InfoHub Logo

Jigit Zylıqanyń qushaǵynan bulqyna bosanyp, atyp turdy da, ne óńi, ne túsi ekenin ajyrata almaǵan kúıi:

— Aq... aq shymyldyq she?! — dedi úreılene...

* * *

... Dabyldyń aýyly taý ishinde edi. Onynshy klastyń jazǵy kanıkýlynda jarty aıdan astam armansyz júrip qaıtqany esinen shyqpas. Oınap júrip-aq oılap júrer Dabyl Musaevpen bir klasta oqı tura Baǵdat onyń qasynda ózin sábı sezinetin. Eki aıdaı óz aýylynda mehnat shekkeni azdaı-aq, Dabyl pishen jınatty, topan túsirtti, úıleriniń syrtyn sylatty.

Obaly ne kerek, tamashaǵa da qaryq qyldy ǵoı sonda. Otyrys uıymdastyryp, qyzdarmen tanystyrdy. Biraq, Baǵdatqa Zylıqadan ózge kim kerek?! Ańǵa alyp shyǵyp, arqar kórsetkenin aıtsashy! Balapandaryn jetim qaldyryp, tórt-bes kekilik atyp aldy Dabyl. Qylyqtarynyń biri unaıdy, biri unamaıdy. Birin kórip, eki qolyn tóbesine qoıa bezip ketkisi bar, ekinshisine eltip, sıqyrlana baılanyp qalady.

Qas qaraıa Dabyldyń soıqan syrly joryqtary bastalatyn. Shyrttaı qarańǵyda kózderi shyradaı janady, qatty kóredi. Bıik-bıik taý jańǵaqtarynyń ara-arasymen alyp ótip, buta sharbaqpen qorshalǵan qaýyndyqtardyń birine taıanady. Qaýyn áli pise qoımaǵan, ishinara ǵana ireń alǵandaryn tún balasynda tabý qıyn. Sonda da kók shapsha kezinde san soǵyp qalmaý úshin, buzyqtaý balalardyń sotanaqtyǵynan saqtanatyndar kúzetip jatady. Dabyl Baǵdatty buta sharbaqtyń syrtynda qaldyryp, ózi sekirip ótip, jorǵalaı jóneledi. Kúzetshisiniń kórpesi aı jaryǵymen aqtańdaqtanyp kórinip jatqanymen, qaýynnyń pálegin sybdyr etkizbeı, eńbekteı erkin aralap, ımenbeı ıiskeıdi sabazyń. Sálden soń buta sharbaqtan qaıta sekirip ótip, ıisi burqyraǵan áńgelekpen silekeıińdi shubyrtady. Ekeýi qıalaı saıǵa túsip, sazdaqtaý jerdiń kógalyna jaıǵasqanda jartykesh aı kókjıekten bıikteı túsedi, aınala sútke shomylyp, qazaqy qara áńgelektiń sarǵaıǵan búıiri solyqtaıtyndaı kórinedi.

Toıyp alǵan soń qabyq pen shopaqty aryq sýyna sholp-sholp laqtyryp, ústi-bastaryn qaqqylap, aýyl shetindegi qoı qoraǵa qaraı betteıdi ǵoı baıaǵy. Aınala qansha áppaq sútteı bolǵanymen, qoı qoranyń tóńiregi qaraýytyp, mańaıyndaǵy bir-eki úıshik múlde jumbaqqa oranyp turatyn edi. Dabyl sol jumbaq úıdiń birine kirip kete me, qarańǵylyq oraǵan qoraǵa sińip kete me, biraz joǵalyp baryp, kútpegen jerden qaıta paıda bola ketedi.

Ekinshi, álde úshinshi ret osynaý oqıǵalar men sýretter qaıtalanǵan kúni Dabyl qora jaqtan qatty tútigip, ashýlanyp qaıtqan.

— Boldy! Budan bylaı kelmeıtin boldym... Kelme dedi...

Dabyldyń shyqshyty bultyldap, tún bolǵanymen, tútikkeni aı sáýlesimen ap-anyq kórindi. Ózi aıtpasa, anyq-qanyǵyn, dálel-dáıegin suraý qıyn. Burq etip qaınaı salatyn jyny jaman. Sol jolyǵysynyń jóni bólek-ti.

Dabyl sol betimen Baǵdatty súıreleı, súmeńdete ertip alyp, aýyldyń shetindegi bir úıge ákeldi. Aı áli jaryq edi, adam bitken qalyń uıqy qushaǵynda. Oıaý, sandalyp júrgen ekeýi ǵana. Álgi úıdiń terezesin tyrs etkizbeı op-ońaı ashyp edi, tar bólmedegi tósek ap-aıqyn kórine ketkeni. Qaıdan taýyp ala qoıǵany beımálim, Dabyldyń dolana tomarynan da qap-qatty qolynda jip-jińishke, up-uzyn sym temir paıda bola ketti. Ushyn sál ǵana qaıyryp, qysyńqylaý qarmaqtaı ıip aldy da, sýmańdatyp úı ishine júgirtti.

Tósekte jatqandardyń ústindegi kórpeni kózdi ashyp-jumǵansha julyp alyp, ashty da jiberdi.

Kórpe astynda jatqan ekeý tyrdaı jalańash edi.

Baǵdat, ıá-ıá, Dabyldyń klastasy, aı jaryǵy barǵan saıyn sútti molyraq sebelep turǵan shaqta, álemde ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn bilýden qalǵan, eseńgireı esten tanǵan Baǵdat Tóleev on jetiden on segizge qaraǵan jasynda tyr jalańash tiri áıeldi tuńǵysh ret kórgen bolatyn-dy. Kórpe birden ashylyp, tósek-oryn shashyla bergen sátte shorshyp baryp, shalqalaı aýnaǵan kelinshek ún shyǵara almaı, qos qolymen aýa qarmalaǵan. Ne bolǵanyn bilmeı, bile almaı, kórpesin izdep taba almaı, basqa birdemelerdi jamylmaqqa árekettendi. Kúıeýi keshirek oıandy. Oıana sala tereze jaqqa bir, áıeline eki alaqtaı qarap, aıqaıǵa basty.

Bular zytty. Arttaǵy aıqaı-shý, shań-shuń estilip turdy. Kelinshek jylaǵandaı ma-aý, erkektiń daýsy údeı túskendeı me-aý, sháýildep ıtter úrdi me-aý. Solardyń bárine kempirdiń bajyldaǵany aralasyp ketti me-aý. Baǵdattyń sol betimen zyta bergisi kelgen, alaıda Dabyl toqtatty. Bular asa kóp uzaı qoımapty. Jańaǵy úı jap-jaqyn eken-aý áli. Erkek dalaǵa shyǵyp, áldekimdi izdegendeı, boqtap, balaǵattap qoıady. Degenmen, syrttaǵy daýsy ishtegideı emes, báseń. Qalyń aǵash ishinde bárin baqylap otyrǵan Dabyl saspaıdy, asyǵar túri joq. Aıqaı-súreńge túk te qatysy joq adamdaı, pysqyryp ta qaraǵysy kelmeı, ornynan marǵaý kóterilip, esinep qoıatynyna ne dersiń.

Erteńine Baǵdat Dabyldyń betine qaraı almady. Nege óıttik, ol qaı qylyǵymyz dep te suraı almady. Qaıtatynyn ǵana aıtty. Ózin-ózi ıttiń etinen beter jekkórdi sonda.

— Sen nemenege ishkirttene qaldyń? — dedi Dabyl. — Túndegi joryǵymyz ba? Sebep sol ma? Ol bolsa, sebebin aıtamyn áli. Eki kúnnen soń mashına keledi, sonymen qaıtasyń. Jaıaý, báribir, jete almaısyń. Jigit degen qatyn qusap ne bosa soǵan burtımas bolar, Baǵdat bala.

Qalýǵa májbúr, qandaı ǵana sıqyry bar, bilmeıdi.

Kelesi kúni túnde, bálkim tún ortasynan aýyp bara jatqanda, bular taǵy da tereń saıda áńgelek jep otyrdy.

— Baǵdat bala, — dedi Dabyl. — Meniń keı qylyqtaryma tańdanyp, qartaımaı-aq qoıǵyn, jaraı ma? Men munda múlde basqamyn, al mektepterińde menen tártipti adam tapshy? Tappaısyńdar. Muǵalimderdiń aǵyl-tegil aqylyn eki etpeımin, ózdigimnen jan balasyna tıispeımin. Oqýym da onsha jaman emes. Al endi, aýylymda ózime ózim ıemin, erkindik berińdershi bir aı, jarym aı. Solaı, Baǵdat bala. Qoı qora ma? Kókeıińdeginiń birinshisi sol ǵoı? Qoradaǵy qorjyn tamda jap-jas jesir kelinshek turyp jatyr. Soǵan bardym. Aıtsań, aıta ǵoı eldiń bárińe.

— Aıtyp jyn uryp pa?! — dedi Baǵdat.

— Buryn da bir-eki ret baryp, bekerge áýre bop qaıtqanmyn. Qushaqtaıtyn ózi, betimnen súıetin ózi. Sóıtip-sóıtip alyp, balasyń áli, buzylmaǵyn álden, dep jolatpaıdy. Al keshe baryp em, endi kózime kórinbegin, tabaldyryqtan attap baıqashy, jalpaq jurtqa masqaralaımyn de-e-ep otyr. Ottap. Batyldanbaq bolyp-aq edim, shapalaqpen osyp-osyp jibergeni. Anyq, bireýdi taýyp alǵany anyq. Páderińe náleti, pálsinedi sóıtip. Tek saǵan ǵana senip aıtamyn-daǵy.

— Sengenińe rahmet, — dedi Baǵdat áldenege yntyǵa túsip. Taǵy da aıta túskenin tilep otyrdy-aý sonda. Onysy nesi eken?!

— Senem. Áıtpesem, aıtam ba? Sonymen, qoı qoradan úmit úzildi. Basynda kózin súzgen ózi edi, endi: «Buıdańdy úzbegin, balasyń áli»,— dep ıtteı qylǵany batady da. Qorlady da. Kóremiz áli. Átteń, qyzdarǵa tıýge bolmaıdy da. Qyzdy qorlasań, qudaı qarǵysyna ushyraısyń da... Ájem aıtýshy edi óstip. Árıne, tikeleı emes, tuspaldap sezdiretin.

— Áıteýir, bárin bilesiń.

— Sen de bilmeı otyrǵan joqsyń. Jaı ǵana ańqaýsyp otyrsyń.

— Joq men kóp nárseni bilmeıdi ekem. Senen ǵana estip, bilip júrmin.

— Bilmeseń, bilip al. Qyzdardy qurmetteý kerek. Al endi keıbir qatynǵa, qoı qoradaǵy páderińe náleti sıaqtylarǵa basqasha qaraýdyń aıyby joq. O basta oınap, tisteleı súıip, tıisedi de, endigisi mynaý. Bir myqtyny tapqan. Qap!

— Qoıshy, Dabyl!

— Qoımaımyn, nege qoıam-eı!? — Áne, óstip ózeýreıtini jaqsy emes. Áńgime úzildi. Ekeýi de ún-túnsiz biraz otyryp qaldy. Kenet Dabyl ornynan ushyp turdy:

— Júr! — dedi buıyryp. — Kettik!

Alyp jańǵaqtardyń qap-qara butaqtarynyń ara-arasynan sút saýlatyp aı qalqyp barady. Ol kezde Baǵdat Zylıqany ishteı kóp oılaǵanymen, syrtqa shyǵara bermeıtin edi. Qatty súıetin edi, biraq onysyn ózinen de jasyrǵysy keletin. Sol Zylıqa munyń árbir áreketin baqylap, kórip otyratyn sekildi.

Mine, taǵy da Dabylǵa sheginshekteı ilesip kele jatqanyna ortalyqtaǵy sulý seloda turatyn Zylıqa qar-a-ap turǵan shyǵar.

Jol jıegindegi jıdelerdiń japyraqtary altyn jalatqandaı jalt-jult, jarq-jurq. Dabyl taǵy da bir úıdiń janyna ertip keldi. Taǵy da terezesin ózine ǵana tán eptilikpen, dybyssyz ashty. Ábden ákki bolǵan ba, álde bul aýyldyń terezeleri kilttenbeı me, kim bilgen. Baǵdattyń baıqaýynsha, bul ótkendegiden basqa úı edi.

Iá, basqa úı eken.

— Anaý aq shymyldyqty kórip tursyń ba? — dep sybyrlady. — Kórdiń be?

Shynynda da bólmeniń bir jaǵy tutas aq shymyldyq edi. Tógilip tur-aý, tógilip tur. Aýyldarda azaıyp ketken, adamdardyń aýzynyń sýy quryp aıta beretin, ilýde ǵana kezdesip qalatyn aq shymyldyq. Baǵdattyń óz aýylynda da az. Eki, álde úsh úıde ǵana bar. Keıde ádeıilep kórýge baratyn. Bireýi Jaısańkúl jeńgesiniń úıinde. Barǵan saıyn túkpirdegi bólmege bir kóz salmaı óte almaıdy. Al endi myna aq shymyldyq ta tup-týra Jaısańkúldikindeı, áppaq. Aq shymyldyqty aıly túnde kórý kerek eken de. Dabyl biledi ǵoı, «Myń bir túnde» de mynadaı shymyldyq joq shyǵar.

— Boldy. Júr. Kettik.

— Ket-ti-ik, — dep kúrsindi Baǵdat qımaı. Ekeýi aryq boılap biraz júrdi.

— Bul shymyldyqtyń ishinde bizdiń aýyldaǵy eń baqyttylar uıyqtap jatyr, — dedi Dabyl. — Menen bir jas qana úlkendigi bar. Segizden keıin oqymaı, aýylda qalǵan. Jaqynda úılendi. Toılary da ózgeshe ótti ǵoı osylardyń. Baqytty, ekeýi de baqytty. Kóp adamdardyń baqytty nemese baqytsyz ekenin kózderine qarap-aq bilesiń. Aq shymyldyqtarynyń syrtyna

deıin nurlanyp tur ǵoı, baıqadyń ba?

— B-b-baıqadym, — dep tutyqty Baǵdat. — Áskerge barmaı ma?

— Barady. Osy kúzde alyp ketýi de múmkin. Kútedi de. Artyńda bireýdiń, bireýdiń emes, kelinshegińniń saǵyna kútkeni de rahat qoı, r-r-rahat!

«Meni Zylıqa kúter me eken?! Biraq ol meniń áli kelinshegim emes qoı...» dep oılanǵan sonda bul.

Dabyl kilt burylyp, aryq boıynan tepseńge tústi. Shyntaǵynyń sál joǵary tusynan qatty qysyp jibergen sát jany shyǵyp kete jazdap, kózi jasaýrady. Dabyldyń jańaǵy jaıbaraqattyǵynan iz qalmaǵan, qalshyldaıtyn sekildi. Betine synaı úńilip:

— Qyńbaǵyn! — dedi tistengen kúıi. — Qatyndar qusap, ana-oý qoradaǵy... bálsinbe, bildiń be?! Erkek bolýǵa úıren. Úıretem men seni, bildiń be?! Sen tym úlbireksiń. Úldireksiń! Mektep sorly sendeılerdi qatty unatady. Syzylyp tursa, tártipti buzbasa deıdi. Al ómir basqa. Baǵdat bala... Al men bárin bilemin, bárin bastan keship úlgerdim. Tıtteıimnen ákeli jetimmin, úıdegi úshinshi ógeı sheshem...

Ekeýi taǵy da bir úıge kelip tirelipti. Sol úı.

Baǵdat qorqyp ketti.

Sýmańdaǵan sym temirmen kórpeni kóterip alyp, julyp túsirdi. Dabyl. Saspaıdy. Asyqpaıdy. Qorqynysh joq. Áneýkúngi áıel. Sol. Jalańash denesin qorǵalap áýre bolmady bul joly. Úırenip qalǵandaı, qaıta ishteı bir eregisý bardaı ma, qalaı? Qos almasynyń qanshalyqty úlken ekenin de, tipti qos túımedaǵyna deıin kórdi ǵoı Baǵdat.

Erkek te bul joly aıqaı-súreń salmady, tistene boqtap jiberdi de, tezirek kıinýge umtyldy.

— Kettik? — dep sybyrlady Dabyl. — Qashamyz... Erkek adam syrtqa bular kútkendegiden jyldamyraq shyǵyp úlgerdi. Esikten emes, terezeden sekirgendikten, bulardyń úı aınala qashqanyn bilgendeı eken.

Al esik aldyndaǵy temir kereýette kempir jatypty. Dabyldyń sasqan jeri osy boldy. Úıdiń aldy ashyq egistik edi, sýaryp tastapty. İs nasyryna shabaıyn dedi. Baǵdattyń tula boıyn diril býyp, jylaýǵa shaq qalǵanda, gúrs etip myltyq atyldy.

Erkektiń qolynda myltyq bar bolyp shyqqany da. Bir jubanarlyǵy, ol órik jaqty qarap júripti. Satyr da sutyr qaıta oqtady. Myltyq atqan soń batyldanyp ketti me, álde jyny qattyraq qozaıyn dedi me, aıqaıdyń kókesine kóshti.

Dabyl lajsyzdan shuǵyl sheshim qabyldaýǵa májbúrlendi. Baǵdatty búkteı-múkteı ıttiń úıshigine ıtermelep kirgizip, ózi domalana tyǵylyp aldy. Sebebi, órik jaqtaǵy erkektiń osylaı qaraı bettegeni bilingen. It uıasynyń osynshalyqty keń jasalǵany bulardyń baqyty shyǵar. Uzyn shynjyrly qara tóbet qorqaq eken úıshik artynda úrýge de batyly jetpeı, úreılenip tartynady.

— Qaıda?! Qaıda ketti, ah?! Ákeńniń...

Erkek qanshama qaharlandym, kijindim degenimen, úninde irkis-tirkis birdeme bardaı.

— Taǵy da ne bále kórindi, — dep, temir kereýetten kempir kúńkildedi. — Myltyq atyp, eldi shoshytqanyń neń? Nemene, qoraǵa bireýler túsip júr me? Neńdi alady, qaı malyńdy urlaıdy seniń? Aı, sorly balam-aı...

— E, barshy, eh! Jata berseńshi jaıyńa, — dep, sheshesine urysty erkekkindik. — Qap, ákeńniń... Qaıda ketip qaldy, a?!

Tup-týra ıt úıshiginiń janynan ótip bara jatty. Qara ıt shynjyryn súıretip baryp, ıesiniń aıaǵyna jyǵyldy. Itiniń de ıtingen úmitin úzip, ishinen yńq etkize bir tepti.

— Atańa náletilerdi atyp óltirip, etterin ıtke tastar ma edi, qap! — dep jylarman boldy erkek. Baǵdat qaltyrap tońǵandaı, qaq mańdaıdan myltyq oǵy qadalatyndaı qoryqty. Dabyl tórt búktele qısaıyp, syr bermes kúıinde.

— Qoryqqanǵa qos kórinette. Ne bosa soǵan aıqaı sap, mamyrajaı, maqpal túnde myltyq atyp...Uıat emes pe, jatsańshy endi qatynyńnyń qasyna baryp, — dedi sheshesi.

— Jatsań, jat, e?! Men ol ıtterdi atyp óltirmeı tynbaspyn, ákeńniń, — dedi balasy. Yzaǵa býlyǵyp, jylap qoıa berdi. — Yń-y-y, yń-y-y-yń, mende nesi bar bulardyń, ne isi bar osy jurttyń?! Qorlady ǵoı meni-i-i... Qoımaı ma endi-i-i, tynyshtyq bermeı me adamǵa-a-a-a...

Jylap-jylap, qorsyldap otyryp-otyryp, aqyry ıtteı bolyp úıine kirip ketti.

Dabyl kórpe jońyshkalyqty keship ótkennen keıin ırek aryqtyń jıegindegi tyqyr ajyryqqa jata ketti.

— Obal joq oǵan, — dedi aspanǵa qaraǵan kúıi. — Bul adamsymaq maǵan ejelden unamaıdy. Bárin ádeıi ǵana istep júrmin. Bir jaǵynan seni shynyqtyryp júrgenim dep bilgin, Baǵdat bala. Óz aýylynyń qorasyna ózi túsetin usaq urlyqshy ol. Mal bitip kórmegen maýbas, shóptiń basyn syndyrmaı-aq shylqa-shylqa maı jegisi keletin topas, jalqaýdyń dál ózi. Jylqy urlasa, aınalaıyn der em ǵoı, qoı-eshki qymqyrýǵa da batyly barmaıdy, el eskermeıdi, ıesi izdep áýre bolmaıdy degen merez eseppen býyny qatpaǵan qozy-laqqa pyshaq jumsaıdy. Jyly-jumsaǵyn jylbysqydan aıyratyn jymysqy. Bizdiń bir laqty soıyp, syrbaz qylyp qylǵytqanyn moınynan qylqyndyryp turyp moıyndatqam.

— Sol-laı de?!

— Solaı, Baǵdat bala. Sondyqtan aıamaımyn ony. Aqyr-sońy mynadaı boldy: Osydan bir jyldaı buryn mynaýsyn ákeldi. Qoınynda jatqan jalańashyn aıtam. Munysy bar ǵoı... aıtaıyn ba, aıtpaıyn ba... aq shymyldyqqa adal bolmaı shyǵypty. Masqara, bilesiń be ondaıdy?

— Neni?

— Neni-neni... Bilesiń sen.

— Aıta berseı endi. Áńgimeń qyzyq.

— Saıratyp qoı-e-ep, otyra ber óńkıip. Bilmeseń, bilip al, basqa aýyldy qaıdam, bizdiń aýylda jańa túsken kelinshekke aq shymyldyq kerilip, aq tósek salynady. Sollaı, áne! Jaqyn jeńgeleri bar ǵoı? Solar túnimen kirpik ilmeı kúzetip shyǵyp... Arǵy jaǵyn túsinesiń ǵoı endi, sen maýbas emes shyǵarsyń? Sonymen, kezderi anyq jetip, kóńilderi demdelse, tań ata jas kelindi tóbege kótere maqtan eter. Aq shymyldyqqa adal jar kymsyna kúlimsirep, alaburta qyzaryp, ınabatty ǵana ıilip sálem salar. Shirk-e-en, ondaı kelin jańa tigilgen otaý úshin de, búkil áýlet-áleýmet úshin de meıram ákeler. Desedi bizdiń aýyl. Osylaı aıtady bizde. Al, eger, aıtqan jerden aýlaq, basqasha bolyp shyqsa, aq shymyldyqtyń ózi-aq áp-sátte qaraýytyp ketedi desedi. Qansha jýsa da ashylmaı, aǵarmaı qala beredi desedi. Ondaıda josylyp júgirip júrgen jeńgelerge obal-aq, olardyń bári ózderi kinálideı, aq betterine qara kúıe jaǵylǵandaı, bastaryn joǵary kótere almaı, jerdiń jyrtyǵyn tapsa, kirip keterdeı kiriptar kúıge túsedi desedi. Baǵdat bala, shet-jaǵasyn kórip-bilip te júrmiz ǵoı, eshkim eshteńe demese de, bireý-bireýge bildirmese de, adam-adamǵa aıtpasa da, bári birden bep-belgili bop shyǵa keledi. Qazir shymyldyq múlde-múlde sırek, bárin de ózgerttik óıdep-búıdep...

Áne, ájepteýir jibip otyryp, kútpegen jerden jyndandy Dabyl. Tisin shyqyr-shyqyr etkizip, tyqyr ajyryqtan ushyp turyp, qaıta otyrdy.

— Jańaǵy ıt — naǵyz shoshqa, — dedi Dabyl. — Buryndary ondaı qatyndy tórkin jaǵynan bir-aq shyǵarady eken osy aýylda. Al bul, eń bolmasa, bir shyqpyrta sabap alýǵa da batpady. Taǵy da bizdi «átám-átem» deıdi. Zaıyr, bizdiń ıt uıasynda jatqanymyzdy bilip turdy. Ózi de taısaqtap, sózi de taıǵaqtap ketti, baıqadyń ba?

— Qor-qyp... Qaıdan baıqaıyn, qaıaqtan baıqaıdy deısiń meni.

— Sen de bir ıt ekensiń. Alaıda, adamǵa aınalýyńa kóp múmkindigiń bar ǵoı ázirshe. Al jańaǵy erkeksymaǵyń qatynyn búkil eldiń tóbesinde taırańdatyp qoıǵany. Búkil aýyl túk-túk túsinbeıtindeı, tepsine teperish kórsetkisi keletinin qaıtersiń?! Omyraýyn shoshtańdatyp alyp, kempir-shaldardy qaǵyp túsire jazdaıtynyna kúıip ketesiń de! Aıamaıtynym, azapqa salatynym sodan ǵoı, sodan.

Ekeýiniń de uıqylary keletin emes. Ún-túnsiz biraz otyrdy.

— Al bizde, — dedi Baǵdat sonda. — Bizdiń aýylda...

— E, báse! — dep, Dabyl aıqaılap jiberdi. — Sen de sóıleshi!

— Bizdiń aýylda salt boıynsha bar ǵoı, alǵashqy túni kelinshektiń qoınyna qyzdar qonyp shyǵatyn edi. Bala kezim, bári kóz aldymda, Jaısańkúl jeńeshem túskende, ul balalardyń bári ketip qalyp, qyzdardyń ishinde qap qoıyppyn. Jaısańkúl jeńeshem meni qýǵan joq, sol kisiniń sulýlyǵyna qarap, qyzdardyń aýyzdaryna ańqaıyp otyra berdim. Bir mezgilderde oıanyp ketsem, aq shymyldyqtyń ishinde jatyr ekem. Buryn ondaı ertegini kim kórgen, aq shymyldyqtyń syrtynan ishi sulý eken ǵoı! Tóseginiń mamyǵy-aı! Aqyryn ǵana ańǵarsam, bir shette Jaısańkúl jeńeshem men áne-mine uzatylmaqshy boıjetkenimiz Sálıma otyrypty. Kózimdi taǵy bir ashyp qarasam, ekeýi qushaqtasyp alypty. Tyńdasam, jańa túsken Jaısańkúl men kúni erteń ketetin Sálıma qyz sybyr da kúbir sóılesedi, bir kúlisip, bir jylasady.

— Aq shymyldyqqa adalmyn ǵoı men, adalmyn, — deıdi Jaısańkúl jeńeshem sybyrlap.

— Men de, men de, — dep, sybyrlaı jaýap qatady Sálıma. Álde jylaıdy, álde kúledi ekeýi. Nege kúledi, nege jylaıdy, ol kezde kim túsingen?!

— Ólá-á-á, tań atyp qapty ǵoı, — dedi bir kezde Jaısańkúl jeńeshem.

— Búgingi túnnen qoryqpaısyń ba, shynyńdy aıtshy? — dep surady Sálıma jańa túsken jeńeshemdi qushaqtap. — Qorqasyń ba, búgingi túnnen?

— Ólá-á-á, búgin bop qaldy ma?!

— Iá, búgin bop qalǵaly qash-sha-an. Endi búgingi tún Tileý kókem ekeýińdiki. Qansha degenmen de, adam birtúrli qorqatyn shyǵar, á? Aıtshy, a?

— Qoryqpaǵanda-shi, — dep jańa túsken Jaısańkúl jeńeshem meniń, myna Baǵdattyń betinen súıdi. Ekeýi odan ári de kópke deıin dybyssyz kúlip, dybyssyz jylap, bir-biriniń baýyryna tyǵyla túsken. Bólme ishinde pyrdaı bop úlkendi-kishili kóp qyz uıyqtap jatty sol bir túni.

— Mynańqara! Mynańkara! Túk bilmeıim deıdi! — Dabyl ornynan turyp ketti.

* * *

— Anańǵara! Anańǵara! — dedi Dabyl.

Sholpan juldyzdyń aınalasynda aq shymyldyq jelbireı úlbirep turdy. Kenet sol úlbireı jelbiregen aq shymyldyq qaq jarylyp ashyldy da, tań juldyzyn jer júzinen jasyryp ala qoıdy.

— Kórdiń be? Kórdiń be?! — dedi Dabyl tizerleı otyra ketip. Baǵdat tilden aıyrylǵandaı dirdek qaǵyp, basyn ızeı bergen.

* * *

...Arada biraz jyl ótkende serjant Baǵdat Tóleev ásker qatarynan oralǵan edi.

— Zylıqa sulýyń ózgergen, — dedi Dabyl.

Baǵdattyń júregi sýlap, boıy muzdap sala berdi. Jer júzinde eshqandaı qyzyq joqtaı, qyz joqtaı, kóńili qatty qulazydy. Qurylys otrádyndaǵy keıbir soldat sorlylar tap osyndaı kúıge túskende asylyp óledi eken-aý, dep oılady.

— Qalaı, sonda...

— Bilmeımin. Ózim de bilmeımin. Túkke túsinbeımin, senesiń be? Burynǵy Jaýynbaeva joq. Bir ret jolyqqanymda baıaǵydaǵydaı, qımaı-qımaı qydyryp, birge júrdik. Shashymnan ıiskep, seniń ıisińe uqsatyp, ebil-debil jylap bále bop edi. Kelesi bir izdep kelgenimde, odan ármen saǵynypty seni, áńgimemiz taýsylmaı qoıǵan. Jylyna eki-úsh ret kezdesip turdyq. Al osy jyldyń basynda ǵoı, taǵy keldim. Sóıtsem, Zylıqa joq, ornynda basqa bireý sekildi... Bálkim, Baǵdat bala, men qatelesetin shyǵarmyn, men de pendemin. Solaı, sol-laı!

Jazǵan hattarynan da salqyndyq sezilgeli jylǵa jýyqtap qalǵandyǵyn, oıdyń túbine túsip, ýaıymnyń ýynan aryla almaı kele jatqanyn jasyrǵan joq Dabyldan.

Eki kún aýylynda ázer shydap, úshinshi kúni Zylıqa jumys isteıtin sulý seloǵa sol serjant kıimimen kelip kirdi. Avtobýstardyń bári tozyp, laqsa-laqsasy shyǵyp ketken, ishteri las, syrttary satpaq-satpaq. Eski, tot basqan uzyn avtobýstan túse sala aınalasyna alaqtaı qaraǵan.

Bilýinshe osy ýaqyttarda, tap myna trotýarmen jumysyna qaraı ótýi tıis-tin.

Áne-áne! Alyp qara taldardyń astynda eki qyz keledi eken. Sol. Solar. Janyndaǵysy Janna ǵoı, sonymen birge jatatynyn, jannan artyq kóretin dosy bop ketkenin talaı-talaı jazbady ma?! Kibirtiktep júre almaı qaldy. Zylıqa emes, Baǵdat edi júrisinen jańylǵan. Kózi buldyrap, janary jasaýrap, ekeýin almastyryp alǵandaı kezek-kezek qaraıdy. Oń jaǵyndaǵy Janna. Kádýilgi Makarenko mektebinde oqyǵan, pysyq qyz. Bul júrip oqıtyn úıden áregirektegi qyzyl túnikeli úıde turatyn. Baǵdatty mensinbeıtin, oryssha oqıtyn Janna. Sol jaǵyndaǵy Zylıqa. Qudaı-aý, sol ǵoı, sol. Zylıqa. Al bular nege ǵana bulaı, salqyn jolyǵysyp tur? Neǵyp sonshama jatyrqap qalǵan?! Qalaıynsha ǵana ózgerip ketken?! Óńi me, osy túsi me? Anaý sarqyrap aǵyp jatqan Arys pa, álde Onon ózeni me? Onon sarqyrap aqpas edi ǵoı?! Arys qoı, Arys. Al, Zylıqa nege sonshama alys?!

Salqyn ǵana sálem alysty ekeýi. Úsheýi.

Jaı ǵana jaǵdaı surasty ekeýi. Úsheýi.

Úsheýi de únsiz qalysty.

Odan ári dúnıeniń astań-kesteńi shyǵyp júre bergen. Ne bolyp, ne qoıǵanyn sezinýden qalǵandaı, máńgirip ilese beripti Baǵdat. Ne aıtyp, ne qoıǵandary da esinde joqtaı. Janna birdeme-birdemelerdi kúńgirlep ketip qaldy. Ekeýi áıteýir kóp-kóp ilbidi trotýarmen. «Zorǵadan kirgen jumysymnan qaldym, shyǵaryp jiberýi múmkin...» dedi me-aý Zylıqa. Támpik tanaýy qýsyrylyp, mańdaıy jıyrylyp, beti surlana shańytyp bir kórindi.

— Shynyńdy aıtshy, Zylıqa, sen meni burynǵydaı kóresiń be? — dedi Baǵdat bir oıanyp ketkendeı bolyp.

— Balamysyń degen. Men ǵashyqtyqqa da, komýnızmge de senýdi áldeqashan qoısh kettim ǵoı, — dedi Zylıqa.

— Endi qaıda baramyz? — dedi Baǵdat. — Aldymyz — jarqabaq.

— Men ashpyn, — dedi Zylıqa.

Baǵdat óziniń áli de baıaǵydaı bala, ship-shıki ekenin qatty moıyndap turdy.

— Bir jaqqa baryp, tamaq isheıik, — dedi sasqalaqtap.

— Qaıda? Bári de jabyldy.

Arystyń saryly bıik jarqabaqqa soǵyla jańǵyryǵyp, júrekti sýyldatty. Qyrkúıektiń túngi aspanynda jalǵyz juldyz da qalmaǵan eken.

— Aldymen tańdap alǵyn onda, — dedi Zylıqa salqyn ǵana ún qatyp, biraq qap-qatqyl sóılep. — Qaı jaǵyn tańdaısyń? Janna ekeýmiz jaldap jatqan páterge barmaısyń ǵoı? Joq, álde, barasyń ba?

— Joq, Jannaǵa barmaımyn.

— Onda osyndaǵy basqa bir úıge barýyńa týra keledi.

— Meıli.

Arysty jaǵalap, jarlaýyt betkeıdi qıalap ótip, ný almanyń ishindegi bir úıdiń beton aýlasynan shyqty ekeýi. Esikti ashty, eshkim joq.

— Aǵaıyn bop keletin aǵamyzdyń úıi. Ul-qyzdarynyń bári oqýda, qalada. Aǵamyz Shymkenttiń aýrýhanasyna túsken, jeńgemiz sonda ketken, — dedi Zylıqa. — Qorqyp tursyń ǵoı óziń?

Ekeýi ún-túnsiz ǵana shaı ishti. Baǵdattyń birtúrli beıjaı bolǵany, urlyq jasaǵaly júrgendeı úregeılikke túskeni ras edi. Oıpyr-aý, osyndaı ońashalyqty armandamaýshy ma edi buryndary. Altyn kúz, tún ishi, typ-tynysh, tym-tyrys, jyp-jyly úı. Úsh jyl boıy úzdige ańsaǵan jany janynda. Endi ne kerek Baǵdat balaǵa?!

Sol Zylıqa. Sol ma? Joq. Joq. Joq! Bul — ol emes. Bul burynǵy Zylıqa emes. Mekteptiń korıdorynda qońyrqaı qos burymymen oınap qana, buǵan ǵana bólekshe kúlimdeı qarap ketip bara jatatyn Zylıqa emes. Baǵdatty kórse qýanar, Nıaz ben Dabyldy kórse jubanar Zylıqa qyz bul emes. Ózgergen. Muqym basqa bop ketken. Áskerde asylyp ólgen Qudaıqulovtan, úsip ólip qalǵan Polákovtan artyq emessiń sen, Baǵdat Tóleev... Asylyp ól de qal. Óle alsań...

Zylıqa teris burylyp, únsiz jylap tur eken.

Biraz ýaqyt ótkende tósekti birge salyp jatqanyn baıqady.

Onyń jylaǵany ózine onsha áser etpegeninen taǵy shoshynǵan.

Jataryn jatyp alyp, qatty mazasyzdandy. Ieleri joq úıde, bóten bireýlerdiń tóseginde qalaısha emin-erkin qonyp shyqpaq? Uıat emes pe? Birtúrli ǵoı. Tósekti birge salǵany nesi?

Tósek bir bolǵanymen, kórpeler bólek-tin. Zylıqa teris qarap oranyp jatty. Bul ózimen-ózi álek. Kózin bir jumsa, Onon ózeniniń boıyndaǵy otrádtan bir-aq shyǵady. Taǵy bir jumsa, Dabyldy, onyn alystaǵy aýylyn kóredi. Qaıta ashyp, qaıta jumyp edi, Jaısańkúl jeńeshesi: «Sen úılengende bar ǵoı, aq shymyldyqty ózim tigip, ózim tutyp beremin», — de-e-ep, on saýsaǵy maıysa keste tigip otyrypty.

Talyqsyp baryp, uıyqtap ketkenin bilmedi. Bir kezde tula boıy kúıip-janyp bara jatyr eken. Uıqyda ma, oıaý ma? Qushaǵyndaǵy kim? Qaıda jatyr, kimmen jatyr?! Zylıqa eken de. Denesi jup-jumyr, kúıip-janyp, janyp-kúıip jatypty ol da. Shashtyń, buıraqońyr burymdardyń bulyqsyp baryp burylar tusyndaǵy — aq tamaqtaǵy jasymyqtaı meńdi izdep tappaqqa bekinip, alasura alaqtady. Taban astynda taba almaı qınalǵan.

Terezeniń jaqtaýy sart etip ashylyp ketti. Aq perdeni jel julmalaı julqylady kelip. Baǵdat bala qatty shoshynyp, shorshyp tústi de, esin jıǵandaı boldy:

— Aq... Aq shymyldyq she?! — dedi yshqyna sybyrlap. Kimge aıtty sonda? Qushaǵynan bosaǵan Zylıqa sulq túsip, sál jınalyp jatty.

Tań atar-atpas shaq eken. Ornynan tez turyp, kıinip aldy Baǵdat bala. Ketetinin bildirdi.

Zylıqa ún-túnsiz jylap jatqan sekildendi.

Arystyń saryly da, saryny da tym báseń tartypty. Tań qarańǵylyǵy qoıýlana túsken, bult qaptaǵan kúzgi aspannan jańbyr sirkireı bastapty. Betine búrikken tamshylar tym-tym muzdaı edi.

Jarlaýyt betkeıdegi jalǵyz aıaq jolmen taıǵanaqtap tómen tústi. Qalyń baýdyń ishinde qaraýytyp turǵan úıge sońǵy márte burylyp bir qarady da, qatty kúrsindi.

---