InfoHub Logo

Burynǵy ótken zamanda Qojanaı degen baı bolypty. Onyń jalǵyz uly bar eken, ózi qyljaqbas, myljyń eken. Baı osy balasy týǵanda bir moldany ákelip atyn qoıdyrypty. Moldasy qurǵyr jaqsyraq at tappaǵan ba, ıakı baı oramaldy jaqsy bermesine kózi jetken be, áıteýir balanyń atyn Tesikbaı deı salypty. Tesikbaı er jetipti, ósipti. Aıtqandy uqpaıtyn aqpa qulaq bolypty. El aýzyna qaqpaq qoıǵan bar ma: «Balasynyń basy tesik bolǵandyqtan, mıy da aǵyp túsip qalǵan-aý», – deıtin bolypty.

         Qojanaı muny estip namystanady, osynyń basyn túzeıtin aqyldy kelin izdep tabýdy oılaıdy.

         Osymen kúnderden kún óte beredi. Tesikbaı handardyń, baılardyń, myrzalardyń arasynda saýyq quryp júredi. Bir otyrǵan saýyqta Bekehannyń balasy Tesikbaıdy balaǵattaıdy.

         — Ákeń Qojanaıdyń aty álemge jaıyldy. Baılyǵy jurttan asty, sóıte tura seni áli úılendirgen joq. Óziń de ezsiń, sulý tańdap súıýdi bilmeısiń, – dep jazǵyrdy.

         Buǵan yzalanǵan Tesikbaı kúnde ákesiniń mazasyn ketire beripti, ketire beripti. Sondaǵy aıtary bir sóz-aq: «Sulý qatyn alyp ber» deıdi eken. Qojanaı hannyń da, moldanyń da qyzyn kóredi. Balasyna bas-kóz bolar aqyldy qyzdy taba almaıdy. Endi óz elinen tabylmaǵan soń, Temirhan hannyń elinde jaqsy qyz kóp degendi estip, solaı qaraı attanady. Ataǵy jurttan asqan baı keldi degendi estip, Temirhan Qojanaıdy úıine shaqyrady, qyzyn da kórsetedi.

         Al, sóıtip, basy hannyń qyzy bolyp, bul elden de aqyldy qyzdy kóre almaıdy, keri júrip eline qaıtady. Neshe kún jol júrip, úlken ózenniń boıyna keledi. Kún kesh bolady, baıǵa qonarǵa oryn tabylmaıdy. Óńkeı ǵana qara lashyqta turatyn balyqshydan basqa onda kim bolsyn.

         Baıdyń óz dúnıesi ózine jetedi ǵoı, neshe narǵa júk artyp kele jatqanda, dalaǵa bolsa da túneýge  uıǵarady. Jigitterine jaıly orynǵa júkti túsir degenshe, eki joldyń aıyryǵynda bir on tórt jasar qyz kez kele ketedi. Qojanaı baı qyzǵa: «Kimniń balasysyń?» – dedi.

 

Qamysty jaryp qala etken,

Balyqty jaryp bal etken,

Tabylǵanyn nar etken,

Osynda talaı jan ótken.

Tósenip quraq zar etken,

Keńimeı dúnıe tar etken,

Panasy qamys ákem bar,

Men osyndaı er jetkem, – deıdi qyz taıynbastan.

         Qojanaı oılanypty da qyzdyń ózin balyqshynyń balasy ekenin túsindirgenine súısinipti. — Balam, úıińe   basta,   qamys  kúrkeńnen dán tatalyq, – depti baı.

         Qyz taǵy da irkilmeı:

         — Qonyńyz, ata, – deıdi de úıine ertip barady. Rasynda, qamystan qalaǵan úıi bar, quraqtan toqyǵan kórpesi bar shal ákesi kúrkede otyr eken. Baı amandyq aıtysyp, qarap otyrady. Júgirip eńbek etken jas qyz bir tabaq shortannyń sorpasyn keltirip:

         — Mynaý, ata, shortan sorpasyn urttaýǵa ózim de qorqam, – deıdi. Ekinshi tabaqty kórsetip:

         — Mynaý, ata, sazan, osy úshin ábden ketti mazam. Mynaý, ata, bekire, jaıyn balyq, jeı beresiz kekire, – deıdi.

         Qojanaı qyzda zerektik baryn baıqap, balasyna aıttyrý jaıyn sóılesipti. Balyqshy shal tez kónipti. Baı maldy aıamaı beripti de, qyzdy Tesikbaıǵa alyp beripti. El: «Malyn kózine súrtken Qojanaı qý kedeı balyqshynyń qyzyn balasyna áperdi», – deıdi. Qojekeń, amal ne, balam teń bolmady-aý dep, arman etedi eken. Tesikbaı bolsa, balyqshynyń qyzy Saqypjamalǵa: «Kúrkeden shyqqan kedeı qyzy», – deı beripti. Saqypjamal da esesin jibermepti. «Qamys tesiginiń sańylaýy bar, seniń basyńnyń sańylaýy joq», – dep, ázildeıdi eken. Ne kerek, osymen kúnder ótip júre beredi. Kelin qylyǵynan ǵoı, Saqypjamal atasyna jaǵa beripti.

         Qojanaı syrt handardyń eline kóp baryp, saıahat etetin, mal aıyrbastaıtyn, sonymen baılyǵyn jurttan asyrǵan baı eken. Sol ádeti boıynsha baı syrtqa shyǵa beripti. Bar qazynasyn kelinine senip tapsyratyn bolypty.

         Baı bir ret Pak patshasynyń eline baryp, onan sansyz altyn, kúmis, asyl tastar, asyl buıymdar alyp eline qaıtypty. Uly kerýenimen kele jatsa, ortadaǵy úlken taýda qashannan bekinip jatatyn qyryq qaraqshy bar eken, baıdyń kerýeni osyǵan kelip kezdesipti. Qaraqshylar barlyq asyl múlikti talap alady. Aty shyqqan Qojanaıdy tanıdy,   muny tiri jibersek, bizdi qoımaı tabady, onan da óltirelik dep keńesedi. Ony Qojanaı da biledi.      Qaraqshynyń bastyǵyn shaqyryp alady.

         — Qaraqtarym, sender osy taý da mal izdep júrsińder ǵoı. Meniń malym jetedi. Bárin alyńdar, meni jiberińder! – deıdi. Oǵan tonaýshylar kónbeıdi.

         — Endeshe, munyń ústine úıimde eki altyn teregim bar, birin alyńdar. Myna maldarymnyń baǵasynan on ese artyq keledi. Bir qambada tolǵan altynym bar, onyń jartysyn alyńdar da meni jiberińder! – deıdi.

         Qaraqshylar ony alýdyń jolyn suraıdy. — Men hat jazyp, mór basyp berem, kisi jiberińder, balam beredi, – deıdi.

         Qaraqshy oılanypty da «Jaz hatyńdy, kóreıik» – depti. Qojanaı balasyna mynadaı hat jazypty:

         «Balam Tesikbaı!.. Men Pak patshasyna esik aldyndaǵy eki altyn terektiń birin tartýǵa tarttym. Sol úshin birin qaldyryp, birin ber. Munda qyryk narǵa artatyn asyl buıym bardy, ala ketý úshin qambadaǵy altynnyń jartysyn ber. Altyn aq bas, býra bas narlarǵa tartylsyn – barǵan adam ózimniń mal basylarym. Jumys tez bitsin. Ákeń Qojanaı!» – dep mórin basady.

         Qaraqshy oqyp kóredi de: «Osyny ákelip alyp, onan keıin baıdyń jazasyn berermin», – deıdi de myqty eki qaraqshysyn hatpen jiberedi. Aıtýy boıynsha eki qaraqshy Tesikbaıǵa hatty ákelip tapsyrady. Ol hatty oqı sala dúńk etip:

         — Qaıdaǵy altyn terek, altyny nesi, tipti bizde aq bas býra bar ma? – deıdi.

         — Bar, mine, aljypty bastaıdy. Bul dúńkildi úıde otyrǵan Saqypjamal estıdi de júgire shyǵyp^:

         — Nemene, atamnan hat bar ma? – deıdi.

         — Bar, mine, aljypty atań! – deıdi balasy. Saqypjamal hatty oqyp, mazmunyna túsinedi de:

         — Ózi jınaǵan dúnıesin ózinen aıaımyz ba, beremiz, bári de bar, qonaqtar úıge kirińder! – deıdi. Sóıtip, eki qaraqshyny ishki úıge endirip, esikti syrtynan myqtap bekitedi. Tesikbaıdy hatpen hanǵa jiberedi. Han hatty oqyp, túk te túsinbeıdi. Saqypjamaldy shaqyrtady. Saqypjamaldan han hattyń mazmunyn suraıdy.

         Sonda Saqyp hatty mynandaı dep sheshken eken:

         — Atam hatty jumbaqtaı jazǵan, esik aldyndaǵy eki altyn terek degeni — Tesikbaı men meni aıtqany. Qazir jaý qolynda qınalýdamyn, janym úshin senderdiń birińdi berýge deıin daıarmyn degeni. Ekeýiniń birin qaldyryp, birin ber deýi – eki qaraqshy ketti, birin tiri qaldyryp, bastatyp kelip, meni qutqaryńdar degeni. Qyryq narǵa artatyn asyl buıym bar degeni – qaraqshynyń sany qyryq degeni, altyn aq bas, býra basty narlarǵa artylsyn degeni – hatymdy sender sheshe almasańdar, hanǵa apar, ol sheshedi, áskerin tez jiberedi degeni ǵoı.

         Handa qyryq kisiniń aqyly bar deýshi edi, taqsyr, bir áıeldiń aqylyna jetpeısiz be, – dep sókken eken. Han ashýlanyp sol saǵatynda áskerin jiberipti. Áskerleri Qojanaıdy bosatyp, qaraqshylardy ustap ákelipti. Osydan soń Saqypjamaldyń dańqy taǵy da arta beripti. Osylaı júrgende Qojanaı baı óledi. Ákesiniń ornyna Tesikbaı syrt handyqtarǵa shyǵa bastaıdy.

         Tesikbaıdy ákesimen birge júretin qazyna bastyqtaryna, mal bastyqtaryna qosyp jiberip otyrady Saqypjamal.

         Bir ret Tesikbaı mármárdan qalasyn saldyrǵan, gaýhardan qaqpasyn ornatqan, qanatty at mingen, qarymdy qarý asqan Oımaýyt hannyń eline baryp, mal aıyrbastaıdy.

         Óz elinen birge shyqqan hannyń, ýázirlerdiń, baılardyń myrzalary da bar eken. Kúnde saýyq, oıyn tamasha. Baılyqqa mas bolǵan myrzalar júırikterin, tulparlaryn jarystyrady, báıge tigedi. Bir kúni soryna ma, baǵyna ma – kim bilsin, Tesikbaı men Búrkit myrzanyń at jarystyrýǵa básteskeni barsha jurtqa taraıdy. Ekeýi eki júırigin alysqa aıdaıdy. Búrkittiń júırigi aldymen keledi. Tesikbaıdyń ýádesi boıynsha qolyndaǵy bar múlkin Búrkitbaı utyp alady. Onymen de tynbaıdy, Tesikbaı atymnyń baby kelmedi degen soń, báske attary men áıelderin de tigip, eki júırikti qaıta jarystyrady. Sory qaınap, Tesikbaı Kerqulany da, Saqypjamaldy da Búrkitke uttyryp jiberedi. Sóıtip, basqa myrzalar qaıtqanda Tesikbaı qaıta almaı Oımaýyt elinde qalady. Mastanǵan Búrkit sonda tura-turady. Tesikbaıdyń qazyna bastyqtary eline kelse de Saqypjamalǵa kórine almaı júredi. Keshikken soń bir sumdyq bolǵanyn ishi sezgen Saqypjamal sál túsin ózgertip, qalany aralap júrip, óziniń qazyna basshysyna kezige ketedi. Bógde áıel bolyp, Tesikbaıdy suraıdy. Jasyryn syr áshkere bolady, kúıeýiniń masqarasy shyqqanyn estip biledi. Eriniń ezdigine ashynǵan Saqypjamal janyna baıaǵy mal basshysyn ertip alyp, asyǵys jolǵa shyǵady. Kún júredi, tún júredi, apta júrip, aı júredi. Oımaýyttyń eline barady. Qalanyń bir shetinen oryn alady. Erekshe jasanady da Búrkit myrzanyń jaıyn izdep tabady. Soǵan jaqyn jerden bir úıdi ustaýǵa bekıdi de, qaıta kelip, myń sandyqqa tas toltyrady, myń sandyqqa jún toltyrady, sandyqty bekitip, syrlatady. Barlyǵyn narǵa artyp, sóılesken úıge túsedi.

         Bul da bir sylqym myrza bolyp, Búrkitpen jaqyndasa túsedi. Tesikbaıdy izdep kelse, oshaqta ot jaǵýshy bolyp otyr eken. Qojaıynǵa pul berip, ony satyp alady. Úıine ákelip, ot jaǵýshy etip qoıady. Kúnderdiń kúninde Búrkit myrzany Saqypjamal qonaqqa shaqyrady. Buǵan deıin myń sandyq gaýhar, altyny bar, myń sandyq asyl jibek buıymy bar baı atanǵan Saqypjamalǵa jaqyndaı almaı júrgen Búrkit shaqyrǵan boıda jetip kelipti. Saqypjamal Búrkit myrzaǵa as pen sharapty aıamaı beripti. Myrza ábden qyzypty. Osy kezde qyzsha jasanyp Saqypjamal úıge kiripti. «Men Jenisqannyń qyzy edim, sendeı jigitti izdep tappaı júrgende, syrǵa kórip shúkir ettim», – depti. Búrkit onan ári mastanypty.

         Qonaq úıge sheshin de jat dep buıyrypty. Qojanaıdyń burynnan daıyndap qoıǵan malǵa basatyn tańbasyn sheshinip jatqan Búrkittiń sanyna ákelip basypty. Qyzǵan temirge shydasyn ba, myrza jalanash qashyp qutylypty. Osymen aı ótedi, apta ótedi. Búrkitti baǵady da júredi. Myrzanyń jarasy jazyldy degende, Oımaýyt hanyna Saqypjamal jigit bolyp, jasanyp kelip aryzdanady.

         — Ákem Qojanaı álemge aty shyqqan baı edi. Onyń malyn qaraqshylar ala berýshi edi. Ol kisi óldi. Osynda aǵam Tesikbaı kelgen. Onyń kózin joǵaltypty da bar múlkin Búrkit degen qaraqshy talap alypty. Malymdy tanyp ustap, aldyńyzǵa keldim, – deıdi. Han Búrkitti shaqyrtady.

         — Búrkit, – sen de baıdyń myrzasynyń, myna kisi sizden mal daýlaıdy, – deıdi. Sonda Búrkit:

         — Utyp alǵanmyn, – deıdi, sóıtip, eki jaq han aldynda aıtysady. Sonda Saqyp:

         — Munyń ury ekeninin belgisi denesinde bar, kórińiz! – dep ótinedi. Sanyn ashyp qarasa, Qojanaıdyń aıdaı tańbasy shyǵa keledi.

         — Mine, ákemniń malyn kóp urlaǵan, san ret qolǵa túsken. Sonda ekinshi urlama dep, ákem tańbasyn basyp edi. Qarańyz, ákem ólgen soń aǵaıymdy da tonap, malyn alǵan! – deıdi.

         Han Búrkitti zyndanǵa salady da mal-múlkin eki ese etip Saqypjamalǵa qaıyrady. İs bitken soń Saqypjamal eline qaıtýǵa daıyndalady da patshaǵa kirip, Búrkitti suraıdy.

         — Ol qaraqshy da bolsa, bizdiń hannyń adamy ǵoı, berińiz, sonda baryp  jazasyn  tartsyn! – deıdi.      

         Oımaýyt han muny maqul kórip Búrkitti beredi. Saqyp ony baılatady da bir túıege artady. Túıeniń basyn Tesikbaıǵa jeteletip qoıady. Alys júrdi, kóp júrdi, qansha da bolsa, oń júrdi. Bir kezde Búrkit utsa, endi Búrkit baılaýda, Tesikbaı ony jetelep keledi.

         Eline jaqyn kelgende, Saqypjamal áıelshe kıinip, Tesikbaıdy qasyna shaqyrady. Tesikbaı áıelininiń betine bajyraıyp qarapty da qalypty. Óz kózine ózi senbeı turyp, turyp, eńirep jylap qoıa beripti. Sońynan Búrkitti shaqyrady. Óziniń kim ekenin sonda tanytady.

         — E, myrza, sen Tesikbaıdy qalaı aldadyń, endi kimge aldandyń, kór? – depti. Sonda Búrkitbaı myrza:

         — Ómiri malaıyn bolaıyn, endi masqara qyla kórme, – dep, jalynyp jylapty. Sol jerde Saqyp ony azat etipti. Tesikbaıǵa budan keıin aqyl kirip, basy bútin bas bola bastapty.

---