InfoHub Logo

Baıaǵyda Serikbaı degen baıdyń Aqbaı degen jalǵyz balasy bolypty. Aqbaı at aıaǵy jerge jeter eldi aralap, ózine laıyqty sulý qyz izdep, taba almapty.

Sóıtip júrgende bir elde otyz kún oıyn, qyryq kún toıyn bergen bir baıdyń qyzynyń toıy bolypty. Aqbaı qasyna qyryq jigit ertip, on bes kún jol júrip, sol toı bolyp jatqan elge kelipti. Bul toıda qasynda qyryq qyzy bar, Bıbisara degen bir baıdyń qyzy da qyryq aq otaý tiktirip, saltanat quryp jatyr eken. Alystan kelgen qonaq dep, Aqbaılardy da osy qyryq qyzdyń otaýyna túsiripti.

Eki kún ótkesin, qyzdarmen tanysyp, úırenisken Aqbaı Bıbisaradan: «Sizdiń basyńyz bos pa?» – dep surapty.

Sonda Bıbisara: «Qansha jigit alamyn dep aıttyra kelse de meniń qoıǵan shartymdy oryndaı almady. Sonyń úshin ázir basym bos»,  – depti.

Sonda Aqbaı otyryp: «Shartyńyzdy aıtyp kórińizshi, men de baǵymdy synaıyn!» – deıdi.

Qyz sonda: «Siz bir kelgen qonaqsyz, shartymdy oryndaı almasańyz uıat bolar, onan da ony esitpeı-aq toıǵa kelgen syı qonaq bolyp, elińizge qaıta berińiz», – deıdi.

Aqbaı: «Olaı dep oılamańyz, Bıbisara. Dúnıede joq nárseni aıtpaıtyn shyǵarsyz, shartyńyzdy aıtyńyz», – dep qolqalaıdy.

Bıbisara: «Men de ilimnen qur alaqan adam emespin, dúnıede joq nárseni shart etpeımin. Shartym mynaý: meni kimde-kim alamyn dese, qalyń malyma boıy da teń, túri de teń, seksen sary ala, seksen tory ala, seksen boz, seksen kúreń, seksen shym tory, bári de bes jasardan tórt júz jylqy ákelsin. Osy shartymdy oryndaǵan adamǵa bı demeımin, qul demeımin, tıemin», – deıdi. Aqbaı qyzdyń qoıǵan shartyn oryndaıtyn bolyp, úsh aı ruqsat alyp, qyryq jigitimen eline qaıtty.

Aqbaı úsh aıda qyzdyń aıtqan maldarynyń túrin de, túsin de, jasyn da taýyp, qasyna qyryq jigit ertip, qyzdyń aýylyna keledi. Kelip, qyzdyń aýylynda jeti kún qonaq bolady. Qyzdyń ákesi Aqbaıdyń ákelgen malynan eshqandaı kemshilik taba almaı, kelgen qonaqty úlken syı-sıapatpenen qarsy alyp, qyzyn bir jyldan soń beretin bolyp, Aqbaıdy qyryq jigitimen eline qaıtarady.

Arada bir jyl ótken soń, Aqbaı toıǵa kerekti jasaý-jabdyǵyn daıarlap, qasyna qyryq jigitin ertip, qyzdyń eline barýǵa jolǵa shyǵady. Qyzdyń aýylyna bir kúndik jer qalǵanda jigitterine: «Sender asyqpaı kele berersińder, men búgin qyzdyń otaýyna jete qoıaıyn», – dep, boz jorǵa atymen alǵa ozyp ketedi. Tań aldynda Aqbaı qyz jatqan otaýǵa kirip kelse, Bıbisara óziniń jylqysyn baǵatyn Qodar degen qulmenen jatyr eken. Muny kórip, Aqbaı keıin shegine bergende, qyz bir ýys topyraqty Aqbaıdyń betine shashyp jiberipti. Qyz jeti jurttyń syryn biletin dýashy-sıqyrshy eken. Aqbaı adam túrinen aıyrylyp, úlken bir qara tóbet bolyp shyǵa keledi. Túri ıt bolsa da aqyl-esi qalpynda, biraq sóıleıin dese tili joq, sóılese, ıtshe úredi.

Qyryq jigit kele jatsa, aldarynan bir ıt shyǵyp úre beredi, ony eshkim elemeıdi. Sóıtip, jigitter qyzdyń aýylyna keledi. Kelse, Aqbaı joq. Qyzdyń otaýynyń syrtynda baılaýly turǵan boz jorǵa atty kóredi. Jigitter suraý salady, bul elden Aqbaıdy kórgen-bilgen adam tabylmaıdy. Jańaǵy ıt jigitterdiń sońynan qalmaıdy, úıge kirse, úıge kiredi, dalaǵa shyqsa, dalaǵa shyǵady, arsyldap úrip qoıa beredi. Oǵan túsinbegen jigitter: «Osy ıt qutyraıyn dep júr, ózin óltireıik», – desedi. Ony sezgen Aqbaı endi joldastarynan bezip, betimen qańǵyp ketedi. Qańǵyp júrip, ıt bir kerýenge kez bolady. Bir kerýenshi jigit: «Mynaý jaqsy ıt eken», –dep, ózine úıretip, aldyna tamaq qaldyǵyn tastasa, ıt jemeıdi, al jep otyrǵan tamaǵynan tabaqqa salyp berse, jeıdi. Jigit buǵan tań qalyp, bir tabaǵynan ıtke ıtaıaq jasap, ózderiniń jegen tamaǵynan berip, eline ertip keledi.

Jigittiń úıiniń qasyndaǵy qońsy áıel bul ýaqytta, ekiqabat eken, bir kúni sol áıel balasyn týa almaı, úsh kún qınalady. Kúıeýi aýylyndaǵy qoja-moldalardy jınap, dem saldyrǵan eken, odan shıpa bolmaı, áıel óler bolady. Ony sezgen ıt áıel tolǵatyp turǵan úıge kirip baryp, áıeldi úsh aınalyp úrgende, áıel kózin ashyp, esin jıyp, balasyn týady. Áıel de, bala da aman qalady.

Bul habar lezde búkil elge jaıylyp, aýyrǵan adam ıt ıesine aqy tólep, aýrýyn ıtke qaratatyn bolypty. Burynǵy jarly jigit endi baıyp, el qataryna qosylady, ıtine jaı ıt dep qaramaı, ózine kelgen bir baq dep qaraıdy, astyna kıiz tósep, aldyna taza as quıyp, adamsha kútedi.

Bir kúni jatyp Aqbaı oılanady: «Meniń bul júrisim ne? It toıǵan jerine» degen nakyl bar edi. Meniń túrim ıt bolǵanmen, aqyl-esim ıt emes qoı. Oılaýym baıaǵy saý kúnimdegi adam qalpynda. Olaı bolsa, meniń bul júrisim jónsiz bolar, ne de bolsa, Bıbisaranyń aýylynan bir habar alaıyn», – deıdi. It túnde ornynan turyp, qyzdyń aýylyna tartyp otyrady. Jortyp otyryp úsh kún, úsh tún degende Aqbaı tigýli turǵan aq otaýdyń ústinen shyǵady.

Otaýǵa kelse, on jigit tamaq iship otyr eken. Úsh kúnnen beri ash ıt adamdar bir nárse berer me eken dep, quıryǵyn bulańdatyp, erkelep esikten qarapty.

Tabaq tartyp júrgen áıel ıttiń betine bir qarap: «Osy Aqbaı emes pe, apam buzyp, dýalaǵandyqpen bir pále etken shyǵar-aý», – dep, dalaǵa tamaqtan ala shyǵyp, qoraǵa aparyp: «Sen Aqbaı emessiń be?» – depti. It aıtýǵa, tili joq, kózin jaýtańdatyp: «Áýp! Áýp!» – deıdi.

Áıel ıttiń Aqbaı ekenin sezip, saraıǵa aparyp tamaq berip: «Seni men jeti kún oqımyn, sonda sen burynǵy adam qalpyńa kelesiń. Bıbisara meniń týǵan apam. Ol menen bilim jaǵynan anaǵurlym kúshti. Sóıtkenmen de apamnyń birinshi duǵasyn jazýǵa bolady, biraq ekinshi duǵasyn eshkim de jaza almaıdy, sebebi onyń qolynda qasıetti bir júzik bar», – depti. Sóıtip, áıel jeti kún Aqbaıdy oqyp, adam qalpyna keltiripti. Sodan keıin bul áıel ony kúıeýine tanystyryp: «Mynaý seniń bajań, men muny jeti kún oqyp jazdym», – depti.  Odan keıin Aqbaıdy jaqsylap kıindirip, astyna at mingizip, qolyna dem salyp, bir ýys topyraq berip: «Endi tez baryp, tań aldynda Bıbisaranyń betine shash. Bıbisaradan buryn qarmanbasań, ol seni qaıtyp ıt qyp jiberedi», – depti.

Arada úsh kún júrip, tań ata qyzdyń otaýyna kirip kelse, Bıbisara oıaý otyr eken. Aqbaıdan buryn bir ýys topyraqty shashyp jiberedi. Aqbaı kishkentaı bozsha torǵaı bolyp usha jóneledi. Úıdiń ishin shyr aınala ushyp júrip, esikti zorǵa tabady.

Endi ol jerde júre almaıtynyn sezgen Aqbaı basqa bir elge ushyp ketedi. Bir eldiń shetine kelip, jerge túsken dándi terip jep júrip, torǵaı bir kúni balalardyń tuzaǵyna túsedi. Ony balalar aıaǵyna jip ilip baılap, ushyryp oınaıtyn bolady.

Sóıtip júrgende bir kelinshek balalarǵa kelip: «Mynaý boztorǵaılaryńdy maǵan berińder, men aýyryp júr edim, maǵan torǵaı eti em edi», – dep, balalardan surap alady. Ol torǵaıdyń Aqbaı ekenin biledi. Óıtkeni kelinshek Bıbisaranyń eń kishi sińlisi bolatyn. Buzyq apasynyń bir adamnyń obalyna qalǵanyn estigen-di.

— Endi sen Bıbisaraǵa baratyn bolsań, adam qalpynda barýǵa bolmaıdy. Sebebi seni jáne bir túrge aınaldyryp jiberedi. Bıbisaranyń oń burymynyń astynda jasyryp qoıǵan qasıetti júzik bar, osy torǵaı túrińde eleýsiz baryp, sony qolǵa túsirip alsań, sol saǵatta oılaǵanyń bolady, – deıdi kelinshek.

Sóıtip, kelinshek torǵaı qalpyndaǵy Aqbaıdy jeti kún baǵyp, aqylyn, apasynyń syryn aıtyp, ushyryp jiberedi. Usharda Aqbaıǵa: «Sen Bıbisaranyń eline kúndiz barma, túnde bar, kúndiz barsań bilip qoıady», – dep tapsyrady.

Aqbaı óziniń burynǵy ádeti boıynsha qyzdyń otaýyna tań aldynda kelip jetedi. Kelse, Bıbisara men Qodar taǵy da birge jatyr. Biraq ekeýi de qatty uıqyda eken. Aqbaı sezdirmeı qyzdyń burymynyń astyndaǵy qasıetti júzikti alyp, oılanyp turyp: «Bul ekeýin bir túrli aıýan etsem, birinen-biri aıyrylmas, ne de bolsa, eki túrli bolsyn», – dep, Qodarǵa «shoshqanyń qabany bol», qyzǵa «ıttiń qanshyǵy bol» dep, bir ýys topyraqty ústerine shashyp jiberedi. Qodar qaban, Bıbisara qanshyq bolyp shyǵa keledi. Aqbaı otaýda ilýli turǵan Qodardyń myltyǵyn alyp, aldymen ıt bolyp qyńsylaǵan Bıbisarany atyp tastaıdy, qaban bolyp qorsyldap júrgen Qodardy jandy jerinen atyp, qor bolyp ólsin dep qoıa beredi. Shala-jansar shoshqany kóringen adam uryp, o da aqyry qor bolyp, qurttap óledi.

Sóıtip, Aqbaı ózi baıaǵy adam qalpyna túsip, qaıyn atasyna keledi. Atasy Aqbaıdy úsh kún qonaq qylady, biraq qyzynan habary joq. Aqbaıdyń malyn qaıyryp bermekshi bolady.

Sonda Aqbaı: «Maǵan mal kerek emes, siz maǵan alty aılyq azyq daıarlap berińiz, qyzyńnyń otaýyn berińiz jáne qaı jerge otyramyn desem, sol jerge kóship-qondyratyn alty adam qosyp berińiz», – depti.

Bıbisaranyń ákesi Aqbaıdan esh kemistik taba almastan, oǵan bir jyldyq azyq daıarlatyp, alty túıe artyp, qasyna alty adam qosyp, eline kóshiredi.

Birneshe kún júrip taýǵa kelgende, Aqbaı júgin túsirip, taýdyń etegindegi bir bulaqtyń basyna kelip, otaýyn tiktiredi. Ertip kelgen jigitterge eline qaıtýǵa ruqsat beredi.

Arada úsh aı ótken soń, ań aýlap júrgende, Aqbaı Bıbisaradan alǵan qasıetti júzikti joǵaltyp alady. Ony neshe kún izdep taba almaıdy. «Bir qyz úshin el-jurt, aǵaıyn-týǵan, ata-anamnan bezdim, bezip kórmegen qorlyǵym, tartpaǵan azabym joq. Adam óltirip, aqyrynda bir qasıetti nársege qolym jetip edi, odan da aıyryldym. Endi mende el betin kórer ne qaldy!» – dep qara jerdi qushaqtap, kúndiz-túni kúńirenip, kúńirengende bylaı deıdi:

Bolady maly bardyń kóńili toq,

Eńbeksiz jıǵan maldan rahat joq.

Bes túrden tórt júz jylqy aıdap berip,

Qasyna Bıbisara qonǵanym joq.

Aram mal ákem sorǵa bitken eken.

Qyzyǵyn opasyzdyń kórgenim joq.

It boldym, torǵaı boldym aqyrynda

Ustatpaı áýrelediń dúnıe boq.

Atandym «Aqbaı myrza» on altymda,

Kórikten qaýlap janǵan mysaly joq.

Ákemniń aram malyn berdim aıdap,

Onymen súıgenimdi alǵanym joq.

Jatyrmyn japan túzde taýdy baǵyp,

Qasymda ermek bolar serigim joq.

Ótedi bizdiń ómir osymenen,

Elimnen kettim jalǵyz, deregim joq.

Ata-anam, aq sút bergen, rıza bol,

El betin endi aılanyp kórý de joq.

Ań da emes, adam da emes, qaldym jalǵyz,

Túsirgen sıqyr qyzdan júzik te joq.

Aqbaı osy óleńdi ár kúni úsh ret qaıtalap zarlaıtyn bolady.

Sol taýda Surmergen degen ańshy ań aýlaıtyn. Surmergen taýǵa shykqan saparynda úsh aı ań aýlamaı úıine qaıtpaıdy eken. Bir kúni Surmergen ań aýlap júrse, aldynan úsh maral qasha jónelipti. Mergen maraldyń eń úlkenin atyp alady. Soıyp, ókpe-baýyryn otqa qaqtap, pisire bastaıdy. Sol ýaqytta maraldyń istikke shanyshqan bir japyraq eti ushyp baryp, mergenniń buzyp, meske tyǵyp qoıǵan etiniń ústine túsedi. Sol-aq eken maral tirilip, bir silkinip júgire jóneldi. Qasyndaǵy eki maral da aınalaqtap sol arada júr eken. Solarǵa qosylyp, atylǵan maral jónine kete bersin. Buǵan Surmergen ashýlanyp, myltyǵyn qaıta oqtap, ataıyn dese, myltyǵy ot almaıdy. Qolyndaǵy qyran búrkitiniń tomaǵasyn alyp, maralǵa jiberse, qusy ushpaı, óziniń qolyna qaıta kelip qonady. Myltyq pen qusqa ashýlanǵan Surmergen atpen soǵaıyn dep atyna minse, aty da aıaǵyn baspaı, bir orynda qarysyp turyp qalady.

Sonda baıaǵy ózi atqan maral artyna burylyp turyp bylaı depti:

— Surmergen, endi sen dúnıe talabyn qoı. Ar jaǵyńdaǵy taýdyń baýyrynda, bulaqtyń basynda tigýli turǵan aq otaý bar. Sonyń ishinde Aqbaı degen bir baıdyń jalǵyz balasy jatyr. Sen oǵan baryp jolyǵyp, bul jaǵdaıdyń mánisin sura, saǵan sol aıtar. Endigi qalǵan ómiriń sol jigitpen birge óter, – deıdi.

Sodan soń úsh maral qosylyp, úsh aýyz óleń aıtyp, Surmergenge taǵy da bylaı deıdi:

Surmergen, úsh maralǵa kez bolypsyń,

Esitip bul habardy kóńiliń tynsyn.

Zıansyz biz bir júrgen haıýan edik,

Qasıetin úsh maraldyń kóziń kórsin.

Aqbaı da aqylyna sonda keler,

Bolmasa jaqsylyqty qaıdan bilsin.

Beınetsiz tabylǵan mal dáýlet bolmas,

Baqytty bolam dese beınettensin.

Taǵy da kez kelermiz bir-bireýge,

Sálem aıt Aqbaı erge shydaı bersin.

Aıtatyn munan artyq sózimiz joq,

Aqbaıjan, endigisin oılap bilsin.

Mergenge maraldar osy báıitti aıtty da taýdyń eń bıik shyńyna qaraı órlep kete barady.

Maraldyń silteýi boıynsha Surmergen taýdy jaǵalap kele jatyp, bulaqtyń basynda tigýli turǵan aq otaýǵa keledi. Atyn baılap otaýǵa kelse, yńyldap, jer baýyrlap jatqan Aqbaıdy kóredi.

Aqbaı Surmergenmen amandasyn bolǵan soń, oǵan: «Men bul dúnıeden kúder úzip, ólim tilep jatqan janmyn, sen saltanatty dúnıe talabynda júrgen adam ekensiń, bul jerge nege keldiń?» – depti. Sonda Surmergen aıtady: «Men on úsh jasymnan osy mergenshilikpen talap ettim. Qazir jasym alpysqa shyqty. Adamǵa, jazyqsyz janýarlarǵa ólim keltirgenim úshin meni halyq «Surmergen» dep atady. Qyryq jeti jyl mergenshilik etip júrip, búgin ómirimde kórmegen bir ýaqıǵaǵa ushyrap jáne tili joq úsh maraldyń silteýimen saǵan kelip otyrmyn», – dedi de kórgen oqıǵasyn aıtty.

Sonda Aqbaı aıtady: «Meniń bul taýǵa kóship kelgenime alty aı boldy. Sonyń ótken úsh aıy meniń ómirim úshin kóńildi ótti. Sońǵy úsh aıy óte aýyr boldy. Sebebi, qolymda adamnyń ne oılaǵanyn oryndaıtyn qasıetti júzik bar edi, sony ań aýlap júrip joǵaltyp alǵanyma, mine, úsh aı boldy. Men bul taýda ondaı oqıǵany ushyratqanym joq, ony men bilmeımin. Múmkin, meniń sol joǵalǵan qasıetti júzigimdi taýyp alǵan maral shyǵar», – deıdi.

Maraldyń aıtqan sózin elemeı, Surmergen Aqbaıǵa bir kún qonaq bolyp, azanda eline qaraı attanady, biraq jol taýyp júre almaı, qansha jer júrse de Aqbaıdyń otaýyna qaıtyp kele beredi.

Sonda ǵana maraldyń «endigi ómiriń Aqbaımen birge óter» degen sózi men úsh aýyz óleń Surmergenniń esine túsedi. Úsh maraldyń óleńin aıtqanda, Aqbaıǵa da úlken oı túsedi. «Adal eńbek etsin» jóne «shydasyn» degen sózi qalaı? Sol úsh maral bolyp júrgen sol Bıbisaranyń ózi men eki sińlisi emes pe eken?

Sodan keıin Aqbaı: «Qaıda barsam da eńbeksiz rahat joq eken. Ne de bolsa ózim turǵan bulaqtyń basyn baqshaǵa aınaldyraıyn, ári ýaqytym ótsin, ári ózim turǵan jer gúldensin», – degen oıǵa kelip, baý-baqsha ege bastapty. Sóıtip, Aqbaı men Surmergenniń turǵan jerindegi bulaqtyń basy baý-baqshaly jerge aınalypty. Sol jerge ushqan qusqa deıin bir aınalmaı ketpeıtin bolypty.

Bir kúni Surmergen ekeýi sýdyń shetindegi alma aǵashtyń túbinde otyrsa, baıaǵy úsh maral kelip, sý iship turyp: «Surmergen, jamandyqqa jaqsylyq degen, sen adam bolsań da taý kezgen ańnan jaman boldyń. Sóıtseń de saǵan jamandyq etpedik. Endi jaqsy jolǵa tústiń de jaqsylyq bolatyn kún jaqyn qaldy», – dep júrip ketipti.

Maral ketken soń, Aqbaı men Surmergen maraldar sý iship ketken jerge kelse, bir japyraq tasqa jazǵan jazýǵa kózi túsipti. Jazýdy oqyp qarasa, eki aýyz óleń eken:

Sen, Aqbaı, dúnıege nege keldiń,

Jolynda Bıbisara ne kórmediń?

Baqytyń ashylýǵa qaldy jaqyn,

Joldas dep dúnıeni kózge ilmediń.

Qyrtysyn qara jerdiń qaq aıyryp,

Eńbekti arman etip endi kórdiń.

Bizdi kút úsh kúnnen soń osy jerden,

Júzikti taýyp alǵan bermek edim, – dep jazylypty.

Muny oqyp kórip: «Bizge de atar tań bar eken ǵoı», – dep qýanyp, maraldyń ýádeli úsh kúnin kútipti. Sol sátte sý ishýge kelgen maraldar: «Júzik saǵan, baý-baqsha bizge», – dep, jortyp júre beripti.

Aqbaı júzikti alyp, Surmergennen: «Elińiz qaıda?» – dep surapty. «Elim alys emes, osy jerden úsh kúndik jer», – depti Surmergen.

Sodan keıin ekeýi júzikke minip ushyp, áýeli Surmergenniń eline kelipti, odan soń Aqbaı eline jetipti.

Sóıtip, Aqbaı on bes jyldan keıin ata-anasyna kelip, úlken toı jasapty. Ata-anasynyń týǵan jerine de baý-baqsha egip, týǵan jerin jazıraǵa, syńsyǵan ormanǵa aınaldyrypty.

---