InfoHub Logo

Bárin de bitirdi: satylǵan maldan qutyldy, satqan kólikterdi, júgen-noqta, jıhaz bitkendi alyp ketti, saraı, ambar, atqoranyń qaqpalary ańqıyp ashyq jatyr: qara ormannyń tórtburyshy túgel bos, aýlada qumalaq ta qalǵan joq.

Jańa qojaıyn, meshanın Rostovsev sáýirdiń jıyrmasynda keshqurym kelermin degen. Dál sol kúni saǵat úshte Voeıkov ta ketpek, otbasyn qalaǵa on ekisinde attandyryp jibergen.

Jumysshylardan qalǵany ekeý-aq: soldat Petr men Sashka. Ekeýi ıen as úıdiń sákisinde jatyp alyp shylym shekti, keıde kúlkimen, keıde ókinishpen burynǵy qojaıyndy eske alysty. Al qojaıyn qalasha kıinip, ústinde qońyr penjak, basynda sary jıekti kartýz, bir qolynda baldaq, bir qolyna oryndyq ustap úı ishin aralap júr. Jalańash qabyrǵalar tipti jarqyrap ketipti. Bólme bitkenniń esikterin ashyp, oryndyqqa shyǵady da shybyn shubarlap tastaǵan túsqaǵazdardy tóbesinen tómen qaraı dar-dar aıyrady: aq balshyq pen jelimge siresken qaǵazdyń etekteı-etekteı julym japyraqtary edenge saýdyrap túsip jatyr. Buryshtaǵy úlken bólmeniń túsqaǵazy altyn boıaýly kógildir edi. Eptep ońyp, kúlgin tartqany bolmasa áli de ádemi sýretteri kóp: bul bólme qashanda eskilik usaq gravúralarmen áshekeılenetin de burysh-buryshynda qudaı sýretteri turatyn. Jyrtyp tastaýǵa shamasy kelmedi. Tórt birdeı úlken terezelerdiń shań basqan áınekterinen jup-jumsaq kún sáýlesi jybyrlaıdy. Osy bólmede ótken balalyq shaǵy esine túskende Voeıkov baldaǵymen terezelerdi birinen soń birin salyp-salyp jibergeni... Shyny synyqtary saldyr-kúldir shirigen kásekke, keýip qalǵan sarǵysh parketke saýdyrap tústi. Úńireıgen jyrtyqtan kóktemniń jyly jeli esti, boz sırenniń bir top shoǵy kórindi.

Voeıkov oryndyqqa otyryp alyp, taǵy da isteıtin ne qaldy dep oılandy. Kartýzyn sheship uzaq otyrdy, eski dástúrmen bir jaǵyna qısaıtyp, ońnan solǵa qaraı taraǵan daǵardaı basy salbyrap ketken, qos samaıynda qaldyrǵan sholaq tulymy erbeıedi. Osy úıde, osy ýsadbada ómir súrgen ata-babalaryn qaıta-qaıta esine aldy: Voeıkovtardyń ataǵyn shyǵarǵan ańshy ıtterdiń attary da esine tústi... qazir ashtyqtan aryqtap, ábden qartaıǵan tazylardan bes-alty-aq tuqym qalǵan... Árıne, keshikpeı olar da óletin shyǵar... Endi Grıshka Rostovsevka tastap kete almas! Voeıkov daǵardaı basyn kóterip aldy. Qabarǵan betinde saǵal-saǵal ájim, salbyraǵan murt, ony da qarakók qylyp boıap qoıǵan. Osy sát eki kózi shatynap shyǵa keldi. Kartýzyn kıip, baldaǵyn toqyldatyp baspaldaqqa shyqty da as úıge qarap aıqaı saldy. Bosaǵadan soraıyp uzyn boıly Petr kóringende:

— Itter qaıda? — dep surady.

— Bári de úıde bolý kerek, — dep Petr seńkeni, aýla men baqty kózimen sholyp shyqty.

— Tipti jaqsy boldy! — dedi Voeıkov qýanǵannan daýystap jiberdi. — Bárin de asyp óltir, árqaısysyna tórt somnan alasyń.

Ys basyp ketken qymbat mýndshtýkke qadaǵan jup-jýan byrtyq papırosyn ezýine qystyryp baspaldaqtyń satysyna kelip otyrdy. Petr as úıge syp berdi de myrzanyń buıryǵyn aıtyp Sashkany qýantty, sákiniń astynan arqan taýyp alyp, qaıtadan baspaldaqqa atyp shyǵyp, qaısysynan bastasam eken dep oılanyp turdy.

Úsh sur ıt aýla ortasynda kúnge qaqtanyp jatyr. Eki aq ıt saraı irgesindegi kóleńkede. Bireýi shyrshaly bytqyldan shyǵyp, endi ǵana gúldeı bastaǵan, japyraqsyz alma aleıasymen kóktemgi tebindep kele jatqan syz súrleýmen jortyp barady eken. Bári de laqsa, mynaý qulaǵynyń ushynda qara qylshyǵy bar, balaq júni jelpildegen kók qanshyq ta kárteıip bitken. Petr ysqyryp alaqanymen tizesin qaqty. Qanshyq aýlany qaq jara Petrge qaraı týra shapty da qaıqıǵan toqpaqtaı quıryǵyn bulǵańdatyp kelip onyń qolyn jalap-jalap aldy. Petr moınyna arqandy tastap jiberip, etigin shıqyldatyp aýlamen baqqa qaraı júgire jóneldi. Senkeniń buryshynda zamannan umyt qalǵan temir kúrekti ile ketken qotanaıaq Sashka da yrjalaqtap barady.

It áýelde jele jónelip edi. Biraq baqtyń qaqpasyna jetkende tyrtysyp, qyńsylap jatyp aldy. Sońynan jetken Sashka almanyń qý butaǵymen saýyrynyń túlemegen uıpalaq júnin burqyratyp salyp-salyp jiberdi. Petr arqandy ıyǵyna asyp súıreı jónelgen, ıt julqynyp, ońdy-soldy sekirip, keıin qaraı tyrmysty, basyn jipten shyǵarmaq bolyp janushyra tistelep qyńsylady kelip. Uıyqtap jatqan tóbetter oıana salyp jabyla bas saldy. Baspaldaqtan sekirip túsken Voeıkov:

— Jat bylaı! — dep aıqaı saldy.

Sashka tóbetterdi kúrekpen jasqap qýalap tastady. Qanshyqtyń ezýinen qan sorǵalady, arpalysyp arqandy shaınaǵan kezde qylǵynyp tilin tistep alsa kerek. Buryshtaǵy yrǵaıly butaǵa jetken kezde Petr júrisin baıaýlatqan, qanshyq áli quryǵan soń qarsylyq jasaǵanyn qoıyp, quıryǵy solańdap, artqy eki aıaǵyn shalys basyp sendelip qaldy. Eki súrleýdiń túıisinde qýrap turǵan úıeńkiniń jýan butaǵyna Petr arqannyń ushyn laqtyryp jiberip tartyp qalǵanda ıt baıǵus aldyńǵy eki aıaǵyn búgip, artqy aıaqtarymen aǵash túbindegi topyraq úıindisine tirep qalmaq edi, biraq oǵan jete almaı aspanda salaqtady da qaldy. Qara tili solańdap, yrsıǵan ezýinen silekeı aqty, kún sáýlesinen bozarǵan kózderi sharasynan shyǵyp óship bara jatty.

— Tynyshtal, endi sháýildeýdi qoıasyń! — dedi arzan qaljyńdy mashyq qylǵan Petr.

Sashka shińkildegen áıel daýsymen ándetip, jańa ǵana kúshikteı bastaǵan sıdam butalardyń arasynan shuńqyr qazyp jatyr. Qashyqta, kári aǵashtardyń qýraǵan butaǵynda uzaqtar shýlasady. Mańaıda damylsyz án salǵan qaratorǵaılar, shyqylyqtaǵan saýysqan, kún kózi buta túbindegi eski japyraqtardy degditip, Sashka borpyldaǵan jumsaq topyraqty shylaýshynymen qosa qaq bólip, jarqyldaǵan temir kúrekti ekilene tepkileýde. Ien baqta bıesin ottatyp júrgen Andreı keldi, qashan da taza kıinetin derevnányń jas mujyǵy edi.

— Qaı jazyǵy úshin maıyp qyldyńdar? — dedi kúlimsirep.

— Buıryq solaı boldy ǵoı, — dedi arqandy áli jibermeı turǵan Petr. — Qoshtasqan túri de. Bárin de jahannamǵa jiberińder dedi. Basqaǵa mal qalmasyn degeni de.

— Qapaly ma?

— Endi qalaı. Sen jylqyńdy bótenniń baǵyna semirtip dánikken ekensiń. Baıqa, keshke qaraı jańa qojaıyn keledi. Baýyrym, ol seniń qudań emes.

— Men oǵan deıin aıdap alyp ketemin.

Andreı taıaqpen ıttiń bóksesinen kóterip edi, ishin tartyp kózin ashty da yryldaǵan boldy.

— Jýyrda men de bireýin asyp óltirdim, — dep Andreı jaıbaraqat sózin jalǵastyra berdi. — Kimdiki ekenin bilmeımin, bir apta júrdi, eki apta júrdi, urý degendi de bilmeıdi... oılanyp-oılanyp, aqyry bas saldym da óltire saldym.

— It deısiń-aý, ne túrli mańǵaz adamdardy da darǵa asyp jatqan joq pa, birin emes, birtalaıyn, — dedi Petr.

— Sen kórip pe ediń?

— Kórýin kórgenim joq. Oǵan eshkimdi jibermeıdi, tipti jaqyndaryn da. Maǵan soldattar aıtqan. Túnde dar daıyndaıdy, erteńgisin álgi qunykerdi ákeledi de jendet basyna móshek kıgizip rezeńke arqandy tarta salady. Doktor keledi de óldi me, joq pa, qashan ólgenin tekseredi. Molasy da sol dardyń astynda.

— Sonda qalaı, tabytsyz kóme sala ma?

— Nemene, shynyǵa salady dep pe ediń!

— Odan soń birde-bir alhıtektoryń da tappaıdy, — dep butanyń ishinen Sashka syqylyqtap kúldi.

Petr arqandy qoıa berip edi, ólgen ıt shoqynyp otyrdy da qaldy. Soldat asyqpaı temekisin tutatty.

— Demek, stanokti odan soń basqa jerge aparatyn shyǵar? — dep surady Andreı.

— Qaıda qajet bolsa sonda aparady da.

— Sonda ne úshin darǵa asady eken?

— Túsinikti ǵoı, jaqsy qylyǵy úshin jazalamaıtyn bolar. Ár túrli senimi úshin, basshyǵa jaqpasa, qaraqshy bolsa. Búlik shyǵarma, urlyq jasama...

— Álgi jendet she, ol neme jalaqy ala ma eken?

— Árıne, dámdi tamaq, jaqsy kıim...

— Baıqa, tirilip ketip júrmesin, — dep qyljaqtady da Andreı qýraǵan shıeniń ishinde qý butaqtardy bytyrlatyp júrgen bıesine qaraı ketti.

— Bitirgen shyǵarsyń? — dep Petr Sashkaǵa daýystady.

Petr borsyp ketken sary japyraqtarmen qosa ıtti dyryldatyp orǵa súıreı jóneldi. Ordy topyraqqa toltyryp, býy burqyraǵan jas topyraqty Sashka aıaǵymen taptap tastady.

— Já, máńgilik este qal! — dedi Sashka. — Bizge ómir súrý kerek, tirshilik kerek, saǵan shirigennen basqa endi ýaıym joq, — dep kúregin ıyǵyna asyp Petrdiń sońynan úıge bettedi.

Petr aýlanyń ortasyna kelip toqtady da arqanyn artyna tyǵyp Cherkes degen bas terisi aǵaryp ketken kári tóbetti shaqyryp aldy.

— Borıs Borısych, bireýin qurtyp kómip tastadyq! — dedi Sashka yrjalaqtap áli de baspaldaqta tapjylmaı otyrǵan Voeıkovqa.

— Nemenege yrjalaqtap tursyń, dúńgána! — dep Voeıkov aıqaı saldy. — Kómip tastaǵany nesi? Kim saǵan kómip tasta degen? Aparyńdar da aǵashqa asyp tastańdar! Tursyn solaı! Estidiń be?

— Quldyq, myrzam! — dep Sashka Petrge kómektesýge júgirdi. — Bol, tezirek! — dep sybyrlady oǵan.

Saǵat úshte búkil ıtterdiń únin óshirdi. Endi sáýirdiń jyp-jyly kúninde tym-tyrs qalǵan kóne ýsadba tiri jansyz qańyrap shyǵa keldi. Sharshap, qyzara bórtken jumyskerler aleıada kele jatyp qansha tóler eken dep tıyn-tebenderin sanasty.

— Saspa, bári jaqsy, — dedi Petr ádepki áziline basyp. — On bes som, ishimdigin qosqanda, qojaıynnyń tıe bersin asynda asta-tók dastarhan bolady.

Voeıkov bas kıimin sheship baspaldaqtyń aldynda qara ormanymen qoshtasyp, shoqynyp turǵan.

— Qosh bolyńdar! — dedi qabaryp, yza kernegen júzin ekeýine burdy da: — Bitirdińder me?

— Bitirdik! — dep jarysa jamyraǵan ekeýi bas kıimderin sypyrdy.

— Minekı.

Aqshany alyp turyp Sapshka onyń saýsaǵyndaǵy jińishkerip ketken neke saqınaly kúnqaqty qolynan súıip aldy. Voeıkov keıpin ózgertpesten ony qushaqtaǵan boldy da Petrge bas ızedi. Bir sátke kóz qıyǵy sýlanǵan sekildi edi, biraq kartýzyn kıgen soń burynǵydan da túsi sýyp shyǵa keldi.

— Endi bossyndar! — dedi qatqyl únmen zil tastap. — Mıronǵa maǵan kelmeı-aq qoı degenmin. Oǵan jolaı ózim soǵarmyn, odan ary beketke de ózim jetermin. Men arbany qorsynyp turǵan joqpyn, jaı, ánsheıin zaýqym soqpaı...

Ol artyna qaramastan qaqpaǵa qaraı tartty.

Sashka lápkege júgirdi, lápkeshi oǵan tot basqan baltamen tabaldyryqqa salyp bir kesim shoshqanyń jynyǵa bastaǵan tuzdy súbesin shaýyp berdi. Petr ony ýsadba irgesindegi sharap lápkesinde kútip turǵan. Ekeýi ábden jyrǵap kóktemgi qyltıyp kele jatqan shóp ústinde uzaq otyrdy. Qyzyl kúren bolyp kún batty. Keshtiń yzǵary keldi. Baq shetindegi qýarǵan aǵashtarǵa qonaqtaǵan uzaqtardyń shýyly qulaq tundyrǵandaı. Kókjıekten qyltıyp jańa aıdyń oraǵy kóterildi. Batystaǵy batyp ketken kúnniń kókjıekte qalǵan qyzyl munartynan ólik shyqqandaı tym-tyrys úreıli ıen ýsadbanyń dalıyp ashyq jatqan esik-terezelerinen qyzyldy-jasyldy saǵym oınady.

Rostovsev prıkazchıgin ertip jeńil tráshpenkemen kelgende búkil derevná qalyń uıqyda edi. Qulaq kesti tynyshtyqta keshegi Voeıkovtardyń aýlasyna kirgende dońǵalaqtardyń shıqyly ǵana estilgen. Ol baspaldaq aldyna toqtady da tráshpeńkeden zorǵa túsip, bojyny prıkazchıgine keri laqtyrdy. Ol kólikti sheshýge atqoraǵa ketkende qojaıyn uzaq joldan uıyp qalǵan aıaǵyn syltı basyp jyly kúrtesi men shelekteı kartýzyn sheshpesten úıge kirdi. Kartýzyn sheship úıge, aı jaryǵymen alakeýim saǵym oınaǵan bólmeniń bosaǵasyna taǵzym etip bas ıdi. Edende jyrym-jyrym túsqaǵazdyń pushpaqtary úıilip jatqan. Bólme-bólmeni sharlap júrip, ár qýysqa qojaıynnyń kózimen qarap júrip, aıaqqa oralǵan qoqystardy tepkilep júrip, yzadan:

— Oıpyraı, alaıaq-aı! Tas nadan-aı! — dep kúbirledi.

Beıýaqyt kúńgirtte bólmeler taýsylmaıtyndaı kóringen. Tonalǵan uıadaı bóten baspananyń ıen de mylqaý tynyshtyǵynan tóbe shashy tik turdy, ýsadbany qanshama jyl meken etken burynǵy qojaıyndardyń tirshiligi Rostovsevtarǵa jumbaq edi. Ol keri buryldy da beli búgilip, túsi órt sóndirgendeı buzylyp baspaldaqqa qaıta shyqty. Endi óziniń menshigi bolǵan soń ne bar, ne joǵyn tekserip alý úshin asyǵyp baqqa kirdi, almanyń gúlin kórgisi kelgen, bıylǵy jemisten úlken úmiti bar edi. Biraq aıdyń kúńgirt saǵymynda Rostovsevtiń ótkir janary da aqshyl-qyzǵylt gúl búrshikterin qýarǵan butaqtardyń kepken túıirshikterinen ajyrata almady. Biraz turdy, ıisinen ańǵarar ma ekenmin dep tanaýyn tartty. Gúldiń ıisi seziledi, biraq bolar-bolmas. Odan góri jerdiń yzǵarly syzy men tebindep kele jatqan kóktiń ıisi basym eken. Mylqaý tynyshtyqta saıraýdy alǵash bastaǵan bulbuldardyń úni anyq estildi. Tún sondaı jumsaq, aıly da jaryq, sál ǵana tumandy kireýke bar. Baq birazǵa sozylyp, aǵash arasynan dalanyń sańylaýy aǵardy, Rostovsev shyrshaly túkpirge buryla berip kartýz astynan shashynyń jybyr etkenin sezdi: qalyń samyrsynnyń ishinde bes birdeı surǵylt eles soraıyp ózin ańdyp tur eken. Záresi ketkennen ne isterin bilmeı solaı qaraı bettedi... Bir mınýt ótpeı jatyp keri qaıtty da qatty qobaljyp:

— Oıpyraı, alaıaq-aı! Oı tas nadan-aı! — dep kúbirledi.

— Úıde jatamyz ba dep edim, — dedi aýla ortasyna shyqqan soń ádeıi jorta daýystap. — Albasty bassyn! Onda saıtannyń ózi sıraǵyn syndyrǵandaı! Aljyǵan aqymaq túk qoımaı jyrtyp, ıtine deıin asyp ketipti... Lashyqqa baralyq, jerkenetin sonsha tekti myrza emespiz ǵoı.

— Qyzǵanyshtyń quıryǵy qysqa, — dep prıkazchık kóńildi, daýsyn kótere jaýap berdi de qasyna taıap keldi. — It degen de sóz be eken, qajet bolsa ony da tabarmyz...Jańa qonys qutty bolsyn, Grıgorıı Kıskentınych! — dep kartýzyn sheship qolyn usyndy.

— Já, já, boldy, boldy! — dedi Rostovsev ótirik renish tanytyp. — Júr, uıyqtalyq...

Shyq basqan shópte eki kóleńkesin ertip ekeýi as úıge bardy. Sonda, aı jaryǵynda otyryp aq nanǵa qosyp kolbasa jesti, ara-tura sóılesip, kúrtelerin jastandy da tereze aldyndaǵy sákige jata ketisti. Erte turyp, qaladan keletin kólikterdi kútip alyp, ýsadbany tártipke keltirý kerek-ti.

Biraq shydamy qashqan Rostovsevqa tań atpaıtyndaı kóringen. Ol qaıta-qaıta oıanyp, tizesinen jyljymaı qoıǵan aı sáýlesine muńdana qarady. Al kózi ilinip bara jatyp shoshyp oıandy: kóz aldynan qara-kók shyrshalardyń jynysy, sonyń kóleńkesinde asylyp turǵan ıtterdiń nobaıy ketpeı qoıǵany. Qaıta-qaıta ár jambasyna aýnap túsip, óziniń ushqalaqtyǵyna yza boldy.

Kaprı. 01.11.1913.

---