InfoHub Logo

«Jas alash» gazetiniń tilshisi Erjan Ábdiramanovpen áńgime.

27 shilde, 2001 j.

Osydan san ǵasyrlar buryn jazylsa da, keremet rýh beretin qasıetke ıe jazbalar bar. Ol — Kúltegin, Tonykók dáýirinen qalǵan tas eskertkishterdegi jyrlar. Birazdan beri qazaq poezıasynda sol jyrlardyń sarynymen jazylǵan, biraq kórkemdegi, sheberligi jaǵynan jetildirilgen óleńder paıda boldy. Avtory — búgingi bizdiń keıipkerimiz Temirhan Medetbek.

T. Medetbek — buryn da rýhy bıik óleńderimen tanymal bolǵan, «mahambetshil aqyn» atanǵan qalamger. «Taǵdyrly jyldar jyrlary» kitaby úshin 2001 jyly Memlekettik syılyqqa ıe boldy. Aqyn Amanhan Álim ol kisiniń áfsanalardy, ertegilerdi óleńge paıdalanýdaǵy sheberligine tánti ekenin aıtqan edi. Al Orhon-Enıseı jazbalarynyń sarynymen jazǵan sońǵy dúnıeleri ádebı ortada úlken pikirtalas týǵyzyp otyrǵan kórinedi. Bizdiń alǵashqy suraǵymyz osy jaıly, ıaǵnı, aqynnyń qazirgi shyǵarmashylyǵy týrasynda boldy.

— Biraz ýaqyttan beri «Kók túrikter saryny» deıtin kitap jazyp júrmin. Zertteýmen aınalyspasam da, kók túrikter týraly, olardan qalǵan jazbalardy oqyǵan edim. Sol túrikterdiń:

«Túrik eli úshin...
Tún uıyqtamadym,
Kúndiz otyrmadym
Qyzyl qanymdy tóktim,
Qara terimdi júgirttim...»

deıtin sózi bar ǵoı. «Júgirttim» degeni — «sorǵalattym» degeni bolý kerek. Bular — bizdiń oıymyzǵa úlken epıkalyq tynys, lep, dem beretin sózder. Osy joldar oıyma qaıta-qaıta oralyp kele berdi. Biraq shyǵarmashylyǵyma úlken betburys jasaıdy dep oılamaǵan edim. Sosyn osy baǵytta, osy sarynda biraz jumys istep kórgim keldi. Keshegi kún basymyzdan keshirgen alasapyrandy, alaǵaı da bulaǵaı kezeńderdi, búgingi azamattyǵymyzdy, búgingi bıigimizdi, sonymen qatar qazirgi keleńsizdikterdi kók túrikter sarynymen jyrlaǵym keldi. Iaǵnı, bul búkil taryhymyzdaǵy aıtýly oqıǵalar, iri qubylystar jaıly bolmaq. Jurttyń aıtýynsha, jaman shyqpaǵan sıaqty. Qabyldanyp jatyr. Eń bastysy, bul — adamǵa kúsh-jiger, rýh beretin forma eken. Erkin aıtasyń, erkin sóıleısiń, óziń jazyp otyryp, taýdaı bıikteısiń, daladaı keńistikke ıe bolasyn. Burqyrap tasısyń, ózińdegi bar qajyr-qaıratqa barynsha múmkindik beresiń. Osyny qalap, qazir osy turǵyda jumys istep jatyrmyn. Bul — tek kók túrikterdi jazý emes, kók túrikter sarynymen poezıanyń jańa órisine shyǵý. Ol maqsat oryndala ma, joq pa, ony ýaqyt kórsetedi. Óıtkeni, shyǵarma áli jazylyp jatyr.

Sosyn kópten kókeıimde júrgen bir másele bar edi. Ol mádenı baılanystar jaıynda.

Qazir ózge mádenıettermen burynǵydaı rýhanı baılanystar joq. Ol baılanystardy múlde úzýge bolmaıdy. Onda óz mádenıetimizge quryp ketý qaýpi tónedi. Osy arada men mynadaı úsh mysal keltirgim keledi. Túıinin sońynan aıtam.

Birinshi mysal. Ertede bizdiń jerimizden Úndistanǵa qaıyń kóshetin aparyp egipti. Ol ózge klımatqa tez beıimdelgen, ósip-órkendegen. Biraq óziniń genetıkalyq kodyn saqtaǵan. Ósimdikteri máńgi jasyl qalypta turatyn tropıkalyq klımatta álgi qaıyń aǵashy jyl saıyn bizdegideı kúz merziminde japyraǵyn tógip, al kóktemde búrshik jaryp, japyraq jaıatyn bolǵan. Iaǵnı, óziniń tegin joǵaltpaǵan.

Ekinshi mysal. Men biraz ýaqyt Mańǵystaýda jumys istedim. Shóleıt aımaq bolǵandyqtan ol jerdiń jylqysy bákene boıly, biraq óte tózimdi bolyp keledi. Osynyń tuqymyn jaqsartý úshin Reseıden asyl tuqymdy aıǵyrlar ákeldi. Biraq ol jylqylar Reseıdiń shóbi belýarǵa deıin ósetin shalǵyndy jerlerine úırengen bolý kerek, Mańǵystaýǵa kelgesin, ol aımaqtyń tyqyr shóbine moıyndary jetpeı, bári ashtan qyrylyp qalady.

Endi úshinshi mysal. Ittiń «býlterer» deıtin tuqymy bar. Osynda — Almatyda da qaptap júr. Ártúrli tuqymdardy býdandastyrýdan shyqqan, tegi joq. Osy ıttiń jaq súıekteriniń kúshin, ıaǵnı, jyrtqyshtyq qabiletin arttyrý úshin adamdar bylaı istegen. Joǵaryraqtan kóldeneń kerme temir ornatylǵan sańylaýsyz biteý bólmege «býltererdi» qamap, sýǵa elektr togyn qosady. Sol kezde janyn qoıarǵa jer tappaǵan ıt sekirip, álgi beldeme temirge tisteı jabysady. Osy arqyly ıttiń azý kúshin arttyryp, ony naǵyz jyrtqyshtyq dárejege jetkizgen. Eýropa elderinde qazir bul ıtti ustaýǵa tyıym salynǵan. Al bizde órip júr.

Endi osy úsh mysalǵa baılanysty qorytyndy aıtaıyn.

Birinshi. Bizdiń rýhanı tegimiz Qazaqstanda jańaǵy aq qaıyń sıaqty qaı jerge aparsa da óziniń tegin, tabıǵatyn joǵaltpaýy kerek. Áýezovti qaı tilge aýdarǵanda da qazaqy tabıǵat, bolmys saqtalýy tıis.

Ekinshi. Peıili durys, nıeti túzý bolǵanymen, jersinbeıtin, qabyldanbaıtyn aǵymdar bolady. Olar jańaǵy Reseı jylqysy qusap, ózinen-ózi ólip qalady, zalaly tımeıdi. Bul ekinshi mysalǵa qatysty.

Úshinshi. Al bizge kelip jatqan álgindeı býlterer ıt sıaqty qubyjyq qubylystardan, bylǵanysh rýhanı (rýhanı demeske amal joq) tasqynnan qaýiptenýimiz, saqtanýymyz kerek. Býltererdiń jyrtqyshtyǵynyń taǵy bir dáleli — onyń tisi qolyna bir ilinse boldy, odan bilegińe, qaryńa jetip, alqymnan alyp óltirip tynady. Saqtanbasaq, ózimizge jiberip alsaq, mundaı «býlterer qubylys» bizdiń rýhanıatymyzdy tunshyqtyryp óltiredi.

— Táýelsizdik alǵan jyldarda bizde demokratıaǵa, sóz bostandyǵyna degen sumdyq «mahabbat» paıda boldy ǵoı. Eń súıikti sózimiz «demokratıa» boldy. Soǵan umtyldyq, sony ıdeal etip aldyq. Endi baıqap qarasaq, sol demokratıanyń bizge ákelip jatqan zardaby az bolyp jatqan joq. Jańa siz meńzegen qubyjyq qubylystardyń bári osynyń «arqasynda» kelip jatyr. Soǵan qaraǵanda, bizdiń demokratıaǵa qushaǵymyzdy aıqara ashqanymyz durys bolmaǵan sıaqty. Al eldegi orystildi aqparat quraldary men halyqaralyq uıymdar dál Batystaǵydaı demokratıanyń Qazaqstanda da tez ornap qalýyn armandaıdy. Bul týraly siz ne oılaısyz?

— Biz demokratıasyz ómir súre almaımyz. Óıtkeni, táýelsizdigimizdiń kindik sheshesi — demokratıa. Ol bolmaǵanda, jarıalylyq bolmaǵanda, bizdiń táýelsizdik alý-almaýymyz ekitalaı edi. Sondyqtan demokratıadan múlde bezýdiń jóni joq. Biraq sol kindik sheshemizdi ózimizge qarsy salyp, elimiz ben jerimizge topalań ákelip jatqanyna tózýge taǵy bolmaıdy. Biz demokratıamyzdy qorǵaýymyz kerek. Biz ózimizdiń sóz bostandyǵymyzdy qorǵaýymyz kerek. Bylǵanyshtan, búlinshilikten qorǵaýymyz kerek.

Rımniń ataqty ımperatory Oktavıan Avgýstyń Mesenat deıtin aqylgóı dosy bolǵan. Ózi óte baı bolǵan jáne aqyn-jazýshylardy, óner adamdaryn qoldap, kómek berip otyrǵan. Qazirgi «mesenattyq» degen sóz osydan qalǵan. Sol Mesenattyń «Bostandyq pen demokratıa parasaty mol adamdardyń ıeliginde bolsa, onda ol — qut pen bereke, al eger kerisinshe bolsa, bostandyq pen demokratıa — esersoqtardyń qolyndaǵy semser» degen sózi bar. Qazir demokratıany ózimizge qarý etip siltep jatqandar ishimizde de, syrtta da bar.

— Osynyń bári qoǵam men saıasattyń máseleleri ǵoı. Garsıa Markestiń «saıasatpen aınalyspaı otyra almaımyn» deıtini beker emes sıaqty. Bizdiń qalamgerlerimizdiń de birazy keıingi kezderi saıası qaıratkerlik jolyna túse bastady. Sizde ondaı oı joq pa?

— Men «saıasatshymyn, únemi saıasatty qadaǵalap otyramyn» dep aıta almaımyn. Biraq onsyz ómir joq. Saıasatty nazarda ustap otyrý — shopannyń da, ǵalymnyń da, úı sharýasyndaǵy áıeldiń mindeti dep bilemin. Nege? Óıtkeni, bizdiń búkil taǵdyrymyzdy osy saıasat sheship kele jatyr. Shuraıly jerlerimizdi tartyp alyp, ózimizdi týlaqtaı taqyr, jalańash jerlerge ysyryp tastaǵan — sol saıasat. Keshegi Keńes dáýirinde, aǵa men inini, áke men balany bir-birine aıdap sap, jaý qyp qoıǵan — saıasat. Aǵaıyndy adamdardy baı, kedeı dep ekige bólip, birine-birin atqyzdy, asqyzdy. Onyń aldynda, 32-de úsh mıllıon qazaqtyń qyrylýyna sebep bolǵan ne? Saıasat. 37-de búkil arystarymyzdy sypyra otap áketken de sol saıasat. Odan keıin tyń ıgeremiz dep jerimizdiń topalańyn shyǵardy, azdyrdy, tozdyrdy. Bizdi rýhanı múgedek qylyp, ulttyq sanamyzdy múlde joıyp jiberý úshin mektepterimizdi qurtty. Osynshalyq qanquıly, sumpaıy, zymıan saıasatty bastan keshken halyqtyń oǵan enjar qaraýyna bolmaıdy.

Árıne, saıasattyń jaqsy tustary da boldy. Táýelsizdik aldyq. Prezıdentimizdiń qazir júrgizip otyrǵan syrtqy saıasatyn men tolyǵymen qýattaımyn. Sosyn astanany kóshirýi óte paıdaly, utymdy, burynǵy tyń ıgerý saıasatyna qarsy saıasat boldy.

Biraq syrttan bizge alaıa, adyraıa qarap turǵan saıasattar bar. Basqan izimizdi ańdyp, boıymyzdy tiktetpeı, eńsemizdi túsirýdi maqsat etetin saıasat bar. Men muny «utylap qýý» saıasaty dep atar edim. «Utylap qýý» degendi bilesiń be? Qasqyrlar júırik ańdy ustap, jem etý úshin bir sheńberdi tańdap alady. Sosyn sonyń boıymen ushqyr ańdy qýady. Basynan birinshi qýǵan qasqyr sharshaǵan kezde sheńber boıynan ekinshi qasqyr qosylyp, qýǵyndy ári qaraı jalǵastyryp áketedi. Sóıtip, dińkeletip baryp, ustap jeıdi. «Utylap qýý» dep osyny aıtady.

Sol sıaqty bizdiń ózimiz tańdap alǵan demokratıalyq joldy, sóz bostandyǵyn ózimizge qarsy paıdalanyp, bizdi bylǵap, sanamyzǵa, rýhymyzǵa qarsy áreketter jasap jatyr. Endi «Globalızasıa» degen bále shyqty. Ol — aıdahar. Shaınamaıdy. Birden qylǵyta salady. Osylaı birinen soń birin salyp, bizdi qýǵyn-súrginge túsirgisi kelip jatqanda, saıasatqa qalaı enjar qaraýǵa bolady? Árqaısysymyzǵa syrtqy ister mınıstrliginiń qyzmetkerleri qusap bárin qalt jibermeı, qadaǵalap otyrý kerek emes shyǵar. Biraq táýelsizdigimizdi qorǵaý úshin álgindeı jymysqy saıasattardan saqtanyp, mysyq pen tyshqandaı ańdysyp otyrmasa bolmaıdy. Ol — ár adamnyń mindeti. Aıǵaılap, attandaý qajet emes. Biraq birlikpen sonyń bárinen saqtanyp, sezinip otyrý kerek.

— Aýyl ákimderin saılaý týraly usynysqa qatysty ne pikir aıtasyz?

— Meniń oıymsha, prezıdent aıtqan usynys bolǵandyqtan, bura tartyp, qarsylyq jasaýǵa bolmaıdy. Bul — aınalysqa túsip ketken. Bastalyp ketken sharýa. Biraq óz basym muny qoldamaımyn. Saılaý degendi Abaı qoldamaǵan. Óıtkeni, sol saılaý, bılik degender az ǵana Tobyqtyny alataıdaı búldirip bitken. Sony Abaı kórgen.

Rýshyldyq degennen qazaq osy kúni qutyldy dep men aıtaalmaımyn. Bul indet áli bar. Al myna saılaý sony qozdyrady. Bir-birimen qyz alyspaıtyn aýylda úlken alaýyzdyq týǵyzady. Men muny kórip otyrmyn. Muny prezıdent te kórip otyr dep bilem. Ony sezbeý múmkin emes. Biraq keıbir ishki-syrtqy kúshter qoımaǵandyqtan «kórsin» dep ádeıi istep otyr. Muny aýyldan aýdan deńgeıine kóterse, daý ulǵaıady, al oblysqa aparsa, múlde alaı-dúleı bolady. Biz eldi, eldiń yntymaǵyn búldirip almaýdy oılaýymyz kerek. Eldiń yntymaǵy tek demokratıanyń arqasynda ornaıdy degenge men senbeımin. Ókimettiń sesi de kerek. Ár adam sol sesti, zańdy sezinýi kerek. Azamattary bılikten ımenbeıtin bolsa, ol el úlken qıyndyqtarǵa tap bolady.

— Muqaǵalı Maqataevtyń qazasy týraly, sosyn Jumeken Nájimedenovke arnaǵan óleńderińiz bar. Muqaǵalıdy, Jumekendi bilýshi me edińiz?

— Men 25 jyl Mańǵystaýda júrdim de kóp adamdarmen jaqyn tanystyǵym bolǵan joq. Biraq belgili qalamgerlerdiń tvorchestvosyn jaqsy biletinmin.

Almatyǵa bir kelgen kezimde Muqaǵalıdyń úıine baryp, Jumeken ekeýine soǵym bólip bergenim bar edi. (Ol kezde jaspyn, qolymnyń qarýy bar). Jumeken— tereń aqyn. Adamnyń boıyndaǵy ózimiz sezine bermeıtin qatparlardy ashyp, qarama-qaıshylyqtardy kórsete alatyn uly aqyn.

Muqaǵalı — keńistiktiń aqyny. Keń sóıleıdi, sózdi keń piship aıtady. Ekeýi eki túrli aqyn. Ekeýin de men uly aqyndar, qaıtalanbaıtyn qubylystar dep bilem. Ekeýi de kóp oqıtyn edi, kóp biletin edi. Ony sózderinen de baıqaýǵa bolady ǵoı. Men Jumekennen kóp nárse úırendim. Ol kisiler týraly keıin de jaza jatarmyn. Ázirge aıtarym osy.

— Jas kezińizde sizge yqpaly tıgen aqyn boldy ma? Sosyn qalamgerlerge qoıylatyn dástúrli saýal bar. Qazir ne oqyp jatyrsyz?

— Meniń tvorchestvoma kóp yqpal jasaǵan aqyn — Qadyr Myrzalıev boldy. Qazir keıbireýler murnynyń astynan mińkildep, ol týraly ártúrli pikirler aıtyp júr.

Qadyr — qazaq óleńinde reforma jasaǵan aqyn. 60-jyldary poezıaǵa ulttyq rýh alyp kelgenderdiń biri. Biri emes biregeıi. Muqaǵalı da, Jumeken de sodan keıin shyqty. Bar aıyby — tiri júrgendigi bolmasa, Qadyr — jańa aıtqan ekeýimen qatar turǵan aqyn.

«Bilimdi bolý úshin júz kitap oqysań, jetedi. Al júz kitapty tańdap alý úshin myń kitap oqý kerek. Odan da bilimdi bolý úshin myń kitap oqý kerek. Al myń kitapty tańdap alý úshin on myń kitap oqý kerek» degen sóz bar. Men ózimdi erýdıt sanamaımyn. Oǵan umtylmaımyn da. Biraq ózim oqýǵa tıisti nárselerdiń birazyn oqydym. Ásirese, men aqyndardy kóp oqydym. Zerttep oqymasam da Batys pen Shyǵystyń poezıasyn bir kisideı bilem. Biraq jadym nashar, tez umytyp qalam. Ózimdi qoıshy, Abaıdyń bir óleńin jattaı almaı qor bolatynym bar. Biraq rýhyn sezinem. Abaı týraly kitap ta jazdym.

Dál qazir men batyrlar jyryn oqyp jatyrmyn. Bul rýhanı qajettilikten týdy. Keıde ertegilerdi oqıtynym bar. Kishkentaı nemerem: «Ata, sen balasyń ba, nege ertegi oqısyń?» dep meni kúlki etedi. Ertegilerde óleńge ózi suranyp turǵan mıftik oqıǵalar bar. Jaqynda tvorchestvoǵa paıdalaný úshin álemdik mıfologıanyń kitabyn satyp alyp qaraǵanymda, bizdiń ertegilerdiń solardan artyq ekenin kórdim. Bizdiń mıfologıamyz, ertegilerimiz, áfsanalarymyz álemdik deńgeıde. Ony búkpesiz aıtýymyz kerek. Aqyndar ǵana emes, prozaıktar úshin de tunyp turǵan materıal. Solardy rýhanı aınalysqa túsirýimiz kerek. Meniń osy baǵytqa kilt betburys jasaǵan sebebim sodan.

— Temirhan aǵa, Memlekettik syılyqqa ıe bolatynyńyzdy ózińiz qashan bildińiz?

— Tek alǵan kezde bildim. Sońǵy sátke deıin laýreat atanatynymdy sezgem joq.

Men eshkimniń aldyna baryp, «maǵan daýys ber» dep jalynǵam joq. Kitabymdy óz qolymmen aparyp berdim. Sebebi, ol kitap dúkenderinde joq, sosyn etıka degen bar. Shynymdy aıtaıyn, jıyrma daýys alam dep oılaǵam joq. Óıtkeni, mynadaı qyzmette otyrǵan soń, bireýge jaǵasyń, bireýge jaqpaısyń. Jıyrma eki adamnyń jıyrmasynyń maǵan daýys bergenine taǵdanyp qaldym.

— Ózińizdiń qazaq ekendigińizge erekshe maqtanysh sezimin oıatqan oqıǵany aıta alasyz ba?

— Men ózimniń qazaq ekendigime kúnde qýanam, kúnde maqtanam. Osynshalyq ulan-ǵaıyr jerdi saqtap qalǵan — qazaqtar. Sol úshin maqtanam. Tereń jatqan, biraq áli qoparylmaǵan tarıhymyz bar. Sondaı mol rýhanı qazynaǵa ıe halyq ekendigimizge maqtanam. Abaı, Áýezov sıaqty fenomenderdi týǵyzǵan — qazaq. Sol úshin maqtanam. Táýelsizdik alǵanymyz — úlken maqtanysh. Al keshegi Sıdneıdegi Ermahan, Bekzat, Muhtarhandar úshin qalaı maqtanbaısyń?

— Ult úshin uıalǵan kezińiz boldy ma?

— Ultty uıatqa qaldyryp júrgen adamdar úshin men kúnde uıalam. Táýelsizdik aldyq. Bul — ákeńniń qunyn keshetin zaman. Biraq Keńes ókimeti deıtin qaı-qaıdaǵy eski jurtta qalǵan zamandaǵy ókpe-renishterin búgin baqastyqqa aınaldyryp jatatyn jilikti azamattar bar. Qandaı uıat?! Men sol úshin uıalam. Odan keıin, qıyn-qystaý zamanda eldi tonap alyp, halyq úshin esh paıda jasamaı, sonaý Máskeýden ártis shaqyryp, solardyń etegin kóterip júrgenderge namystanam. Kóshede turǵan qyzdarymyz úshin (ar-ojdanymyz ǵoı), maskúnem uldarymyz úshin jerge kirip kete jazdaımyn. Al esirtkiniń qulyna aınalǵan jastardy oılaǵanda uıatty qoıyp, jylaǵyń keledi.

— Kúndeligińizde «Maǵan ótkenine ókinishpen qaraıtyn, sonymen birge erteńine kúdikpen qaraıtyn adam jaqyn» degenińizge qaraǵanda optımıs emes sekildisiz. Sizdi ókindiretin, erteńgi kúnnen qaýiptendiretin ne nárse?

— Bul Abaıdan shyqqan nárse. Biz kúdiktenýdi qoıyp, úmittenýimiz kerek» deımiz ǵoı. Osyǵan baılanysty Abaı «Ýaıym — el qorǵany» — deıdi. «Ýaıym — az, úmit — kóp» dep qorqady. Odan ári «İshken — mas, jegen — toq, ýaıym aıtar biriń joq» dep kúıinedi Abaı. Al bizdiń aınalamyzdyń bári kúdik qoı. Búıirińnen qadalyp turǵany, alystan alaryp turǵany, jelkeńnen qarap turǵany bar. Osynyń bárine kúdikpen qaramaı, qalaı qaraısyń? Árıne, úmit te bolýy kerek. Úmit — tátti. Eshteńe istemeı, tek úmitpen júre berýge bolady. Al kúdik seni qaıraı túsedi. Sol kúdikti seıiltý úshin is etýge týra keledi. Kúdik etek-jeńińdi jınaqy ustap, bárine daıyn bolýǵa úıretedi.

— «Biz de ýaqyt qanshama ýyn quıyp jatsa da adyraspandy dalamyzǵa bir aýnap ap alysa berýimiz kerek. Sonda ǵana aman qalýymyz múmkin. Áıtpese, qurımyz» degenińiz bar. Biz kimmen, nemen alysýymyz kerek? Qazaqty qurtatyn ne nárse dep oılaısyz?

— Qazaq óziniń salǵyrttyǵymen, enjarlyǵymen, qolyn bir silteı salatyn nemquraıdylyǵymen, jatyp alatyn boıkúıezdigimen kúresýi kerek. Mine, osy máselede árbir qazaq ózine-ózi maıdan ashýy kerek. Eshkimge soıyl kótermeı-aq, myltyq kezenbeı-aq, aldymen ózin-ózi jeńse, ilim-bilimmen qarýlandyrsa, ózin, urpaǵyn patrıottyq sezimge baýlysa, jańa aıtylǵan qaýip-qaterdi, qıynshylyqty jeńedi. Men oǵan qudaıdaı senemin.

Endi saǵan bir óleń oqyp bereıin.

---