InfoHub Logo

— Jurt sizdi aýzy dýaly aqyndardyń qataryna qosady.Al siz kez kelgen jerde azamattyq, aqyndq pozısıamdy kórsete bildim dep oılaısyz ba?

— Shúkir, reti kelgen jerde aqyndyq pozısıamnan da, azamattyq pozısıamnan da keri sheginip kórgen joqpyn.Aıtatyn jerde aıttym. Jazatyn jerde jazdym. Alla taǵala til men jaq bergen soń qoǵamda bolyp jatqan jaqsy-jamandy qubylystardy qyzyl tilimmen janyp otyrdym.

— Demek, báz bireýler tárizdi qap, áttegen-aı,aıtarym ishimde ketti-aý dep ah uryp qalǵan kezińiz joq qoı.

— ...Árıne, búkil shyndyqtyń betin túrip turyp aıttym nemese aqıqatty shegine jetkize sóz ettim deýge bolmas. Adam bolǵan soń keıde shyndyqty aıtýǵa múmkindigiń jetpeı qalatyn kezder bolady. Shyndyqtyń qanyn sorǵalatyp turyp aıtatyn tusta aldy-artyńdy oılaıtyn sátter de kezigedi.

Biraq óz basym esh ýaqytta pikirimnen taıyp, buǵyp qalǵan emespin.

— Jalpy, siz “bizdiń qoǵamda ótirik sóılemeıtin, áıtse de shyndyqty aıtpaıtyn tym jaltaq zıalylar legi kóbeıip ketti” degen pikirmen kelisesiz be?

— Jaltaqtyq óz aldyna, bizdiń zıaly qaýymdy jaǵympazdyq derti meńdep aldy. Qazir bizdiń zıalylar belgili bir laýazymdy adamdy maqtaǵysy kelse de, jerden alyp jerge salyp dattaǵysy kelse de úndeý hat jazýdy sánge aınaldyrdy. Sony ózderinshe bir qadirli is kóredi. Esińizde bolsyn, hat jazý arqyly tarıh jasalmaıdy. Máselen, túneýkúngi Elbasynyń atyna madaqtaý aıtyp joldanǵan “28 diń úndeý hatyn” alaıyqshy. Keshirińiz, Prezıdentti men de qatty syılaımyn, myna otyrǵan siz de syılaısyz. Ózi syılaǵan qarapaıym halyq ta syılaıdy. Al endi sony mindetti túrde dabyraıtyp, ár jerge bir jazyp, ár jerde bir aıtý qajet pe? Sol 28 diń áreketin qoǵam ártúrli qabyldady. Tipti olardyń bul isin jaǵympazdyq dep baǵalaǵandar da boldy. Aınalyp kelgende solardyń birsypyrasy men mátinmen tanyspaı qol qoıa salyp edim dep masqara boldy. Sonda olardyń jetesiniń jetken jeri osy ma? Asyra dáripteýshilikten turatyn hattyń túp-tamyry jaramsaqtyqta jatyr. Jaramsaqtyq zıaly qaýym aýzymen aıtylyp jatsa, jaraspaıdy-aq. Men ózim bul hatqa qol qoıǵandardyń ishinen Ábish Kekilbaev, Muhtar Maǵaýın, Qabdesh Jumadilov, Muhtar Shahanov, Dýlat Isabekov, Tólen Ábdik, Áshirbek Syǵaı sıaqty azamattardyń joq ekenin kórip súısindim.

— Ras, “28 diń hatyn” qoǵam san-saqqa júgirtti. Qazir joǵary bılikke aýyzba-aýyz dat aıtatyn jan qalmady dep kúıinip júrgender de barshylyq.

— “Kózi ashyq, kókiregi oıaý” adam ár kez halyqtyń sózin sóıleýge yqylasty bolǵany lázim. Áıtse de zıalylarǵa da batpandaı bazyna aıta berýge bolmas. Sebebi olardyń arasynda da halyqqa jany ashyp, qoǵamda bolyp jatqan keleńsizdikterge júregi syzdap, Úkimetke óz únin dúrkin-dúrkin aıtyp júrgender barshylyq. Baspasóz betteri arqyly da pikirin bildirip jatqandar qanshama.? Ókinishtisi, solardy tyńdaıtyn qulaq joq. Beınebir bári tas kereń bolyp qalǵandaı.

— Usynys aıtý úshin Úkimettiń qulaǵynyń túbine jaqynyraq júrý kerek qoı. Siz osy aqyn-jazýshylardyń memlekettik saıasatqa aralasyp, bılikke bir taban jaqyn júrýin qalaısyz ba?

— Saıasatqa kez kelgen adam aralasýy kerek. Saıasatty bilmeı, túsinbeı jatyp eldiń muń-sherin aıtý múmkin emes. Tipti búkil dúnıejúzinde saıasatsyz ómir súretin adam joq dese bolady. Máselen, eýropalyqtar áleýmettik jaǵdaıy kelispese, turmysynyń kúıi kete bastasa túgel jappaı beıbit sherýge shyǵyp, narazylyq bildiredi. Biz qaıta saıasatpen durys aınalysa almaı júrmiz. Bizdiń halqymyz áli kúnge deıin demokratıa degen uǵymǵa úrke qaraıdy.

— Sonda demokratıany jeleý etip biz de eýropalyqtar tárizdi qıt etse sherýge shyǵýymyz kerek pe?

— ...Joq, siz meni túsinbedińiz. Men eýropalyqtardy mysal etkende, olardyń qoǵamda bolyp jatqan ózgeristerge der kezinde saýatty túrde ún qata biletindikterin aıtyp otyrmyn. Saıasat deıtin bir eldi qurtady, bir eldi jutady. Endi bir eldiń eńsesin kóterip, aıaǵynan tik turǵyzady. Sondyqtan saıasatqa óte saq qaraýymyz kerek.Qoǵamnyń árbir ókili saıası saýatty bolsa ǵana memleketimiz ilgerileı túsedi. Saıasattan tys ómir súrýge bolmaıdy. Eger ustanǵan saıasatyń saýatsyz, álsiz,tym solqyldaq bolsa elińniń, jerińniń tý-talaqaıy shyǵady. Biz saıası ózgeristerdi baqylap otyrýǵa den qoıýymyz kerek. Mysaly, qazir bizdiń qoǵamda kún tártibinen túspeıtin máseleniń biri—til máselesi. Qazaq tiliniń baıǵus halge túskenin qansha jyl aıtyp, qudaıdyń zaryn qylyp kelemiz. Biraq til máselesi sheshildi me? Joq. Qajet deseńiz sheshiletin túri baıqalmaıdy. Osy jerde ózim kýá bolǵan bir jaıtty aıta keteıin. Jaqynda kóshede kele jatsam, anadaı jerde bir top jigit jol jóndep jatyr eken. Negizinen orys jigitteri. Olarǵa jaqyndaǵanda baıqaǵanym álgi orys jigitteri bir-birimen ózbekshe sóılesip júr. Men Túrkistanda ósken adammyn. Keremet sóılep ketpesem de ózbekshe jaqsy túsinemin. Burylyp tura qaldym. Bes-alty jigit. Óńkeı orystar. Aralarynda bir-aq ózbek bar. Ózbekstannan Qazaqstanǵa kelip ózbekshe sóılep júr. Solardy kórip, qazaq tiliniń naq qazirgi jaǵdaıyna ishim ýdaı ashyp, qatty kúıindim. Bul da — sol osy máselege kelgende saıası saýatsyzdyǵymyzdan oryn alyp otyrǵan jaıt. Din máselesi de solqyldap tur. Qoǵamdy jemqorlyqtyń jaýlap alýy da saıasattyń álsizdiginen. Sondyqtan, tek qana aqyn-jazýshylar nemese zıaly qaýym ókilderi ǵana emes, kez kelgen qazaqstandyq saıasatqa aralasa bilýi tıis.

— Al siz ózińiz nege saıasattyń shaýjaıyna jarmasyp, laýazymdy oryntaqtyń býyna qyzyqpadyńyz?

— Men saıasattyń shaýjaıyna jarmasqym-aq keldi. Biraq meni aralastyrmady ǵoı. Keńestik dáýirde “tek qana komýnıstik partıany maqtap, madaqtap, sonymen ǵana júrý kerek” degen uǵym bar edi. Saıasattyń úlkeni—osy. Bile-bilseńiz saıasatpen aınalyspa deýdiń ózi—eń zulym saıasat. Sen bizdiń saıasatymyzǵa kirispe,óleńińdi jaz, qoıshyńdy maqta, munaıshylardy jaz. Mine adamdy qor qylyp, zıaly qaýymnyń basyna perde tutyp qoıýdyń kókesi— osy.

— Jaqsy, bul keńestik dáýirdiń ıdeıalogıasy delik. Al táýelsizdik alǵan kezeńnen bastap ózińiz tárizdi qazaq ónerine jany ashıtyn, ulttyq óner jolynda ómirimdi sarp etsem deıtinder bılikke umtyla bastady ǵoı. Qazir kóbisiniń quryǵanda depýtat bolǵysy keledi...

— Shyn máninde, osyndaı úrdistiń paıda bolǵany ras. Biraq jańaǵy óziń aıtqandaı saıasattyń shaýjaıyna jarmasyp, bıliktiń býyna qyzyǵyp mansap qýǵan óner adamdarynyń arasynda halyqqa shyn jany ashyǵandyqtan osyndaı áreketke barǵandary da bar. Olar Parlament qabyrǵasynda júrip te ónerdiń joǵyn joqtap, halyqtyń muń-zaryn aıtýdan jalyqqan emes. Ras, depýtattyq mandatty ıelenip alyp, halyq múddesi ushin qyzmet etýdiń ornyna jeke basynyń qamyn kúıttep júrgender de barshylyq. Muny da joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Óıtip qaraqan bastyń qamyn kúıtteıtin qarabaıyr saıasatker bolǵannan, adal eńbekpen nan tapqan artyq shyǵar. Sóz joq, saıasatta saıqaldyqqa salynatyn kezder bolady. Biraq onyń ózi de el múddesi úshin jasalynýy kerek. Saıasatta ulttyq rýh bolýy qajet. Ultyn áýre-sarsańǵa salatyn, sharshatatyn saıasattyń qajeti qansha?

— Osyǵan kerisinshe qalyptasqan taǵy bir qubylys bar. Ol laýazymy myqty sheneýnikterdiń erikkenniń ermegine aınaldyrǵandaı óleń jazyp, án shyǵarýǵa kóshkeni. Qalaı oılaısyz, bul qaqpaqyldyqtyń astynda ultqa tóner qaýip-qater jatqan joq pa?

— Árıne,ulttyq ónerge shyn jany ashıtyn adamdardyń laýazymdy qyzmetke qyzyǵyp, mansap qýyp ketýi, al sol bılikke bir taban jandardyń án salyp, óleń jazýy ulttyq ónerge, qazaq ultynyń rýhanı damýyna ózindik keri yqpalyn tıgizedi. Oılap qarasam, qolyma qalam alyp, óleń jazǵaly beri óz basym tańdamalymnyń eki-aq tomyn shyǵaryppyn. Túneýkúni úlken qadirli adamdardyń, táýelsizdigimizge qyzmet etken el syılaıtyn tulǵalarymyzdyń úsh-tórt tom bolyp shyqqan tańdamalylaryn kórip tań-tamasha boldym. Tipti bireýiniki bes tomnan quralǵan. İshi tolǵan óleń. Oqyp kórseńiz, qarnyń ashady, ilip alar bir óleń tappaı jylarman bolasyń. Bul endi—ulttyq ádebıetke jany ashymaýdyń belgisi. Naǵyz soraqylyq. Qazaq ádebıetiniń qunyn túsirip, básin ketirý. Erikkenniń ermegi dep óziń durys aıtyp otyrsyń. Aınalyp kelgende, jańaǵy erikkenderdiń ermegin oqyǵan jurttyń talǵamy buzylady. Rýhanı baılyǵymyzdyń quny tómendeıdi. Eger bul úrdis osy kúıinde qalyptasa berse, kúni erteń qazaqtyń qanyn shıryqtyratyn, rýhtandyratyn dúnıe tappaı qalamyz.

— Al endi buǵan qandaı da bir tosqaýyl qoıýǵa bola ma? Múmkin naq osy máselege qatysty zań qabyldaý qajet bolar...

— Joq. Bul keleńsizdikti tizgindeýdiń bir-aq amaly bar. Ol úshin qazaq baspasynyń ar-uıatyn oıatý kerek. Sonda ǵana bul surqaılyqtan qutylýǵa bolady. Qazir aqshaǵa qyzyqqan baspalar jazylǵan dúnıeniń maǵnasyn jete túsinbeı-aq , on tomdyǵyńyzdy da shyǵaryp bere salady.Qolynda qarjysy bar adam bizdiń elde kitap shyǵarý degen aıtarlyqtaı bas aýyrtar másele emes. Bastysy—aqshań bolsa boldy. Eki mıllıon, bes mıllıon salyp jiberseń bolǵany, kitabyń shyǵyp, qoǵamǵa atyń belgili ájeptáýir ıntelekt bolyp shyǵa kelesiń. Sosyn álgi kitabyńdy kez kelgen úlkendi-kishili minbede maqtanyp, masattanyp kórsete berýińe bolady.

— Biraq sol baspalardyń basynda otyrǵandardyń kópshiligi ádebıetti túsinetinder ǵoı...

— Iá, basym bóliginde ádebıetti túsinetin jandar otyr. Amal qansha, olar shyǵarmaımyn, men mundaı saýatsyzdyqqa qarsymyn dep birden kesip aıta almaıdy.Sapasyz, oısyz dúnıeler shyǵyp jatyr. Baspa mańyndaǵylar paıda tapqandaryna masattanyp otyra beredi. Olarǵa mol qarjy bolsa bolǵany. Qazir “biz rýhanı qundylyǵy bar dúnıelerdi ǵana basamyz” dep tabandap otyryp alatyn birde-bir baspa joq.

— Sońǵy kezde qazaq qoǵamynyń basyn qatyryp júrgen taǵy bir másele bar. Qarapaıym jurt zıaly qaýym dep kimdi aıtaryn bilmeıdi. Tipti báz bireýler bizde zıaly qaýym joq dep aıtyp júr. Mundaı pikirdiń aıtylýyna ne sebep dep oılaısyz?

— Zıaly qaýym degendi árkim árqıly túsinip júr. Másele—osynda. Bireýler úlken qarıalarymyzdy oqymasa da zıaly qaýym dep túsinedi. Zıaly qaýym degenińiz—kózi ashyq, bilimdar, búkilálemdik bilimnen habary bar, salıqaly oı aıtatyn adam bolýy kerek. Al adam balasyna qıanat jasamaıtyn, jalǵan sóılemeıtin, betińdi tilip turyp shyndyqty aıtatyn, áıtse de kókirek kózi bilimmen sýsyndamaǵan qarıalardy biz aqylgóıler sanatyna qosýymyz qajet. Osy eki uǵymdy bir-birimen shatastyryp alýǵa bolmaıdy. Negizinde, zıaly qaýymnyń tereń bolǵany abzal. Onyń aqyl-parasaty tek qana bir ulttyń túıtkilderiniń aıasynda ǵana emes, álemdik oılarmen jalǵasyp jatýy tıis. Óziniń ishki bolmys-bitimin álemdik turǵyda baıyta biletin, oı-paıymy álemdik mejeden asyp-tógilip jatatyn adamdy ǵana biz zıaly qaýym sanatyna qosa alamyz.Ol ári arly, ári bilimdi, batyl, ótkir adam adam bolýy kerek. Zıaly qaýym degenńiz—osy. Al bizdiń qazaqta múndaı adamdar saýsaqpen sanarlyq. Jurt osydan keıin de “bizde zıaly qaýym joq” degen pikirge boı aldyrǵan bolar. Taǵy bir aıta keterligi, keıbir zıalylardyń boıynda joǵaryda atalǵan qasıetterdiń bári bolýy múmkin. Ol aqyldy,arly, bilimdi , ótkir bola tura, óte qý adam delik. Óziniń boıyndaǵy ilim-bilimin halqy úshin jumsamaıdy, tek óziniń jeke basyna, nemese bilgenin ultqa qarsy paıdalanady. Mundaılardy zıaly deýge bolmaıdy. Bular—qoǵamǵa óte zıandy adamdar. Olar tipti qazaqtyń múddesinen, ózge ulttyń múddesin joǵary qoıady. Mundaı adamdar qazaqta da bar. Dese de, olardyń bilimi bir basynan asyp- jyǵylady. Solardyń ishinde orys tiliniń soıylyn soǵyp, “Qazaqstanda orys tili quryp barady” dep baıbalam salyp júrgender de barshylyq. Olar asyra siltegeni sonshalyq 2005 jyldary Qazaqstanda qazaq tilin bilmegenderdi azamattyqtan shyǵaryp tastaıdy degen ótirik aqparat taratty. Ózińiz aıtyńyzshy, ondaı bizde boldy ma? Osylaı ult pen ultty bir-birine qarsy qoıyp sóıleý—bul zıalylyq emes. Anada “Qazaqstan” telearnasynyń mereıtoıy tek qana qazaq tilinde júrgizildi. Osy tusta taǵy ataǵy ájeptáýirim adamdarymyz “adam quqy buzyldy” dep óre túregeldi. Bul da sonda zıalylyq pa?

— Ras, nege qazaqtyń betke ustar azamattary tym “orysshyl” osy? Álde bul taǵy sol jaltaqtyq sındromy ma?

— Joq, bul jerde olardy birden jaltaq deı salý kelispes. Bul rette ról oınap otyrǵan birinshi nárse—psıhologıa. Oryssha tárbıe olardy osyndaı deńgeıge jetkizdi. Olardyń oıynsha biz orys tilin saqtap qala almasaq, bitti, boldy, qurımyz. Naq osy jerde bir-aq nárseni mysal etýge bolady. Mysaly, Shoqan Ýalıhanov búkil shyǵarmasyn orys tilinde jazdy. Biraq qazaq Shoqandy múldem jadynan shyǵaryp tastaǵan joq qoı. Kerisinshe, ulyqtap, ulylardyń qataryna qosty. Sondyqtan bizdiń zıaly qaýymǵa esh qoryqpaı-aq, aldymen orysshyl psıhologıasyn ózgertý kerek. Reti kelgen jerde qazaqtyń júregin tyrnaǵan jebir qaıǵysyn aıta bilý qajet. Olar ynty-shyntysymen qazaqtyń bolashaǵyn baǵdarlap, ulttyq múddeniń mártebesin kóterýge úles qosýǵa mindetti.

— Biraz jaıttyń basyn qaıyrdyq. Al endi aqyn.aqynǵa kelip, poezıaǵa qatysty saýal tastamasaq bolmas. Siz osy múshaıra degenge qalaı qaraısyz? Sońǵy kezde jas aqyndar arasynda da, aǵa býyn arasynda da múshaıra ótkizip, baq synaý ádetke aınalyp júr. Osy úrdisti jıiletý arqyly tek biz múshaıra úshin ǵana óleń jazatyn múshaırashyl aqyndar legin qalyptastyryp alyp júrmeımiz be?

— Múshaıranyń keıbir sátti ótetin kezderi de bolady. Jyr jarysy óleńdi nasıhattaý úshin ǵana kerek. Degenmen “múshaıra qazaq ádebıetiniń deńgeıin kóteredi” dep dabyraıtýǵa bolmaıdy. Buǵan men eshýaqytta sengen emespin, senbeımin de. Múshaıra tek halyqtyń óleńmen suhbattasýyna yqpal ete alady.

— Al kórkem shyǵarma týdyrýǵa múshaıra yqpalyn tıgize ala ma?

— Joq. Bul da kúmándi nárse. Jańa óziń aıtyp otyrǵandaı aqyndar múshaıra úshin ǵana óleń jazatyn bolyp aldy. Máselen Jambylǵa arnalǵan múshaıra ótetin bolsa, onda tek qana Jambyl týraly óleńder jazylady. Abaıǵa arnalǵan jyr jarysy ótti. Onda da tek Abaı jaıly óleńder jazyldy. Múshaıranyń tabıǵaty múndaı bolmaýy kerek. Aqyndardy taqyryptyń aıasyna shektep qoıýǵa bolmaıdy. Taqyrypqa baılap-matap qoıǵannan keıin aqyndarda birin-biri qaıtalaý paıda bolady. Tipti aqyndardyń baz biri júlde alsam boldy degen oımen óleń jazýy múmkin. Ókinishke qaraı, osydan baryp, astarynda zil joq, qoǵamǵa oı salatyn tusy kemshindeý, syldyr sýy mol óleń jazylady. Negizinde, múshaırada erkindik bolsa, aqyndardyń keń kósilýine múmkindik týar edi.

— Siz qazaq poezıasynda saıası astar joq degen pikirmen kelisesiz be?

— Poezıa—kórkem shyǵarma. Qurǵaq saıasat pen ádebıetti shatastyryp alýǵa bolmaıdy. Kórkemdigi bolmasa óleń týmaıdy. Saıasat—qoǵamdy ózgertetin alyp qural. Ol qoǵamnyń lakomotıvi ispetti. Saıasattyń yqpalymen qoǵam ózgeredi. Máselen, bir jerde tóńkeris bolyp jatady, endi bir elderde túbegeıli reformalar oryn alýy múmkin. Osy tustaǵy kez kelgen qubylysty kórkem shyǵarmaǵa aınaldyrýǵa bolady. “Saıasattan ádebıet bólek, ádebıet saıasatty sóz etpeýi kerek” degen, ol—aqylǵa qonbaıtyn nárse. Saıasattyń arqasyndaǵy ózgerister qandaı boldy, júrgizilgen saıasat nendeı nátıje berdi, sony kórkemdep, qorytyp alyp baryp, óleńge aınaldyra bilý kerek. Mysaly, Áýezovtyń “Qarash-qarash oqıǵasyn” alaıyq, tunyp turǵan saıasat. Sol zamandaǵy otarshyldyqty, bolys-bılerdiń ádiletsizdigin, baıshykeshterdiń ozbyrlyǵyn osy týyndydan- aq kórýge bolady. Áýezov osy týyndysy arqyly sol zamannyń saıasatyn ashyp kórsetip otyr. Tolstoıdyń “Voına ı mır” shyǵarmasy da qyp-qyzyl saıasat. Dostoevskııdi oqyńyz, ol da—saıasat. Baıron men Shekspır de saıasattan aınalyp ketken joq. Qoǵamdy ózgertetin saıasat bolsa, sol qoǵamnyń portretin kórsetetin kórkem ádebıet. Al osydan keıin kelip qazaq poezıasynda saıası astar joq degendi qalaı aıtasyz? Qazaq aqyndary saıası salmaǵy basym óleń jaza almaıdy dep qalaı kóz jumýǵa bolady? Bizdiń aqyndarymyz qoǵamda bolyp jatqan keleńsizdikterdi sóz etpeı jatyr ma? Qoǵamdaǵy ózgeristerdi óleń-jyryna arqaý etpeıtin aqyn joq.Demek, “qazaq poezıasy saıası astarsyz óleńge qumar” dep taǵy da aıta almaımyz.

— Áıtse de kósemderdi maqtap jazatyn da aqyndar bar ǵoı...

— Ras, kósemderdi maqtap, olardyń ustanǵan saıası baǵytyn kókke kótere áspettep jatatyn aqyn-jazýshylar da bar. Bul úrdis Keńestik kezeńde de bolǵan. Áli de bola bermek. Munyń nesi ersi? Máselen, aqyndardyń bir legi táýelsizdik alǵan tusta el astanasy Aqmolaǵa kóshirilgenin biraýyzdan qýattady. Al olardyń endi bir qatary Almaty astana qalpynda qala berýi kerek edi dep ókinish bildirdi. Óz basym Elbasynyń bul saıasatyn qos qolymmen qoldaımyn. Orystanyp bara jatqan Aqmolanyń Astana bolýy quptarlyq-aq dúnıe. Osy qubylysty da bireýler maqtap jazdy, endi bireýler dattap jazdy. Qoǵam bolǵan soń pikir qaıshylyqtary kezdesedi. Eki jaqty pikirdiń qalyptasýy básekelestik deńgeıimizdi kóteredi. Al básekege qabiletti ortada bolashaqqa degen umtylys kúsheıe túsetini aıtpasa da túsinikti.

— Bolashaqty árkim ózinshe boljaıdy. Siz osy qazaqtyń bolashaǵyn qalaı elestetesiz?

— Jaqsylyqqa senemin. Qazaq múddesiniń bıik turǵanyn qalaımyn. Urpaqtan-urpaqqa ne qalatynyn bilmesem de, qaıran qazaǵymnyń arman-muratyna jetetini kóz adyma elesteıdi. Birde iri oıshyl Konfýsıı shákirtine “On urpaqtan keıingilerdiń bolashaǵy qandaı bolatynyn boljaı alasyń ba?” degen saýal qoıypty. Sonda shákirti: “Ákeden balaǵa, urpaqtan-urpaqqa ne qalatyny anyq belgili bolsa, júzinshi urpaqqa deıin bolashaǵyn boljaý qıyn emes” dep jaýap bergen eken. Sol sıaqty qazaqtyń bolashaǵyn boljaý úshin de urpaqtan urpaqqa ne qalatyny anyq belgili bolýy kerek. Qoǵamdy jaılaǵan keleńsizdikter joıylmaı, rýhanı qundylyqtarymyzdyń bási artpaı, saıası saýatymyz jetilmeı turyp irgesi berik el bolamyz deýdiń ózi qıyndaý. Eldiń tiregi—rýhanı qundylyqtarymyz. Tilimiz ben dinimiz, dilimiz ben salt-sanamyz ár qazaqtyń tiregi ispetti. Tiregi myqty bolmasa, shaǵyn ǵana shańyraǵyńda bereke bolmaıdy. Al úlken memlekettiń irgesi berik, halqymyzdyń bolashaǵy sáýleli bolýy úshin biz qazaqy qundylyqtarymyzdy urpaqtan-urpaqqa amanat etip, jetkizip otyrýymyz qajet. Sonda ǵana júz bálenbaı myńynshy urpaqtyń sanasynda qazaqtyq rýh shıyrshyq atyp turatyn bolady. Al urpaqtan-urpaqqa qazaqtyq rýh jalǵasyp otyratyn bolsa, qazaqtyń bolashaǵy esh kúmánsiz baıyrly bolady dep senemin.

— Áńgimeńizge rahmet!

---