InfoHub Logo

— Sen meni jaqtyrmaı qaldyń ǵoı? — dedi Tańsulý tilimen munyń ıyǵyn qytyqtap jatqan kúıi. — Unatpaǵanyńdy birden bildiredi ekensiń óziń. Baıaǵy poselkeniń aq shıferli mektebin esińe aldyń ba, nemene? Oılamaı-aq qoıǵyn endi ol jyldardy. Ótkendi kóp oılasań, qartaıǵandyqtyń belgisi. Qatty tańyrqap jatqan sıaqtysyń ǵoı óziń? Nege tańyrqadyń, a? Óziń qyshqyltymsyń...

Ol tilimen taǵy da munyń ıyqtaryn, omyraýyn qytyqtaı túrtkilep jóneldi.

Kóksaraı kentiniń shetindegi úlken jolmen temir kólikter tynymsyz aǵylyp jatyr. Árqaısysy gúr-gúr etip ótken saıyn munyń tula boıy dir-dir etetindeı. Al, myna Tańsulý she, báleketiń, zyr qaqqan máshıneler zaýlaı janap, jaqyndaǵan sátterde, qaıta, kerisinshe órshelene, óshige demigedi-aı. Onyń sup-súıir tili alǵash munyń tula boıyn tintkileı bastaǵanda, tiksinip, shoshyna yrshyp ketpekti kúıttegen bir sezik, sosyn sol sezikke ilese, tipti janushyra bas kótergen, bálkim, ǵumyr boıy ańsary bolyp buǵyp jatatyn bir sezim tepe-teń túsip, basy quryp ketkir táp-tátti aınalyp júre bergentuǵyn. Onyń kúlimsireı, synańqyraı qaraǵanyn qyz kezindegi up-uzyn kirpikteriniń arasynan aǵarańdaǵan tańda ańǵaryp, syr bermeske bekindi.

— Óziń... Alystaǵy aýyldyń erkekterine uqsamaısyń ǵoı, tipti, — dedi Tańsulý tósekten túregelip, shashyp jınap otyryp, bul jaqqa asqan rızashylyqpen kózderin tóńkere tastap qoıyp. — Al, sen, bilesiń be? Árbir adamnyń atyna ǵana oraılas aıryqshalyqtary bolatynyn? Máselenkı, meniń atym — Tańsulý. Mundaı at, birinshiden, múlde sırek. Ekinshiden, osylaı qoıylǵany beker emestigin ekiniń biri bilmeıdi. Sezbeıdi de. Meni tek tań atyp kele jatqanda ǵana kórmekke kerek. Osy, myna jalǵanda úsh kúıeýge tıdim. Solardyń úsheýi de tań aldynda ólip uıyqtap jatatyndardyń sortynan edi. Sol úshin shyǵar, sirá, bárin de ıttiń etinen beter jek kóretinmin. Áıteýir, úsheýin de ómir boıy tań aldynda bir de bir márte oıata almadym desem, senesiń be? Senbeısiń ǵoı, sen... Al, oınastar... Olar oıatar kezde jym-jylas, joq bop shyǵady. Esesine, sen, óziń, alǵash ret tań aldynda tap boldyń ǵoı, aqyry. Kim oılapty osyny? Jerden shyqtyń ba, kókten tústiń be óziń?! Otyz jyl kórmegen klastasym... Búgingishe aıtqanda, synyptasym...

Kóksaraı terekteriniń ústińgi tusynan, saýys-saýys taýlardyń arǵy jaǵynan tań atyp keledi eken. Klastas qyzynyń, synyptas sulýynyń jańaǵy sózderin asqan yqylaspen, tolqı tyńdap alyp, bylaı, jóndeńkirep barlasa bar ǵoı, shynymen-aq tań aldyndaǵy Tańsulý baıaǵy qyz kezindegideı qulpyratyn sekildi. Uly shaharǵa qarata josylyp jatqan joldyń, qaraýyta jaltyraǵan asfálttyń arǵy oıpańynan býaldyrlanǵan bý buıralana kólbeńdep, bulańyta sıqyrlanady. Quddy, osydan otyz jyl burynǵy, baıaǵy Tańsulý aınaladaǵy aıazdy shegindirip, erite erkelep kele jatatyn qańtardaǵydaı. Túnde bularǵa bildirmeı jańbyr sirkirep ótken be, álde bul óńirde shıpaly batpaq kýrorty bartuǵyn, myna mańaıdan da ystyq sý qaınap shyǵyp jatyr ma, ony kim bilipti. Qaıdan sap ete qalǵanyn, taban astynan Talbıkeniń belin taıanyp, kıreleńdep júretini kóz aldyna kelip tura qaldy. Ekeýiniń qosylǵanyna jıyrma bes jyl tolý toıyn jasamaqshytuǵyn. Sál tómenirektegi qalyń qamystyń úlpildek, ulpa qarqaralaryn kórgende, shashynyń arasy terlep ketti.

Ádettegi áýestigine salyp, aınala-tóńirekti túgel sholyp shyqty. Túnep, kúnáǵa batyp shyqqan jaıynyń aýlasynan ájeptáýir úlken úıdiń qurylysy aıaqtalýǵa taıapty. Jalǵyzbasty qatyn úshin osal tirlik emes. Erkekpiz dep júrip jatqan myna munyń oıy túgilim túsine de kire bermeıtin dúnıe-dúr. Dep túıip, biraz turdy. Tańsulý, sirá, buǵan tańerteńgi shaı ázirlep júrgen shyǵar-aý. Saıly oıpańdaǵy ıreleń qaqqan aryqtyń salqyn sýyna jýynyp otyryp, onyń betine qaıtip qaraıtynyna aqyly jetińkiremeı, dińkeledi. Shandyrlanǵan eki bette jan joqtaı. Ózin-ózi, salqyn sýmen jýynǵandy jeleý etip, aıamaı shapalaqtady.

Tamǵabaı tastaqtaý qıamen kóterilip, tegistikke ilingen soń bul óńirge nege tap bolǵany esine endi túskendeı-aq, aınalasyna alaq-julaq qaraǵyshtady.

Tú-ý arsa-arsa taýlardyń ara-arasyndaǵy Búldirgen aýylynan burnaǵy kúni jolǵa shyǵyp, birjarym táýlikti artqa tastap, qas qaraıarda Kóksaraı kentinen taıaq tastam tustaǵy memlekettik kedenge kelip jetken edi. Búldirgendegi jáne sol tóńirektegi óndiristik kooperatıvterdiń biraz-biraz adamdary sekildi Tamǵabaı da jekeshelendirip jer almaq bolyp júrgen. Taýly aýdannyń ózge sharýashylyqtary sekildi bulardyń Leılin puty hám butarlanyp, bólshektenip ketti. Qaǵaz júzinde qújattamasa-daǵy, ejelden bermen qarata mańdaıynyń terin tógip, Talbıkege qosylǵaly beınet sińirip kele jatqan jıyrma shaqty gektar egistikti egelenińkirep, egemendiktiń endigi betalysy qalaı baǵyttalaryn baǵamdańqyrap júretin Tamǵabaıyńyz — osy.

Sóıtip júrgende, Búldirgenge bir qora qonaq bardy ǵoı, baıaǵy. Biletinderdiń aıtýyna qarasa, úsh jyldaı buryn jańadan ashylyp, qazirgi kúnderi qadamyn qataıtyp úlgergen keden salasynyń kerdeńderi eken. Keden degenińiz shekaralarda turyp alyp, jorǵalaı jortqan tyshqanyńyzdy tekserip ótkizetin, yzyńdaı ushqan shybynyńyzdyń arqalaǵanyn hám shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı tizimge tirkeıtin, qysqasha aıtqanda, aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys mekeme, oǵan qyzmetke turmaqtyń ózi kádýilgi MAI men polısıalardan bes-beter. Desedi jámıǵatyńyz.

Kedennen kelgenderge áýes nárse ǵoı dep, samaýrynmen shaı qaınatýdyń jaýapkershiligi Tamǵabaıǵa tapsyryldy emes pe, baıaǵy. Sátin salyp, baq qonamyn dese, sóz bop pa, sonda ózimen qurdas, negizinen alǵanda uqsas, negizgi qonaqtardan qalǵan-qutqan araqty sarqyp ishkendi jaratatynyna deıin aınymastan dál keletin Keldibekpen tanysty ǵoı. Tamǵabaıdy da ólsin dep jaratpaǵan shyǵar-aý, kókten izdegeni, sóıtip, jerden tabyldy. Surasa kele qurdas bop shyqty. Kedennen kelgen, munymen terezesi teń, jyly shyraıly jaǵdaıda shúıirkelesip otyrǵan qadirmendi qonaqtyń qarapaıymdylyǵyn aıtsańyzshy sondaǵy. Tamǵabaı daýsy dirildeı tolqyp, óziniń jekjat-jurat, dos-týys jaǵynan onshalyqty ońyp turmaǵanyn jasyrǵan joq. Aýdanda, oblysta, odan da joǵarǵy jaqtarda bireýi, tireýi barlardyń ǵana qadamdary ilgeri basyp, tastary yldıdan órge domalap, aǵymǵa ilespek túgilim, aldyna túsip taırańdaıtynyn maquldata maǵlumdady. Týdy-bitti, osy Leılin puttan (Búldirgenniń keńshar kezindegi aty ǵoı) attap shyqpaǵan sekildi. Kezinde eki jyl aýdan ortalyǵy atalatyn poselkedegi ınternatta oqyǵanyn, odan soń eki jyl ásker qatarynda qurylys salǵanyn eseptemese, eshteńe kórmegeni de ras. Eń aqyry, qatyndy da, qosylǵanyna jıyrma bes jyl tolyp, toı jasaıyn dep otyrǵan, anaý júrgen Talbıkeni de osy Leılin puttyń ishindegi tórt úı týtamǵalydan alǵanyn syr qylyp shertti.

Tamǵabaıdyń taban astynan tapqan tanysy, tabysqan dosy, qudaı qosqan qurdasy Keldibek-keden qyzyl býdan bol-e-e-ep qana, negizgi qonaqtardan ortalanǵan, ishi-syrty munarlanǵan «Berkýt» deıtin soraıǵan shólmekti tońqaıta sarqyp ish-she-e-e-ep otyra beredi eken. Tamǵabaıdyń tańdaıyna tym tazańyzdyń ózi onsha tatı qoımaıdy-daǵy. «Araq bizdiki, araq shyǵaratyn shahar bizdiki, bosa-bomasa búrkit baıaǵydan bizdiki, sonda qalaıynsha «Berkýt» atala salady?!» — dep oılaýmen basyn qatyrady. Keldibek-keden yńylda-a-a-ap, qyzyl býdan kúıinde jambastap jata berdi.

Tamǵabaı alǵan baǵytynan qaıtpaq emes-ti. Tosyn tanystyqty birjola shegelep, myqtap quramasa, bolmas. Sondyqtan tamaǵyn kenep qoısh, áńgimeniń áýenin ózgertti:

— Men endi senge kóship, Keldibek-keden desem, jarasa ma, qurdasym-dosym? — dedi.

— Jarasqanda qandaı! — dedi Keldibek-keden.

— Myna mártebeli meımandarsyz-aq, jekeshelenip, ońashalanyp kelip qaıta alasyń ba? Anaý, Arshaly tabanynda tapanshamen tas atyp jatqan bastyqtaryńsyz kelýge bolady ǵoı?

— Bolǵanda qandaı! — dedi Keldibek-keden.

— Kelgin. Shyn aıtam, — dep, kózi taza araqtyń shólmegindeı munarlanyp, jasaýrap, ornynan turdy Tamǵabaı. — Kelshi, baýyr-e-e-em, qushaq aıqastyraıyqshy bi-i-i-ir, qudaı meni qashanǵy qys-s-sy-y-y-yn, meniń de bir joǵaryda, k-k-kedende súıeýim bolsyn-shy-y-y-y... Tireýim tursyn-shy-y-y-y...

Bul kezde Arshaly saıdyń tabanynda mergendikterin jarystyryp bolǵan meımandar qaıtpaqqa bettegen-tin. Jańbyrǵa jibigen sasyr qýraı sekildengen tanaýyn qurǵatyp, Tamǵabaı Keldibek-kedenge ózimsine qarap, asqan baýyrmaldyqpen, sál-pál ǵana murnynan sóılep, búıdedi:

— Eki aptadan soń kútem seni. Ózińe ataǵan atym bar, sony alyp ketesiń.

Shynymen-aq eki apta ótkende jetip-aq keldi Keldibek-keden. Búldirgen aýylynda, Tamǵabaıdyń sharbaǵynda shapan jaýyp, at mingizý resimi jaman óte qoıǵan joq. Arnaıy kelip, qorabynyń artqy jaǵyn jarlaýyttyń qabaǵyna tiregen júk máshınesine qara qasqany tıep bolǵan soń, eki dos, jan qıyspas qurdas sál-pál bylaıyraq baryp, ońashalaý shyǵyp shúıirkelesti. Qoshtasar sát te taıandy. Óz kezeginde Keldibek-keden Tamǵabaı tamyryn Kóksaraı kedenine shyn yqylaspen shaqyrdy.

— Shaqyrǵanyńa rahmet! — dedi Tamǵabaı tolqyp ketip, baqyttan basy aınalyp. — Biz bararmyz-barmaspyz, másele onda emes, baýyr-e-e-em... «Keden jaǵynda Keldibek degen dosy bar, qudaı qosqan qurdasy bar». Osy sózdiń ózi de jetedi bizge! Aman baryp, saý júrgin endi. Budan bylaı qarata bala-shaǵammen qosa seniń tileýińdi tileıtinim aıan...

Meımandar kóbirek keletin mamyr aıy aıaqtalyp, maýsym jetti.

Shataq kútpegen tustan shyqty.

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, jekeshelendirip jer almaqqa bekinińkirep, ózine ıkemdeńkirep, aınala-teńiregin qaýsyrmalaı qorǵańqyrap, pishen-shóbin shaýyp alyńqyrap júrgen jıyrma gektarǵa jeteǵabyl alqaptyń jartysyna jýyǵyna byltyrǵy kúzdik jóndi shyqpaǵan-dy. Sedireń tartyp, seltıip turǵan eginsymaqqa oraq salýdyń shyǵyny ótelmeıtindikten, jámıǵat jabylyp mal jaıyp jibergen-tin. Bıylǵy kektemde sol jerde kúdireń bıdaı qaýlap kep bersin-aı. Óz aldyna bólektenip úlgergen ortalyqtaǵy óndiristik kooperatıvtiń tóraǵasy ıesiz jerdiń kúdireńin ıemdenip shyǵa keldi ǵoı, baıaǵy. Bu báleniń oblys jaǵynda bir dókeı naǵashysy bartuǵyn. Emin-erkin taırańdaýynyń túpki sebebi sonda jatatyn-dy. Búldirgenge baǵzy zamandardan tıesili, tatymdy toǵaılardyń talaıyn tartyp alǵany taǵy bar. Ózi de bir timiskilengen tazy turpatty, naǵashysynyń qandaı ekendigin ıt bilip pe, degendeıin hıqaıalardy jámıǵatyńyz aıtatyn. Sol timiski-tóraǵańyz kópe-kórneý kúdireńge kılikti.

— Men ekkizgenmin! — depti ortalyqtaǵy óndiristik kooperatıvtiń tóraǵasy súmseńdegen tumsyǵymen Búldirgenniń aspanyn teserdeı.

— Oý, shyraǵym, birinshiden, bul — Búldirgen aýylynyń jeri, ekinshiden, mynaýyńyz— kúdireń emes pe? — desedi ǵoı, baıaǵy Tamǵabaılar. — Munsyz da talaı-talaı jerdi qaǵazben qujattatyp, tapa-tal túste qaratyp aldyń ǵoı, qaraǵym?

— Búldirgendiki ekenine talasym joq, — deıdi sál ǵana báseń túsińkiregen tóraǵa-tazy tyqaqtaýynan tanbaı. — Biraq byltyr ózim ekkizgemin, myna qolymmen! Bıylǵy ónimin men alamyn! Qaıda barsańdar, onda baryńdar!

Tamǵabaılardyń shaqshadaı basy sharadaı boldy. Lajsyz, lám-mımsiz, aýyzdaryn ańqaıtty. Nómiri birinshi kórshisi kóńil aıtty:

— Kúdireń bıdaı qaıbir astyq bop jarytar deısiń? — dedi. Nómiri ekinshi kórshisi qaıta qozdyra tústi:

— Kúdireńge kelmes, jıyrma besten kem ónim bermes kórinis qoı mynaý! — dedi. — Búgin kúdireńdi alar, erteń etegińe qolyn salar. Búrsúgini jaǵańa jarmasar áli.

Tamǵabaı áldeneni umytqandaı, asa mańyzdy birdeńeni oıyna túsire almaǵandaı, esinen shyǵaryp alǵandaı mazasyzdanyp, eki kúndeı júrdi. Kenet, úshinshi kúni Talbıkege tańdana qarap-qarap alyp, ornynan ushyp turdy: «Oıbaı-aı, oıbaı-aı! Keldibegim-kedenim, nege esime kelmegen?! Qalaı oıǵa túspegen?! Bar bizde de! Anaý-mynaý emes, kedende! — dedi tistenip. — Baraıyn men-daǵy. Salaıyn ákep, kedendi kúdireńge, maıqana-maıdanǵa!»

Tamǵabaı birjarym táýlik shyǵyndap, Kóksaraı kedenine kelip jetken. Shubar kıimdi kezekshiniń kekireıgeni unamady. Qazirgi maýsym aıynyń kúnbaǵysyndaı emes, kúzgi úskirik urǵan pistedeıin túksıedi. Mamyrda munyń aýylyna barǵandardyń ishinde mundaıy múlde joquǵyn. «Jer-jahannyń jartysyn jaıpaǵysy kelip, kúdireńge kúndes bop júrgen pále-pıǵyldyń bir naǵashysy osy emes pe eken ózi?» — degen oıǵa bir tirelip, tymyrsyq ymyrttan taǵy qaýiptengen Tamǵabaı kishik tartyp:

— İnim, Keldekeńe kelip ek, — dedi sálemin almaǵanyn kek tutpaı-aq. — Dosy, qurdasy bolamyz. Keldekeńniń...

— O kim edi? — degen shubar kıimdi kezekshi júregi quryǵyrdy solq etkizdi.

— K-K-Keldekeń...

— Famılıasy kim?

Qudaı tóbeden urǵanda, jan qurdasynyń ata-tegin tergemepti, famılıasyn suramapty.

— Famılıasyn bilmeıtin em, shyraǵym. «Kóksaraı kedenindeginiń bári biledi»,— dep edi.

— Pýh! — dep jaryldy álgi shubar-kebin doldanyp, — Onda aýlaq júr, kóke! Shtattaǵysy bar, shtattan tys, quıysqanǵa qystyrylyp júrgenderi bar, qaıdan bilem?! Ózimniń kelgenime bir ǵana apta. Baryńyz-baryńyz, kóke! Aýlaq!

— Túr-kelbeti kelisti, meıirban, qarapaıym. Qazaq edi, jigit aǵasy, — dep, taǵy úmittenińkiredi Tamǵabaı.

— Nemene, kedendegilerdiń bári baskeser dep kim aıtty sizge?! Erteń kelińiz, jaryq barda jaqsylap turyp izdersiz meıirbanyńyzdy.

— İshbomasa, qonyp shyǵatyn jerleriń joq pa? Keldekeń Kóksaraı kentinde turmaımyn, aýyldan qatynaımyn dep edi. Oıpyraı, qaıda túneımin endi, a?

— Pýh! — dep, taǵy jaryldy kedenshi jigit. — Arǵy betke ótseńiz, bári tur ǵoı! Baryńyz-baryńyz, aýlaq-aýlaq, kóke!

Arǵy betke ótip, biraz júrdi. Alǵashqyda jatyrqaı qarap, bógelińkiregen. İle-shala qoldy bir sermep jiberip, qyzǵyn álemge endi de ketti. Arany ashylyp-aq qalǵan eken. Qazaqtaryńyz hám shashlyq pisirýdi keremet úırenipti. Aǵaı-aǵaılap, aıǵaılap shaqyrady. Alaqan ysqylap, áınek sóreniń arǵy jaǵynda tizilgen «Berkýttardy» nysanalap, kóz qıyqtaıdy, qýlar-aı. «Berkýt» araǵyn erteń, Keldibek-kedenmen birge isher, bir ózine uzyndyq qylar. Sol sebepti, syrtynyń ózi qyzǵyltym tartyp, qyzdaı syzylatyn, shaǵyn ǵana astanalyq araqty qalady.

Bir-eki saǵat ýaqyt artta qalǵan shaqta typ-tymyq túnde, túp-tunyq aspan astynda Tamǵabaı ózin kúlli tegis dúnıeniń ıesindeı sezinip, jol jaǵasyn jekeshelendirip alǵandaı-aq taırańdap, áınek jaqqa taǵy qatynap qaıtty. Taýly aımaqtardaı emes, bul jaǵyńyzda bári alaqandaǵydaı, aınalańyz tep-tegis, túp-túgel. Juldyzdar sál usaqtaý ma, qalaı? Biraq, tym kóp eken. Aspany da shetsiz-sheksiz sekildendi. Qaıda qonamyn, nendeı tusqa túneımin dep ýaıymdaýdyń qajeti shamaly. Tań atqansha osynda tamashalap otyra beredi. Jol kólikter de, jolaýshylar da tynbas, mynalardyń oryndyqtary men ústelderi Tamǵabaıdyń salmaǵyna synbas. Qaıdaǵy bir taý-tastyń arasynda tynysy tarylyp, qor bop júr eken de. Keldibek-kedenmen aqyldasyp, osy tarapqa qonys aýdarýy da bek múmkin. Qazirgi zaman — uly kóshtiń zamany. Tamǵabaıdyń taýdan ketkeninde ne turypty? Tepe-teńdik zańy buzyla qoımas buǵan bola.

Tepe-teńdiginen sál-pál ǵana jańylyńqyrap, az ǵana kidiristep, qadamyn túzep alǵan Tamǵabaı biraz serýendegen. Kenet qarsy aldynan «Tańsulý» kafesi paıda bola ketti. «Tańsulý... Tań-Tańsulý», — dep kúbirledi bul. Kafe ishinde birer adam otyrypty. Sál áregirekte ústel ústin súrtip turǵan áıel beri burylǵan. Burylyp qana qoımastan, syrtqa qarata bettegenin qarańyzshy. Ie-ıe, ishtegi áıel qarakóleńkeleý tartyp turǵan tysqa shyqqanda bar ǵoı, qyzǵa aınalyp júre berdi.

Búl Tańsulý edi.

Ekeýi bir-birinen kóz ala almaǵan kúılerinde, tabandaryn jerge jelimdep tastaǵandaı, qatqan da qalǵan.

— Tamǵabaı emespisiń, osy?! — dedi álgi áıel. Jo-jo-o-oq qyz ǵoı, qyz.

— Tańsulý, bul senbisiń?! — dedi Tamǵabaı. Tamaǵynan toǵyzynshy klastyń úni shyqqan qumyǵa.

— Tamǵabaımysyń, shynymen?! — dedi Tańsulý qyz. — Shynymen-aq sen sol bop shyǵaıyn dep tursyń-aý? Myna sumdyqty qarashy endi! Senimen de kezdestik-aý, sumdyq-aı...

— Ta-ta-ań-sulý! — dedi Tamǵabaı torlama topylıy tastaq alańqaıdyń shetine shegelenip qalǵandaı, tapjylmaǵan kúıi, tek belinen joǵarǵy jaǵy teńsetilip.

Tańsulý baıaý ǵana, aıańdap qana adymdaǵandaı. Buǵan qarata bir attap, eki attap, birte-birte asyǵa-aptyǵa jaqyndaǵandaı. Tamǵabaıdyń tanaýy Keldibek-kedenmen baýyrlasyp-tabysqandaı jipsip, tipti ashyp jónelgendeı. Osydan otyz jyl burynǵy toǵyzynshy klastyń qyzy Tańsulý jaqyndap-aq qalǵanda, egin piser aldyndaǵy maýsymnyń mańpal túninde, taban astynan bir perdeler paıda bola ketti emes pe? Tańsulý qyz sol perdelerden kerinbeı ketti me, sál ǵana kidirip, kafesiniń, álde úı-jaıynyń aınalasyna alańdady ma, Tamǵabaı odan aırylyp qalardaı alasura alaqtady ma? Klastas qyzyn, synyptas sulýyn ǵaıyptan taıyp, ushyp keter qustaı kórdi me, ilgeri qaraı asyǵa-aptyǵa umtylyp, Tańsulýdy tezirek ýystaı, ustaı almaqqa árekettendi me? Tańsulý qyz klastaǵy qara partany aınalyp ótkendeı boldy ma, taǵy bir bulǵań etti me, taǵy kórinbeı ketti me? Kafeniń aldy kógildir tútin be, álde tumanytqan túnniń jumbaqtary ma? Kógildir perdelerden kidiristep, endi-endi jaqyndady ma, tútindi kúıdirip, tumandy jandyryp jetip, janynda tur ma? Demine orap, demige til qatty ma? Qaıtadan tuman tústi me, qos anarynyń eki ushy sol juqa-jumbaq tuman-tútindi túrtip-túrtkilep, ap-anyq kórindi me, osydan otyz jyl burynǵy ınternattyń aýlasyndaǵy alqońyr alsha jemisindeı jaýharlana bıledi me? Qos túıme...

Ekeýi qol alysyp amandasty ma? Qol alysyp, sálemdeskendeı me? Ony qanaǵat tutpastan qushaqtasty ma? Sodan úıge kirdi me, bólmeden bólmege ótti me ekeýi? Poselkeniń mektep-ınternatyndaǵy selkildek kereýet sekildi birdeńege otyrdy ma ekeýi? Birer shólmek birdeńelerdi ortalaryna qoıyp jatty ma ekeýi? Klastas qyzdar da ishedi eken-aý, dedi me bul? Klastas qyz uzaq-uzaq hıkaıalar shertti me, klastas ul, ıaǵnı bul, odan ozyńkyrap-ozyńqyrap ketken joq pa? Kim bilsin-aı, kim bilsin...

Túnniń bir mezgilinde oıansa, aı sútteı jaryq eken. Tańsulý janynda uıyqtap jatypty. Búl ornynan turyp, dalaǵa shyǵyp, muzdaı sýǵa jýynyp, esin jıyp, uıqysyn ashyp, keshqurymǵy kógereń kedenshi jaqqa qarap, masattana esinedi. Shynyman-aq sol. Tańsulý. Shashy tómen tógilipti. Árıne, kóp-kóp suıylǵan shash qoı.

Otyz jylyńyz az ýaqyt emes. Taýdaǵy, alys-alys aýyldardaǵy qys qatty edi tipti. Tym uzaqqa sozylatyn. Alty aı qysta qalyń qardan mezilenip, tıtimdeı ǵana, toqymdaı ǵana qaraıǵan jerdi kórse, esteri shyǵa qýanýshy edi ǵoı bular. Keıinirek aýdan ortalyǵyndaǵy ınternatta oqydy. Sonda kórdi ǵoı Tamǵabaılar Tańsulý qyzdy. Sonaý qıandaǵy qystaýlardan jaýrap-jasynap, tońyp-qaltyrap, áldeqalaı bara qalǵan traktordyń aýrý-syrqaý qoılardy toltyra tıep alǵan tirkeme-shanasyna ázer iligip, dári men qı sasyp, asfált jolǵa jetkende bar ǵoı, jumaqqa kirgendeı kúı keshetin. Poselkeniń asfált jolyn boılap júrgen saıyn jylyna beretin-di. Qar qanshama kóp jaýǵanmen, ersili-qarsyly aǵylyp jatatyn temir kólikterdiń qyzýynan ba, jol jıekteri jibip, orta tustaǵy muz oıyla arshylyp, kóktem kep qalǵandaı áser etetin edi. Tipti olaı bolmaǵan kúnniń ózinde, qar qylaýlap, aıaz qysyp tursa-daǵy, dirdektep taýdan túsken Tamǵabaılardyń aldynan, aýdan ortalyǵyndaǵy akasıa aǵashtarynyń arasynan qıal-ǵajaıyp ertegilerindegideı tańdandyryp, Tańsulý shyǵa keletin. Uzyn kirpikti, úlken kózderin jaınata qaıran qaldyryp, qyp-qyzyl almadaıyn top-tompaq eki beti dúnıe júzin jaýlaǵan búkil aıaz ataýlyny keri shegindirip, erkeleı eritip kele jatatyn-dy. Qasyndaǵy qyzdardan ózgeshe órnekteıin bólekshelenip, sál qalyńdaý, qyl-qyzyl erinderine tep-tegis tizile salǵan áppaq tisteri aqsáýle shashyp, kúletini she?

Aýylynan qaıtyp jetken kúni Tańsulýdyń tap solaı shyǵa kelgenin, kele jatqanyn, ketip bara jatqanyn bir kórmese, kóńili kónshimeıtin. Boıy jylynbaı, súlesoq kúıden aryla almaı, azaptanatyn. Mektepke jaqyndaı bergennen-aq, klasqa kirip kelgende de solaıtuǵyn Tańsulý. Aınalasynda aı ma, álde kún be, birge ilesip júretindeıtuǵyn. Al, sabaq aıtqanda she? Ásirese, óleń oqyp turǵanda: «Aq kıimdi deneli, aq saqaldy; Soqyr, mylqaý tanymas tiri jandy. Ústi-basy aq qyraý, túsi sýyq; Basqan izi syqyrlap kelip qaldy...» Degendegi daýsynan she, Tamǵabaıyńyz tońyp, qaltyraı jóneletin-di. Tańyrqaı qarasa bar ǵoı, Tańsulý sál ǵana jymıǵannyń ózinde jylytyp, sálden soń-aq yssylata bastaıtyn. Toǵyzynshy klass okýshysy Tańsulýdyń úninde jumbaq áýen az emes-ti. Oqydym, bildim, túsindimnen de basqaraq birdeńeler bolatyn. Keı-keıde, kenet tunjyraı qalyp, Abaı aqynnyń tabıǵat lırıkasynan oqyp turǵan óleńin shashyp-tógip alatyn. Sulý jyr, ózgeshe óleń, báribir Tańsulýdyń tamaǵynan syńǵyrlaı tógilip túsip, tisi men tili arqyly móldireı ótip, monshaqtaı shashyraıtyn.

Tańsulý sál sátke muńaısa, Tamǵabaıdyń kúni boıy jylaǵysy keletin. Ádebıetten beretin muǵalim-daǵy Tańsulýǵa óleń oqytqandy aıryqsha jaratady-aý, ún-túnsiz tyńdaıtyn edi. Birde, Tańsulý óleń oqyp turyp, taban astynda túıilip, jótelip qaldy. Qulshynysyn qaıta tappaqqa tyrysty. Onysynan eshteńe shyǵa qoımaǵan. Qaıta kidirdi. Qabaǵyndaǵy kirbiń ulǵaıdy. Kelesi shýmaqty bastap, taǵy kidirip turdy. Kidiriske diril aralasty. Sol diril kúlli klass ishine, odan soń búkil mektepke tarap bara jatty. Ádette, ádebıetińiz, eń sońǵy sabaq qoı. Erteńine Tańsulý mektepke kelmedi.

Sodan keıin Tamǵabaılar Tańsulýdy kórgen joq. Ol qanshama tańǵajaıyp Tańsulý bolǵanymen, qoǵamdyq tamaqtandyrý mekemesine qaraıtyn restoranda ydys-aıaq jýatyn jesir áıeldiń jalǵyz qyzy edi. Biletinderdiń aıtýyna qaraǵanda, sheshesi kútpegen jerden, kúnkóris qamy úshin bir dókeıge berip jiberipti. «Joq ol qyzdyń ózi ǵoı, ózi kináli. Shoshtańdap júrip, shoq basyp qalǵan eken». Deskender de tabylǵan.

Tań aldynda oıanyp ketken Tańsulý Tamǵabaıdyń oıy aıaqtalǵanyn bilgendeıtuǵyn. Tań qalarlyqtaı qylyq tanytyp, munyń moınynan qushaqtady ma, ózi sheshindire bastady ma? Tamǵabaı túk te, tıtimdeı de qarsylyq bildirmesten, kózderin tars jumyp, toǵyzynshy klastaǵy Tańsulýdy elestetip, ǵarysh jaqqa samǵap ushyp ketip qaldy ma? Sezigi men sezimi teń túsip, ıtjyǵystyń arǵy jaq bergi jaqtarynan tabylyp, ǵaryshtan jerge qalaı oralǵanyn bildi me, bilmedi me?

Kóksaraı kedeninen taıaq tastam tusta bolar is bolyp tynǵan, áıteýir.

Jýynyp-shaıynyp oralǵan Tamǵabaı qarsy aldynda otyrǵan, qartańdaý tartyp úlgergen qatpa qara qatyndy kórgende, «ah» ura jazdady. Ózin-ózi ázer ustap, shyrqyraǵan shybyn janyn keýde-kedeninde qamalap, júregin júgendep úlgerdi. Maýsymnyń muzdaı sýynan maqpal tartyńqyraǵan bet-aýzy bir jaǵyna qarata tartyp-julqyp, julqyp-tartyp ketti me, qısaıyp qalatyndaı sezingenin bildirip almaqtan úregeılenip, úreılene úrlep, shaı soraptady.

— Men endi tań aldyndaǵy Tańsulý emespin, Taná apaı ǵanamyn, — dedi ol. — Endi birer saǵattan soń kúndelikti kúıbeń tirligime ketsem kerek. Osy myna úı-jaılardyń ıesi de men, qul-qutany, kúldi-kómesh kúńi de ózimmin. Báribir, baıaǵy sorly sheshem sekildimin, ydys-aıaq jýǵannan aryla almadym... Buıymtaıyń bolsa, aıta otyr. Qaıdan júrsiń, munda qalaı tap boldyń? Sol alystaǵy aýyldasyńdar ma, álde údere kóshkender sekildi shárili jerge aýnadyńdar ma? Biz, minekı, osyndamyz. Jalǵyz qyzym bar. Aldyryp tastaı berip, qaldyrǵanym bireý ǵana. On bes jasta... Ekiqabat... Aldyrma dedim. Nekesiz ósse de, ákesiz óspesin bala degen... Aýzym kúıgen. Kúıeý balanyń tórt qatyny bar, besinshisi — bizdiń Jansulý. Myna eki qabatty úıdi ózimizdiń kúshimizben salyp jatyr deısiń be? Qaı-da-a-a-an...

Tańsulýdan týǵan Jansulý, sóıtip, seniń klastasyńnan góri baqyttyraq bolmaq...

Tamǵabaı ún-túnsiz tyńdady. Basyn jerden kótere almady. Ǵaryshqa ushyp baryp qaıtqany qaıda? Endigi aıtar áńgimesiniń dámi men máni bar ma? Osy bir sáttegi jan kúızelisin jeńildeter túk te qalmaǵandaı ma? Jer ústi, aspan asty bos, bop-boz birdeńege aınalǵandaı ma?

Tereń-tereń kúrsinisten soń bul pánı jalǵanda Búldirgen atty aýyldyń, onda kıreleńdep júrgen Talbıkeniń, jıyrma bes jyldyq toıǵa aýdannan ansámbl ákelemiz dep júrgen bala-shaǵanyń, kúdireńdi aıtpaǵan kúnniń ózinde, basqa da talaı tirliktiń bar ekenin oılaı bastady. Nómiri birinshi, nómiri ekinshi kórshileri taǵy bar.

Basyn sál-pál kóterse, Tańsulý ústel ústin jaınatyp-aq qoıypty. Ózi onsha qaıǵyryp otyrmaǵan sekildi. Sondyqtan sál-pál serpilińkirep, osydan otyz jyl burynǵy klastas qyzynan, synyptas sulýynan Keldibek-keden haqynda solǵyndaý tartqan únimen-aq, súlesoq kana suraı saldy. Sóıtse, Keldibek-kedendi Tańsulý júdá hám jaqsy biledi eken. Tipti bar ǵoı, dosy eken. Qandaı dos ekenin ıti bilip pe? Tamǵabaıǵa endigisi báribir, nánipátir emes pe? Iá, jap-jaqsy tanıtyn bop shyqty. Keldibektiń keden-pedenge pálendeı qatysy shamaly eken, osy mańaıdaǵy bir aýylda, osyndaǵy shoń-shúıdeleý bir bastyqtyń malyn baǵyp-qaǵady. «Tańsulý» kafesine negizinen et daıyndap jetkizetin de sol bop shyqty. Endi bir jarty saǵat óter-ótpeste, jer jutpasa, jetip keledi.

— Qoı, ishimizdi otqa oratyp, jalynǵa jalatyp, jan-júrekti jylatqansha, mynadan alyp qoıalyq, — dep Tamǵabaı aldyndaǵy araqtan quıdy. — Endi bul jaqqa jol túse me, túspeı me? Kóremiz be, kórmeımiz be? Ótken de ketken qý ómir-aı! Kel, klastas qyz, synyptas sulý!

— Keden jaqqa kelseń, kel. Ózińe-óziń senseń, kel, — dedi Tańsulý únin quıqyljytyp. — Men kúndiz tatyp almaımyn, klastas bala! Túnde iship, tań aldynda oıanam...

Tamǵabaıdyń ózi alyp jiberdi. Elpildep, ekinshisin quıa bergende, jelpildep Keldibek-keden jetken. Lám-mımsiz uǵysyp, naryq ekonomıkasynyń tez túsinisetin adamdaryndaı tós túıistirdi ekeýi. Qaıta-qaıta qushyrlana qushaq aıqastyrdy ekeýi. Qudaı qosqan qurdasy hám jumys kezinde tatyp almaıdy eken, Tańsulýmen salıqaly ǵana qaıyr-qosh aıtysyp, syr bermegen kúıi, dosyn ońashalaý alyp shyǵyp, búı dedi bul:

— Jan dosym, qadirmendi qurdasym, sen myna men úshin, taýdaǵy bizdiń el úshin máńgi-baqı Keldibek-kedensiń. Bilip qoı, sózim — sóz, ýádem — ýáde. Keler senbide toı jasap jatyrmyn. Barmasań, ókpeleımin. Baramyn dep ber ýádeńdi.

— Berdim ýádemdi, rızamyn, dosym. Sen qıyspasań, men qıyspan! — dep, munyń álem-tapyryqtaý tartyp turǵan betinen ádemilep turyp súıdi-aı Keldibek-keden. — Baramyn, erterek baryp, járdem beremin toıyńa. Toıda qyzmet eteıik, baýyr-e-e-em!

Keldibek-keden ýádeli kúni jetip-aq barǵan. Tamǵabaı tolyq, jan-jaqty aqparat aqtaryp, ráhatqa bólenip qaldy. Toıǵa soıǵany jylqy; endi ekeýi bar, jetedi. Jylqyǵa qosa tórt toqty soıdy; áli bes-altaýy bar, jetedi. Eldiń bári istep jatyr ǵoı; nege toı jasamaıdy Tamǵabaı? Qazaqtyń bári ótkizip jatyr; kún saıyn, tún saıyn. Buryn tek senbi kúni ǵana edi, bes-alty jyl buryndary jeksenbi qosyldy. Eki-úsh jyldan bermen qarata endi toı degenińiz dúısenbiden bastalatynǵa ketken. Aıtty-aıtpady, Keldibek-kedenniń kelgeni búkil Búldirgenniń aldynda abyroıyn asqaqtatyp, bedelin bıiktetip áketti. Sonyń ózi nege turady? Tamǵabaıǵa sonyń ózi-aq jetip-artylyp turypty. Tamada balaǵa qaıta-qaıta eskertip, atalmysh toıǵa Keldekeńniń qatysyp otyrǵanyn ádemilep, aıryqshalap aıtýdy tapsyrǵan.

Asaba bir ret saltanatty túrde maǵlumdaǵanda, jurtshylyq japa-tarmaǵaı oryndarynan tik turyp, dý-dý qol shapalaqtady. Kóksaraı kedeni jaqtan kelgen Keldekeń de ornynan turdy. Ekinshi ret qaıtalaǵanda da onshalyqty jaman áser etpegen-di. Úshinshi mártede kúńkil-súńkil kóbeıdi. «Áı, sol Keldibeginen ózge adam joq pa osynda?» — deýshiler tabylǵan. Qalyptasqan jaǵdaıdy jyldam baǵamdaıtyn ádetimen Tamǵabaı qadirmendi qonaǵyn buqaradan bólegirek, ishke kirgizip, ereksheleý kútpekke nıettendi. Biraq, eki kórshisi ere kirdi. İshtegi dastarhan jaman bolǵan joq. Keldekeń kóńildi otyrdy. Tek qana nómiri birinshi kórshisi, munyń ymdaǵanyn túsinińkiremeı, kúdireń kıkiljińin saıası oqıǵa sekildendirip, ásireleı áńgimelep, mazany alyńqyrady. Odan qalsyn ba, nómiri ekinshi kórshisi kádýilgi sheshendigine salyp: «Eli — edireń, egini — kúdireń; Búldirgen qalaı kún kórer?!» — dep abyzshylady. Endi qaıtsin-aı, kórshileri Tamǵabaıdyń tamyrynan, Keldibek-kedennen úmit kútedi-daǵy.

— Toıyń keremet jaqsy etti. Tamasha ótip jatyr, aıta-aıta júremiz, — dedi Keldibek-keden. — Al, endi erte kelgen qonaq erterek qaıtar bolar. Tamǵabaı tamyr, men júreıin endi.

Tamǵabaı toıǵa arnaıy kelip, altyn ýaqytyn qıyp, yqylaspen qatysqany úshin dosyna myń da bir rahmet aıtty. Ózine jáne synyptas sulýy Tansulýǵa arnap sybaǵalar salyndyrady.

Qaıtyp oralsa, toı burynǵydan beter qyzyp jatypty. Keıingi jyldary jurt bıge toımaıtynǵa ketken-di. Bul tóńirektegi eldiń besiktegi balasy jatqan jerinen domalańdap túse salyp, seksendegi shal-kempiri taıaqtaryn tastaı salyp, ıyqtaryn julyp jep, bıleıdi-aı kelip. Jastary men orta jasarlaryn qoıa berińiz endi, kózderi aırandana alaryp, shetterinen shyńǵyra jer tepkilegende bar ǵoı, taýyńyz teńseler. Opyr-topyr tobyrdaǵy julynǵan jurttan bylaıyraq shyǵyp, bir ýaq syn kózimen qarap, nómiri birinshi jáne ekinshi kórshiler sekildi baǵa beretinder joq emes-ti, árıne. Ondaılar: «Kúdireń urpa-a-a-aq!» — desedi. «Kúdireń dúnı-e-e-e...» Deıdi, áıtpese. Ondaılar ne dese, o desinshi, bul bas meımanyn oıdaǵysyndaı shyǵaryp salǵanyna, synyptas sulýyna sálem aıtyp jibergenine ráhattanyp, alasapyran bıdiń bir búıirinen qosylyp, josylyp jóneldi.

Tamǵabaıdyń toıynda bolǵan alapat bılerden eshteńe qıraı qoıǵan joq, árıne. Biraq, biletinderdiń aıtýynsha, jer sharynyń bergi betindegi Búldirgen (keńshar kezinde Leılin put edi ǵoı) aýylynyń terezeleri búp-bútin bolǵanymen, álemniń arǵy betindegi, osy eldi mekenmen tuspa-tus ornalasqan San-Fransısko shaharynyń eń bıik-bıik úıleriniń terezeleri túp-túgel qırap-qırap túsipti desedi.

---