InfoHub Logo

Oblatkomǵa jańa tóraǵa kelgende, kóne shaharymyzdaǵy aq terekterdiń japyraqtary endi-endi ǵana sarǵaıa bastaǵan edi. Bizdiń keńsemizdiń ishi-tysynda da kúbir-sybyr kenet kóbeıgen. Áldeneshe mekemeler men uıymdar meken etetin toǵyz qabatty tozyńqy úıdiń aldyndaǵy alyp aǵashtar aq terekterdeı emes, birtúrli qaraýyta qabaryp, túpterine de, tóńirekterine de kún túsirmeıtin. Sol syzy keppes, shirik ıisi ketpes kúreńqońyr kóleńkede temeki tartatyn tómenirek toptardaǵy, ómiri óspeıtin sheneýnikterdiń áńgimeleri ádettegideı yzaǵa býylyp, kekesinge kógendeletin-di. Alaıda aıtqan aqparattary men túıgen topshylaýlary shyndyqtyń sheneıine de jolamaıdy deı almaısyz.

— Bul kelgen kisi otyz jetinshi jyly alǵashqylardyń qatarynda atylyp ketken asa iri qaıratkerdiń balasy eken.

— Asyldyń tuıaǵy, altynnyń synyǵy boldy-aý onda?!

— Báse, túptiń-túbinde osyndaılar ósýi kerek qoı.

Desti. Bul árıne, ózgeristerdi, kadrlardyń aýys-túıisin kóbinese oń baıyrqalaıtyndardyń berip jatqan baǵalarytuǵyn.

Al endi bizdiń keńsemizdiń aldyndaǵy syz búrikken kóleńkeniń tym qaraqońyrlaý túkpirindegiler basqashalaý kógen kerer:

— Daqpyrty dardaı áıteýir. Alaıda talaı tizgindi buryn da ustady emes pe, tyndyrǵany qaıda?

— Mata dańqymen bóz daǵy, kete týmaǵanyna kim kepil?

Al bylaıǵy jalpy jurtshylyǵyńyz:

«Jańa tóraǵa tym qarapaıym eken, alǵashqy kúnnen jumysqa jaıaý barypty», — desti.

«Kishipeıil kórinedi, balamen de, shaǵamen de teń dárejede sóılesip-kúlisip júre beredi eken-áı», — dep tańyrqaýshylar tabyldy.

«Oıbaı, úıinde she, kádimgi etsiz qara kóje iship otyrǵanyn bizdiń naǵashymyz bar ǵoı, óz kózimen kóripti», — degender de boldy.

Atkomnyń jańa tóraǵasy alǵashqy aptanyń aıaǵyna jetip úlgermeı-aq, alystaǵy aýdanǵa shyǵypty. Oqý jyly bastalyp ketken ǵoı, malshylardyń balalary jatyp oqıtyn mektep-ınternatqa barsa, tárbıelenýshilerge tórt aptadan beri bir qasyq sút berilmepti. Ondaı-ondaı oqý-tárbıe oryndaryna ondaǵan jyldardan beri birde-bir iri basshy bas suǵyp kórmegen dá-á-á. Qaıtar jolynda aýdan ortalyǵyndaǵy kitaphanaǵa kirse, oqyrmandardyń sanyn kóbeıtip, ótirik jazady eken. Ony da bilip qoıypty. Kitaphanadan shyǵyp, sol mańaıdaǵy Sattar Erýbaev atyndaǵy orta mekteptiń onynshy synybynda júrip jatqan ádebıet sabaǵyna qatysyp, artqy partada otyryp alǵan. Sol kúngi sońǵy úziliske qońyraý soǵylǵanda surapty: «Sattardyń qandaı shyǵarmalaryn jáne qandaı keıipkerlerin bilesińder?» — dep. Sóıtse, birde-bir bala aýyzdaryn ashpapty. Álgi mekteptiń dırektory mundaı masqarany ózinshe túsindiripti: «Oıbaı-aý, oıbaı! Aýylatkom bolsa meıli, aýatkom bolsa meıli, oıbaı-aý, oblatkom keledi, synypqa kiredi, sońǵy partada otyrady dep kim oılaǵan?!

Sasyp qalǵan da oqýshylar. Olar túgilim, ózimiz de esimimizdi umytyp, esimizdi jıa almaı júrippiz...»

Oblatkomnyń tyń tóraǵasy týrasynda osyndaı da osyndaı ańyzdar andyzdap qoıa bergen. Qarapaıym adamdar qatty qýanatynǵa aınaldy. Úmitteri úzilińkirep, tirshilikten túńilińkirep júretinder qaı zamanda da, qandaı qoǵamyńyzda da bolmaı qalmaq emes qoı. Ásirese, álsireńkiregen áleýmetińiz ájepteýir úmit jibiniń ushynan ustaǵandaı keıip kórsete bastady. «Óıtipti de búıtiptiniń» ózine tal qarmaǵandaı-aq talpynys tanytýshylar tipti de az emes-ti.

Toǵyz qabatty tozyńqy úıdiń edeni kógerip jatatyn birinshi qabatyndaǵy túkpirgi bólmesi — bizdiń qoǵamnyń keńsesi. Birinshi kúni ishińkirep, ekinshi kúni aýyryńqyrap, úshinshi-tórtinshi kúnderi jarym-jartylaı, besinshi kúni ǵana bútindeı jumys isteıtin Ivan Ivanych ekeýmizde ejelgi eki ústel, qajalǵan tórt oryndyq jáne syqyrlaǵan sary dıvan bartuǵyn. Bıik úıdegi mekemeler men uıymdardy sanap shyǵýdyń ózi ońaı emes. Bir qyzyǵy, solardyń basym kópshiliginiń bir-birimen múlde sharýasy joq. Bir-birine ǵasyrlar boıy bas suqpaıtyndary da kóp. Shúkirshilik, bizdiń qoǵamnyń bir bólmeli keńsesine keletinder barshylyq. Ásirese, ekinshi qabattaǵy bes-alty bólmeni ıemdenip otyrǵan tabıǵat qoǵamyndaǵylarmen qarym-qatynasymyz qaı qyrynan qaraǵanda da, ásirese, tilaralyq turǵydan ónege tutyp, úlgi eterlikteı edi.

Tabıǵat qoǵamynyń bes-alty bólmesi qashan barsań da jaınap turady. Toǵyz áıel nebir keremet gúlder ósiredi. Birde bári jınalyp shaı iship otyrady. Ekinshide jeke-jeke kofe demdesip jatady.

— Kelińiz, kelińiz! — desedi.

— Maqtap júredi ekensiz, — desip qoıady.

— Kofe me, shaı ma? — dep erkeletedi.

— Ivan Ivanych kórinbeıdi ǵoı, — deıtinderi joq emes.

— Jalǵyz ózińiz qoryqpaısyz ba? — dep ázildeıtin kelinshekter de tabylyp qalar.

Shynymyzdy aıtsaq, biz paqyrlaryńyzdyń toǵyz qatyn túgel kópshik qoıatyndaı qaýqarymyz shamaly. Bulardyń búıtetini tildiń arqasy bolatyn. Tabıǵat qoǵamyndaǵy toǵyzdyń tórteýi qazaq, beseýi orys. Birde-bireýi qazaq tilinde jazbasha sóz túsirip, sóılem tize almaıdy. İs qaǵazdary da, ary-beri aǵylyp jatatyn hat-habarlary da tolaıym-túgel orys tilinde. Árıne, úlken, qazaqylaý ólke bolǵan soń, ara-arasynda aýyldyń hám úni bar, tili bar degendeı, qazaqsha hattar men habarlar, sypyradaı-sypyradaı sala qulash aryzdar men shaǵymdar, taǵysyn-taǵylar bolmaı turmas. Ondaı-ondaılardy orysshaǵa aýdarmaq talap etiledi. Sebebi halyq depýtattary oblatkomynda bizdiń tilde oqıtyn bastyq joq. Bul — bir. Qazaq tilinde jetken jazba-syzbalarǵa sol tilde jaýap qaıtarmaq jáne kerek. Bul — eki. Mine, tabıǵat qoǵamyndaǵylardyń myna bizdeı taıqymańdaılaryńyzdy tótenshe qurmet tutyp, qolpashtaıtyny osydan.

Oblystyq tabıǵat qoǵamyn Klavdıa Kondratevna deıtin aqsaq kempir basqarady. Aýdarmalaıtyn aryz-shaǵymdy arqalap, kóbinese kempirdiń ózi keletin. Keıde kofege nemese shaıǵa shaqyryp, ıyǵymyzǵa júk tıep jiberer. Qazaqsha aryz-shaǵymdardy orysshaǵa tárjimeleýdiń pálendeı beıneti joq. Ivan Ivanych saý otyrsa op-ońaı. Biz azdap jaımalap, nyǵyzdaı naqtylap, aýyzsha aýdaryp aıta bastaımyz, ol súıkektete jazady-aı.

Tıisti tártipke sáıkes, tabıǵat jónindegi qoǵam oblatkomǵa tikeleı tıesilituǵyn. Oblatkomnyń tóraǵasy qoǵamdyq negizde bul uıymdy da basqarady. Jańa tóraǵa taǵaıyndalǵannan keıin birazǵa deıin aqsaq kempirdiń kóńil kúıi kelińkiremeı júrdi. Ózi áldeqashan zeınetkerlikke shyqqan, jasy jetpiske jaqyndańqyrap qalǵan Klavdıa Kondratevna toǵyzdyń qalǵan segizindeı emes, júris-turysy jadaý, kıim kıisi júdeý kórinetin. Onyń ústine, neden bolǵanyn qaıdan bileıik, sol aıaǵynan qatty aqsap, shoınańdap júretin.

Klavdıa Kondratevna bekerge mazasyzdanbapty, oblatkomnyń jańa tóraǵasy ózi qoǵamdyq negizde basqaratyn barlyq qoǵamdardyń apparattaryn jartylaı qysqartyp, birqatar jetekshilerin aýystyryp jiberipti. Aqyrynda aqsaq kempirdiń de úsh bólmesi, bes adamy shegerilip, áıteýir, abyroı bolǵanda ózi ornynda qalypty.

Aty ańyzǵa aınalǵan atkom tóraǵasynyń bul batyl qadamdaryn quptaýshylar kún sanap kóbeıe tústi. Tabıǵat qoǵamyna keletin hat-habarlar men aryz-shaǵymdar tasqyny tańdanarlyqtaı edi. Mundaı tasqynnyń basty sebepkeri hám osy oblatkom tóraǵasytuǵyn. Adamdary azaıyp, mazasy qashyńqyraǵan aqsaq kempirimiz alǵashqyda qazaqsha túsken qaǵazdardy qaptap aparyp edi. Sóıtse, jańa tóraǵa da óziniń ana tilinde oqı almaıdy eken. Aýdaryp ákelińder degen pármen berilipti. Qabyn qaıta arqalap qaıtqan kempirimiz yńyldańqyrap, ándetińkirep oraldy-aý sonda. Túsindińiz be? Yńyldaǵan kúıinen tanbastan, bizdi shaıǵa shaqyrdy. Terlep-tepship otyrǵanymyzda, aldymyzǵa aryz tastady. Oqı bastaımyz da. Alty betke sozylǵan hat aýdannan kelgen. Aýdannan bolǵanda, tú-ý taýlardyń túkpirinde jatqan alystaǵy aýyldan jetken. Túkpirdegi Turaq Tek deıtin qos-egiz taýdyń qıandaǵy qıasynan jazylǵan. «Oblatkomnyń tyń tóraǵasy ári oblystyq tabıǵat qoǵamyn basqaryp otyrǵan qazaqtyń qaıratker perzentine», — dep bastapty. Odan ári atkom basshysynyń aty-jónin keltiripti.

«Arshaǵa arasha túsińizshi, aǵataı! — deıdi aryz ıesi óziniń hatynda. — Siz oblysqa basshy bop kelgende qandaı qýandym deseńizshi... Qudaı-aı, bar ekensiń-aý! Aqyrynda Tabıǵat-Ananyń tilin túsinetin, bizdiń bıik taýlarmen sóılese alatyn, dalanyń dilin uǵynatyn kisi, qarapaıym qatardaǵy adamdardyń arasynda jaı, jasandylyq úshin emes, namystanbaı, birge tynystaı biletin basshy buıyrdy-aý bizge de dep shattandym, aǵa! Apta boıy aıqaı sala ándetip, Turaq Tektegi Boıtumar ushtaǵanyn aralap, aman qalǵan kógaldarǵa aýnadym, sarǵaıa bastaǵan japyraqtardy sıpaladym. «Baqtaryń endi ashylady, bıik taýla-a-a-ar!» — dep aıqaı saldym. «Aman qalatyn boldyńdar, arshala-a-a-a-ar!» — dedim sırep ketken sorlylarǵa qarap, solqyldaı jylap. «Sardolana sarbazda-a-a-ar, sender de kóterińdershi eńselerindi-i-i!» — dep eńiredim... Aldymen arsha jaıyn aıtaıynshy, aǵajan. Arsha týraly biletin bolarsyz, árıne. Siz habardar qaıyrymdardy qaıtalasam, keshirgeısiz. Bizdiń Boraldaıdan Boztorǵaıǵa deıin, odan ári Qulantaýdan Dáýbabaǵa deıin tutasyp jatqan arshaly orman bolǵan. Arshany betalbaty kesý kiná ǵana emes, kúná sanalǵan. Kóbinese jeti-segiz qulash keletin arshańyz, keı jerlerde jıyrma jeti qulashqa deıin jetken eken, qaıran-aı... Kitapty kóp oqıdy deıdi ǵoı sizdi, bizdiń bundaı óńirde eki myń jyl jasaǵan arshalardyń ara-tura saqtalǵany týraly jazbalardy kózińizdiń shalmaı qalmaǵy múmkin emes. Eki myń jyl! Arshańyz taza tuqymdy, tekti arshańyz eshqashan da shirimes. Úgitilmes, úgilmes. Bizdiń bundaı aımaqtyń adamdary arshanyń kıesin keremetteı qasterlepti, aǵajan. Aıbaılap qana, talǵammen ǵana, Tabıǵat-Ananyń talǵaýymen, tańdaýymen ǵana jumsap, meńzeýimen ǵana mánistep qıǵan. Áıtpese tipti tımegen, múlde kespegen. Aı men kúnge qalaı qarasa, arshaǵa hám solaı qarapty qazekem. Tynys alar aýa men shól qandyrar móldirge qalaı súısinse, arshaǵa da solaı súıinipti kóshpendiler. On toǵyzynshy ǵasyrdyń aıaǵynda, jıyrmasynshy ǵasyrdyń basynda jut bastalǵan arshaǵa. Qarashekpendiler qara ormanǵa qaraqurt bolyp tıipti. Otyndyqqa kesilip, kúlge aınaldy, jatyndyqqa qyrqylyp, úı salyndy. Temir joldyń tabanyna tepkilenip, taptalyna tóseldi, kender men kenishterge, jerasty joldary men shahtalarǵa qabyrǵa bolyp órildi, kópirlerge nópir bolyp kómildi. Myń-mıllıondaǵan soldattardyń gımnasterka deıtin kıimin boıamaqqa da bizdiń taýlardyń aınalaıyn arshalary qynadaı qyrylyp qyrqylǵan ǵoı, jan aǵa! Bir myń da toǵyz júz otyzynshy-qyrqynshy jyldarǵa deıin mynaý bizdegi jota-jondardyń bári, aýyl-aýyldardyń arasy túgel arsha bolǵanyna búginderi eshkim de ılanbasqa ketken. Osylaısha myń-mıllıondaǵan gektardy alyp jatqan arshańyzdan birer myń túbi ǵana qalǵanyna kúıinesiz be, joq pa? Osyny oıǵa salar, tereńinen tolǵanar jan bar ma, jan aǵa?! Tabylar ma sondaı tulǵa?!»

Alystaǵy aýylda turatyn Saıran Saýranuly deıtin jigit osylaısha janyńdy shyrqyrata, júregindi shymyrlata jazyp-jazyp keledi daǵy, taban astynan kilt aınyp, kúdik týdyra bastaıdy. Adamzat balasy alǵash ret Turaq Tek mańaıyndaǵy Boıtumar ushtaǵanynda jaralǵanyn, Adam ata men Haýa ananyń (ol osylaı jazady) alǵashqy mekeni de osynda bolǵanyn ózinshe dáleldep, oblatkomnyń jańa tóraǵasyn taý tórine, ıaǵnı óziniń aýylyna shaqyrady.

Paqyryńyz pysyldap turyp tárjimeleıdi-aı kelip. Kesir qylǵanda, Ivan Ivanych aýrýhanada. Onsyz orysshaǵa mynadaı hatty áserli kúıinde aýdarý, mazmun-maǵynasyn ózgertpeı jetkizý onsha ońaıǵa soqpas. Tárjimeleýdiń barysynda álsin-álsin oılarǵa da berilip, jańa kelgen basshynyń osyndaı keremet hattardy túpnusqasynda, týǵan tilinde oqı almaıtynyna opynyp, ol týraly tarap ketken ańyzdaryńyz ońǵan matadaı ársizdene bastaıdy.

Aqsaq kempir orysshaǵa aýdarylǵan hatty asyqpaı qaraıdy. Ary da oqıdy, beri de oqıdy. Ekinshi qabatqa kóterilip ketip, áldenýaqytta aqsańdap qaıta túsedi. «Nenormalnyı kakoı-to», — dep qoıady. Shoınańdaı basyp joǵaryǵa jáne kóterilip ketedi. Erteńine Klavdıa Kondratevna: «Tóraǵanyń qabyldaý bólmesine tapsyrdym. Ondaǵy kómekshi de «Nenormalnyı kakoı-to» dep jatyr. Shynynda da alystaǵy aýyldan kelgen hattyń ıesi aýyńqyraǵan bireý shyǵar. Saǵan da obal boldy, sonshama qaǵazdy aýdaryp», — dedi. Túste shaı ishpekke shaqyrdy.

Arada aıǵa jýyq ýaqyt jylystap úlgerdi. Aqsaq kempir mazasyzdandy. Tıisti tártipke sáıkes aryz-shaǵym ıesine ary ketkende aı ishinde jaýap jiberýi kerek qoı. Birer kún ótkende, bulardyń jaýabyn kútpesten, Saıran Saýranulynan jáne bir hat jetken-di. Aqsaq kempir ahylap-úhilep, eki ottyń ortasynda qalǵanyna kúıindi. Jańa tóraǵa baıaǵy, birinshi hatty áli oqymapty. Ýaqyty jetpeıtin kórinedi. Eki ret Almatyǵa, bir ret Máskeýge issaparmen baryp qaıtypty.

Ekinshi hatty da aýdarýǵa týra keldi. Klavdıa Kondratevna ony da oblatkomǵa erterek aparyp, ekeýine bir-aq jaýap jazbaqshy.

«Men sizge taǵy da hat jazyp otyrmyn, — depti Saıran Saýranuly. — Ýaqytyńyzdyń jetpeıtinin bilemin. Sonda da bizdiń Boıtumarǵa bir keletinińizge senemin. Jaqynda búkil álemge masqara bolarlyqtaı oqıǵa oryn aldy, aǵajan. Qanshama qarsylasqanyma, kúreskenime qaramastan, Boıtumar ushtaǵanyna keńshardyń malyn jaıýǵa ruqsat berildi. Aǵataıym-aı, Tabıǵat-Ananyń tilin túsinetin adam tabylar ma?! Tek Tabıǵattyń tili ǵana barshaǵa ortaq til ǵoı. Ol adamzatqa ǵana emes, kúlli jaratylysqa túsinikti bolýy kerek edi. Amal qansha, aınaladaǵy adam ataýlynyń, basshynyń báriniń Tabıǵat-Anamen til tabysqysy joq. Sol tildi bir túsinse, siz ǵana tereńirek túsinedi dep oılaýdan bir mınót, jalqy sekónt tanǵan emen, jan aǵa...» — dep, segiz bet sary qaǵazǵa sardolana jyryn tógiltipti-aı kelip. Tup-týra solaı. Ótkendegi arsha týraly jazǵany alty bet edi, sardolana jaıyndaǵysy segiz bet.

Aýdaryp berdim. Aqsaq kempir qyzdaryna máshińkeletip bastyryp, atkomǵa alyp ketti. Oblatkomǵa áketerdiń aldynda ary da oqydy, beri de oqydy. Sóıtip: «Deıstvıtelno, etot paren nastoıashıı nenormalnyı!» — dedi ashýlanyp.

Sol kúnniń erteńine alystaǵy aýyldan, Turaq Tektiń túbinen, Boıtumar ushtaǵanynan úshinshi hat kelip jetken. Aqsaq kempir ony bizge ákele jatyp, baspaldaqtan ushyp kete jazdapty. «Vot nenormalnyı! Vot nenormalnyı!» — dep kijingende, kem aıaǵy kóterilip-kóterilip ketedi. «Nenormalnyı» bylaı dep jazypty:

«Turaq Tek pen Boıtumar aıaqasty bolyp, mal taptap bara jatqan soń ushtaǵandy kúni-túni beınettenip, qorshap qoıǵam. Soǵan baılanysty keńsharymyzdyń dırektory men partkom hatshysy aýdannyń bas dárigerin ertip kelip, meniń densaýlyǵymdy teksertpek bolyp, jeke basymdy qorlady. Men úlken kisiler bolǵandyqtan, keńshar basshysyna jáne bas dárigerge tıispedim. Al partkomnyń hatshysy ózimmen qatarlas qoı, sondyqtan qaljyńdamaq maqsatta, qatty ashýlanǵan qalypqa enip: «Áı, sen nesine jandaıshaptanyp júrsiń, kóp uzamaı kompartıań taraıdy ǵoı», — dedim. Báriniń tóbe shashtary tik turyp, kózderi alaıyp ketti. Qan qysymdary kóterilip bara jatqan son, arnaıy daıyndap qoıǵan shópshaıymdy shetinen ishkizýge májbúrlendim. Álgiler demderin ázer basyp, «davlenıelerin» durystap alyp, myna maǵan leksıa oqı bastady. Olardyń aıtýynsha, memleketimiz jerdi keńsharǵa bergende, tarıhı jáne tabıǵı jaǵdaıyn qorǵa dep, qorsha dep emes, sharýashylyq júrgiz, egin egip, malyńdy jaıǵyn, ónimińdi ókimetke ótkizip, josparyń men mindettemeńdi oryndaǵyn jáne asyra oryndaǵyn dep beredi eken...

Budan ári Saıran Saýranuly oblatkom tóraǵasynyń aty-jónin jazyp, úsh lep belgisin qatar qoıady daǵy, Boıtumar ushtaǵany Tabıǵat-Anamyzdyń saqtap otyrǵan eń sońǵy amanat haty ekenin, endi eki-úsh kúnde kelmese, mundaǵy basshylar birjola qurtyp, joıyp jiberýi múmkin ekenin jazyp, «jan aǵa», «aǵajanyna» qaıta basady. «Jan aǵa, jaz aıaqtala bergende, ózińiz osy oblysqa, oblatkomǵa basshy bop kelgende, janym jadyraǵan. Kúz ortasy aýyp barady, áli joqsyz, aǵajan. Túptiń túbinde dál osy Turaq Tek tóńiregin memleket kózdiń qarashyǵyndaı qorǵasyn, qoryqqa aınaldyrylsyn dep, qaýly-qarar shyǵaratyndaryńyz sózsiz. Biraq ol kezde kesh bolar. Boıtumardyń ózi túgilim, izin de taba almaı qalasyzdar. Aǵataıym-aı, meniń hattarym qolyńyzǵa tımeı qor bop jatyr-aý bir jerde», — dep, buǵan tobylǵy týraly toǵyz bet jyryn jáne qosypty. Baıqaısyz ba, arsha haqynda alty bet, sardolana jaıynda segiz bet, tobylǵy týraly toǵyz bet!

Ivan Ivanych ekeýimiz ekinshi kúnniń túsine taman ázer tárjimelep taýysqanymyzda, Turaq Tek jaqtan tórtinshi hattyń kelgeni maǵlumdandy.

Aqsaq kempirdiń qan qysymy kóterilip, saý aıaǵy men oń qoly tartylyp qalyp, jedel járdem máshınesi alyp ketti.

Oblatkom tóraǵasy týrasynda basqashalaý kúbir-sybyr kóbeıgen. Voleıboldy keremet oınaıdy eken desti, sý baseıninde jaqsy júzetin kórinedi. Oblatkom apparatynyń adamdary biri qalmastan voleıbol oınaı bastapty. Keshki saǵattyń tili altyny soǵar-soqpastan stadıonǵa qaraı ketip bara jatady eken. Bizdiń keńseniń aldyndaǵy syzy qalyńdap, shirik ıisi molaıǵan qaraqońyr kóleńkedegiler temeki tútinin qoıýlata túsip:

«Ol kisińiz de kóptiń birine aınalyp jóneldi».

«Aınalǵanda da jyldam aınaldy ǵoı, júdá».

«Aıtqanymnyń bári oryndalady, kórsetkenimniń kóbi jóndeledi, synaǵanymnyń tolaıymy túzetiledi dep oılaıdy-aý osylar».

Desti.

Kúnderdiń kúninde aýrýhanadaǵy aqsaq kempir Ivan Ivanych ekeýimizdi shaqyryp jatyr eken degendi estidik. Tórtinshi kún bolǵandyqtan, áriptesimiz ájepteýir túzýtuǵyn. Baryp qaıtpaqqa bekindik. Qaltamyzdy qaqqyshtap, tıyn-tebenimizge aıran aldyq.

Aqsaq kempirdiń bir qoly men bir aıaǵy qozǵala qoımaıdy eken. Tili buryńǵydaı taq-tuq emes. «Nenormalnyı» degendi de onsha anyq aıta almas.

Ol kisi, ıaǵnı aqsaq kempir nemese Klavdıa Kondratevna apaıymyz bizdi kórip, qatty qýandy. Tóseginiń ústinde túregep otyryp, qozǵalatyn qolymen qımylsyz aıaǵyn ıkemdeı jınap, jymıyp kúldi. Men paqyryńyzǵa myń da bir rahmetin jaýdyryp, Mıhaıl Býlgakovtyń tórt tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn tartý etti. «Bul kitaptyń shyqqany — qaıta qurý zamanynyń zańdy jemisi, — dedi Klavdıa Kondratevna. — Mılyı moı, saǵan ne syılasam eken dep júrgenimde, Máskeýdegi qyzym ákepti. Qýanyp kettim».

Men de qatty qýandym. Máshıne mingennen betermin. Betimnen súıgen Klavdıa Kondratevna: «Aıyp etpegin, myna Vanámen bir-eki aýyz ońasha sózim bar edi», — dedi.

Ivan Ivanychty aýrýhananyń aldynda tostym. Uzaq kútýge týra keldi. Ol alaburtyp shyqty. Basyn qaıta-qaıta shaıqaıdy. Endi birdeńe ápermeseń, eshteńe aıtpaıdy bul. Ekeýimiz eski aýrýhananyń tómengi tepseńine, qaz-qatar tizilgen dúńgirshekterge qaraı bettedik. Egiz-qatar eki staqan tartyp jiberip, shekesinen shyp-shyp ter shyqqan Ivan Ivanych eski oryndyqta shalqaıyp, temekisin rahattana sorady-aı kelip.

— Úıli boldym, — dedi ol aqsıa kúlip.

— Quttyqtaımyn! Qalaı? — deımin qýanyp.

Ivan Ivanych maǵan alǵash kórip otyrǵandaı, tańyrqaı qarap tamsanar.

— Ózgeniń qýanyshyna ózińdikindeı qýanatynyń unaıdy ǵoı maǵan! — dep, ornynan turyp, temeki men araq aralas, alaıda mynadaı mınótterde pálendeı súıkimsiz de emes, kúlimsileý ıisin burqyratyp kep-kep súıedi-aı.

Sóıtip, beker súıe me, dúńgirshikterge súzile kóz tastaıdy ǵoı baıaǵy. Úshinshi staqandy tóńkerip tastap, aqsaq kempirdiń tańǵajaıyp hıkaıasyn shertedi. Klavdıa Kondratevna aqsaq kempir bola tura, Ivan Ivanych ekeýimiz sekildenip, bekerden-beker, bostan-bosqa aýzyn ańqaıtyp, qulaqtaryn qalqaıtyp júrmepti. Biz ekeýimizdiń ne úıimiz, ne kúıimiz joq. Al aqsaq kempirdiń bir basynda bes úıi bar eken. Óz atynda emes, árıne. Onyń tórteýin taban astynda, taıaý kúnderi tezdetip satyp, Máskeýden kelip jatqan qyzymen birge kóship ketpekshi. Al bireýin Ivan Ivanychqa tartý etipti. Úı satýdyń keıbir máselelerinde Ivan Ivanychtyń aty-jóni, ahýaly, kelisimi kerek bop turypty.

Bir aptadaı ýaqyt óter-ótpeste biz aqsaq kempir men onyń máskeýlik qyzyn poıyzǵa shyǵaryp saldyq. Obaly ne kerek, Klavdıa Kondratevna keterinde kóziniń jasyn kóldetip turyp jylady-eı. Bizdiń shańytyńqyrap turǵan shaharymyzdy qımady ma, búkil ómiri ótken óńirimizdiń ózgesheligin keshirek túsingenine ókindi me, ózge de birdeńelerge óksidi me, kim bilsin. Aq buǵaǵy súıkimsiz emes, kógildir kózi kúz aspany tústes qyzynyń urysqanyna eleń etpesten, egildi-aı kelip. Poıyz sál-pál keshigińkirep jetti. Býynshaq-túıinshekterin kóterisip, kýpelerine ornalastyrdyq. Ivan Ivanych tańǵalarlyqtaı qalaımaqan túrlenip, sergektenip ketken. Lypyldaı lápbaılap, júgirip-aq júripti. Qoshtasyp, kýpeden shyǵa bergenimizde, aqsaq kempir meniń qolymnan qaıta tartyp, ózine qaratty.

— Bilesiń be, mılyı moı? — dedi ol. — Bálkim, biz qatty qatelesetin shyǵarmyz. Anaý aryzdardyń ıesi she, alystaǵy taýdyń baýraıynan hat jazatyn jigitti aıtamyn. Múmkin, ol naǵyz, nastoıashıı normalnyı adam shyǵar. Qalǵandarymyzdyń bárimiz — Ivan Ivanych ta, myna meniń máskeýlik qyzym da, men de, sen de, ol da, olar da, tipti oblatkomdaǵylar da nenormalnyılar shyǵarmyz. Jalǵyz ǵana normalnyı adam sol jigit bolýy múmkin be, a? Aıtshy... Múmkin be osynym, mılyı?

Aqsaq kempir alqynyp qaldy.

— Múmkin, bári de múmkin, — dedim men Klavdıa Kondratevnaǵa keremet rıza bolyp. — Men de birazdan beri osylaı oılaıtynǵa aınalǵanmyn. Sizge aıtsam ba dep, talaı-talaı oqtalyp, batylym jetpeýshi edi!

— Sen maǵan renjimegin, mılyı, — dedi aqsaq kempir saý qolymen saýsaqtarymnyń ushyn syǵymdap qoıyp. — Qosh endi, qosh bolyńdar. Kemshilikterimiz bolsa, keshirgeısińder. Eger kúnderdiń kúninde sol jigit kele qalsa, nemese hat jazsa, meniń jańaǵy pikirimdi jetkizgeısińder, jaraı ma?

— Ýáde beremiz, — dedim men.

— Obeshaem! — dedi Ivan Ivanych bılegisi kelgendeı baıyzsyzdanyp.

Aqsaq kempir kóship ketkennen keıin toǵyz qabatty tozyńqy úıdiń basynan múlde baq taıdy. Qoǵamdyq uıymdar men myńǵyrǵan mekemeler shetinen shetineı bastady. Bara-bara bizge daǵy kezek jetti. Tabıǵat qoǵamymen bir aıda, bir kúnde taratyldyq. Qobyraǵan qaǵazdardyń arasynda qyz-kelinshektermen birge aqyrǵy shaıdy iship otyrǵanymyzda, ybyrsyqtardyń ishinen áldebir tanys jazý kózime ottaı basyldy. Abaılap ilip alyp, búktelgen tustaryn tegisteı tartyp, bylǵanǵan jerlerin tazartyp, qarap kep-kep jibereıin. Sóıtsem, shynymen-aq Turaq Tek taýlarynyń túbinen, Saırannan kelgen eken. «Sońǵy hat» dep, bas jaǵyna, jol ortasyna badyraıta bádizdepti. Sonsoń: «Halyq depýtattary oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy» degen. Odan keıin aty-jónin ǵana keltirgen. Baıaǵydaǵydaı, alǵashqy hattaryndaǵydaı «qazaqtyń qaıratker perzenti», «aǵataı», «jan aǵa», taǵysyn-taǵylardan túk te joq. Salqyndaý ǵana, resmı resimdepti. Sóıte tura Turaq Tek turǵyny myna bir jaǵdaıdy emin-erkindeý baıan etipti: «Men sizge birtalaı hat jazdym. Birde-bir jaýap bolmady. Jaqynda Boıtumar ushtaǵany aspanǵa ushyp ketti. Keńshardyń málish qoılary taptaı bastaǵannan-aq men qorshaǵan bir pushpaǵy qus qanaty bolyp kóterildi, sosyn ekinshisi, sosyn úshinshi buryshy qaıyryla oralyp, áldenege oranyp, dúr etip ushyp kep jóneldi. Myńǵa tarta málish qoı úrkip, Turaq Tek etegindegi jarlaýyttan qulap, tup-týra jeti júzi túp-túgel mert boldy. Aǵa shopanymyz she, ol ordenderi men medaldary syńǵyrlaǵan kúıi aýzy qısaıyp, aýrýhanaǵa tústi».

Saıran Saýranuly sońǵy hatyn aıaqtaı kele búı deıdi:

«Men shynymen-aq úlken úmitte júrdim. Endi senimim setinep, úmitim úzildi. Tabıǵat-Ananyń sońǵy amanaty Boıtumardan birjolata aıyryldyq. Bile bilseńiz, Boıtumar búkil jurtymyzdyń basyndaǵy baq edi. Barlyqtaryńyz baqty emes, taqty oılaısyzdar. Qosh bolyńyz. Endi Turaq Tekke kelseńizder de, kelmeseńizder daǵy, báribir. Halyq depýtattary oblatkomynyń tóraǵasyna hat jazyp otyrǵan — halyqtyń eń tómengi býynynyń bir ókili Saýran Saıranuly degeısizder».

Bul hat tipti tirkelmeı de, aqsaq kempirdiń tusyndaǵydaı tárjimelenbeı de qalyp qoıǵan eken.

Myna paqyrlaryńyz aqyrynda shydaı almady. Bir aptadaı kezek kútip júrip, oblatkom tóraǵasyna kirýge qolymyz jetken. Ol kisi shynynda da tym qarapaıym kórindi. Ornynan turyp kelip, qol berip amandasty. Tek janarlary jabyǵyńqylaý, tym sharshaýly sekildi. «Eshqandaı jeke sharýamyz joq. Tabıǵattyń máselesi edi. Sizge bir kisiniń hatyn kórsetýge kelip otyrmyz», — dedik. Árıne, sońǵy hatty hám orysshaǵa aýdaryp alǵanbyz ǵoı.

Sóıtsek, oblatkomnyń tóraǵasyna Turaq Tek túbinen jazylǵan hattardyń eshqaısysy da jetpepti. Ol kisi buǵan óte qatty ókinetinin, al myna arzýdyń aıtarlyqtaı-aq máni baryn uǵynatynyn maǵlum etti. Qaıtalaı kóz júgirtip, álsin-álsin basyn shaıqap (nenormalnyı eken dep júre me dep qoryqqanymyz-aı), túsinistikpen, jeńildeý ǵana jymıyńqyrady.

Qazaqshasy qorashtaý ekendigin jasyrmady. Oǵan keshirim ótinip, standartsyz jazý-syzýlardy jaratatynyn eki tildiń egiz-qatar kómegimen asa áserli jetkizip, jyly shyraıly jaǵdaıda, emen esikke deıin shyǵaryp saldy. Joly tússe, jańaǵy hat ıesiniń aýylyna qalaıda bir baryp qaıtpaqqa tyrysatynyn aıtty...

Onshaqty jyl artta qalǵanda biz paqyryńyz baǵzydaǵy toǵyz qabatty tozyńqy úıdiń qırandysyn kórip, qatty qaıran qaldyq. Sodan bes-alty jyldaı burynyraqta she, kompartıańyzdyń tez taraı salǵanyna túk te tańyrqamaǵanbyz.

Arada jáne birer jyl ótkende, áldebir gazetten «Turaq Tek tarıhı-tabıǵı qoryǵyn qurý týraly» qaýlyny oqydyq.

---