InfoHub Logo

(Temirhan Medetbekpen suhbat)

— Temke, sizben bolatyn áńgimeni myna suraqtan bastaǵym keledi: aqyndyq pen óleńshildiktiń aıyrmashylyǵy qandaı, jáne uqsastyǵy qandaı? Munyń anyq-qanyǵyn bilgimiz kelip otyrǵan sebebi, ol oqyrman talǵamynyń ósýine yqpal ete me dep oılaımyz.

— Aqyndyq pen óleńshildiktiń aıyrmashylyǵy jer men kókteı. Biraq ony tanyp bilý úshin úlken talǵam kerek. Al talǵam jurttyń bárinde birdeı bola bermeıdi. Qaı zaman, qaı kezde de aqyndar da, óleńshiler de bolǵan. Máselen, Buqar zamanynda basqa jyraýlar bolmady dep oılaısyz ba?! Bolǵanda qandaı! Biraq olardyń kóbi aýyl- aımaq, qora-qopsy tóńreginde ǵana qalǵan ǵoı. İri tulǵalyq minezge ıe bolmaǵan. Jeke bas nemese kúıki tirliktiń kúıkiliginen aspaǵan. Qoǵamdyq, áleýmettik máselelerdi kórsete almaǵan.Ýaqyt, zaman talabyna jaýap bermek túgili, sol ýaqyt pen zaman talabyn túsinýge, olardy zerdeleýge kúsh- qýattary jetpegen. Dúnıetanýlary tar bolǵan. Soǵan qaramastan olardyń keıbireýleri jurt arasynda belgili bir dárejede bedelge ıe bolǵan. Bári bir olar bizge jetpegen. Qumǵa sińip, qurdymǵa jutylyp joǵalǵan.

Ókinishke oraı, qazir de solaı. Erteń de solaı bolady. “Erinbegen etikshi bolady” degendeı kóp- kóp adam óleń jazyp ketti. Keıbireýler, tipti zeınetkerlikke shyqqannan keıin aqyn boldy. Tom- tom kitap shyǵaryp jatyr. Oqyp otyryp janyń jylaıdy. Óleń degen qasıetti sózdiń qor bolǵanyna kúıinesiń. Olardy saralap, elep- ekshep otyratyn syn degenińizdiń erik- kúshi de, qaırat- jigeri de jetpeıdi. Jetse de ony toqtatý múmkin emes. Óıtkeni olar demeýshilikpen, ıaǵnı óz qarjylarymen shyǵaryp jatyr. Al baspalardyń aqshaǵa qarsy turar qaýqarlary joq. Óıtkeni olar kúnderin ázer kórip otyr. Mine, osyndaı surqaı tasqyn astynda qalǵan oqyrman talǵamy ábden búlinip, kúıreýge ushyraýda. Eń ókinishtisi, osy!

— “Sóz saptamy jaqsy”, “taqyryby jaqsy”, “kótergen máselesi jaqsy” degen qolpashtardy qazaq eshkimnen aıamaıdy. Biraq sol “jaqsylardyń” ýaqyt talqysynan ótpeı qalatyny qalaı? Osy týraly qandaı pikir aıtar edińiz?

— Mine, osyndaı shynjyrdaı shubyrǵan “jaqsy”, “jaqsylardyń” shylaýynda ketkender keshe de bolǵan, árıne, búgin de bar. Sonyń saldarynan kópirgen kóbik sózderge kómilip tunshyǵyp qalǵanymyz ras. Mata atymen bóz ótediniń kesirinen jadaýlyqqa, jadaǵaılyqqa urynǵanymyzdy bárimiz jaqsy bilemiz. Qoparyp, qotaryp sóıleýdiń ornyna betin qalqyp ketkenimizdi kim joqqa shyǵara alady. Adamnyń, qoǵamnyń syrtqy sulbasyn ǵana sýrettep, onyń ishki jan- dúnıesin, jan arpalysyn asha almadyq qoı. Sodan baryp qanshama esil talanttar qor boldy. Pleným, sıez sheshimderin nasıhattaımyn dep júrip, ózderiniń boıyndaǵy Qudaı bergen talanttaryn rásýá etti. Sol bir jaman ádet áli de jalǵasyn tabýda. Meniń budan basqa aıtarym joq. Tek erteńgi kúnniń qatal suryptaýynan ǵana dámelenemiz.

— Siz alǵash ret aqyndyq jolǵa betburǵan kezde qandaı áserge bólendińiz, qalaı arqalandyńyz? Aqyndyq taǵdyr sizdi nesimen qyzyqtyrdy?

— Meniń Túrkistandaǵy temirjol mektebinde oqyp júrgende Jumaǵalı Ábýov degen partalas dosym boldy. Qazir aǵylshyn tiliniń mamany. Ǵylym doktory. Maqalalar, óleńder jazdy. Men de soǵan eliktep qolyma qaǵaz, qalam alatyn boldym. Ekeýimiz aǵaıyndy qońyr qazdaı bolyp aýdandyq gazetke baramyz. Árıne, ondaǵy aǵaılar óleńderimizdiń betterin shımaılap- shımaılap qaıtaryp beredi. Bári bir qaıtpaımyz. Taýymyz shaǵylmaıdy. Birshama ýaqyt ótkennen keıin jańa óleńderimizdi qaıtadan alyp baramyz... Aqyrynda, bir kúni meniń:

Qabyrǵada sur shege,
Ustap tur ǵoı kıimdi.
Men de sondaı ómirge
Bolsam deımin tıimdi, —

degen shýmaǵym jaryq kórdi. Sol kúni men úshin irgemizdegi Qarataý qars aırylyp, aldymyzdaǵy kóldeneńdep aǵyp jatqan Syrdarıanyń sýy sıraqtan kelmeı qaldy. Alǵashqy áser osylaı!

Aqyndyq taǵdyrdyń — azapty taǵdyr ekenin keıin túsindik. Óıtkeni aqyn bolý degen eldiń muńyn, halyqtyń qasireti men qaıǵysyn jyrlaý. Al eldiń qasireti men qaıǵysyn, muńy men zaryn arqalap júrý ońaı bolyp pa?! Meniń aqyn taǵdyry — azapty taǵdyr deıtinim sodan.

— Jazýshy bolý qıyn, óıtkeni kóz maıyn taýysady. Al aqyn bolý ońaıyraq, jyrdy jazady da júrip ketedi degen túsinikter paıda bolyp júr. Al, sizshe qalaı? Mundaı pikirlerge ne deısiz?

— Osyndaı sózderdiń bary ras. Jazýshy qalamdastarymnyń dál osylaı dep ázil- shyny aralas túırep ketetinderi bar. Ondaıda men olarǵa “Sender ǵoı bir hıkaıat (poves) jazǵanda ot pen sýǵa bir- aq ret túsesińder. Al eki hıkaıattaryń tolyq bir kitap bop shyǵady. Al biz aqyndar ár óleń saıyn ot pen sýǵa túsemiz. Júz óleń jazsaq, júz ret ot pen sýǵa túsemiz. Al júz óleńimiz senderdiń álgi kitaptaryńnyń jartysyndaı da bolmaıdy. Sonda ot pen sýǵa eki- aq ret túsken adamnyń azaby kóp pe, joq álde júz ret túskenniń azaby kóp pe” dep jaýap berem...

Shynyn aıtqanda, eki janrdyń da tabıǵaty eki túrli ǵoı. Jazýshylyqqa talantpen qosa asa úlken tózimdilik kerek. Al aqyndyqqa shap- shup ustasyp, shartpa- shurt aıqasa ketetin shapshańdyq qajet. Ekeýi de ońaı sharýa emes.

Men jazýshy bolý degendi nemis klassıgi Genrıh Bel men orys jáne aǵylshyn klassıgi V. Nabokovtyń romandaryn aýdarǵanda kórdim. Azapty jumys! Kún uzaqqa, túni boıy ústel ústinde qaqqan qazyqtaı bop shanshylasyń da otyrasyń. Sarǵaıyp, sarylyp ketesiń! Al aqyndyqta myń órtenip,myń janasyń! Ekeýi de aýyr. Ár qaısysynyń orny bólek.

— Ómir shyndyǵy deıtin uǵymdy qalaı uǵyndyrýǵa bolady? Máselen, ómirimiz, turmysymyz jaqsy desek, aınalamyzda oǵan da mysal bar. Ómirimiz, turmysymyz jetilip turǵan joq desek, oǵan da keltiretin dálelder az emes. Biraq aqyn kózi qyraǵy. Aq pen qarany aıyrýdyń mánisin qalaı uǵyndyrasyz?

— Ómir shyndyǵy degen uǵym — óte aýqymdy uǵym ǵoı. Oǵan tek áleýmettik jaǵdaıymyz, ıaǵnı turmystyq deńgeıimiz ǵana kirmeıdi ǵoı. Árıne, Qazaqstanda turmysy óte joǵary adamdar da, turmysy óte tómen adamdar da ómir súrip jatyr. Turmysy óte joǵary adamdarǵa qaraǵanda, ókinishke oraı, turmysy tómen adamdar áldeqaıda kóp. Bul — áleýmettik teńsizdik!

Sonymen birge, eldi sybaılastyq jemqorlyq jaılap barady. Ol ábden kúshine mingende memlekettigimizge qaýip tóndirýi múmkin. Qazirdiń ózinde olardyń salyp jatqan ylańdarynan Qazaqstannyń eki ókpesi syǵylyp barady. Ony bárimiz kórip, bilip otyrmyz. Oǵan qarsy kúres óte mardymsyz.

Sondaı- aq biz, saıası táýelsiz bolǵanmen tolyq rýhanı táýelsiz bola qoıǵan joqpyz. Ne bolǵanda da, orys tili ústemdik etip tur. Memlekettik tilimiz, nesin jasyramyz, músápir halde. Óziniń memlekettik tilinde sóılemegen memlekettik tildi qalaı sen, tolyqqandy deı alasyń?!

Bulardan basqa qanshama qaptaǵan problemalar bar. Aıtyp taýysa almaısyń. Al bul problemalarǵa, kórseń de kórmegensip, kózińdi jumyp qarap, jaýyrdy jaba toqý, aqyndyǵyńa da, azamattyǵyńa da syn emes pe? Sondyqtan aqyn boldyń ba, onda sen qoǵam boıyna dert bop jabysqan kesirli, kesapat qubylystarmen shaıqasqa tús. Solarmen kúres. Meniń ustanymym osy.

— Muqaǵalı aqynmen qalamgerlik áriptes retinde syrlasqan, kezdesken,muńdasqan sátterińiz boldy ma?

— Men Muqańmen tonnyń ishki baýyryndaı bop qoıan- qoltyq aralastym dep aıta almaımyn. Olardyń ádebıettegi esimderi ábden babyna kep kúrkirep turǵan kezinde Mańǵystaýǵa ketip qaldym. Ras, Mańǵystaýǵa ketpeı turǵanda azdap bolsyn kezdesip sóıleskenderimiz bolǵan. Biraq ol kezdesýlerdi syrlasý, muńdasý dep aıtýǵa bolmaıdy. Óıtkeni onda biz saryaýyz balapandarmyz ǵoı. Iaǵnı ol kisilerdiń bizge syryn aıta qoıýy múmkin emes qoı.

Tek birde Muqań men Jukeń ekeýi (Muqaǵalı men Jumeken) birigip soǵymǵa bir jylqyny tutas alyp kelipti. Sol jylqyny ekeýine, (árıne, olar qaı jerden qalaı shabý kerek ekenin aıtyp turdy), bólip bergenim bar. Keıinnen birer ret kezdeskende Muqaǵalı aǵamnyń “Áı, bala, seniń bizdiń úıde dám tatyp ketetin sybaǵań bar. Kelmeısiń be?” — degeni bar.

Sodan keıin Mańǵystaýdan kelip Jazýshylar Odaǵynda bir sharýamen júgirip júr edim, sonadaı jerde bir top aǵalarymnyń ishinde turǵan Muqańnyń “Áı, qarańdarshy myna júgirip júrgen bala Temirhan Medetbekovten aýmaıdy eken” degen daýysyn estip qaldym. Burylyp sálem bermedi degeni ǵoı. Al meniń burylýǵa mursham joq. Óıtkeni Odaqtyń bir basshysy qaǵazyńdy qazir ákelmeseń ketip qalam degen. Erteńine Mańǵystaýǵa jol júrýim kerek. Ne kerek, qaǵazyma qol qoıdyryp tómen tússem Muqaǵalı aǵam eki- úsh adammen tur eken. Ol kisilerge “Assalaýmaǵaleıkým” dep sálem berdim. Sálemimdi alǵan Muqań: “Áı, bala, jańa ǵana ekinshi qabattan senen aýmaıtyn bireýdi kórdim” degeni. Burylyp sálem berýge jaramadyń dep astarlap aıtqan nazy ǵoı.

Men jaǵdaıymdy aıtyp, aıybymdy jýyp- shaıý úshin “Qalamgerge” shaqyrǵanym bar... Ol kisimen kezdeskendegi osyndaı bir epızodtar ǵana esimde qalypty.

Al ol kisiniń poezıasyn óte joǵary baǵalaıtyn adammyn. Muqańnyń baspasózde jarıalanyp jatatyn óleńderi men dastandaryn qalt jibermeı oqıtyn edim. Yqylasym da, yltıpatym da boldy deı alamyn. Sodan ba, ol kisi qaıtys bolǵanda, sonaý qıyr alys Mańǵystaýda júrsem de, qabyrǵam qaıysyp otyryp óleń jazyp “Lenınshil jasqa” jibergen bolatynmyn. Birden jarıalandy. Bul jerde ol óleńdi tutastaı keltire ketkendi jón kórip otyrmyn.

Muqaǵalı qaıtqanda

Keldi búgin ajal- sumnyń kezegi.
Órt bop jandy óleń- jyrdyń ózegi.
Aqpaı qaldy, aǵyp jatqan burqyrap
Jetisýdyń taǵy da bir ózeni.
Qala almassyń mundaı kúni opynbaı,
Ár júrekte “Qaıran Muqa”, oıpyrmaı.
Aqyndardyń jyr oqıtyn keshinde
Bir keremet óleń qaldy oqylmaı.
Taǵy muny qala almasssyń túsinbeı,
Júrek jylap, boran soqsa ishińde.
Syrahana ústeliniń ústinde
Bir saptyaıaq syra qaldy ishilmeı.
Jańa únmenen qarsy alatyn ár tańdy,
Jek kóretin ósek penen jaltańdy,
Aqynym joq búgin endi ortańda
Jalaqysyz erkin keshken jalǵandy.
Galstýksiz aıqara ashyq omyraý.
Týy — Alataý,
Kókiregi — Atyraý,
Bolǵan emes onda ótirik kólgirsý,
Bolǵan emes onda qaıtý, toqyraý.
Elemeıtin,
Eskermeıtin eptini,
Tastaıtuǵyn betinen ap bettiniń.
Óleń etip yzǵarly tún, ot kúnin
Jol qozǵalys erejesin elemeı
Kóshelerdi keship kele jatatyn
Muqaǵalı Maqataev joq búgin.

Muqaǵalı Maqataev poezıasyna degen sol yqylas, sol peıil áli de sol qalpynda. Qazir ol uly aqyn, klasık!

— Muqańnyń “Farızaǵa” degen óleńi bar. Siz de talaı ret oqyǵan shyǵarsyz. Osy óleń nege Farızaǵa arnaldy? Keıde paıymdaý deńgeılerine qaraı bul týraly árkim ártúrli boljam jasaıdy. Al, sizdiń pikirińizdiń qorytyndysy qalaı?

— Kezinde Muqaǵalı aǵamyz, — kim ne dese, o desin, — teperishti kóp kórgen aqyn. Turmys jaǵynan da, jumys jaǵynan da! Ondaı kezderde adam jalǵyz qalady. Kóp- kóp adam syrt aınalady. Keshegi dostaryń seni kórgende kósheniń kelesi betine shyǵyp ketedi. Ondaı jaǵdaı birer jyl meniń de basymnan ótken. Sondyqtan bilem... Ondaı kezderde adam muńyn shaǵatyn, sol muńyńdy túsinetin adam izdeıdi. Keshegi dostardyń kelbeti álgindeı: teris aınalǵan. Al, Farıza qanshama er minezdi degenmen, áıel ǵoı. Jany názik, júregi jumsaq. Sodan da ol Farızaǵa muńyn shaqqan, júrek syryn aqtarǵan. Meniń paıymdaýym osy.

— Muqaǵalıdyń muńy deımiz, ol qandaı muń? Turmystyq jetispeýshilikten qozǵalǵan muń ba, álde qoǵamdyq derttiń naýqasyn dál ańǵaryp býyrqanǵan tolǵanystardan týǵan jan kúızelisi me? Bul máselege siz qalaı baǵa berer edińiz?

— Ekeýi de bar. Biraq aqynnyń jeke basyndaǵy muń qoǵamdyq, áleýmettik, adamzattyq tipti búkilálemdik muńdarmen birge órilmese, onyń óresi tym pás, aýqymy barynsha tar bop qalady. Múqańnyń Emhanada degen ataqty óleńi bar. Sony oqyp kóreıikshi.

Ókinishti...
Myna qurǵyr syrqattyń beti kúshti.
Júregim kóterilis jasap jatyr
Búzbaq bolyp keýdemde bekinisti.
Ókinishti.
O, Júrek!
Meniń altyn qazyǵym- aý!
Qaıteıin qajydyń- aý.
... Qytyqtaǵan baýyrdyń “nazy” mynaý,
Qajydyń- aý, baıǵusym, qajydyń- aý!
Ne istemekpin!
Janym- aý, saǵan shıpa istemek kim?!
Jaralǵanda bútin em, úsh bólekpin:
Júregim — Afrıka, baýyrym — Kıpr,
Mıym — Muzdy Muhıttaı...
Ne istemekpin?

Mine, osy óleńde aqynnyń tula boıyn jaılap alǵan dert qana emes, álemniń derti jatyr ǵoı. Óz dertin álemniń dertimen salalastyryp, sabaqtastyryp jibergen. Kezinde osy óleń týraly bylaı degen ekem: “Bir- aq órilip, bir- aq quıylǵan tutas óleń. Jeke jolyn, jeke shýmaǵyn bólip alyp qarastyrýǵa kelmeıdi. Ony óleń tabıǵaty, óleń arhıtektonıkasy kótermeıdi. Óıtkeni aqyn aıtylar sózin bir- aq aqtarǵan. Óleńniń áldeneshe jerine qoıylǵan úsh núkteler aqynnyń aıtylmaı ketken sózderi emes, aqyn ózegin órtep shyqqan qasiret kúrsinisteri. Bul óleń — metafora bolǵanda da, obrazdy metafora. Bul óleńde naǵyz azamat aqynnyń bolmys- bitimi jatyr. Júregin Afrıkaǵa, baýyryn Kıprge, mıyn Muzdy Muhıtqa teńeý belgili bir uǵymdardyń syrtqy uqsastyqtaryn dál basqan sóz beıneliligin ǵana emes, belgili bir uǵymdardyń ishki dramasy men tragedıasyn ashqan aqyn oıynyń masshtabtylyǵyn, aqyn oıynyń iriligin kórsetedi. Bul óleńnen aqynnyń jeke basynyń dertti demi ǵana emes, Afrıka qasireti, Kıpr tragndıasy, Muzdy muhıttyń kórdeı sýyq lebi urady. Aqyn basyna túsken óz qasiretin dúnıe qasiretinen bólek qoıa almapty. Dúnıege alpys eki tamyrymen sińip ketken aqyn ǵana osylaı sóılese kerek.” Osydan artyq ne aıta alam. Tek qosarym, Muqaǵalı Maqataev osy bir óleńimen- aq Adamzattyq deńgeıge kóterilgen. Al mundaı óleńder onda jeterlik.

— Muqaǵalı “Mahańdar joq, Mahańdardyń sarqyty Muqaǵalı Maqataev bar munda” deıdi. Osyndaǵy “Mahań” degen sózdiń maǵanasyn siz qalaı taldap bere alar edińiz?

— “ Mahań” degen sózden adamnyń oıyna birden halyqtyń bostandyǵy jolynda basyn qurbandyqqa shalǵan, qaıtpas qaısar tulǵa Mahambet túsetini sózsiz. “Mahańdar” dep turǵannan keıin bul uǵym kóp maǵanany megzep turýy ábden múmkin. Iaǵnı taǵy bir ulttyń uly perzenti Maǵjan beınesin de tanyp bilýge bolady. Tipti Mahambet, Maǵjan sıaqty eli men jeri úshin qaıǵy men qasiretke batqan, jan- júrekteri muń men zarǵa toly barlyq ardaqtylarymyzdy qamtýy da kádik.

— Sizdiń qatarlasyńyz, jazýshy Marat Qabanbaev Muqaǵalı týraly aǵynan aqtarylyp jazǵanda “mıyna ulttyq kody jazylǵan aqyn” degen keremet teńeýge júginedi. Osynyń mánisin oqyrmandarǵa qalaı uqtyrar edińiz?

— “Kod” degen sóz, jalpylama tilmen aıtqanda shartty belgiler júıesi degen maǵynany beredi ǵoı. Dıplomatıalyq, komersıalyq, áskerı kodtar bolatyny belgili. Onyń sheshýi — jumbaq. Ony belgili bir adamdar ǵana sheshe alatynyn bárimiz jaqsy bilemiz. Sonymen birge genetıkalyq ta kod bolady. Endi bul, tabıǵı kod, jaratylys bitiminde bolatyn kod. Marat osyny, genetıkalyq, ıaǵnı aqynnyń bolmys- bitimin ulttyń rýhanı tabıǵatymen bir qarastyryp otyr. Bir sózben aıtqanda Muqaǵalı tabıǵaty ulttyń qupıa bir tylsym tabıǵı qubylystarymen tamyrlas dep otyr. Men bul beıneli sózdi osylaı uqtym. Ol tylsym qupıany sheshý bizdiń, jáne bolashaq urpaqtardyń mindeti.

— Muqaǵalı “Abaı jaqqan bir sáýle sónbeýi úshin” dep eńbek etti. Solaı dep uly muratty kózdedi. Sol sáýle mazdap tur. Sol sáýleni ári qaraı sóndirmeý úshin ne isteý kerek dep oılaısyz?

— Abaı óziniń búkil ilim- bilimin, oı- órisin, qýat- kúshin qarańǵylyqpen kúreske jumsaǵan adam. Bul kúreste onyń qaptaǵan qalyń qoly bolǵan joq. Myńmen jalǵyz júrip alysty. Halqynyń júregine sáýle quıǵysy keldi. Sol sáýle jaryǵymen halqyn qarańǵylyqtan alyp shyǵatyn jol izdedi. Árıne, ol azapty kúres edi. Qudaı- aý, “It kórgen eshki kózdenip, Elerme jyndy sózdenip” ketetindermen kúresý ońaı bolyp pa? Biraq kúresip baqty. Bári bir ol óziniń maqsat- muratyna kózi tiri kezinde jete qoımasa da, túptiń-túbinde jetti. Óıtkeni Abaı jaqqan sol sáýle kóp- kóp adamdardyń sanasynda, jany men júreginde janyp tur. Muqaǵalı aqyn sol sáýleni sóndirip almaıyqshy dep tur. Al ol sáýleni sóndirip almaý da uly kúres. Zaman da, qoǵam da qazir toǵyshar bop barady. Al ondaı toǵyshar qoǵam men zamanda adam boıyndaǵy rýhanı otty sóndirmeý ońaı sharýa emes. Ol úshin kúres, rýhanı kúres kerek.

— “Muqaǵalı” jýrnalynyń jaryq kórýine qalaı qaraısyz? Ol týraly sizdiń oı-pikirińiz, jeke kózqarasyńyz qalaı?

— Árıne, durys qaraımyn. Biraq bul jýrnaldyń búkil baǵyt-baǵdaryna jan-jaqty minezdeme bere almaımyn. Óıtkeni ol jýrnal qolyma anda-sanda ǵana túsedi. Al jýrnaldyń tutas keskin- kelbetin kórmegennen keıin kesimdi pikir aıta qoıý qıyn. Biraq qolǵa túsken nómirleri unady. Ol nómirlerden Muqaǵalıdyń rýhyn, Muqaǵalıdyń maqsat- múddesin, Muqaǵalıdyń arman- tilegin tanyp- bilýge bolady.

— Endi taǵy da ózińizge oralaıyq. Sizdiń shyǵarmashylyǵyńyzdy zerdelep, zerttep qarap otyrsaq, eki kezeńdi kóremiz. Ekinshi kezeń “Kók túrikter sarynyna” engen kezińiz. Bul jerde siz ulttyń rýhymen tutasyp ketken sıaqtysyz. Mundaı álemge enýińizdiń sebebi qandaı?

— Jalpy men izdenistiń aqynymyn. Men týraly jazyp júrgender de osylaı deıdi. Siz meniń shyǵarmashylyǵymnyń eki kezeńnen turatynyn jaqsy ańǵarǵansyz. Birinshi kezeńimde de eksperımenke kóp barǵam- dy. Soǵan baılanysty meni kezinde ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa zamanynyń, ýrbanızasıanyń aqyny dep maqtaǵandar da, dattaǵandar da boldy... Endi ol jaǵyna kóp bara bermeı- aq qoıaıyn. Ony ózińiz de bilip otyrsyz.

Ekinshi kezeń — “Kók túrikter saryny”. Men bul sarynǵa uzaq daıyndaldym. Ol “Kúltegin”, “Tonykóktermen” tanysqannan bastalǵandy. Qanshama ret sol sarynnyń ishine kirem dep jantalastym. Aldyrmady. Kóbi sátsiz bop shyqty. Sonda da qaıtpadym. Aqyry, ózimshe, degenime jetkendeı boldym. Kók túrikter sarynynyń ishine engendeı boldym. Orhon- Enıseı jazýlary tasqa qashalǵan ǵoı. Iaǵnı ol tarıhı dastandar jolynan qara tasty soqqan qashaý men balǵanyń shyńyly estiledi eken... Meniń óleńderimnen de, eger qulaq sap qarasań, sol balǵa men qashaýdyń úni shyǵady. Sodan ba qaǵazǵa jazyp otyrsań da tasqa qashap otyrǵandaı bolam. Árıne, ol saryndy myna ýaqyt pen zamanǵa oraı jetildirdim, damyttym. Árıne, men ol saryndy tutas meńgerip aldym dep aıta almaımyn. Tolyq ıgere almaǵan, kúsh- qýatym jetpeı qalǵan tustarym da bar shyǵar. Bir aıta keter nárse, osy bir syrty qarapaıym ǵana formanyń múmkindigi asa zor ekendigin bildim. Erkin aıtasyń, erkin sóıleısiń. Biraq saryn sheńberinen shyqpaýyń kerek. Onyń da óz zańdylyǵy bar. Ol úshin ol saryndy ózińniń búkil tula boı, jan dúnıeńe sińirip alýyń kerek. Sonymen birge, eń bastysy, ol saryn seniń tabıǵı bolmys-bitimińmenen úılesim tabýǵa tıisti. Al meniń tabıǵı bolmys- bitimim naqtylyq. Mine, osy úılesim, meni belgili bir dárejege jetýime múmkindik berdi dep oılaımyn.

Jańa aıttym ǵoı, bul sarynnyń múmkindik aıasy asa keń dep. Ásirese, ol osy zamannyń qyry men syryn, bet- beınesin barynsha kórsetýge keń jol ashyp beredi. Qysylyp-qymtyrylmaı sóıleısiń. Sondyqtan da men qazir osy sarynnyń “tutqynymyn”. Shynyn aıtqanda ol “tutqyndyqtan” bosanǵym kep turǵan joq.

— Siz de Muqaǵalı aǵańyz sekildi ata- babanyń jan daýysyn anyq estigendeı kúı keshtińiz. Jáne ony qaıta jańǵyrttyńyz. Ol ún óziniń ejelgi ulttyq boıaýyn saqtaı otyryp túrlenip, túlep jańasha estile bastady. Bul ádis pe, tásil me, joq álde sizdiń boıyńyzdy kernegen tabıǵı qubylys pa?

— Bul — ádis te, tásil de, sondaı- aq, jańa ǵana aıtyp ótkenimdeı, meniń tabıǵı bolmysymnyń sol sarynmen úılesim men jarasymdylyq tabýynan bolýy múmkin. Onyń sebebin shamaly tarqatyp keıin aıtam. Aldyńǵy suraqqa oraı, men izdenis pen eksperımenttiń aqynymyn dep aıtyp ótkenim bar ǵoı. Sol kezde, eksperımentter jasap júrgen tusymda, bir kóz jetkizgen nársem, qandaı bir bolmasyn, tipti sátti dep oılaıtyn eksperımentterińizdiń ózi, eger ol ulttyq dástúrmen, ulttyq rýhpen óziniń kúre tamyrymen jalǵasyp jatpasa, óli dúnıe bolyp shyǵatynyna kózim jetti. Al ǵasyrlar qoınaýynda jatsa da kók túrikter saryny bizdiń qanymyz ben janymyzda bar ǵoı. Sondyqtan bul saryndy jurtshylyq, ulttyq rýh únine qulaǵy tosań bop qalǵandar bolmasa, birden qabyldady.

— “Óleńge árkimniń de bar talasy” qazirgi shaqta tipten údep turǵan sekildi. Jyr jınaqtarynyń sanynan jańylatyn boldyq. Osy úrdiske kóńilińiz tola ma, álde tolmaı ma? Qazylyǵyn aıtsańyz. Sebebi , óleń jazyp júrgender sizdiń syn-synshyldyq paıymdaryńyzdan sabaq alýǵa tıisti.

— Siz, adamnyń janyn jegideı jep, qanyn qaınatatyn suraq qoıyp otyrsyz. Óıtkeni bul suraq sizdiń de janyńyzdy jegideı jep júrgen suraq bolýy kerek. Bundaı qazirgi prosesti “Óleńge árkimniń de bar talasy” dep ataýǵa múlde bolmaıdy. Óıtkeni búgingi tańda óleń degen “Erikkenniń ermegine” aınaldy. Asa qasterli, qasıetti óleń degen uǵym qorlanyp jatyr. Sodan baryp oqyrman qaýymnyń talǵamy tym tómendep bara jatqanyn jasyra almaımyz. Al talǵamy durys degen adamdar kókjasyq, surqaı óleńderdi oqyp, poezıadan kóńili qalýda.

Ras, óresi bıik, ólshemi keń óleńder joq emes, bar. Biraq ondaı óleńderdiń bet- júzin, keskin- kelbetin kólegeılep, topan sýdaı jóńkilip jatqan álgindeı laıly óleńder kórsetpeı bara ma dep qorqam. Al olarmen kúresýdiń joly ázir tabylmaı tur.

— Siz qyzmettik salada baspasózdiń qara jumysynan eshqashan kol úzip kórgen emessiz. “Gazet — aqynǵa qol emes” deıtin uǵym bar. Sol túsinikti siz joqqa shyǵargan sıaqtysyz. Oqyrmandaryńyz osylaı suraq qoısa, ne dep jaýap qaıtarar edińiz?

— Men buryn da aıtqam, qazir de qaıtalap aıtam, men eshýaqta da ózimniń otbasymdy óleńmen asyraǵan emespin. Otbasymdy jýrnalısıkamen asyradym. Óleńmen qalaı asyraısyń? Kezinde meniń óleńderim jyldar aralatyp 2- 3 baspa tabaq kóleminde ǵana kitap bop shyqty. Eń tómengi stavkamen bolar- bolmas qalamaqy qoıyldy. Ol qalamaqy qurby- qurdastaryńa jýýmen- aq Almaty restorandarynda qalatyn...

Sondyqtan meniń asyraýshym, sóz salasyndaǵy qarapaıym janr, biraq azaby men mehnaty qaı janrdan da aýyr bolmasa, kem emes jýrnalısik qyzmet boldy. Men ony shyn nıetimmen berile atqardym. Shynymdy aıtaıyn, men eshýaqytta jeringen emespin. Jýrnalısıka degen alysyp- julysyp, tartysyp- tabysyp jatatyn alasapyran myna dúnıemen kún saıyn betpe- bet keletin eń bir belsendi alǵy sheptegi jaýynger janr ǵoı. Ómirmen kileń bir ustasqandaı bop, qoıan- qoltyq aralasyp júretin ol janrdan tvorchestvoma alǵanym da az emes. Sondyqtan men jýrnalısıkany ózimdi baıytatyn qunarly topyraǵym dep bilem.

Al biraq “gazet aqynǵa qol emes” dep jatatyndarǵa eshteńe deı almaımyn. Óıtkeni ár adam — ár basqa ǵoı. Meniń túsinigim álgideı.

— Adam qartaıady. Ol bolmystyń zańy. Al kókirektegi aqyndyq qartaıa ma? Ómir tájirıbeńizge súıenip ne aıtar edińiz?

— Bilip otyrmyn, meni qartaıyp qaldyń demeseń de, soǵan jaqyndap qaldyń dep otyrsyń ǵoı. Qaıtesiń, onyń ras. Qartaıý bolmystyń zańy ekeni de ras. Burynǵydaı kúsh- qaırat joq, burynǵydaı tasyp- tógilip jatatyn oı arpalysy da, sezim bulqynysy da joq. Biraq onyń esesine sabyr bar. Kópti kórgen tájirıbe bar. Ne nársege de saralap qaraıtyn, sarabdaldyq tanytatyn paıym bar. Meniń oıymsha, ár jastyń óziniń artyqshylyǵy bar. Árkim sol jasqa laıyqty ómir súrý kerek dep oılaımyn.

Meniń jasymdy keshegi Muqaǵalı, Jumeken, Tólegen, Keńshilik, Jumataı, Jarasqandar kórgen joq. Ókinishti. Tipti kóbisi elýge de kele almaı ketti. Men bul jerde Maǵjan bastaǵan aǵalardy tipti aýyzǵa da alyp otyrǵam joq. Sondyqtan osy jasqa kelgenime shúkirshilik deımin.

Al endi aqyndyqqa keletin bolsaq, áli de kóńildiń sýy tartylyp, boıdyń qýaty sarqylyp qalǵan eshteńesi joq. Árıne, burynǵydaı ekpin bolmasa da, Qudaıǵa shúkir serpin bar. Eń bastysy, óleń — menen, men óleńnen sýyǵan joqpyz.

— “Aqynnyń aqyndyǵy — arda ǵana” dep edi Muqaǵalı. Shyǵarmashylyqtaǵy ar, namys degen uǵymdy qalaı ustanyp kele jatyrmyz? Bul týraly sizdiń ustanymyńyz qandaı?

— Bul suraq — eń úlken, eń basty suraq. Óıtkeni aqyndyqtyń aqyndyǵy, Muqaǵalı aıtqandaı, arlylyǵynda. Arly aqyn ǵana ulttyń úni, eldiń namysy bola alady. Arly aqyn ǵana ádildik pen shyndyqty aıtady. Al ádildik pen shyndyqty aıtý ońaı sharýa emes. Oǵan batyldyq kerek. Qazir, qudaıǵa shúkir, arly aqyndar joq emes, bar. Biraq olar tym az. Az eken dep kúıinýge de bolmaıdy. Óıtkeni olar qaı kezde de az bolǵan.

Bul jerde men ózim týraly eshteńe demeı- aq qoıaıyn.Ony jurt aıtsyn.

— Eger sizge ómirdi qaıta bastaý múmkindigin berse, aqyndyqtan bas tartar ma edińiz?

— Qalaı bas tartpaqpyn?! Aqyndyq degen Alla taǵalanyń bergen syıy ǵoı. Adam degen, eger ol aqymaq bolmasa, Alla taǵalanyń sıynan bas tarta ma?!

— Keleshekten kúter úmitterińizdi de baıandaı ketseńiz. Qazaqtyń júregine senim shuǵylasyn qalaı uıalatýǵa bolady.

— Bárimiz jaqsy bilemiz, adam men adam arasyndaǵy senim, eń aldymen, bir- birine ótirik aıtpaýdan bastalady ǵoı. Al qazir, bárimiz muny da jaqsy bilemiz, qoǵamdy ótirik jaılap barady. Tańerteńnen keshke deıin kóretiniń de, estıtiniń de qýlyq pen sumdyq, aldaý men aılakerlik. Mundaı kezde bolashaq degen senim de tym bulyńǵyr, tumandy. Ony seıiltý úshin qoǵamdy ótirik pen ósekten, qýlyq pen sumdyqtan arshyp alý kerek. Ony arshyp alý degenniń óte qıyn ekenin de jaqsy bilemiz. Ol úshin demokratıalyq úrdisterdi molynan engizip, qansha aýyr bolsa da,shyndyqty, ádildikti aıta bilýimiz kerek. Osylaı bolsa eken dep tileımin. Sonda ǵana bulyńǵyr úmitimizdiń juldyzy jarqyrap, kómeski senimimizdiń tumany seıiletin bolady. Olaı bolmady ma, onda bári beker!

Áńgimelesken Jaqypjan Nurǵojaev

“Muqaǵalı” jýrnaly № 9. 2010 j.

---