzın Sıen taýyndaǵy aıdahar ańyzyna ulasyp ketedi. «Sı hýdyń úsh munarasy» degen kitapta da aq jylandar týraly kóp áńgime aıtylady. Mıń patshalyǵynyń sońǵy kezeńinde Feń Meń Lýń jazǵan «Álemge eskertý» dep atalatyn kitapta «Aq jylan» ańyzyn sóz etedi. Chıń patshalyǵynyń bas kezinde «Aq jylan» ańyzy negizinde «Lı Feń ǵajaıyp munarasy» atty ańyz paıda bolady, ol mahabbat erkindigin ańsaǵan jastardyń er-jigerlerin sóz etedi. Bul ańyz sol kezdegi feodaldyq qoǵam teńsizdigine qarsy turǵan shyǵarma edi. «Jyndar jáne aq jylandar ordasy» atty kitap «Aq jylan» ańyzy negizinde paıda bolǵan ańyzdardyń bireýi edi. Bul «Aq jylan» ańyzy búgingi kúnde notaǵa túsirilip, mahabbat sımfonıasyna aınaldy. Sonymen birge búgingi qytaı ádebıetiniń damýyna tikeleı áserin tıgizgen tamasha shyǵarma bolyp canalady.

---