InfoHub Logo

(Jazýshy Dýman RAMAZANMEN áńgime)

— Kóńil-kúıińiz qalaı?

— Shúkir.

— Temirhan aǵa, áńgimeni qazaq ádebıetiniń qazirgi jaı-kúıi, damý barysy, baǵyt-baǵdary, aıaqalysy týraly aıtýdan bastasaq dep otyrmyn. Búgingi ádebı ahýal, sóz joq, kóńil kónshiterlik dárejede emes. Qalamgerlerdiń basym kópshiligi qalamdaryn tartpalarynyń túpki jaǵyna tyǵyp tastap, qalamgerlik azaptan góri, jaryq jalǵannyń az kúndik qyzyǵyna máz bolyp, kúndelikti kúıki tirliktiń jyryn jyrlaýǵa kóshken sıaqty. Sońǵy ýaqyttarda aýyz toltyryp aıtarlyqtaı shyǵarmalardyń týmaı jatqany da sondyqtan shyǵar. Bunyń sebebi nede? Ádebıetimiz nege osyndaı daǵdarysty keshirip jatyr. Jaǵdaısyzdyqtan ba? Muhtar Maǵaýın men Ábish Kekilbaevtar baǵyndyrǵan bıikke shyǵýdyń ornyna, sheginshekteı-sheginshekteı etekke túsken jaıymyz bar. San bar dep kúmpıemiz. Sandy qoıshy, sapa jaǵyn sóz etsek, uıalyp qalmaımyz ba?

— Men seniń, áńgimemizdi bastamaı turyp-aq, salǵan jerden saryýaıymǵa salynyp, qara bult úıirip sóılegenińdi, ne bolǵanda da túsinip otyrmyn. Tirshilikte qanaǵatsyzdyq, toıymsyzdyq, ashqaraqtyq degen sonshalyqty jeksuryn, sonshalyqty sumpaıy uǵymdar bar. Ondaı qasıetsiz, kesirli, kesapat uǵymdardy biz tulaboıymyzben túrshigip qabyldaımyz. Biraq solaı bola tura, ádebıette, jalǵyz ádebıette emes-aý, búkil rýhanı ómirimizde bul túsinik- uǵymdar sonshalyqty sumpaıy, sonshalyqty jeksuryn bolyp kórinbeıdi. Rýhanı qanaǵatsyzdyq, rýhanı toıymsyzdyq, rýhanı ashqaraqtyq, rýhanı qomaǵaılyq adamdy asqaqtatatyn, adamdy adam etetin, adamdy ajarlandyratyn, tek jeke adamdy ǵana emes, ultty ult etetin, tipti memlekettiń irge tasyn bekitetin asa asyl, asa qasterli túsinik- uǵymdar. Neuǵrlym rýhanı ashqaraq, neǵurlym rýhanı qomaǵaı bolǵan saıyn, soǵurlym qaırattana, qýattana tússesiń. Qudaı saqtasa, rýhanı boıkúezdikten, rýhanı nemkettilikten, rýhanı salǵyrttyqtan saqtasyn!

Men seniń suraǵyńdy rýhanı ashqaraqtyqtan týǵan ishteı shıryǵý dep túsinip otyrmyn.

Onyń ústine, búkil dúnıe júzinde kezeńdik tustarda, qaı el bolsa da, bizdiń ádebıetimizdiń mańdaıy jarqyrap tur dep aıdaı álemge aıqaılap jar salǵan emes. Aǵylshyndar Shekspırdiń tusynda ádebıetimizdiń aıy ońynan týyp tur dep aıtpapty. Tipti bilmegen. Aıtsa, keıinnen aıtqan. Servantes «Don Kıhotty» dúnıege keltirgende búkil ıspan jurtshylyǵy, keýdelerin qýanysh kernep, jappaı kóshege shyǵyp ketpegen. Bireý bilgen, bireý bilmegen. Qaıta, bizde jóndi ádebıet joq dep jabyǵyp, qamyqqan. Pýshkın men Lermontov bar kezde de orys ádebıeti turalyp qaldy deýshiler kóp bolǵan. Búginde búkil amerıkan halqynyń maqtanyshy Ýolt Ýıtmenniń óleńderine kezinde eshkim de kóńil bólmegen. Soǵan qatty qamyqqan Ýıtmen, búrkenshik atpen, ózi týraly ózi madaq maqalalar jazǵan. Qazir olar sol Ýıtmen ómir súrgen ádebı kezeńdi eń bıik kezeńimiz dep esepteıdi. Bulaı mysal keltire bersek, tipti kóp. Sondyqtan, ádebıettiń qandaı bir kezeńinde de baǵa berý úshin, ol kezeńnen biraz ýaqytqa alshaq ketý kerek. Bul bir.

Ekinshiden, jańa «daǵdarys» degen sózdi aýyzǵa alyp qaldyń. Eger, sen aıtqandaı, ádebıetimizdiń basyna, shyn máninde, daǵdarysty kezeń kelse, odan múlde qorqyp- qashýǵa bolmaıdy. Ol — tyǵyryqqa tirelip, saly sýǵa ketip, barar jer-basar taýy qalmaǵan, ýaıym-qaıǵyǵa janshylyp qalǵan asa dertti hal ǵoı. Biraq Abaıdyń «Úmittiń aty elerip, qos tizgindi sozbaıdy, qos tepkini salsań da, ýaıymnan ozbaıdy» degen sózin esine alsań ol sózden, taǵy da qaıtalap aıtam, sonshalyqty úrkýge bolmaıdy. Ýaıym — zor qareketke, mol iske jumyldyratyn uly qozǵaýshy kúsh. Sondyqtan sen aıtqan daǵdarys osyndaı ýaıymy bar daǵdarys bolsa, qanekı!

— Siz aqynsyz. Aqyn bolǵanda da elimizge tanylǵan, ózińizdi ózińiz moıyndatqan aqynsyz. Jalpy aqyndyq degen adamǵa týa bitetin qasıet pe, joq álde, eseıe kele keıbir óleńshilerdiń basyna ushyp qonatyn baq qusy ma? Buny surap otyrǵanym, óleńdi ómirine serik etetin aqyndar bar da, óleńdi ermek etetin aqyndar bar. Jaratýshy jappar ıemizdiń bermegenin tartyp alamyn deýshi óleńshilermen qalaı kúresýge bolady? Tipti jazalasa da artyq etpeıtin shyǵar. Óıtkeni talǵamdy tómendetip, ónerdiń qunyn túsiretin de solar ǵoı. Bul, bizdińshe qylmystyń kókesi emes pe.

— Áı, Dýman-aı, tym ashynyp, ashýly sóıleıdi ekensiń. Ustaǵan jerińdi burap syndyryp, tistegen jerińdi jalbyratyp julyp ap, tyrnaǵyńdy quraqustan salyp laqtyryp tastaǵyń kep tur-aý. Jassyń ǵoı!..

Al, shyntýaıtyna kelsek, shyn aqyndy ýaqyt pen zamannyń ózi týdyrady. Muny menen buryn talaı-talaı bastary taı qazandaı danyshpandar aıtyp qoıǵan. Ár ýaqyt óz aqynyn týdyrady. Mysal izdep búkil álemdik ádebıetti aralap ketpeı-aq qoıaıyq. Ózimizge ǵana úńileıikshi. Máselen, áli de bir shaıqasyp, taǵy bir jaǵa jyrtysyp qalýǵa múmkin bolyp turǵan zamanda Mahambet kezeńi Mahambetteı asyldy týdyrdy. Ol:

... Qula bir sulý at mingen,
Quıryq jalyn shart túıgen,
Qum saǵyzdaı sozylǵan,
Dýlyǵaly bas kesken,
Tý túbinen tý alǵan,
Jaýdy kórip qýanǵan
Men Ótemistiń balasy
Mahambet atty batyrmyn —

degen sózder Mahambettiń aýzymen aıtylyp turǵan ýaqyt rýhy. Otarshyldyqtyń qara túnegi ábden basyp, erdi ezip, eldi janshyp jibergen tusta dúnıege Abaı keldi.

Qýatty oıdaı burqyrap,
Ýezinge ólshep tizilgen.
Jańbyrly jaıdaı syrqyrap
Kók bulttan úzilgen
Qaıran til, qaıran sóz
Nadanǵa qadirsiz.

Bul da Abaıdaı alyptyń aýzymen aıtylǵan ýaqyt sózi. Sondyqtan Abaı «óleńdi ermek úshin» jazbaǵan. Ol óleńniń atqarar mindetin «bireýdiń kisisi ólse, qaraly ol, qaza kórgen júregi jaraly ol? dep belgilegen.

Qazir, qaı kezdegiden de, óleńshi kóp. Zeınetkerlikke shyqqan soń, ermek bolsyn dep, óleń jazyp júr edim degenderdi talaı ret kózimiz kórdi. Jazsa jaza bersin, biraq olardyń báldir-batpaq, saldyr-satpaǵyn tom-tom etip shyǵaryp jatqandary, árıne janǵa batady. Toqtar emes, tolastar emes. Bylǵap jatyr. Oǵan ne amal bar? «Jazalaý kerek shyǵar» deısiń. Qalaı jazalaısyń?! Olardy qudaı jazalasyn!

— Tamyrsyz eshteńeniń ósip-ónbeıtini, máýelep jemis ber­meıtini belgili. Teksizden tekti balanyń týa qoıýy da neǵaıbyl. Ádebıette dástúrshilder men jańashyldar degen uǵym-túsi­nik bar. Uly Abaıdyń ózin bireýler dástúrshil aqyn dese, endi bireýler jańashyl aqyn deıdi. Osy dástúrshildik pen jańashyldyqtyń aıyrmasy nede? Menińshe osy ekeýiniń ymdasyp-jymdasyp, aralasyp-quralasyp, aýyldary qońsy qonyp, quıar saǵaqtary bireý bolyp jatqany jaqsy sıaqty. Dástúrshil aqyndardyń ishinde jańashyl aqyndardyń bolmaýy múmkin emes qoı. Máselen, Abaıdy dástúrshil aqyn deseńiz de, jańashyl aqyn deseńiz de jarasyp turatyn sıaqty. Óz basym dástúrshil aqyndardyń jańashyl aqyn ataýlaryn qos qolymdy kótere otyryp qoldaımyn. Al dástúrsiz jańashyldyqqa umtylǵandardy túsine almaımyn. Túsingim de kelmeıdi. Siz she?

— Men de. Biraq bul jerde Abaı esimi aýyzǵa alynyp otyrǵan soń, azdap aıal etýge týra keledi. Jaqynda, osy gazettiń ótken nómirinde, meniń kezdesken saıyn saǵattar boıy ádebıet týraly pikir talastyrýdan jalyqpaıtyn, óksheles, eń jaqyn talantty inilerimniń biri Amanhan Álimulynyń suhbaty jarıalandy. Suhbattyń biraz tusy unady. Saýatty. Biraq keıbir tustaryna talasym bar. Qanshama dáleldemek bolsa da, Amanhannyń «Abaıdy jańashyl emes, dástúrshil aqyn deýimiz kerek» degen sózin tipti de qabyldaı almaımyn. Basqa, basqa Abaıdy bulaı qarabaıyrlandyrýǵa bolmaıdy.

Abaı tek jańashyl ǵana emes, ol ustyndaı úlken altyn áriptermen jazylatyn reformator! Abaı — óleńdi múlde jańa óriske shyǵaryp, múlde jańa bıikke kótergen aqyn. Qazaqtyń keshegi ádebıeti de, búgingi ádebıeti de Abaıdyń aldynda qaryzdar. Tipti Abaı bolmasa, Áýezov te bolmas edi. Óıtkeni ol bala kezinen Abaı sóziniń yqpalynda bolǵan.

Dástúrshil degen ne? Ras Amanhan bul sózge úlken mán, úlken uǵym bergisi kelgen. Óıtkeni Abaıdan burynǵy rýhanı keńistigimiz sonshalyqty júdeý qý taqyr bolsa, Abaı da bolmas edi. Ony eshkim de joqqa shyǵarmaıdy. Biraq «dástúrshil» degen sóz Abaıǵa ólshem emes. Óıtkeni «dástúrshil» degen sóz kerek deseńiz sonshalyqty taıǵaq, sonshalyqty ekiushty sóz! Olaı deıtinimiz dástúrshil degen uǵymdy tórt joldyq shýmaqpen, býyn sanymen ǵana ólsheıtinder qaptap júr. Olar — mes qaryn masyldar, daıyn asqa tik qasyqtar! Olar sol býnaq pen býynnan ǵana turatyn «dástúr» degen kúmándi kúrkeni panalap alyp, shyn mánindegi tolyqtaı uǵymdaǵy dástúrdiń qanyn tespeı soryp jatyr. Men, árıne, tórt joldyq shýmaqty da, dástúrli býyn sandaryn da joqqa shyǵarmaımyn. Eger obraz, oı, metaforaǵa, sondaı—aq sáýle men nurǵa, ot pen shuǵylaǵa, tebirenisti tolqyn men sarqyraǵan sarynǵa, qýat pen kúshke shúpildep tolyp tursa olar altyn qalyptar, al eger boıynda eshteńe joq bolsa, onda olar dáni joq bos qaýyz, ıaǵnı grafıkalyq sulba sqemalar. Naǵyz formalızm degen osylar. Forma degen /bul jerde Amanhandy qoldaımyn/ bar bolǵany kıim. Ony óleńniń ózi kıip týady. Erterekte «Baba dástúrdiń murageri kim» degen maqala jazyp, ony «baba dástúrdiń murageri — óz ultynyń rýhanı baılyǵy men álem ádebıetiniń úzdik úlgilerin boıyna jınaqtap, olardy ózinshe ıgerip, ózinshe qorytqan, óz ýaqytynyń úni bola bilgen, óz zamanynyń áleýmettik mánin ashyp kórsete alarlyq qýatqa ıe nemere Jańalyq» dep qorytqan edim. Áli de osy pikirdemin. Jańalyqsyz bári tul!

— Keıde ózimnen-ózim ońasha qalǵanda bir nársege tańqalatynym bar. Tańqalamyn da tuńǵıyq oıǵa batamyn. Nege biz jylt etken jańalyqty kórsek jatyrqaı qaraımyz?! Bul bizdiń mádenıetimizdiń joǵarylyǵynyń belgisi me, joq álde, tómendigi me? Osy arasyn túsine almaı ózimmen-ózim álek bolamyn. Máselen, aqyn Tynyshtyqbek Ábdikákimovti siz jaqsy biletin shyǵarsyz. Men de bir kisideı bilemin. Syılas-syrlastyǵymyz da bar. Men osy aqynnyń aqyndyǵyna, talantyna, aqyl-oıyna, bilim-biligine tánti jandardyń birimin. Aadamgershiligi men qarapaıymdylyǵyn, elýge kelse de bala sıaqty páktigin aıtpaı-aq qoıaıyq. Biraq, nege ekenin qaıdam, ádebı ortadan shetteý júrgen osy bir talantty aqyndy synap-mineıtinder kóp. Munyń sebebin bir bilse, siz biler degen oıdamyz. Óıtkeni aqyndy aqyn, talantty talant tanymaýy múmkin emes qoı. Tynyshtyqbek aqynnyń shyǵarmashylyǵyn siz qalaı baǵalar edińiz? «Aýyldaǵynyń aýzy sasyq» degenniń keri kelip, Alash syılyǵyn da ala almady. Álde shynymen laıyqsyz ba?

— «Bunyń sebebin bir bilse, siz biler degen oıdamyz» deısiń. Kesimdi jaýap beretin men ádebıettiń tóbe bıi emespin. Biraq óz oıymdy aıtaıyn. Tynyshtyqbek — búgingi tańda saýsaqpen sanap alarlyqtaı eń talantty aqyndarymyzdyń biri. Ol aınala tirshilikti múlde ózinshe kóredi jáne sony ózge jurtqa, qabyldasyn-qabyldamasyn, ózinshe kórsete alady. Bul — talanttyń sırek turpaty. Ábish Kekilbaev «Tań-SHolpan» jýrnalynda jarıalanǵan maqalasynda Tynyshtyqbekti «bir túrli aqyn» dep baǵalady. Shynynda da ol, eshkimge uqsamaıtyn bir túrli aqyn! Nesine jasyraıyq, kóbimiz «bir túrli aqyn» bola almaı qor bolyp júrmiz ǵoı. Inkýbatordan shyqqandaı bir tektimiz. Jaman bolsa sol jaman!

Al Alash syılyǵyna keler bolsaq, kezinde men Tynyshtyqbekke osy syılyqty alyp bermek bop júgirdim. Biraq, qaıteıin, komısıa músheleri, bilimdi, óreli jandar bola tura, Tynyshtyqbekke bul syılyqty qımady. Tynyshtyqbektiń qolyna sý quıa almaıtyn talaı adamdar «Alash» syılyǵyn alyp ketti, alyp ta júr. Jalpy keıingi kezde Alash syılyǵynyń Memlekettik, basqa da syılyqtardyń aınalasy quıtyrqy oıynǵa aınalyp bara jatyr. Jaqsy qubylys emes.

— Almatydan jyraqtaý júrgen, oblystarda turatyn talantty aqyn-jazýshylar barshylyq. Tynyshtyqbek sıaqty aqyndar da, ózim shyǵarmashylyǵyna qurmetpen qaraıtyn Marhabat Baıǵutov sıaqty qara sózdiń kánigi sheberleri de bar. Ózińiz de oblysta kóp jyl turyp, uzaq jyl qyzmet ettińiz. Siz Almatyǵa Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń ekinshi hatshysy bolyp kelgennen keıin jańa bir aqyndyq tynysyńyz ashylǵandaı seziledi maǵan. Álde, bul syrt kóz-synshyǵa ǵana solaı ma? Joq álde, shynaıy talantqa Almatydaǵy ádebı ortanyń yqpaly bola ma? Menińshe, qandaı talantty qalamgerlerge bolmasyn kem-ketigińdi túzep, artyqshylyǵyńdy aıtyp otyratyn ádebı orta qajet sıaqty. Siz qalaı oılaısyz?

— Men olaı oılamaımyn. Sol Marhabat ta, Tynyshtyqbek te, Qaraǵandydaǵy Serik te, Mańǵystaýdaǵy Svetqalı men Sabyr da olaı oılamaıdy. Ádebı orta degen ne? Ádebı orta degen — ómirdiń ózi, kitap, gazet-jýrnaldar. Olarda osylardyń bári de bar. Qaıta Almatyǵa qaraǵanda artyǵyraq. Ómirdi kóbirek biledi, kitap pen gazet-jýrnaldardy kóbirek oqıdy. Taza. Almatydaǵy ádebı orta degen — ósek-aıań, kólgirsý, birin-biri jamandaý. Ondaı jerlerden qashyǵyraq júrgen jaqsy. Men, qaıta, qazir Almatydan alysta júrgen kezimdi, nesine jasyram, kóbirek ańsaımyn.

Onyń ústine, kezinde Shyńǵystaýdaǵy Abaıda, Naryndaǵy Mahambette ádebı orta bolyp pa?!

— Sizdiń «Bále jaılaǵan eldeı qajydym, quzǵyn saryǵan jerdeı qajydym, ıt saryǵan kóldeı qajydym» degenińiz osyndaı kóńil-kúıde jazylǵan joldar emes pe?

— Bálkim, solaı bolsa solaı shyǵar.

— Temirhan aǵa, siz keıingi kezde «Arymas attar minetin, tozbas tondar kıetin; qara tastardy qaq jaryp, qaraǵaılardaı qaptap ósetin, qara narlary shýdalary jelkildep qara bulttaı kóshetin; Aıǵyrlary kúnge qarap kisinep, bıeleri aıǵa qarap qulyndaǵan, ketisse — burylmaǵan, táńirden basqa qaıtpaǵan eshkimnen, ibilis, jyndarǵa qara tastardy túttirip, dıý men perige qumnan arqan estirgen» dep sóıleıtin bıik rýhty kók túrikter sarynyna salyp, ata-baba úlgisimen jyr jazyp júrsiz. Ejelgi ata-baba sarynyn ańsap, jyr tógýińizge ne sebep boldy? Áıteýir, bir nárseniń túrtki bolǵanyn ishim sezetin sıaqty. Sezetin sıaqty men óz oıyńyzdy bilýdiń arasynda qanshalyqty alshaqtyq jatqanyn siz de biletin shyǵarsyz. Saıat Janatbekuly degen dosym bar. Iri bıznesmen. Sizdiń óleńderińizdi jaqsy kóredi. Aýzynan tastamaı aıtyp júredi. Kók túrikterdiń sarynyna salyp jazatyn jyrlaryńyzǵa qarap, Sizdi baıaǵynyń alyp batyrlaryndaı kóz aldyma elestetem deıdi. Óleńdegi alyp tulǵanyń ómirdegi alyp tulǵaǵa aınalýyn jaqsylyqtyń nyshany deý kerek shyǵar. Baqyttysyz ǵoı...

— Aldymen Saıat Janatbekuly dosyńa sálem aıt. Rahmet.

Al endi kók túrikter sarynyna keletin bolsaq, ol saryndy saýsaqtan soryp shyǵaryp alǵanym joq. Qanymyzda, janymyzda bar saryn. Biraq qanshama ǵasyrlar boıy qamaýda jatqan saryn. Táýelsizdik alǵannan keıin baryp qulaǵymyzǵa jetken, jan-júregimizdi qozǵaǵan saryn. Sol sarynmen jazǵym keldi de turdy. Mazalaýyn qoımady. Jazdym. Iri sóıleýge, molynan qamtyp, tipti qarpyp sóıleýge múmkindik beretin saryn eken. Qabyldap jatqan jurttar da bar, qabyldamaıtyndar da bar. Ári qaraı eshteńe aıtpaımyn...

«Baqyttysyz ǵoı» deısiń. Pendelik turǵydan, shúkir, baqyttymyn. Bas aman, baýyr bútin, kóılek kók, qaryn toq. Biraq azamattyq turǵydan she? Táýelsiz elmiz. Bul — eń úlken baqyt! Biraq solaı bola tura aýyz toltyryp «baqyttymyn» dep aıta almaı, kúmiljip qalatyn tustarym bar...

Jaqynda nemerelerimdi ertip parkke bardym. Qazaqtardyń qarasy az emes. Biraq bári, úlken-kishisi túgelge derlik oryssha sóılep júr. Sonda bala-shaǵasyn ertken eki-úsh qapqazdyqtardy kórdik. Bir-birimen óz tilinde til qatysady. Bul ne? Qudaı-aý, óz jeri, óz elinde saıa taba almaǵan qazaq tili sonshalyqty sorly, sonshalyqty beıshara ma edi. Kúni keshe ǵana «aqyryp teńdik suraǵan» til emes pe edi?! Endi ne bop qaldy? Tek ıegimizben joǵary jaqty meńzep kórsete beremiz. Kináni solarǵa artamyz. Árıne, sóz joq, bul turǵyda joǵary jaqtyń áli atqarar qyrýar sharýasy bar. Biraq ózimizge de talap qoımaımyz ba?

Orystyń NHL-da oınaıtyn ataqty Pavel Býre deıtin hokeıshisi bar. «Izvestıadan» oqydym: sol Býre Máskeýge bir kelgeninde aeroporttan túsken boıda ıntervú bergen. Aǵylshyn jýrnalısi de suraq bergen, árıne, aǵylshynsha. Biraq Býre qanshama jyldar boıy shetelde júrgende óz tilindeı bolyp ketken aǵylshyn tilinde emes, orys tilinde jaýap qatqan. Buǵan tańqalǵan aǵylshyn jýrnalısine Býre «men dál qazir óz Otanym — Reseıde turmyn. Men Reseı azamatymyn. Orys jerinde turǵanda oryssha sóılesý meniń azamattyq boryshym» degen. Al biz bolsaq, óz jerimizde óz tilimizde mansuq etip, bir-birimizben oryssha sóılesemiz. Uıat! Óz elińde óz tiliń eńsesin kótere almaı turalap jatqanda, azamat retinde, ózińdi qalaı baqytty sezine alasyń?!

Jeń ushymen jalǵasyp, aýyz jalasyp, opyryp asap, qotaryp iship, óz elin ózi tonap jatqan óz qandastaryńdy kórip otyryp, ózińdi sen qalaı baqyttymyn deı alasyń?!

Arym deıtin arýlaryń jezókshelikke salynyp, qorǵanym deıtin uldaryń ishimdikke túsip, ıne suqtyryp ketse, elin qorǵamaq túgili qara basyn qorǵaýǵa jaramaıtyn qaýqarsyz bop bara jatsa «baqyttymyn» dep qalaı kókirek kermeksiń?! Dál osy jerde Chehovtyń bir áńgimesi esime túsip tur. Eldi mekennen jyraqta, taý-tastyń ishinde ornalasqan bir monastyrdiń ıgýmeni kúnderdiń kúninde jurttyń bolmys-bitimin kórgisi kep, qalaǵa ketedi. Qalada úsh aı bolyp sharshap-shaldyǵyp qaıta oralady. Kelgen boıda, áńgime kútken monahtarmen de kezdespeı, tamaq-sý da ishpeı bir apta boıy «ahlap-ýhlep» búk túsip jatyp alady. Bir aptadan keıin basyn kóteredi. Monahtardy shaqyrady, olarǵa kórgen-bilgenin, sol kórgen-bilgennen ábden túńilgenin aıtady. Qala degen ábden buzylǵan eken. Qyzdary omyraýy ashyq kóılek kıedi eken. Kim qushaqtasa sonyń qushaǵynda ketedi. Bir erkekten ekinshi erkekke, ekinshi erkekten úshinshi erkekke aýysyp júre beredi. Qalany naǵyz uıatsyzdyq, betsizdik, jaldaptyq jaılap alypty dep sógedi. Sógip qana qoımaıdy, aǵyl-tegil eńirep jylaıdy. Sodan sońy ne boldy deısiń ǵoı? Ertesine búkil monah monastyrdi tastap jaldaptyq jaılap alǵan qalaǵa qashyp ketedi. Igýmen bezinip aıtqan uıattan jurdaı bolǵan qalaǵa — ańsarlary aýyp, esteri shyǵyp — qashady. Al biz bolsaq, «omyraýlary ashyq kóılek» kıgen qyzdardy emes, tyr jalańash qyzdardy jarnamalap jatyrmyz. Jakstarymyz qaıda bara jatyr dep al-dal bolamyz. Mundaıda sen ózińdi baqytty sezine alasyń ba?!

— Sizdiń «Men qazir áldekimdermen kúrese-kúrese — taýdyń basyna tas arqalap shyqqandaı — borsha-borshamyn, arsa-arsamyn. Men qazir áldekimdermen tirese-tirese aspannan kúrkirep jatqan qorǵasyndaı ap-aýyr qara bulttardy jerge súırep túsirgendeı qajyp sharshadym» deıtin joldaryńyz osylaı oılaǵan sátterińizde jazylsa kerek.

— Ne bolǵanda da, bul óleńniń tek jeke basqa túsken qıyndyq kezde jazylmaǵany anyq. Taqyryp-tamyry áride.

— Uly Muhańnyń — Muhtar Áýezovtyń «Jyl kelgendeı jańalyq sezinemin» degenindeı, ádebıetke jyl ótken saıyn jastar legi tolqyn-tolqyn bolyp qosylyp jatqany zańdylyq. Ult bar jerde, halyq bar jerde, ádebıettiń de joıylyp ketpesi anyq.. Bizde de ádebıetke kelip qosylyp jatqan jańa esimder barshylyq. Solardyń ishinen qaı jas qalamgerdiń shyǵarmashylyǵy ózińizge kóbirek unaıdy. Qaı esimdi erekshe atar edińiz? Nesimen erekshelenedi. Shyǵarmashylyǵynan nendeı jańalyq, qandaı jaqsy nyshandar baıqaısyz? Kimderge senim artasyz, kimderden úmit kútesiz.

— Sońymyzdan, qudaıǵa shúkir, tegeýrindi, talantty jastar legi kele jatyr. Olardyń bárin tizip berý de, tizip bergenmen erekshelikterin atap-atap kórsetý de múmkin emes. Bizge qaraǵanda bárine ortaq bir-aq erekshelikti aıtýǵa bolady: oıy bostan, erkin jazady. Qalt jibermeı qadaǵalap otyratyn senzýra joq. Olarǵa aıtar bir-aq tilek bar: ar-ojdan senzýrasyn umytpasa eken.

— Keıingi jyldary eń ónimdi, iri, sapaly jumys istegen qaı aqyn-jazýshyny atar edińiz. Sońǵy ýaqytta jaryq kórgen qaı shyǵarmany úzdik dep tanısyz? Qaı qyrynan?

— Eń ónimdi, ári sapaly jumys istegen aqyn-jazýshyny, ol mynaý edi dep kórsetip berý qıynnyń qıyny. Óıtkeni bázbir aqyn-jazýshylar qyrýar sharýa bitirip ony baspaǵa bermeı otyrýy múmkin.

Al endi qandaı shyǵarmany oqydyńyz, olardyń qaısysyn úzdik dep tanısyz degen suraqqa keletin bolsaq óz oıymdy aıtyp kóreıin. Men jalpy poezıa bolsyn, proza bolsyn, syn, pýblısısıka bolsyn múmkindigimshe muqıat qadaǵalap oqyp otyratyn adammyn. Keıingi kezde, baıqaısyń ba, áńgime janry qatty damyp keledi. Bul — úlken óristerge alyp barar jaqsylyqtyń nyshany. Jaryq kórgen áńgimelerdi jibermeı oqýǵa tyrysam. Ásirese, maǵan Muhtar Maǵaýınniń «Tamyzda jazylǵan áńgimeler» toptamasy qatty unady. Al Tólen Ábdikovtiń «Parasat maıdanyn» búkil ádebıet keńistigimizdegi qubylys dep uǵam.

Al aqyndar týraly qazir eshteńe aıtpaı qoıa turaıyn. Olar týraly úlken toptama maqalalar jazbaqpyn. Aıtarymdy sonda aıtarmyn.

— Prozashylar týraly sóz bolyp qalǵandyqtan osyǵan baılanystyryp taǵy bir suraq bereıin. Keıingi kezde úlken aqsaqal Ábdijámil Nurpeıisov týraly qıly-qıly pikirler aıtylyp júr. Siz ol pikirlerge qalaı qaraısyz?

— Ia, ádebıettegi asa iri tulǵamyz Ábdijámil Nurpeıisovke oryndy-orynsyz tıisýshiler tym kóbeıip barady. Birqatar adamdar úshin ol kisi otyrsa opaq, tursa sopaq. Osyǵan tańqalam.

PEN klýby bar dep tıisedi. Ol klýbtyń negizin salýshylar evreıler kórinedi. Al bolsyn. Biraq adamdy faktimen, jasap otyrǵan is-qaraketimen baǵalaý kerek emes pe?! Eger ol kisi qasyna búkil evreılerdi jınap ap, qazaqtardy keýdesinen ıterip otyrsa, bárimiz de óre túregeler edik. Beti aýlaq dep teris qarar ek. Biraq olaı emes qoı. Músheligine Morıs Sımoshko degen bir-aq evreı bar edi, ol da Izraılge ketip, ólip tyndy. Jyl saıyn qazaq ádebıetiniń mańdaı aldy azamattaryna, ózimizdiń úzeńgi qaǵystyryp qatar júrgen talantty tulǵalaryna on myń dollardan syılyq berip jatyr. Taǵy da ol syılyqtyń aınalasynda Alash syılyǵynyń aınalasyndaǵydaı jalpaqshekeılik joq. Alǵan adamdardyń bári de sen tur, men ataıyndar.

Men, birden aıtaıyn, ol klýbqa múshe emespin. Meni Ábidjámil aqsaqalymyz klýbyna shaqyrǵan emes. Shaqyrmaıdy da. Shaqyrsa da barmaımyn. Ótken saılaýda, óziń bilesiń, meni sol kisiniń adamy dep qarsy úgit júrgizdi. Al men ol kisimen betpe-bet jeke otyryp shaı ishken jan emespin. Men ol kisiden tipti bir aýyz jaqsy sóz dámetpeımin de! Qajeti de joq. Biraq shyndyqty aıtý bárimizge paryz emes pe?

Ekinshiden, ol kisiniń shyǵarmashylyǵy týraly erinbegenniń bári eki aýyz sóz aıtatyn boldy. «Sońǵy paryz» týraly ártúrli pikirler aıtylyp jatqandyqtan oǵan men aralaspaı-aq qoıaıyn. Biraq túbi ol shyǵarma da óziniń laıyqty baǵasyn alatynyna senem.

Meni, ásirese, aıran-asyr etetini «Qan men ter» týraly aıtylatyn pikirler. Oý, ol shyǵarma — bizdiń, bizdiń emes-aý búkil halqymyzdyń boıyna, qanyna, oıyna sińip ketken shyǵarma ǵoı. «Qan men ter», kerek deseńiz, ádebıettegi sanaýly ǵana ulttyq qundylyqtarymyzdyń biri, oǵan tıisý sol ulttyq qundylyqtarymyzǵa tıisýmen birdeı. Búginde qoltyǵynan demep qoqyraıtyp júrgen shyǵarmalardyń kóbi kúni erteń-aq kúl-qoqystyń arasyna ketedi, al «Qan men ter» qalady.

Basqasyn bylaı qoıǵanda, Táńirbergen, Elaman, Aqbala, Sýdyr Ahmet, Súıeý qart... sıaqty tutas obrazdar galereıasyn qaıda jiberesiń. Olardy sanańnan súrtip tastaı almaısyń. Súrtpek túgili, baltalap buza almaısyń. Buzam deý bos áýreshilik! Bos tyrashtyq!

— Shamyrqanyńqyrap kettińiz. Shamaly júıke tamyrlardy bosatatyn bir suraq bereıin. Sulýlyqqa qalaı qaraısyz, sulýlarmen qalaısyz?

— Seniń «júıke tamyrlardy bosatatyn» suraǵyńa bolaıyn! Bizdiń jasymyzda júıke tamyrlardy bir-birlep úzetin osy ǵoı. Qalaı qaraýshy em, ólip-óship qaraımyn da! «Sulý» degen óleń jazǵam. Sodan úzindi oqyp bereıin.

Ǵajabyn-aı!
Kórgen kezde
Júregińdi jaryp jibererdeı,
Ot qylyp jaǵyp jibererdeı
Mynaý sulýlyqtyń
Azabyn-aı.
Netken sıqyr bul?!
Dýalap, arbamaı-aq
Jan alǵandaı...
Aıdyń nurynan,
aqynnyń jyrynan,
Aq gúldiń kekili men
Tereńniń tunyǵynan
Jaralaǵandaı...
Ǵajabyn-aı!
Azabyn-aı!
Demi tıse —
Altynmen
Aptalyp qalardaısyń,
Kúlkisiniń
Lebi tıse —
Kúmispen
Qaptalyp qalardaısyń.
Aqqýdaı sylanyp,
Tal shybyqtaı buralyp,
Úkideı
Úlpildep turǵany-aı!
Sóılese —
Aq tamaǵy
Bulbuldyń kómeıindeı
Búlkildep turǵany-aı!
Ǵajabyn-aı!
Azabyn-aı!

Men sulýlarǵa osylaı qaraımyn. Salǵyrt qaraı almaımyn!

— Qazir oryssha oılap, qazaqsha kórkem shyǵarma jazatyn dúbára jas qalamgerlerdiń sany artyp keledi. Bul jaqsylyqtyń nyshany ma, álde jamandyqtyń belgisi me?

— Bul — jamandyqtyń ǵana belgisi emes. Bul rýhanı qater! Qaterliligi sonda, olar jazatynyn jazyp, óz betterimen júrmeı tilimizge de, ulttyq dilimizge de /mentalıtet/, tipti dinimizge de aýzyna kelgenin aıtyp, árpil-tárpil sóz aıtady. Biri «ádebıet úshin tildiń ne keregi bar» dep soqsa, ekinshisi «tońqańdap namaz oqıdy» dep dinimizge til tıgizedi.

Postmodernızm degen aǵymdy qaıta-qaıta alǵa tartady. Olardyń munysyn túsinýge bolady. Óıtkeni olardyń odan basqa qorǵan-bekinisi joq. Topyraq joq, tamyr joq. Ulttyq bolmys-bitimnen ada. Keıbireýleri talanttan jurdaı. Sonan keıin «postmodernızm!» dep aıqaılap jar salmaı qaıtsin! Shynyn aıtqanda, sol bir dańǵyraǵan túbi tesik bos shelekterge mán bermeımin. Meniń mán beretinim, sol bir dańǵyrlaǵan túbi tesik bos shelekterge keıbir aǵalarymyzdyń qamqor bolatyny. Soǵan renjımin.

— «Kók túrikter sarynynan» keıin qandaı baǵytta óleń jazbaq oıyńyz bar. Sezim, ǵashyqtyq, mahabbat taqyrybyna aınalyp soǵý oıyńyzda joq pa?

— Sezim, ǵashyqtyq, mahabbat taqyryptaryn kók túrikter sarynymen de jazýǵa bolady. Ol sarynnyń múmkindigi asa mol. Tipti sheksiz. Is-jospar jaıyna keler bolsaq, álginde aıttym ǵoı, kók túrikter zamanynan beri qaraıǵy óleń ólkesine ekskýrs jasaǵym keledi, ıaǵnı maqalalar jazbaq oıym bar. Arǵysyn, qudaı ǵumyr berip jatsa, kóre jatarmyz.

— Qazirgi ádebıet maıdanynda Sizdi kóbinese ne nárse alańdatady?

— Kóp nárse alańdatady. Biraq, ásirese, meni kóp alańdatatyny, óziń de bilip-kórip otyrsyń, tutas ult aýyzdaryna qarap otyrǵan rýhanı ustyndarymyzdaı aǵalarymyzdyń bir-birimen jaýdaı jaǵalasyp, aıtysyp-tartysyp bara jatqandary. Eń jamany, bylapyt sózdermen aıtysatyny. Bizde bir kúmándi túsinik qalyptasqan. Aıtys-tartystan aqıqat týady degen. Aıtys-tartystan, taǵy da bylapyt sózben aıtylatyn aıtys-tartystan, eshýaqytta aqıqat týmaıdy. Aqıqat ondaı bylapyt jerden qashyp ketedi. Ondaı bylapyt aıtys-tartystardan tula boıyn jalba-julba jún basqan, aýzynan kúl burqyraǵan qara bále týady. Qara bále el ishine búlik ákeledi. Sol aǵalarym, bir-birimen aýyz jalasyp bitisip ketpese de, tynyshtalsa eken deımin.

Árıne, ádebıette túrli kózqarastar bolýy zańdy. Biraq ol kózqarastardy, kóz alartpaı-aq, mádenıetti túrde pikir talastyryp aıtýǵa bolady ǵoı. Aǵalarym bir-birine qorlaıtyn sóz aıtpasa eken. Olar qoısa, qalǵandary da «qarýlaryn» qolynan túsiredi.

---